پای گرگ
اشاره
در کتب طب سنتی با نام «رجل الذئب» و در برخی کتب «پای گرگ» نوشته می‌شود. به فرانسویLycopode وPatte de loup وLycopode en massue و به انگلیسیClub -moss گفته می‌شود. گیاهی است از دسته گیاهان نهانزاد آونددارPteridophytes و خانواده پای‌گرگی‌هاLycopodiaceae ، نام علمی آنLycopodium clavatum L . می‌باشد.
مشخصات
پای گرگی‌ها از دسته گیاهان بی‌گل ولی دارای ریشه و ساقه و برگ هستند. تکثیر آنها مانند سرخسها از طریق هاگ یا اسپر انجام می‌شود. پای‌گرگ گیاهی است چندساله به حالت خزنده و قایم هر دو حالت دیده می‌شود. بلندی آن به 50 سانتی‌متر می‌رسد. قسمت خوابیده آن پوشیده از برگهای ریز و سبز است و در قسمت انتهای ساقه قایم آن 3- 2 سنبله دیده می‌شود که از فلسهای کوچک مثلثی‌شکل پوشیده شده و در کنار فلسها کیسه یا کپسول محتویSpore یا هاگ وجود دارد و همین گرد هاگهاست که پس از رسیدن از هاگدانها خارج شده و به صورت گرد در طب سنتی به عنوان دارو مستعمل است.
این گیاه در جنگلهای مرطوب و اغلب مناطق مناسب اروپا، امریکای شمالی و آسیا و افریقا انتشار دارد. معمولا در مناطق معتدله می‌روید و در مناطق حاره در
ص: 336
پای گرگ
1. قسمت میوه‌زا که پودر لیکوپود تولید می‌کند.
ارتفاعات دیده می‌شود.
در اکثر مدارک اشاره‌ای به وجود این گیاه در ایران نشده است، ولی طبق نظر گیاه‌شناسان به نظر می‌رسد که در ایران وجود داشته باشد. معمولا برای تهیه گرد لیکوپود، سنبله‌های دارای هاگ گیاه را کمی قبل از رسیدن کامل چیده و روی پارچه‌ای تکان می‌دهند. سپس هاگهای خارج‌شده که روی پارچه ریخته شده جمع‌آوری می‌شود.
این گرد که به عنوان دارو مصرف می‌شود، به رنگ زرد روشن و سبک‌وزن است.
اگر در آب ریخته شود بدون اینکه خیس شود در سطح آب قرار می‌گیرد ولی اگر در آب جوش بریزند در آن فرو می‌رود. الکل، اتر، اسانسها و روغنها را سریعا آغشته می‌سازد. اگر در شعله آتش قرار گیرد بخوبی می‌سوزد و شعله آبی نورانی ایجاد می‌کند. بدون طعم است ولی دارای بوی ضعیفی می‌باشد.
ترکیبات شیمیایی
از گیاه پای‌گرگ هیمالیا که مورد بررسی قرار گرفته سه آلکالوئید به نامهای
ص: 337
لیکوپودین 573]، کلاواتین 574] و کلاواتوکسین 575] جدا شده است. از گیاه پای‌گرگ امریکایی نیکوتین 576]، لیکوپودین و آلکالوئیدهایL 31 ،L 81 وL 91 به دست آمده ولی آلکالوئیدهای کلاواتین و کلاواتوکسین در آن یافت نشده است G .I .M .P[ .
بررسی دیگری نشان می‌دهد که سه آلکالوئید لیکوپودین، کلاواتین و کلاواتوکسین هر سه از نظر فیزیولوژیکی در یک سطح فعال و عامل هستند و هر سه سمی می‌باشند [روا].
خواص- کاربرد
گرد هاگهای گیاه لیکوپود مهمترین قسمت آن است که به عنوان دارو مصرف می‌شود و چون خاصیت جذب رطوبت دارد در داروسازی برای اینکه قرصها و حبها در محیطهای مرطوب به هم نچسبند، از این گرد استفاده می‌کنند. این گرد زردرنگ چون بشدت قابل اشتعال است، لذا به آن گوگرد نباتی یا کبریت نباتی نیز می‌گویند. از این گرد برای معالجه قسمتی از پوست بدن که در اثر زخم از بین رفته باشد و یا ناراحتی‌ها و خراشهای پوست و ناراحتی‌های قارچی پا[577] به کار می‌رود. از جوشانده قسمت فوقانی ساقه این گیاه که حامل هاگدانها می‌باشد به عنوان مقوی و تونیک و به عنوان بی‌حس‌کننده یا آنالژزیک برای کاهش درد مفاصل، درد پشت و کمر مصرف می‌شود. در بعضی مدارک آمده است که برای معالجه روماتیسم نیز مفید است. از این جوشانده به صورت کمپرس برای شستن عضو دردناک نیز استفاده می‌شود. ممکن است گیاه خشک‌شده را نرم ساییده و از گرد آن برای آبسه‌ها و زخمها استفاده نمود. از جوشانده گیاه به عنوان مدر، ضد اسپاسم، ضد احتلام شبانه و منظم‌کننده عادت ماهیانه استفاده می‌شود]M .P .E .SE .A[ .
برای تهیه جوشانده گیاه، 90 گرم گیاه خشک را در 2 لیتر آب آن‌قدر می‌جوشانند تا حجم محلول به 1400 گرم برسد و هر ده دقیقه 150- 100 سانتی‌متر مکعب یا در حدود یک فنجان می‌خورند، برای ازدیاد ترشح ادرار بسیار
ص: 338
مؤثر است و این جوشانده روی کبد و دستگاه دفع ادرار اثر قطعی دارد و عدم دفع ادرار یا حبس البول را که با تشنج همراه است و همچنین نزله مثانه را در اشخاص بزرگسال رفع می‌کند.
اگر له‌شده گیاه تازه که به نسبت 10 درصد با قند شیر یا لاکتوز مخلوط شده باشد، مصرف شود برای معالجه نزله مثانه، سوزش مجاری ادرار و در مورد نقرسهای کهنه اثر محسوس دارد.
در برخی از مدارک مصرف سنبله‌های گیاه توصیه نمی‌شود و فقط گرد هاگدانهای گیاه تجویز می‌شود، زیرا معتقدند که در سنبله‌های گیاه آلکالوئید کلاواتین که سمی است وجود دارد و ایجاد ناراحتی می‌کند و مصرف آن طبق مطالعات در مورد سگها، گربه‌ها و خرگوش عکس‌العمل شدید داشته است. در انسان اولا مقدار سم آن کم‌ضرر و شاید بی‌ضرر است و به علاوه در گیاه که در برخی نقاط عالم کاشته شده این آلکالوئید دیده نشده است به این علت عده‌ای از حکما مصرف خود گیاه را نیز توصیه می‌نمایند.
مصرف 4 گرم از گرد لیکوپود مخلوط در یک شربت با کمی از نوعی لعاب و صمغ عربی برای درد مثانه و ناراحتی دفع ادرار مؤثر است و پس از خوردن آن ادرار غلیظی همراه با مواد زاید دفع می‌شود. حجم ادرار بالا می‌رود و اسید اوریک دفع می‌شود.
اگر 8 گرم گرد لیکوپود در 120 گرم آب رازیانه و صمغ عربی و شربت ساده مخلوط شود برای اسهال ساده و اسهال خونی اطفال بسیار مؤثر است. در سیبری روسیه از مخلوط 4 قاشق قهوه‌خوری گرد لیکوپود با 2 عدد تخم‌مرغ و قند و آب، امولسیونی تهیه می‌کنند و برای رفع اسهال خونی می‌خورند. گرد پای گرگ مشابه پودر تالک به عنوان خشک‌کننده و تسکین‌دهنده استفاده می‌شود و در موارد التهاب و تحریک ناحیه ران اشخاص چاق که بر اثر مالیدن رانها ایجاد می‌شود و همچنین رفع تحریک ناحیه ران اطفال که در اثر تماس با ادرار ملتهب می‌شود و درمان برخی از ناراحتی‌های پوستی، رفع خارش پوست، اکزما و سرطان پوست استفاده می‌شود.
ص: 339
سرخسها
اشاره
سرخسها دسته‌ای از رستنی‌های کره زمین هستند که گل ندارند و به گیاهان بدون گل یا نهانزاد معروف هستند و چون بین آنها تعداد زیادی با خواص دارویی در طب سنتی مورد توجه می‌باشد به بحث و تشریح آنها در این کتاب مبادرت می‌شود. در کتب طب سنتی از آنها با نام «سرخس» نام برده شده است و از روزگاران کهن انواع دارویی آنها مورد شناخت حکمای طب سنتی بوده است، مثلا سرخس نر که یکی از انواع سرخسهاست از 4 قرن قبل از میلاد مسیح همواره مورد شناخت تئوفراست 578] طبیب و فیلسوف معروف یونانی (287- 372 قبل از میلاد) و پس از آن دیوسکورید[579] طبیب معروف یونانی قرن اول پس از میلاد و مؤلف کتابTraitesur la matiere medicale و پلی‌نی طبیعی‌دان معروف رومی (79- 23 پس از میلاد) و مدتها بعد جالینوس 580] طبیب معروف یونانی (210- 131 پس از میلاد) بوده و آن را برای درمان بیماری‌ها تجویز می‌کرده‌اند. دیوسکورید در نوشته‌هایش آن را «پتریس» نام برده است.
در قدیم ریشه و ساقه زیرزمینی له‌شده سرخس نر را با عسل مخلوط کرده و برای
ص: 340
دفع کرمهای پهن معده توصیه می‌کرده‌اند و حتی از اختلالاتی که در بینایی ایجاد می‌کند و سایر عوارض ناراحت‌کننده این گیاه نیز اطلاع داشته و در یادداشتها و کتابهای خود به آن اشاره کرده‌اند و برای احتراز از این عوارض روشهای خاصی برای مصرف و مقدار خوراک آن تعیین نموده‌اند.
سرخسها در گیلان «چماز» نامیده می‌شوند. به فرانسوی به‌طور کلی آن راFougere و به انگلیسیFern می‌نامند. این رستنی‌ها از دسته نهانزادان آونددارPteridophytes و از گروه سرخسهاFilicineae می‌باشند.
مشخصات
سرخسها گروهی از گیاهان هستند که گل ندارند و یا گل نمی‌دهند ولی ریشه و برگ و آوند یا عروق گیاهی دارند و چون گل ندارند باید دید که تولید و تکثیر آنها به چه نحوی انجام می‌شود.
گیاهانی هستند چندساله بدون ساقه هوایی ولی دارای ریشه و اعضای زیرزمینی که متورم است و مقدار زیادی ریشه و ریشک به دور ساقه زیرزمینی آنها پیچیده است و دارای برگ نیز می‌باشند و برگهای آنها که تنها عضو هوایی آنها می‌باشد معمولا خیلی بریده بریده و تقسیم‌شده، پهن و دراز و مثلث‌شکل و اغلب با تقسیمات ثانوی نیز می‌باشند و مستقیما از ریشه یا بیخ گیاه بیرون می‌آیند. در برخی موارد که دمبرگ درازی دارند (مانند سرخس ماده) دمبرگ آنها با ساقه هوایی اشتباه می‌شود.
برگهای جوان که تازه روییده‌اند به هم پیچیده و شبیه سر عصا می‌باشند ولی به تدریج که رشد کردند و سنی از آنها گذشت از هم باز شده و به‌صورت برگ مرکب با تقسیمات و بریدگی‌های زیاد و سبزرنگ درمی‌آیند که در زیر پهنه برگ محفظه‌هایی به نام اسپورانژ[581] که ابزار تکثیر سرخسها می‌باشد، دیده می‌شوند. اسپورانژ به شکل کیسه یا محفظه متورم کوچکی است که در آن گردی متشکل از دانه‌های خیلی ریز قهوه‌ای‌رنگ وجود دارد که هاگ یا اسپور[582] نامیده می‌شوند.
تکثیر سرخسها شامل دو مرحله است: مرحله اول دانه‌های هاگ یا اسپور که در کیسه‌های اسپورانژ زیر برگ تشکیل شده است، پس از رسیدن از کیسه‌ها به خارج
ص: 341
ریخته می‌شوند و روی خاک می‌ریزند و پس از چندی جوانه زده و یک تیغه سبزرنگ گیاهی به نام پروتال 583] از آنها می‌روید.
مرحله دوم در قسمت زیر پروتالها برآمدگی کوچکی به نام آنترید[584] ظاهر می‌شود. آنتریدها کیسه‌های کوچکی هستند که در آنها کپسولهای ریز مارپیچی به نام آنتروزوئید[585] وجود دارد و به‌علاوه در زیر پروتالها تورمهای دیگری نیز دیده می‌شود به نام آرشگون 586] که در هریک از آنها جسم کوچکی به نام اوئوسفر[587] وجود دارد.
از درهم آویختن یک اوئوسفر و یک آنتروزوئید یک تخم بوجود می‌آید که آن تخم در خاک و محیط مساعد از نظر حرارت و رطوبت سبز شده و منشأ تولید سرخس جدید خواهد بود که آن هم به نوبه خود اسپر تولید خواهد کرد و قس علی‌هذا تکثیر و تولید و انتشار سرخسها انجام می‌گیرد.
سرخسها دارای جنسهای متعددی هستند که عمده‌ترین آنها از نظر طبی و دارویی عبارت‌اند از:
الف) بین سرخسهای بزرگ:
1.Polypodes ها که نمونه‌هایی از آنها با نامهای «بسفایج»، «سرخس عقابی» در مجلدات این کتاب با خواص و مشخصات آنها شرح داده می‌شود.
2. سرخس نر و سرخس ماده که در این کتاب مشخصات و خواص آنها معرفی می‌شود.
ب) بین سرخسهای کوچک:
1. اسقولوقندریون یا اسقولوقندریونScolopendre که مشخصات و خواص آن در این کتاب شرح داده خواهد شد.
2. پرسیاوشانها یاCapillaire ها که چند گیاه معروف از آنها در این کتاب معرفی می‌شود.
3.Asplenium ها یا طحال داروها که تعدادی از آنها که از نظر خواص دارویی
ص: 342
مورد توجه هستند، در این کتاب معرفی می‌شوند.
4. سرخس سلطانیOsmonde royale که مشخصات و شرح خواص آن در دنباله همین قسمت خواهد آمد.
سرخس نر
در کتب طب سنتی با نام «سرخس» آمده است در گیلان و تنکابن «چماز» گویند (عملا به ریشه و قسمت زیرزمینی آن که در طب سنتی مستعمل است چماز گفته می‌شود).
به فرانسویFougere m le وNephrode وPolystic fougere m le وAspidie و به انگلیسیFern وMale fern وMale Polypody گفته می‌شود. گیاهی است از دسته نهانزادان آونددارPteridophyte گروهFilicineae خانوادهPolypodiaceae ، نام علمی آنDryopteris filix -mas (L .) Schott . و مترادفهای آنAspidium filix -mas Sw . وNephrodium filix -max Rich . وPolystichum filix -mas Roth . می‌باشد.
مشخصات
سرخس نر گیاهی است چندساله بی‌گل. برگهای آن درشت و دراز سبز به شکل مثلث دارای بریدگی‌های فراوان با تقسیمات ثانوی که مستقیما از ریشه بیرون آمده‌اند. ساقه زیرزمینی آن که بیشتر مستعمل در طب سنتی است، پوشیده از فلس و از ریشکهای گیاه، رنگ آن سیاه مایل به سرخ و پر از گره. سرخس نر بیشتر در کوهستانها و اراضی سنگلاخ می‌روید. در ایران در مناطق شمال ایران بین درختان ناحیه خالودشت و لنگرود و در آذربایجان در حسن- بیگلو در قره‌داغ فراوان انتشار دارد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در قسمت زیرزمینی ریشه‌های گیاه سرخس نر مقداری اسانس، صمغ رزینی به نام فیلمارون 588]، فیلیسین خام 589] و اسیدی به نام فیلیسیک اسید[590]
ص: 343
وجود دارد. مقدار ماده مؤثر در ساقه زیرزمینی گیاه معمولا در تابستان کمتر است و بیشترین مقدار ماده مؤثر در زمستان در اعضای زیرزمینی گیاه وجود دارد، به همین جهت ساقه زیرزمینی گیاه را باید در پاییز از زمین خارج کرد و نگهداری نمود.
حکمای طب سنتی معتقدند که قدرت دارویی ساقه زیرزمینی یا بیخ گیاه حد اکثر تا 4 سال باقی می‌ماند ولی به‌هرحال بهتر است که هر دو سال تجدید شود.
بررسیهای دیگری نشان می‌دهد که ماده فیلیسین خام در حدود 4 درصد سمیت دارد و بر ضد انگلEnchytracus albidus مؤثر می‌باشد. در این مورد از محلول 10 میلی‌گرم در 100 میلی‌لیتر آب استفاده می‌شود.
مواد مؤثر در ساقه زیرزمینی گیاه، فیلیسین، آلفا- فلاوسپیدیک اسید[591] و فیلیسیک اسید می‌باشد]S .G .I .M .P[ . بررسیهای دیگری نشان می‌دهد که عصاره اتری ساقه زیرزمینی گیاه در حدود 10- 6 درصد است که در حدود 25 درصد آن فیلیسین می‌باشد]G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
قبل از ذکر مطلبی در مورد خواص دارویی سرخس نر باید به این نکته توجه داده شود که در مصرف محصولات دارویی حاصل از ساقه زیرزمینی سرخس نر باید خیلی احتیاط نمود، زیرا اسراف در خوردن آنها و یا خوردن زاید بر حد مجاز موجب اختلالاتی از جمله تحریک شدید روده در نتیجه اسهال شدید گشته و با اثری که روی سیستم اعصاب مرکزی می‌گذارد موجب ایجاد عوارضی مانند کوری موقت، فلج، یرقان و ... می‌شود. بنابراین در مصرف آن باید نهایت مراقبت را به عمل آورده و حتما زیر نظر پزشک و با توصیه او عمل شود.
در ویتنام از ساقه زیرزمینی سرخس نر به عنوان حشره‌کش استفاده می‌شود [فوکود]. در چین ریشه سرخس نر را دوبار در هر سال جمع‌آوری می‌کنند و از این ریشه‌ها برای کشتن انگلهای معده و برای التیام زخم و بند آوردن خونریزی استفاده می‌شود بخصوص برای قطع خونریزیهای بعد از وضع حمل. ماده عامل و مؤثر ریشه سرخس که برای دفع کرم کدو اثر می‌کند، رزین روغنی به نام فیلمارون و فیلیسین خام می‌باشد. به‌طور کلی مصرف داخلی محصولات دارویی ساقه زیرزمینی سرخس نر
ص: 344
برای دفع کرم کدو بسیار مؤثر است. از نظر نوع کرم کدو که دفع می‌شود دو نظریه بین اطبای سنتی وجود دارد، عده‌ای معتقدند که برای دفع کرم کدوی مسلح و غیر مسلح هر دو نوع مؤثر است ولی عده دیگری معتقدند که در تنیای غیر مسلح که بندهای آن کوتاه است، اثر قوی دارد ولی در کرم کدوی مسلح بی‌اثر است و در مورد کرم کدوی مسلح پوست ریشه انار را خیلی مؤثر می‌دانند. مقدار خوراک از جوشانده بیخ سرخس نر برای این منظور عده‌ای از 16- 8 گرم و عده‌ای حتی تا 60 گرم بیخ سرخس نر را تجویز کرده‌اند که در هزار گرم آب بجوشانند نه فقط برای دفع کرم کدو بلکه در دفع سایر کرمهایی که در مجاری گوارشی وجود دارند نیز اثربخش بوده است. مصرف گرد بیخ سرخس نر به مقدار 50- 30 گرم در دفع کرم کدو توصیه می‌شود و معمول است که پس از خوردن این گرد باید از یک مسهل نمکی نظیر سقمونیا یا تنطور ژالاپ در حدود 15 گرم استفاده کرد تا کرمهای فلج‌شده خارج شوند
و اما از نظر حکما طب سنتی بیخ یا ریشه سرخس نر گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که بازکننده انسداد مجاری عروق است، نفخ را تحلیل می‌برد و از همه بیشتر دافع کرم کدو و اقسام دیگر کرم شکم و روده‌ها می‌باشد.
اگر با خربق سیاه یا سفید و یا سقمونیا و عسل خورده شود، اثرش بیشتر است. اگر بیخ سرخس با عسل خورده شود زردآب را نیز خارج کرده و جنین را ساقط می‌کند و کرم کدو را دفع می‌نماید و برای خفقانهای سخت و صعب‌العلاج و جراحت کلیه، مثانه، سیاتیک، نقرس و درد مفاصل نافع است. اگر از بیخ تازه آن به قدر 3 کیلوگرم تهیه کرده و آن را در ابعاد باقلا قطعه‌قطعه نمایند و در 6 کیلوگرم عسل بجوشانند تا کاملا پخته شود و حجم کل در حدود یک کیلوگرم شود و هر روز 80- 70 گرم از آن را تا مدتی بخورند برای رفع درد استخوان نشیمن‌گاه مفید است. گرد خشک آن برای جراحتهای مرطوب و دیرعلاج بسیار نافع است.
اگر 16 گرم از گرد آن با سرکه خورده شود برای اخراج کرم معده و جنین مؤثر است و اگر 12 گرم آن خورده شود برای دفع کرم دراز معده نافع است. دستور این است که قبل از خوردن آن سیر خشک بخورند. برگ تازه سرخس ملین است و اگر چند روزی پی‌درپی بخورند مواد بدبوی چشم و پلک را دفع می‌کند. ضماد برگ جوان آن را با حنا اگر بر سر گذارند برای جلوگیری از آب آوردن چشم در ابتدای امر که علامت شروع آن ظاهر شده است مفید می‌باشد. مقدار خوراک از بیخ سرخس تا
ص: 345
سرخس
5 گرم است و جانشین آن از نظر خواص قنبیل است، بیخ سرخس مضر ریه است و از این نظر باید با شیح ارمنی خورده شود. بیخ سرخس برای اشخاصی که مبتلا به ناراحتی‌های قلبی و کبدی هستند نباید تجویز شود.
تهیه تنطور از برگهای جوان و نورسته سرخس نر: 500 گرم برگ جوان و تازه سرخس نر را در 4 کیلوگرم اتر سولفوریک به مدت یک هفته بخیسانند و صاف روی آن را با عمل انحراف بردارند و حفظ کنند 8 گرم از این تنطور را در یک فنجان شربت قند بیاشامند.
تهیه گرد سرخس نر: بیخ سرخس نر را به مقدار مورد نظر گرفته سر و ته آن را بزنند و آن را به قطعات نازک بریده و خرد نمایند و پوست آن را برداشته و در گرم‌خانه 40 درجه سانتی‌گراد بخشکانند و نرم بکوبند و از الک ابریشمی داروسازی نمره 80 بگذرانند. مقدار خوراک از این گرد برای دفع کرم کدو 6- 4 گرم است. باید سعی کرد که بیخ تازه باشد و بی‌درنگ پس از خارج ساختن از زمین به کار رود.
داروی ضد کرم کدو: 6- 4 گرم گرد سرخس نر را با 125 گرم آب مخلوط کرده صبح ناشتا یکدفعه بیاشامند و یک ساعت بعد معجونی مرکب از 6 دسی‌گرم کلمل ساییده، 6 دسی‌گرم سقمونیا، 3 دسی‌گرم گم‌گوت و مقدار کافی عسل ساخته و میل کنند. کلیه داروهای ترکیبی سرخس همان‌طور که فوقا اشاره شد باید زیر نظر و با توصیه پزشک خانواده باشد.
سرخس ماده
اشاره
به فرانسویFougere femelle و به انگلیسیFern وFemale fern وlady fern
ص: 346
گفته می‌شود. گیاهی است از دسته نهانزادان آونددارPteridophyte و گروهFilicineae خانوادهPolypodiaceae ، نام علمی آنAthyrium filix -foemina (L .) Roth . و مترادف آنPolypodium filix -foemina L . می‌باشد.
مشخصات
به‌طور کلی شبیه سرخس نر، بلندی برگ آن بیشتر و تقریبا یک برگ مشخص دارد. شکل برگ همان‌طور مثلثی با بریدگی‌ها و تقسیمات ثانوی و بیشتر در جنگلهای مرطوب و مناطق پرسایه می‌روید. در ایران در مناطق آذربایجان و لنگرود دیده می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در ساقه زیرزمینی یا بیخ آن کمی فیلیسیک اسید است ولی مقدار بیشتری از ماده مؤثر دیگری به نام پلی‌ستیچین 592] و پولیستی‌چالبین 593] یافت می‌شود. خواص ساقه زیرزمینی آن تا حدود زیادی شبیه سرخس نر و کمی ضد کرم می‌باشد که از تکرار آن خودداری می‌شود. خاصیت ضد کرمی آن در اغلب موارد ناچیز بوده است. سرخسهای معروف دیگری نیز هستند که چون در ایران نمی‌رویند به ذکر مختصری از آنها مبادرت می‌شود.
1. سرخس سلطانی
به فارسی «سرخس سلطانی» و «دهان‌شور سلطانی» گفته می‌شود. به فرانسویFougere royale وOsmonde و به انگلیسیRoyal flowering fern ,Osmund وFlowering fern گفته می‌شود. گروه و دسته و خانواده آن مشابه سرخس نر و ماده است نام علمی آنOsmunda regalis L . می‌باشد.
شکل گیاه مانند سرخسها بزرگ بریده بریده ولی کناره برگچه‌ها صاف و به رنگ سبز مایل به قرمز است و از ریشه آن استفاده می‌شود.
ص: 347
خواص- کاربرد
مدر است و برای درمان انواعی از استسقا به کار می‌رود. مصرف حدود 10 گرم عصاره ریشه آن مسهل است.
برای تهیه دم‌کرده آن 18- 16 گرم ریشه را در یک لیتر آب جوش دم می‌کنند.
از این دارو در انگلستان برای معالجه ریکتس یا نرمی استخوان در بچه‌ها[594] استفاده می‌شود]G .I .M .P[ .
2. سرخس دیگری به نام علمیPolystichum spinulosum Lam .et DC .
در ایران تا به حال وجود آن گزارش نشده است. شکل گیاه شبیه سرخس نر ولی خاصیت ضد کرمی ریشه آن خیلی بیشتر از ریشه سرخس نر است. به‌طوری‌که تجربه نشان داده است عصاره اعضای زیرزمینی آن دو برابر قوی‌تر از عصاره اعضای زیرزمینی سرخس نر اثر ضد کرمی دارد. در اغلب مناطق نیمکره شمالی بخصوص در جنگلهای مرطوب فرانسه می‌روید. در ساقه زیرزمینی این سرخس نیز فیلیسیک اسید، آسپیدین 595] یا آسپیدینول 596]، پولیستی‌چی‌نین 597] و پولیستی‌چالبین مشخص شده است.
ص: 348
اسقولوقندریون
اشاره
در کتب طب سنتی با نام «اسقولوقندریون» که ظاهرا یونانی است آمده است. این نام ممکن است صحیح آن «اسقولوفندریون» باشد و به مرور در کتابهای مختلف حرف ف به ق تبدیل شده باشد. در برخی کتب فارسی آن را «زنگی‌دارو» نیز نام برده‌اند. به فرانسویScolopendre وLangue de boeuf وLangue de cerf وScolopendre officinale و به انگلیسیHart's tongue و به ایتالیاییScolopendrio گفته می‌شود. گیاهی است از سرخسها از دسته نهانزادان آونددارPteridophytes گروه سرخسهاFilicineae خانوادهPolypodiaceae ، نام علمی آنPhyllitis scolopendrium (L .) J .E .New . و مترادف آنScolopendrium officinale U .Lam .et DC . می‌باشد.
مشخصات
اسقولوفندریون گیاهی است چندساله بدون گل. برگهای آن دراز به طول 40- 20 سانتی‌متر و عرض 5- 4 سانتی‌متر بیضی نوک‌تیز موجی و خمیده که مستقیما از ریشه گیاه بیرون آمده است و در حقیقت گیاه ساقه ندارد. سطح بالایی برگها صاف و شفاف ولی سطح زیرین برگها دارای یک رگبرگ اصلی است که از این رگبرگ خطوط برآمده موازی عرضی یعنی در جهت مایل و یا تقریبا عمود به رگبرگ اصلی خارج شده است و زاویه آنها با رگبرگ اصلی حدود 75 درجه است. رنگ این خطوط
ص: 349
سرخس اسقولوفندریون
قهوه‌ای است و شامل اسپورانژها یعنی هاگهایی است که موجبات تکثیر گیاه را فراهم می‌نمایند. این گیاه در مناطق شمال ایران در گرگان، مازندران، اطراف رشت، غازیان روی دیوارها، در پیربازار در داخل چاه‌ها و کنار جاده‌های مرطوب در مناطق مختلف البرز و در غرب ایران دیده می‌شود.
خواص- کاربرد
ساقه زیرزمینی گیاه قابض است و برگهای آن در فرمول شربت کاسنی وارد می‌شود. از دم‌کرده 20 گرم برگهای گیاه در هزار گرم آب جوش یا شربت کاسنی در بیماری‌های کبدی و مثانه و سرفه و اخلاط خونی استفاده می‌شود.
از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی کمی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که برگهای آن محلل و بازکننده انسداد مجاری عروق و خردکننده سنگ مثانه می‌باشد. برای صرع و سکسکه و یرقان و ورم طحال بسته به مورد خوردن یا ضماد آن نافع است. اگر تا 40 روز آن را با سکنجبین بخورند در ورم طحال مفید
ص: 350
است و اگر آن را ساییده و با سرکه مخلوط نموده و بخورند برای سکسکه، یرقان، خرد کردن سنگ مثانه، کلیه و سخت ادرار کردن مفید است. مقدار خوراک آن تا 12 گرم است.
مضر قلب است و از این نظر باید با صمغ عربی خورده و مضر مثانه است لذا باید با عسل خورده شود.
ص: 351
سرخس عقابی
اشاره
در شمال ایران نظیر سایر سرخسها با نامهای محلی «چماز» و «چماس» و در رشت با نام «کرف» شناخته می‌شود. به فرانسویLa fougere aigle ،Grande fougere وFougere imperiale وPteride aquiline و به انگلیسیBrake وBracken نامیده می‌شود. گیاهی است از خانوادهPolypodiaceae ، نام علمی آنPteridium aquilinum (L .) Kuhn و نامهای مترادف آنPteris "esculenta "Forst وPteris aquilina L . می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است چندساله بزرگ از سرخسها دارای ساقه‌های زیرزمینی نسبتا ضخیم، دراز، افقی. برگهای آن پهن بزرگ مثلثی شکل با بریدگی‌های مکرر و عمیق با دمبرگ دراز و سفت که مقطع آن نیمه‌استوانه است و در قسمت پایین تا میزان قابل ملاحظه‌ای در خاک فرو رفته است. اسپرها و هاگهای آن زرد کمرنگ با دانه‌های خیلی ریز.
این گیاه در چین، هندوستان و ایران و سایر مناطق آسیا و در اروپا در جنگلها می‌روید. در ایران در گیلان و در بندر گز می‌روید. در رشت با نام محلی شناخته می‌شود. معمولا ساقه زیرزمینی و شاخه‌های جوان آن در طب سنتی مستعمل است.
ص: 352
سرخس عقابی الف) مقطع ساقه
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در این سرخسHCN یا اسید سیانیدریک 598]، کاتچوئیک تانن 599]، آنتی‌ویتامینB [600] و آنتی‌ویتامینK [601] و پتریدین 602] وجود دارد.
ساقه زیرزمینی آن دارای فیلیسیک اسید، اسانس و رزین، مقداری تانن، فیلیکوتانیک 603] اسید، روغن چرب، موم، آسپیدینول، قند، صمغ و نشاسته می‌باشد [روا].
ص: 353
توضیح: پتریدین یک ماده عامل کرم‌کش جدید است که در دمبرگ این نوع سرخس در قسمتی از دمبرگ گیاه که در خاک می‌باشد وجود دارد که برای کرم خاکی و ماهی مسموم‌کننده است ولی در مورد آسکارید بی‌اثر می‌باشد.
خواص- کاربرد
در چین ساقه زیرزمینی و قسمت زیر خاک دمبرگ گیاه را در شراب گرم خیس کرده و از آن تنطور درست می‌کنند که خوردن این تنطور را برای روماتیسم بسیار مفید می‌دانند [هو]. ساقه زیرزمینی و شاخه‌های جوان آن مدر، خنک‌کننده، ضد کرم و داروی خوبی برای بیرون‌افتادگی مقعد می‌باشد. تجربه نشان داده است که اگر این دارو برای مدت خیلی طولانی و مکرر خورده شود در اثر تجمع و تراکم مواد عامل آن در بدن نوعی مسمومیت ایجاد می‌نماید. در دوران قحطی و گرسنگی در برخی مناطق دیده شده است که عده‌ای در اثر خوردن شاخه‌های جدید این گیاه در درازمدت مسمومیت شدید منجر به مرگ داشته‌اند [هاو]. گیاه سرخس عقابی ملین است [روا]. در هندوچین ساقه زیرزمینی و ریشه‌های گیاه را سرخ کرده و با روغن کنجد مخلوط می‌نمایند و برای معالجه گزش مار به کار می‌برند [پتلو].
جوشانده ریشه آن مدر و مسکن و درعین‌حال جریان خون را فعال می‌نماید [فوکود]. برگهای خشک یا سبز آن برای حیوانات نشخوارکننده مسموم‌کننده است.
در هند جوشانده ساقه زیرزمینی و برگهای آن را برای رفع ناراحتی‌های طحال و احشای داخل شکم می‌خورند، به علاوه ساقه زیرزمینی آن را قابض و ضد کرم می‌دانند.
مصرف این گیاه به علت عوارضی که دارد، در مواردی که ضروری تشخیص داده شود، باید با توصیه و زیر نظر پزشک باشد.
ص: 354
باقلای هندی
اشاره
در کتب طب سنتی با نامهای «اطموط»، «اطماط» (صیدنه) و «اکتمکت» (صیدنه و مخزن) آمده است. به هندی «کارانجا» و «کارانج» گفته می‌شود. سابقا در بازار دارویی فارس با نام «خایه ابلیس» عرضه می‌شده است. ثمر درختی است که درخت آن را به فرانسویPongami و به انگلیسیIndian beach وPoonga oil plant می‌نامند.
گیاهی است از خانوادهLeguminosae ، نام علمی آنPongamia pinnata (L .) Merr . و مترادف آنPongamia glabra Vent . است.
توضیح: در لغت‌نامه دهخدا بر مبنای آنچه که در تحفه حکیم مؤمن آمده، اکتمکت را یک نوع سنگی که تقریبا دارای همین خواص باقلای هندی است معنی کرده‌اند، ولی طبق مطالعاتی که به عمل آمده و در مخزن و صیدنه نیز تأیید شده و نام هندی آن کارانجا در مدارک علمی هند نیز تطبیق می‌نماید، توصیف تحفه درست نیست و اکتمکت میوه درختی است با نام و مشخصات یادشده که در مخزن آمده و مراجع علمی غربی و هندی نیز نام و مشخصات آن را به شرح مذکور مشروحا آورده‌اند و در اینجا از نظر مقایسه برای خوانندگان عزیز، خواص و کاربرد این دارو را عینا از منابع علمی امریکا، هندی و همچنین از مخزن الادویه نقل می‌کنیم.
مشخصات
باقلای هندی میوه درختی است به بلندی 15- 10 متر، خیلی پرشاخه و منشعب
ص: 355
و برگهای آن مرکب، دارای 7- 5 برگچه بیضی سبز که خیلی دیر می‌ریزد و تا اواسط زمستان روی درخت می‌ماند. گلهای آن خوشه‌ای شل و سفیدرنگ که معمولا محور گلها از کنار برگها یعنی از محل تقاطع دمبرگ با ساقه ظاهر می‌شود. میوه آن دارای غلاف کوچک و کمی دراز مانند باقلا می‌باشد که اغلب یک دانه و بندرت 3- 2 دانه در آن قرار دارد. این درخت در سرتاسر هند در کنار رودخانه‌ها بخصوص در سواحل دریاها و همچنین در چین، جاوه، استرالیا و به‌طور کلی در سرتاسر سواحل از جنوب چین تا پولینزیا می‌روید.
ترکیبات شیمیایی
در روغن تازه دانه آن ماده کارانجین 604] یافت می‌شود که در روغن بی‌حرکت جدا شده و ته‌نشین می‌شود.
در کارانجین ماده پونگامول 605] وجود دارد که به نظر می‌رسد متعلق به گروه هایدروکسی‌فلاوون 606] ها باشد [رانگاسوامی- سشادری . در مواد جامدی که پس از چند روز ماندن روغن خام از روغن جدا شده، بهنیک اسید مشخص شده است [مانجونات- رائو]. از پوست ریشه درخت که یک داروی ضد عفونی است، ماده متبلوری را آقای رانگاسوامی 607] جدا کرده که نام آن را کانوجین 608] گذارده است. این ماده به مقدار کمی در پوست ساقه نیز یافت می‌شود.
در گزارش علمی دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی گیاه چنین آمده است: در تخم گیاه در حدود 36- 27 درصد یک نوع روغن چرب تلخ و مقدار کمی اسانس روغنی فرّار وجود دارد و اضافه شده که علاوه بر روغن ثابت در تخم آن سه نوع ماده متبلور به نامهای کارانجین، پونگامول و گلابرین 609] وجود دارد و کارانجین ماده مؤثر و عامل عمده آن است که خواص شفابخش روغن دانه مربوط به آن است. ماده عامل تلخ دانه برای شفای انواع زیادی از بیماری‌های پوستی مؤثر است.
ص: 356
خواص- کاربرد
الف) کاربرد آن در نواحی خاور دور که در منابع امریکایی آمده است:
از روغن دانه گیاه برای معالجه بیماری‌های پوستی استفاده می‌شود و در برخی مآخذ آمده است که مالیدن آن برای روماتیسم نیز نافع است. روغن آن دارای خاصیت ضدعفونی‌کننده و پاک‌کننده چرک است [وان‌استی‌نیس- کروزمان . از گرد ریشه خشک خردشده درخت و پوست ساقه آن برای رفع خارش استفاده می‌شود [وان‌استی‌نیس- کروزمان .
از پوست درخت برای سقط جنین می‌خورند [گررو]. تمام قسمتهای مختلفه درخت اعم از دانه یا برگ یا پوست همه قی‌آور هستند [هاو]. از تمام قسمتهای گیاه به عنوان سم ماهی برای صید ماهی استفاده می‌شود.
ب) کاربرد آن در هند که در منابع علمی هندی منعکس است:
در هند از دانه گیاه در استعمال خارجی برای معالجه بیماری‌های پوستی استفاده می‌شود. روغن دانه آن برای درمان ناراحتی‌های جلدی، جرب و هرپس بر روی مواضع مالیده می‌شود. از پوست تازه ساقه درخت در استعمال داخلی برای درمان بواسیر خونی استفاده می‌شود. از برگهای درخت به صورت ضماد روی زخمهایی که کرم زده است گذارده می‌شود. از شیره و عصاره ریشه درخت برای بستن زخمهای فیستولی و سوراخ‌شده و همچنین برای پاک کردن جراحتهای متعفن و بد استفاده می‌شود. در استعمال داخلی از عصاره ریشه مخلوط با هم‌وزن آن شیر نارگیل و آب آهک برای معالجه سوزاک استفاده می‌شود.
پ) در منابع طب سنتی ایرانی:
در داخل دانه درخت مغز آن شبیه مغز فندق که دو قسمت می‌شود وجود دارد که دارای مقدار زیادی روغن بسیار تلخ است. برگ و شکوفه درخت نیز تلخ هستند.
دانه آن چون خشک شود، مغز داخل آن جدا شده و اگر دانه را حرکت دهند در اثر حرکت مغز در داخل آن صدا می‌دهد و به این دلیل است که در بعضی مدارک طب سنتی آن را سنگ ذکر کرده‌اند.
از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و برخی سرد و خشک گفته‌اند. از نظر خواص معتقدند که ورمها را تحلیل می‌برد و خونریزی را قطع می‌کند و اگر نصف مغز دانه آن با چند دانه قرنفل ساییده و خورده شود برای تسکین درد قولنج باد و گاز و نفخ خیلی مؤثر است. اگر دانه آن را با شیر انسان ساییده و شیاف
ص: 357
بردارند برای حامله شدن زنان عقیمه مؤثر است و اگر مدت 10- 7 روز هر روز سه دانه آن را زیر آتش بپزند سپس بیرون آورده پوست آن را کنده و مغز آن را بیرون آورند و بکوبند و با آب مخلوط نموده و بخورند برای تسهیل زایمان و وارد شدن آب در کیسه جنین مفید است. روغن دانه آن اگر به بدن مالیده شود موجب طراوت پوست و معالجه جرب است و برای جذام نیز نافع است و اگر مغز آن را با هم‌وزن آن روغن کنجد مخلوط و حرارت دهند که سوخته و مانند ذغال شود و سپس آن را صاف نمایند و در شیشه نگهدارند قدری از آن را روی زخمهای بد بمالند، زخم را التیام داده به هم می‌آورد و اگر گرد مغز آن را روی برگ کرچک ریخته و برگ را روی بیضه‌ای که آب آورده است ببندند و این کار را تکرار نمایند کم‌کم ورم و آب بیضه جذب شده و تحلیل می‌رود و یا از یک طرف سر باز می‌کند و التیام می‌یابد.
گیاه دیگری از خانواده بقولاتLeguminosae در هند می‌روید که به انگلیسیDerris وDeguelia نامیده می‌شود، این گیاه چون در ریشه آن مقدار قابل ملاحظه‌ای ماده معروف حشره‌کشRotenone وجود دارد معروفیت دارویی و حشره‌کشی دارد. نام علمی آنDerris elliptica (Roxb .) Benth . و مترادف آنPongamia elliptica Sweet . می‌باشد.
مشخصات
درختچه‌ای است بالارونده دارای برگهای مرکب فرد با 13- 9 برگچه. گل آن قرمزرنگ. میوه آن به شکل غلاف به طول حدود 5 سانتی‌متر که دانه‌ها در آن قرار دارند. این گیاه تقریبا در تمام مناطق خاور دور می‌روید، در ایران تا به حال شناسایی نشده است.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه مواد درید[610]، انیدرودرید[611]، توبوتوکسین 612]، درین 613]
ص: 358
و در ریشه آن روتنون 614]، دگلین 615]، تفروزین 616] و توکسی‌کارول 617] یافت می‌شود.
در رزین حاصل از ریشه گیاه ماده توکسی‌کارول وجود دارد. در ریشه خشک گیاه در حدود 5 درصد روتنون و 9/ 8 درصد ال- الیپتون 618] یافت می‌شود.
خواص- کاربرد
این گیاه سمی است و ریشه آن حشره‌کش و لاروکش حشره می‌باشد. برگهای گیاه برای گاوان سمی است. گرد ریشه گیاه را با کمی پودر تالک و نشاسته گندم به نسبت مساوی و کمی گوگرد مخلوط کرده برای کنترل بیماری‌های پوست نظیر جرب می‌مالند. از خیس‌کرده 20- 15 گرم ریشه خردشده گیاه در هزار گرم آب محلولی برای مبارزه با حشرات آفات گیاهی به دست می‌آید. در فیلیپین از گرد ریشه آن در مواردی برای مسموم کردن اشخاص و همچنین برای خودکشی به کار رفته است [کوئی زمبینگ .
ص: 359
شاه‌پسند درختی
اشاره
به فارسی «شاه‌پسند درختی» و به انگلیسیLantana و به فرانسویLantanier و نوعی از آن را به انگلیسیWild sagi می‌نامند. گیاهی است از خانواده شاه‌پسندVerbenaceae دارای چند گونه است که نام علمی و مشخصات آنها به شرح زیر است:
1.Lantana indica Roxb . که نامهای مترادف آنLantana collina Decn . وLantana alba Schau . می‌باشد. درختچه‌ای است که در تمام مناطق گرم هند می‌روید. در ایران نیز در بلوچستان دیده شده است. برگهای آن دندانه‌دار، نوک‌تیز، کشیده با قاعده قلبی‌شکل که با دمبرگ کوتاهی به ساقه وصل می‌شوند. گلهای آن سفید است.
2.Lantana camara L . که نامهای مترادف آنLantana aculeata L . وLantana camara L .var aculeata Moldenke می‌باشد. این گونه را به انگلیسیLantana وWild sagi می‌نامند.
مشخصات
درختچه زینتی است که دارای چند واریته می‌باشد. بومی امریکای جنوبی است و مدتهاست که به ایران وارد شده و انواع آن در باغهای ایران کاشته می‌شود. به هند نیز وارد شده ولی چون سالها از ورود آن می‌گذرد در حال حاضر نوعی گیاه بومی هند
ص: 360
تلقی می‌شود. درختچه‌ای است همیشه سبز، بلندی آن 3- 2 متر می‌باشد. برگهای آن ناصاف، زبر، به رنگ سبز چمنی، تخم‌مرغی شکل و نوک‌تیز. گلهای آن کوچک به رنگ سفید مایل به زرد و مخلوط با زرد و صورتی که به‌طور گروهی در انتهای شاخه‌های گل‌دهنده در اواخر بهار تا اواسط پاییز در اقلیم ایران ظاهر می‌شود. تکثیر آن از طریق کاشت قلمه آن است که در اواخر تابستان گرفته می‌شود. البته تخم آن نیز کاشته می‌شود ولی معمول در باغبانی کاشت قلمه آن است.
3.Lantana crocea Jacq . که مترادف آن واریته‌ای از گونه قبل با نامLantana camara L .var crocea Bailey می‌باشد، درختچه‌ای است با گلهای ابتدا زرد که بعدا زعفرانی می‌شود. در باغهای ایران کاشته می‌شود.
4.Lantana mista L . که مترادف آنLantana camara L .var mista Bailey می‌باشد. درختچه‌ای است با گلهای به رنگ زرد آجری و نارنجی و زعفرانی.
5.Lantana sanguinea Medic . که مترادف آنLantana camara L .var sanguinea Bailey می‌باشد. درختچه‌ای است که گلهای آن ابتدا زرد پس از آن زعفرانی در نهایت امر قرمزرنگ می‌شود.
درختچه‌های یادشده با گلهایی به رنگهای متفاوت همه در ایران «شاه‌پسند درختی» نامیده می‌شوند و در گلکاری و باغها کاشته می‌شوند. از جهت نامگذاری عده‌ای از گیاه‌شناسان آنها را واریته‌هایی ازL .camara و عده‌ای گونه‌ای خاص می‌دانند ولی خواص دارویی آنها مشابه است.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی چنین آمده است که شاه‌پسند درختی، گونهL .camara دارای اسانس معطر و ماده لانتانین 619] است. ماده لانتانین گردش خون را ضعیف و درجه حرارت بدن را کاهش می‌دهد [والنزوئلا]. به علاوه یک تری‌ترپینویید نیز در آن مشخص شده است.
در گزارش مطالعات علمی دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی شاه‌پسند درختیL .camara چنین آمده است:
ص: 361
در گیاه اسانس روغنی فرّار مشخص شده است و اسانس آن دارای کامرن 620]، ایزوکامرن 621] و میکرانن 622] می‌باشد. از برگهای آن در دوران گل کردن و همچنین در دوران رسیدن دانه‌ها در حدود 68/ 0- 31/ 0 درصد ماده لانتانین گرفته می‌شود. اگر گوسفندی 2 گرم از ماده لانتانین را بخورد مبتلا به حساسیت به نور و یرقان می‌شود.
البته این نتیجه وقتی مشاهده می‌شود که حیوان در مقابل تابش نور مستقیم خورشید قرار داده شود.
در گزارش دیگری آمده است که آلکالوئید موجود در برگهای گیاه فشار خون را پایین می‌آورد و تنفس عمیق را تسریع می‌نماید و در سگها موجب ایجاد لرز می‌شود.
بنابراین آلکالوئیدهای گیاه ممکن است در معالجه آسم و برونشیت و برای کاهش فشار خون شریانی و کاهش تب به کار رود]G .I .M .P[ .
در گزارش دیگری آمده است که در برگهای گیاه یک ماده عامل سمی به نام لاندنA [623] وجود دارد که عامل ایجاد حساسیت به نور یا خوف نور و یرقان در گوسفند می‌باشد. به علاوه دارای لاندنB [624] نیز هست که ماده بی‌اثری است. ضمنا برگها دارای لانکامارن 625] است که یک سم ماهی و محرک قلبی است. در پوست و در ریشه درخت آلکالوئید لانتانین وجود دارد که خاصیت ضد باکتری دارد]S .G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
در گینه از شاه‌پسند درختی، گونهL .camara به عنوان داروی التیام‌دهنده زخم و معرق و بادشکن و ضد اسپاسم استفاده می‌شود. از جوشانده آن در موارد کزاز، روماتیسم و مالاریا می‌خورند و آن را تونیک و نیروبخش می‌دانند.
در هند گونهL .indica را در موارد مارگزیدگی به عنوان ضد سم به کار می‌برند.
در چین از گونهL .camara به عنوان دارویی بسیار مؤثر در میزان وسیعی استفاده
ص: 362
می‌شود. در جنوب چین از جوشانده گیاه در آب حمام ریخته و در آن استحمام می‌کنند، برای معالجه جرب پوست و جذام خیلی مفید است [هاو]. در هندوچین از برگهای گیاه به عنوان محرک، ضد کرم و قاعده‌آور استفاده می‌شود [پروت و هریر].
دم‌کرده آن را جانشین دم‌کرده فرنجمشک 626] می‌دانند [فوکود]. در شبه‌جزیره مالایا و اندونزی و فیلیپین از له‌شده برگهای گیاه به عنوان ضدعفونی‌کننده و محلل استفاده می‌شود و روی بریدگی اعضا، زخمها [برکیل و هانیف و ورمها می‌گذارند و همچنین برای کاهش درد پشت از آن استفاده می‌کنند [واتانابه .
به علاوه به محلولهای لوسیونهایی اضافه کرده، به صورت کمپرس گرم و همچنین به صورت ضماد برای درمان روماتیسم به کار می‌برند [هین، وان‌استی‌نیس- کروزمان و والنزوئلا]. از عصاره‌ای که با فشار از برگهای خیس‌خورده و له‌شده آن گرفته می‌شود، به عنوان قی‌آور در مواردی که غذاهای نامناسب خورده شده استفاده می‌شود [کلوپن‌برگ- ورستیغ .
برگهای پلاسیده و پژمرده‌شده گیاه برای رفع ناراحتی تنفسهای آسمی و برگهای تازه آن که در اطاق گذارده شود برای کاهش تب مؤثر است [کلوپن‌برگ- ورستیغ .
ص: 363
نارمشک
اشاره
به فارسی و در کتب طب سنتی آن را «نارمشک» نام‌اند. به فرانسویMesua وBois de fer de Ceylan و به انگلیسیIron wood tree و به هندی «ناگ‌کزاز» گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهGuttiferae ، نام علمی آنMesua ferrea L . می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است بصورت درخت کوچک در ابعاد درخت انار و معمولا قسمتی از این درخت که دارو می‌باشد و در طب سنتی مستعمل است، گلها و غنچه‌های بازنشده آن است که در ابعاد یک نخود به رنگ سرخ مایل به زردی و معطر و خوش‌بو می‌باشد و به همین دلیل آن را نارمشک که همان مشک‌انار است نامیده‌اند. این درخت دارای چوب بسیار سخت و درعین‌حال خوش‌بو است که چون خوب صیقل می‌شود در نجاری زینتی کاربرد دارد. بوی غنچه و چوب این درخت شبیه بوی انیس است.
این درخت بومی شبه‌قاره هند است و تا شبه‌جزیره مالایا انتشار دارد و در جاوه کاشته می‌شود. از نظر وجود این درخت در ایران شلیمر وجود آن را در خراسان ذکر کرده و در مخزن الادویه نیز آمده است که در خراسان می‌روید، ولی تا به حال گزارشی از گیاه‌شناسان در این مورد در دست نمی‌باشد.
ص: 364
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گلها و غنچه‌های درخت اسانس روغنی فرّار و دو ماده تلخ یافت می‌شود. در بررسی دیگری آمده است که در آن در حدود 1 درصد ماده عامل تلخ به نام مزوئول 627] وجود دارد]G .I .M .P[ . در گزارش علمی دیگری آمده است که اسید رزینی که در روغن دانه آن وجود دارد، دارای اثر سمی محدودی روی قلب است.
خواص- کاربرد
در برمه از گلهای آن به عنوان قابض و از برگهای آن برای معالجه گزش مار استفاده می‌شود [راجر]. در شبه‌جزیره مالایا از گلهای خشک آن به عنوان دارو استفاده می‌شود و معمولا برای تقویت مادران پس از تولد نوزاد تجویز می‌شود که بخورند [ریدلی و برکیل . در اندونزی از غنچه‌های بازنشده درخت و از گلهای آن و از اتامینهای معطر گل (آلات نر گل) و یا از گلهای محتوی آلات نر له‌شده گل از همه آنها داروهای مختلفی و همچنین مواد و ترکیبات آرایشی [بورسما و فایدهین و مرهم و روغنهای مالیدنی [وان‌استی‌نیس- کروزمان درست می‌کنند. از مغز هسته له‌شده میوه درخت در استعمال خارجی به صورت ضماد برای التیام زخم استفاده می‌کنند [برکیل . و همچنین این ضماد برای التیام و فروکش کردن تاول به کار می‌رود [هین و کلوپن‌برگ- ورستیغ .
از روغن دانه‌های آن روی موضعهای ناراحت پوست و تحریک‌شده و تاولی می‌مالند و ضمنا از این روغن در موارد روماتیسم نیز روی اعضای دردناک مالیده می‌شود [وان‌استی‌نیس- کروزمان . در هند از گلهای آن به عنوان قابض و برای تقویت معده و تسکین سرفه‌های توأم با ناراحتی و خشونت سینه استفاده می‌شود.
له‌شده گلها را با کره و کمی شکر مخلوط کرده و خمیری درست می‌کنند و در موارد بواسیر خونی می‌مالند. از غنچه‌های بازنشده برای قطع اسهال خونی خورده می‌شود.
پوست درخت قابض و معطر است و آن را مخلوط با زنجبیل به عنوان معرق تجویز می‌کنند. از برگهای درخت و له‌شده برگ و گل در موارد گزش مار و عقرب استفاده می‌شود.
ص: 365
از نظر طبیعت نارمشک طبق نظر حکمای طب سنتی کمی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که خوردن غنچه‌های بازنشده و گلهای آن برای مالیخولیا و وسواس و تقویت کبد و معده و روده‌ها در اشخاص سردمزاج مفید است.
از ضماد له‌شده گلها برای خشک کردن و التیام زخمها و جراحتها استفاده می‌شود و از پاشیدن گرد آن نیز در همین مورد استفاده می‌شود. نارمشک مضر مثانه است و خوردن و یا مالیدن آن ایجاد زردی رنگ صورت می‌کند از این نظر باید با روغن بادام مصرف شود. مقدار خوراک آن 10- 8 گرم است.
ص: 366
اسانس پاچولی
اشاره
«اسانس پاچولی» اسانسی است که از گیاهی هندی گرفته می‌شود و در صنعت عطرسازی کاربرد وسیعی دارد. گیاهی است که به فرانسویPatchouli و به انگلیسی نیزPatchouly oil plant وPatchouli گفته می‌شود کهPachouli وPatchouly نیز می‌نویسند. به هندی نیز پاچولی می‌نامند. گیاهی است از خانوادهLabiatae ، نام علمی آنPogostemon heyneanus Benth . و مترادف آنPogostemon patchouli Hook .f . و گونه دیگری از آن به نام علمیPogostemon cablin (Blco .) Bth . و مترادف آنP .patchouli Pell . می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است که برگهای آن معطر درشت تخم‌مرغی، نوک‌تیز، کامل و متقابل می‌باشد.
گلهای آن به‌طور گروهی در بالای گیاه در انتهای شاخه ظاهر می‌شود. این گیاه بومی مناطق شرقی هندوستان است ولی به علت اینکه از آن اسانس معروف پاچولی را برای عطرسازی تهیه می‌کنند، به‌طور پرورشی در سایر مناطق نظیر چین، ژاپن و ... کاشته می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی، اسانس پاچولی دارای الکل پاچولی 628]، کادینن،
ص: 367
پاچولی
کورولئین 629]، بنزآلدئید[630] و اوژنول می‌باشد [والنزوئلا]. برگهای تازه گیاه تقریبا بی‌بو می‌باشند ولی پس از چیدن اگر روی هم انباشته شوند پس از تخمیری که حاصل می‌شود، بوی معطری در آن ایجاد می‌شود.
خواص- کاربرد
علاوه بر کاربرد این گیاهان برای تهیه اسانس پاچولی در صنعت عطرسازی، گیاه گونهP .cablin بیش از صد سال است که در چین برای مصارف دارویی مصرف می‌شود. و گونهP .heyneana بیشتر در شبه‌جزیره مالایا مرسوم است.
در چین وقتی که گیاه در حال گل کردن است یعنی در ماههای اردیبهشت و خرداد یا مهر و آبان، گیاه را از زمین خارج نموده و ریشه آن را قطع می‌کنند و گیاه را مدت دو روز در ماسه پهن می‌کنند تا خشک شود پس از آن روی هم انباشته و روی آن را پوششی می‌کشند تا تخمیر شود و پس از آن کار خشک کردن گیاه تکرار می‌شود و ادامه می‌یابد تا کاملا خشک شود.
گیاه گرم است و معرق و در سیستم داخلی بدن اثر می‌گذارد خصوصا در تابستان.
این دارو در چین برای رفع سردرد، نفخ و گاز، قی و استفراغ و اسهال تجویز می‌شود [چونگ یائوچی .
ص: 368
در هندوچین از دم‌کرده برگهای گیاه برای تقویت معده می‌خورند [شوالیه . و برای معالجه قولنج در شکم و ناراحتی‌های حاصل از اختلالات صفراوی و رفع بدبویی تنفس تجویز می‌شود [فوکود]. برگهای آن را به صورت توتون سیگار و یا پیپ دود می‌کنند و به عنوان بزاق‌آور و عطسه‌آور مورد توجه است. در شبه‌جزیره مالایا از اسانس پاچولی برای رفع سردرد به پیشانی می‌مالند و در آب حمام برای استحمام می‌ریزند [واتانابه . در فیلیپین دم‌کرده برگهای تازه آن را برای تسکین درد عادت ماهیانه و به عنوان قاعده‌آور می‌خورند [کوئی‌زمبینگ .
این گیاه اصولا حشرات را می‌گریزاند و برای جلوگیری از بید زدن و صدمه حشرات برگهای تخمیر شده و خشک آن را در لابلای پارچه‌ها و لباسها می‌گذارند.
ص: 369
لاک
اشاره
به فارسی در کتب مختلف با نامهای «لاک»، «لک»، «دوج» و «دوس» آمده است.
به فرانسویLaque و به انگلیسیLac وSeed lac وLaquer tree گفته می‌شود.
شیره قرمزرنگ یا قرمز تیره‌رنگی است که از تعدادی درختان یا درختچه‌های خانوادهTerebinthaceae کهAnacardiaceae نیز نامیده می‌شوند گرفته می‌شود. از جمله لاکهای معروف لاکی است به نام ورنی چینی که به فرانسویBeau vernis de Chine نامیده می‌شود به رنگ سیاه یا قرمز و در بازار تجارت بین‌المللی عرضه می‌شود. لاکهای گیاهی به‌طور کلی ترکیبات غیر محلولی از رنگهای گیاهی هستند که گاهی مخلوط با مواد معدنی برای کاربرد در نقاشی و یا برای تهیه کاغذهای نقاشی و یا مرکب چاپ مصرف می‌شوند.
این درختان یا درختچه‌ها که در چین و ژاپن و هندوچین در مساحتهای وسیعی به منظور بهره‌برداری تجارتی از لاک آنها کاشته می‌شوند نظیر درختRhus verniciflua Stokes یاRhus vernicifera DC . که در چین و ژاپن می‌روید و کاشته می‌شود، درختی است از خانواده سماقهاAnacardiaceae که از شیره گیاهی آن استفاده می‌شود و درعین‌حال که خواص دارویی دارد از آن لاک ورنی نیز تهیه می‌شود. در این درختان با شکافهایی که در تنه و ساقه‌های آنها وارد می‌شود، شیره درخت به صورت مایعی شبیه خامه خارج شده و در ظرفهای کاملا بسته ریخته شده و نگهداری می‌شوند، به‌طوری‌که در مجاورت هوا و در تماس با نور نباشند.
ص: 370
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در شیره گیاه تازه به صورت مایع درخت سماق گونهR .vernicifera ماده سمی به نام اوروشیول 631] وجود دارد [لوین و فایدگیملت . در اندونزی از میوه این درخت ماده چربی به نام جاپان‌توک 632] می‌گیرند که در طب سنتی مصارفی دارد.
به‌طور کلی تجزیه شیمیایی نشان می‌دهد که در گیاه مواد دی‌اوکسی بنزول 633]، گالاکتوز[634]، سوربوز[635]، صمغ لاکاز[636] و در آخر اوروشیول که سمی است یافت می‌شود.
خواص- کاربرد
شیره تازه گیاه ناراحتی پوستی ایجاد می‌کند و حتی بخار آن نیز روی غشای مخاط اثر نامطلوب می‌گذارد. معالجات متعددی برای رفع ناراحتی پوستی حاصل از اثر شیره گیاه یادشده توصیه می‌شود، از جمله شست‌وشوی پوست با آب سیر یا مالیدن روغن چای 637] که از چای گونهCamellia sasanqua گرفته می‌شود و یا استفاده از آب کافور داغ معمولا اثر خیلی سریع و شفابخش در رفع ناراحتی پوستی مزبور دارد [استوارت . شیره کهنه و خشک‌شده آن ظاهرا سمیت ندارد و به عنوان دارو برای معالجه سرفه در مورد ناراحتی‌های سل ریوی و دفع کرمهای روده‌ای بخصوص آسکاریدها و قطع عادت ماهیانه بدون دلیل طبیعی [چیو] مصرف می‌شود. برگهای جوان آن را می‌خورند ولی اسراف در خوردن آن تولید اسهال می‌کند [چونگ کوئوتونونگ یائوچی . از برگهای آن برای دفع کرم روده استفاده می‌شود و دانه‌های گیاه خونریزی را قطع می‌کند [شرام .
در اندونزی از ماده چرب جاپان‌تاک که از میوه آن گرفته می‌شود برای پوشانیدن
ص: 371
زخم و عدم تماس با هوا استفاده می‌شود.
در کتب طب سنتی لاک را از نظر طبیعت گرم و خشک می‌دانند و معتقدند که در موارد استعمال داخلی و به عنوان دارو ابتدا باید مغسول و تدبیر شود یعنی قبل از مصرف روی آن کارهای اصلاحی دارویی به عمل آید. برای شستن یا غسل لاک به این ترتیب عمل می‌کنند که ابتدا لاک را گرفته و از خاشاک و زوایدی که دارد خوب پاک کرده و می‌سایند و پس از آن مقداری کاه مکی و ریوند چینی را گرفته در آب می‌جوشانند و از آب جوشانده آن در حین ساییدن لاک بتدریج در لاک می‌ریزند و خوب می‌سایند، سپس لاک ساییده‌شده را از الک داروسازی یا وال رد کرده و بقیه که می‌ماند آن را هم باز با کمی آب جوشانده کاه مکی و ریوند چینی مجددا ساییده و دوباره آن را هم از وال رد می‌کنند، آنچه که از وال رد شده در آب ته‌نشین شود آن را برداشته خشک می‌کنند. این لاک که به دست آمده دارویی است و در استعمال داخلی مصرف می‌شود.
لاک که به ترتیب بالا مغسول و اصلاح و آماده شده است مقوی کبد و بازکننده گرفتگی‌های طحال و کبد است. لاک بویژه از داروهای لاغرکننده بدن است و برای استسقا، فلج، یرقان، سرفه و سینه‌تنگی، ضعف کبد و رفع درد کبد مفید است. در مواردی که برای طحال خورده می‌شود باید توأم با مصطکی خورد. مقدار خوراک آن تا 5 گرم است.
تجربه حکمای طب سنتی نشان می‌دهد که اگر هر روز یک گرم لاک با سرکه خورده شود و این کار تا 40 روز ادامه یابد برای لاغر شدن بسیار مؤثر است.
لاک برای رنگ کردن پارچه‌های پشمی و ابریشمی نیز کاربرد دارد. برای این کار در آب جوشانده لاک به نسبت 5 درصد تارتر (تارتارات اسید دو پتاسیم) یا (تارتاریک اسید) مخلوط کرده و سپس پارچه را در این آب می‌جوشانند. و اما نوع دیگر لاک از منشأ حیوانی است که از نظر مقایسه مختصری از آن در اینجا درج می‌شود. البته کاربرد دارویی ندارد. این گونه لاک را به فرانسویLa gomme laque و به انگلیسیLac و پوشش نازکی از آن را که به صورت ورنی در صنعت نجاری و سایر صنایع به کار می‌رودShellac می‌نامند.
به محلولی که از حل کردن در الکل به دست می‌آید نیزShellac varnish گفته می‌شود.
لاک منشأ حیوانی یا گوم‌لاک از ترشحات حشره‌ای کوچک به نامCoccus lacca
ص: 372
به دست می‌آید که بیشتر در هندوستان و هندوچین تولید می‌شود. اهالی هندوچین از آن در دندان‌پزشکی برای لاکاژ دندان مصرف می‌کردند. در اروپا برای ساختن ورنی و همچنین برای عایق کردن اجسام در مقابل جریان الکتریسیته و ... به کار می‌برند. این حشره روی برخی گیاهان بخصوص رویFicus indica (انجیر بنگال) وFicus religiosa (انجیر معابد) وCajanus indicus (لوبیای سودانی) وDalbergia laccifera (نوعی شیشم لاک‌زا) وButea frondosa Roxb . (که از لگومینوز است و از آن صمغ کینوی بنگال نیز گرفته می‌شود) زندگی می‌کند.
در صنعت از لاکها به صورت قشر بسیار نازک و ظریفی برای پوشانیدن سطوحی که می‌خواهند خشک شود استفاده می‌کنند و پس از آن آماده برای صیقلی کردن و شستن خواهد بود. در نجاری تزیینی برای پوشانیدن چوب کاربرد وسیعی دارد.
خاصیت لاک در نجاری این است که در تماس با رطوبت هوا پوشش نازک لاک به تدریج در طول سالها تحت تأثیر یک اکسیداز به نام لاکاز به صورت قشر خیلی سخت و غیر قابل نفوذ آب درمی‌آید. لاک بین انواع ورنی‌ها معروف‌ترین و بهترین است و از نظر عدم نفوذ آب و مقاومت در مقابل تماس با اسیدها و عایق بودن برای جریان الکتریسیته از پوششهای تزیینی غیر قابل جانشین است.
توجه شود که مصرف لاک قبل از اینکه اصلاح و مغسول شود همان‌طورکه در قسمت خواص و کاربرد، روش مغسول کردن شرح داده شده است ممکن است مسمومیت ایجاد نماید. در صورتی که مسمومیتی از این نوع ایجاد شود برای رفع مسمومیت ضمن کمکهایی که با نظر پزشک به بیمار می‌شود ممکن است از گیاه فاخره استفاده کرد و بیمار را در جوشانده ریشه و برگ فاخره استحمام نمود که شرح آن در بخش فاخره آمده است.
ص: 373
کوسو
اشاره
در کتب طب سنتی با نامهای «شجرة الحبشیه»، «شجرة الکوسو» و یا «کوسو» (همان نام خارجی که آن هم از نام محلی آن در حبشه گرفته شده) و در بازار دارویی ایران با نام «کوسو» معروف بوده است. به هندی نیز کوسو[638] گفته می‌شود. به فرانسویCousso وKousso و به انگلیسیKoso tree وKuso tree گویند. گیاهی است از خانوادهRosaceae ، نام علمی آنHagenia abyssynica Gmll . و مترادف آنBrayera anthelmintica Kunth . وBanksia abyssynica Bruce می‌باشد.
مشخصات
گیاه کوسو به صورت درختی است دوپایه دارای برگهای مرکب که تعداد برگچه‌های آن فرد است. هر برگچه نسبتا پهن بیضی نوک‌تیز دندانه‌دار است. گلهای آن ماده و نر جدا هستند. گلهای ماده آن که مصرف درمانی دارد به صورت خوشه‌ای مرکب و قرمزرنگ است و گلهای نر آن نیز خوشه‌ای ولی سبزرنگ است. لغتKousso در زبان محلی حبشه به کرم کدو گفته می‌شود و چون از گلهای ماده این درخت به عنوان داروی بسیار قاطع و مؤثر برای دفع کرم کدو استفاده می‌شود، این درخت و بویژه گلهای ماده آن که در بازار عرضه می‌شود با این نام خوانده می‌شود.
ص: 374
این درخت به ارتفاع تا 20 متر در دامنه‌های نسبتا مرتفع حبشه (2000- 1000 متر ارتفاع از سطح دریا) می‌روید. در ایران تا به حال دیده نشده است. گلهای ماده آن به عنوان دارو از حبشه به اروپا و آسیا و سایر مناطق صادر می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گلهای آن بخصوص در گلهای ماده آن آلفا- کوزین 639]، بتا- کوزین 640] و کوزوتوکسین 641] مشخص شده است. گلهای ماده آن که در هوا خشک شده باشد در حدود 4/ 0 درصد ماده پروتوکوزین 642] دارد و به علاوه در آن کمی اسانس با بوی نامطبوع و تانن و رزین و سایر مواد یافت می‌شود]G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
گلهای ماده کوسو که به صورت گرد خشک آن مصرف می‌شود، تأثیر قاطع در دفع کرم کدو دارد. این گل که شبیه گل درخت زیرفون است طعم آن در ابتدا لعابی کمی گس و پس از آن تند و بوی نامطبوعی در مجاورت آب گرم از آن متصاعد می‌شود. در بزرگسالان معمولا 20- 15 گرم از گرد گلهای ماده خشک‌شده آن را در 250 گرم آب جوش ریخته و مدت نیم ساعت دم می‌کنند، پس از آن از آتش برداشته می‌گذارند که خنک و نیم‌گرم شود و بدون صاف کردن تمامی آن را می‌خورند. پس از خوردن دارو بیمار تشنه می‌شود و نباید آب بخورد و با کمی آب لیمو رفع عطش بشود. در بعضی‌ها اگر لازم شود که با این دارو مسهل نیز خورده شود که دفع کرمها را تسهیل نماید، توصیه این است که از خوردن مسهلهای روغنی نظیر روغن کرچک خودداری شود و از مسهلهای نمکی استفاده شود.
روش خوردن این است که معمولا شبی که فردای آن قرار است کوسو خورده شود غذا نمی‌خورند و فردا صبح کوسو را به طریقی که فوقا ذکر شد تهیه کرده می‌خورند. غالبا پس از یک ساعت احساس تخلیه آغاز می‌شود. کمی باید صبر کرد و پس از آن بگذارند تخلیه شود. در تخلیه اول قسمتهای کمی از کرم کدو در تخلیه‌های
ص: 375
بعد تا تخلیه چهارم تمامی کرم کدو داخل روده‌ها خارج می‌شود و پس از 7- 6 ساعت عمل انجام شده است و بیمار می‌تواند غذا بخورد.
در آلمان قرص کوسو را مصرف می‌کنند. از گرد کوسو به صورت تنقیه برای دفع انگلهایی نظیر آسکارید و کرمکها استفاده می‌شود.
ص: 376
تیس
اشاره
درختچه‌ای است که در مازندران در ارتفاعات نور «تیس» نامیده می‌شود. در کتب طب سنتی با نام «غبیر ابرّی» نام برده می‌شود. به فرانسویSorbier des oiseaux وSorbier des oiseleurs و به انگلیسیRowan tree وRowan وMountain ash وQuick bean وWhite ash گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهRosaceae ، نام علمی آنSorbus aucuparia L . و مترادفهای آنPyrus aucuparia L .Gaert . وMespilus aucuparia Web . وS .Boissieri C .K .Schneider می‌باشد.
مشخصات
تیس درختچه‌ای است به بلندی 14- 6 متر که انشعابات تازه آن کم‌وبیش نارنجی‌رنگ است و بعدا خاکستری می‌شود. جوانه‌های آن دوکی‌شکل و صاف به طول 14- 12 میلی‌متر. برگها سبز مرکب دارای 15- 13 برگچه نوک‌تیز (7- 6 جفت و یک برگچه در انتها)، کناره برگچه‌ها دارای دندانه‌های منظم اره‌ای. گلهای آن در حالت شکوفه قهوه‌ای و پس از آن شیری‌رنگ می‌شود. میوه آن کوچک در ابعاد نخود به رنگ قرمز مرجانی دارای گوشتی با طعم گس و غیر قابل خوردن است و چون دارای مقدار کمی اسید سمی است(HCN) ، اسراف در خوردن آن برای اطفال ممکن است ایجاد مسمومیت نماید.
این درختچه به سادگی از طریق بذر یا از طریق پاجوش تکثیر می‌شود. ارتفاعات
ص: 377
بالای جنگل را دوست دارد. در هند در مناطق غربی معتدله هیمالیا از کشمیر تا کومائون انتشار دارد. در ایران در جنگلهای مرطوب شمال ایران در ارتفاعات کلاردشت، نور، پل زنگوله و کجور تا ارتفاع 2000 متر از سطح دریا دیده می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیب شیمیایی و مواد عامله، پوست این درختچه دارایHCN گلوکوزید و تانن و لوروسرازین است. میوه آن دارای الکل سوربیتول 643]، قند سوربوز، سوربیک اسید[644]، مالیک اسید، پاراسوربیک اسید[645]، سیتریک اسید، سوکسینیک اسید[646]، سوربیتانیک اسید[647]، خیلی کم پروسیک اسید[648] یاHCN و سرانجام کمی اسانس می‌باشد. پوست میوه آن دارای ماده رنگی قرمز است. در تخم آن در حدود 22 درصد روغن ثابت یافت می‌شود. گل آن دارای ماده تری‌اتیل‌آمین 649] و برگ آن دارای آمیگدالین و تانن است.
آمیگدالین ماده متبلوری است به فرمولC 02 H 72 NO 11 3 H 2 O که در بادام تلخ، برگهای تیس، هسته گوجه درختی، آلوبالو، هلو و ... یافت می‌شود.
توضیح: سوربیتول یا سوربیت ترکیبی است با 6 عامل الکلی به فرمول خامC 6 H 41 O 6 که از عصاره میوه تیس و یا با هیدرژناسیون گلوکوز به دست می‌آید.
خواص- کاربرد
از عصاره تاز، یا پخته میوه تیس برای رفع سرفه، گرفتگی صدا، اسهال ساده، اسهال خونی و همچنین در موارد تحریکهای کیسه صفرا و اختلالات هاضمه که در اثر خوب کار نکردن کبد باشد استفاده می‌شود.
در هند از میوه آن به عنوان مدر، قاعده‌آور و ضد اسکوربوت به مقدار محدود
ص: 378
تیس
1. گل 2. مقطع گل 3. شاخه با میوه
استفاده می‌شود زیرا مصرف زیاد آن مسمومیت ایجاد می‌کند و همچنین جوشانده میوه آن را در موارد بواسیر و عسر البول یا استرانگوری 650] و به عبارت ساده‌تر در مواردی که ادرار با درد و قطره‌قطره از مجرای ادرار خارج می‌شود، مفید می‌دانند.
از گیاهان جنسSorbus دو گونه دیگر در ایران می‌رویند که به علت خواص دارویی میوه آنها که به عنوان قابض بسیار نافع می‌باشد به‌طور مختصر ذکر می‌شوند:
بارانک 651]
اشاره
معارف گیاهی ؛ ج3 ؛ ص378
ختی است که در گرگان با نام «بارانک»، در طوالش «میانز»، در رامسر و شهسوار «گارن» و در کلاردشت «الم‌دلی» نامیده می‌شود. به فرانسویAlisier torminal
ص: 379
وSorbier torminal وAllouchier وAigrelier وSorbier antidysenterique و به انگلیسیLezzory وChequer tree وMaple service وWild service tree گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهRosaceae ، نام علمی آنSorbus torminalis (L .) Crantz و مترادفهای آنAria torminalis G .B . وCrataegus torminalis L . وHahnia torminalis Medic وSorbus torminalis Boiss . وPyrus torminalis Ehrh . وTorminaria vulgaris schur . می‌باشد.
مشخصات
بارانک درختی است به بلندی تا 20 متر و قطر نیم متر با انشعابات بنفش تیره که رفته رفته کبودرنگ می‌شود.
برگهایش تخم‌مرغی موجدار، نوک‌تیز با دندانه‌های نامنظم، روی آن سبز و پشت آن کمرنگ است. ابعاد برگ 14- 4* 12- 5 سانتی‌متر گاهی کمی بزرگتر و با دمبرگی که طول آن 5- 2 سانتی‌متر و به ساقه چسبیده است. گلهای آن سفیدرنگ میوه‌اش تخم‌مرغی یا گلابی کوچک به قطر 14- 7 میلی‌متر و طول 20- 8 میلی‌متر به رنگ قهوه‌ای. میوه رسیده آن کمی ترش و شیرین و خوردنی است.
این درخت بومی اروپاست و در ایران در جنگلهای ارسباران تا گرگان به‌طور جنگلی انتشار دارد. تکثیر آن از طریق کاشت بذر یا پاجوشهای ریشه‌دار درخت انجام می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در میوه بارانک مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن، اسیدهای آلی و قند وجود دارد.
خواص- کاربرد
از میوه بارانک برای بند آوردن اسهال و اسهال خونی به‌طور جوشانده مصرف می‌شود.
دیو آلوبالو
اشاره
به فارسی به‌طور کلی «دیو آلوبالو» و نام محلی آن در قوشخانه «سوختال» و در
ص: 380
بارانک
1. میوه
بختیاری «سپستان» است. به فرانسویAlisier blanc وAllouchier و به انگلیسیWhite bean tree گویند. درختی است از خانوادهRosaceae ، نام علمی آنSorbus persica Hedl . و مترادف آن
Sorbus aria( L. )Crantz subs persica) Hedl. (Bornm.
و
S. persica Hedl. var khorassanica Bornm. et Gauba
می‌باشد.
مشخصات
دیو آلوبالو درختچه کوچکی است تیغدار و بلندی آن تا 5 متر می‌باشد. برگهای آن ساده دندانه‌دار، زیر آن پوشیده از تارهای سفید بلند پنبه‌ای و جوانه‌های آن پوشیده از کرک است. گلهای آن سفید کوچک. میوه آن قرمز یا نارنجی به ابعاد کمی بزرگتر از نخود درشت است.
ص: 381
این درختچه نیز بومی اروپاست. در ایران در دامنه‌های البرز، کرج، در بختیاری، در قوشخانه شمال خراسان، در باوندپور باختران و در ارسباران انتشار دارد.
میوه این درختچه نیز مانند گونه قبلی دارای مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن و اسیدهای آلی است و برای رفع سرفه و بند آوردن اسهال و اسهال خونی تأثیر بسیار مفیدی دارد.
ص: 382
قطف
اشاره
به فارسی «اسفناج رومی»، «اسفناج کوهی»، «سلمه»، «سرمه»، «سرمک» و «آتریپلکس» و در کتب طب سنتی با نامهای «قطف» و «سرمق» آمده است. به فرانسویAtriplex وArroche des Jardins وBelle dame وFollette و به انگلیسیGarden orach وMountain spinach وOrache وOrach گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهChenopodiaceae ، نام علمی آنAtriplex hortensis L . و مترادفهای آنA .bengalensis Lamk . وA .heterantha Wight وA .virgata Roth ..
توضیح: گیاه مرزنجوش را نیز در بعضی کتب سرمق گفته‌اند.
مشخصات
قطف که به نام «قطف ابیض» هم در کتب آمده است گیاهی است علفی یکساله، بلندی آن از 5/ 0 متر تجاوز نمی‌کند، برگهای آن سبز کبود، پهن، ناصاف، موجدار و مثلثی است. گلهای آن سبز مایل به زرد می‌باشد.
این گیاه را در برخی مناطق اروپا و امریکا به جای اسفناج به صورت سبزی مصرف می‌کنند و سه نوع مهم دارد که به صورت پرورشی کاشته می‌شود. نوع قرمز که به فرانسویArroche rouge و نوع زرد کهArroche Jaune و نوع خونی کهArroche sanguine گفته می‌شود.
این گیاه بیشتر جاهای سایه‌دار و مرطوب را دوست دارد. تکثیر آن با کاشت تخم
ص: 383
گیاه در اوایل بهار در مزرعه انجام می‌گیرد. معمولا برای خنثی کردن اسیدیته آن در سوپ با غذاهای دیگری که مخلوط می‌شود، باید از چاشنی‌ها و ادویه مناسب استفاده شود. چند واریته از این گیاه از جمله در مناطق شرقی ایران در خراسان و بین بجنورد و شیروان و در آذربایجان در اطراف تبریز دیده می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه‌های گیاه ساپونین وجود دارد و به همین دلیل دانه‌های آن مسهل است. به علاوه در گیاه بتانین 652] و مقدار قابل ملاحظه‌ای تانیک اسید وجود دارد]G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
در هند از آردی که از دانه‌های گیاه تهیه می‌شود برای رفع ناراحتی‌های ناشی از کمبود ویتامینA به کار می‌رود و خیلی مؤثر است. دانه آن مسهل و قی‌آور می‌باشد.
قطف از نظر طبیعت طبق نظر حکما طب سنتی سرد و تر است و از نظر خواص معتقدند که خوردن برگ پخته آن سریع الهضم و خونساز و برای تسکین گرمی و التهاب کبد و همچنین برای اشخاص صفراوی بسیار مفید است و اگر با آب غوره و انار خورده شود، رفع عطش می‌کند و تبهای گرم را کاهش می‌دهد و برای ورمهای گرم حلق و سایر ورمهای داخلی مفید است. نرم‌کننده سینه است و خوردن آب آن با شکر برای خرد کردن سنگ مثانه و کلیه و تحلیل ورم طحال مفید می‌باشد و اگر با ادویه خشک و گرم خورده شود برای افزایش نیروی جنسی مؤثر است. خوردن آب برگ و دنباله برگها با شکر ملین مزاج است. خوردن آن برای سردمزاجها مضر است و ایجاد نفخ می‌کند.
در جوشانده‌ها معمولا 50- 30 گرم برگ را در یک لیتر آب می‌جوشانند و مصرف می‌کنند.
اگر پارچه‌ای را با آب گیاه خیس کرده روی ورمهای گرم بگذارند ورم را تحلیل می‌برد. آب برگهای پخته گیاه برای پاک کردن پارچه‌های ابریشمی و پشمی رنگین بدون اینکه در رنگ آنها تغییری دهد، به کار می‌رود.
ص: 384
قطف مزروع
تخم یا دانه آن نه گرم و نه سرد ولی خشک است. از نظر خواص بازکننده انسداد مجاری عروق است و ورمهای خارجی را تحلیل می‌برد. مدر است و اگر با نمک و آب گرم و عسل مخلوط و مدت 20 روز هر روز 8 گرم خورده شود، برای باز کردن انسداد مجاری و رفع استسقا و یرقان و زردی مفید است. همینطور کم ادرار کردن و قطره قطره ادرار کردن را نیز رفع می‌کند. اگر با هم‌وزن آن شکر مخلوط و ساییده شود، مالیدن آن برای رفع جرب زیر چشم نافع است و خوردن آن نیز برای افزایش نیروی جنسی گرم مزاجها مفید می‌باشد.
مقدار خوراک از دانه آن 8- 4 گرم و چون در برخی موارد علاوه بر اینکه مسهل است ایجاد تهوع و قی می‌کند، لذا باید با نمک، آب عسل و آب گرم خورده شود.
سابقا مرسوم بود در مواردی که مشیمه خارج نمی‌شد حتی وقتی که 4- 3 روز خروج آن به تأخیر می‌افتاد 15 گرم دانه قطف را در 400 گرم آب می‌جوشانیدند تا نصف شود و سپس آن را مالیده، صاف کرده و می‌خوردند. این کار در اخراج مشیمه مؤثر بوده است (مشیمه پوستی را گویند که جنین در آن است).
ص: 385
گونه‌ای از این گیاه با نام علمیAtriplex hastata L . که از نظر خواص شبیه گونه بالا می‌باشد نیز به‌طور وحشی در ایران می‌روید. گیاهی است به بلندی 1 متر. در اراضی سنگلاخی و کنار جاده‌های می‌روید. گلهای آن مایل به سبز و میوه آن دارای یک دانه تیره سیاه یا شفاف است. برگ آن نیز مانند اسفناج در ردیف قطف ابیض ممکن است خورده شود و خواص آن مشابه گونه یادشده است. این گیاه در آذربایجان به‌طور خودرو دیده می‌شود.
چند گونه از جنسAtriplex به صورت درختچه در ایران می‌روید، از جملهA .belangeri (Moq .) Boiss . در اراک وA .griffithii Moq . در مورچه‌خورت اصفهان و واریته‌ای از آن در بلوچستان، اطراف کرمان، سر چاه بیرجند وA .persica Boiss در اطراف مورچه‌خورت اصفهان دیده می‌شود که خواص دارویی آنها مطالعه نشده است.
ص: 386