گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد سوم
گل مریم





اشاره

در کتب طب سنتی «مسک رومی» و به فارسی «گل مریم» گفته می‌شود. به فرانسوی‌Tubereuse و به انگلیسی‌Tuberose گویند. گیاهی است از خانواده‌Amaryllidaceae نام علمی آن‌Polianthes Tuberosa L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است پیازدار بومی امریکای شمالی و مکزیکو که در خاور دور و سایر مناطق آسیا و اروپا نیز برای گلهای زیبا و معطّر آن کاشته می‌شود. مریم یکی از پرعطرترین گلهای دنیا می‌باشد. گلهای آن خوشه‌ای سفید و کمی مومی است، برگهای آن خطّی باریک دراز و نوک‌تیز می‌باشد که ساقه را در آغوش می‌گیرد. بلندی گیاه تا 60 سانتیمتر می‌رسد. گلها معمولا در تابستان ظاهر می‌شوند ولی با اجرای روشهای باغبانی و کشت در محیط کنترل شده در تمام سال می‌توان گیاه گلدار به دست آورد.
تکثیر آن از طریق تقسیم تورمهای زیرزمینی است که در پاییز انجام می‌گیرد. ولی باید توجه کرد که معمولا این قطعات زیرزمینی کاملا نرسیده‌اند و معمولا به ثمر رسیدن آنها مشکل است و پرورش آنها تخصص می‌خواهد. بنابراین راه آسانتر این است که پیاز آماده برای کاشت را می‌خرند و می‌کارند. این گیاه به آفتاب زیاد احتیاج دارد و در دوران رشد نیز مرتبا باید آبیاری شود. روش کار این است که پس از خاتمه دوران گل کردن باید تورمهای ضخیم گیاه خارج شود و پیازهای خیلی درشت آنکه
ص: 69
گل مریم
گل کرده‌اند دور انداخته شود زیرا آنها دیگر گل نمی‌دهند و پیازهای زیرزمینی کوچک آن انتخاب و در محل خنک تا بهار سال آینده حفظ و نگهداری شود. اگر خوب برسند برای سال سوم گل می‌دهند و پس از آن باید دور ریخته شوند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای اسانس بسیار معطّری می‌باشد. از هیدرولیز غدّه گیاه چند ساپوژنین 106] از جمله هکوژنین 107] و تیگوژنین 108] به دست می‌آید
ص: 70

.] S. G. S. M. P [
در گزارش بررسی دیگری آمده است که اسانس روغنی فرّار که از غدّه آن گرفته می‌شود شامل متیل آنترانیلات 109] می‌باشد که در عطرسازی مصرف دارد [هس .

خواص- کاربرد

گلهای گیاه مدّر و قی‌آور است. پیازهای آن را که خشک کرده و به صورت گرد در می‌آورند، برای معالجه سوزاک به کار می‌برند. در هندوچین از پیاز گیاه به عنوان ضد اسپاسم استفاده می‌شود [پروت و هریر]. از پیازهای آن برای معالجه مالاریا استفاده می‌شود [پتلو]. در فیلیپین از جوشانده گرد پیازهای آن برای معالجه سوزاک استفاده می‌شود.
ص: 71

درخت شوولمگری

اشاره

در کتب مختلف با نام «درخت شوولمگری» و «شولمرگرا» آمده است. به فرانسوی و انگلیسی‌Chaulmoogra نامیده می‌شود. درختی است از خانواده آلوی هندی‌Flacourtiaceae بعضی از گیاه‌شناسان آن را درBixaceae می‌گذارند چون گیاهان این دو خانواده خیلی به هم شبیه هستند. نام علمی آن‌Hydnocarpus kurzii (King) Warb . و مترادف آن‌Taraktogenos kurzii King می‌باشد. به هندی نیز آن را شول موگرا نامند

مشخصات

درختی است به ارتفاع حدود 15 متر بومی جنگلهای بنگلادش و شرق هندوستان. پوست تنه درخت صاف و قهوه‌ای مایل به زرد است. برگهای آن ساده بیضی باریک دراز نوک باریک به طول حدود 20 سانتیمتر و عرض حدود 7 سانتیمتر می‌باشد. گلهای نر و ماده جداگانه روی دو پایه جداگانه هستند. میوه آن در ابعاد یک نارنج به رنگ حنایی روشن است که داخل آن چندین دانه قرار دارد.
دانه‌ها در ابعاد 3- 2* 5/ 1- 1 سانتیمتر با پوششی خشک و شکننده به رنگ خاکستری تیره، صاف، مغز دانه دارای آلبومین حجیم به رنگ قهوه‌ای قرمز است. از این دانه‌ها در حدود 35- 30 درصد روغن ثابت گرفته می‌شود که آن را در بازار دارویی به نام روغن شوولمگری یاHuile de chaulmoogra
ص: 72
عرضه می‌کنند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه‌های این درخت در حدود 4/ 0 اسید سیانیدریک وجود دارد. دانه گیاه دارای 35- 30 درصد روغن ثابت است که شامل حدود 35 درصد هیدنوکارپیک اسید[110]، حدود 5/ 22 درصد شولموگریک اسید[111]، حدود 6/ 22 درصد گورلیک‌اسید[112]، حدود 6/ 14 درصد اولئیک اسید، 4 درصد پالمی‌تیک اسید و سرانجام حدود 4/ 0 درصد اسیدی مشابه ولی ضعیف‌تر هیدنوکارپیک اسید وجود دارد.]G .I .M .P[
در گزارش دیگری آمده است که در جنگلهای بنگلادش چند گونه از جنس‌Hydnocarpus می‌روید که نام علمی آنهاH .Anthelminticus Pierre وH .kurz (King) Warl . وH .Hainanensis Merr . وH .alcalae C .DC . می‌باشد که از تخم آنها روغن شولموگرا[113] و روغن هیدنوکارپوس 114] می‌گیرند که اجزای عمده تشکیل دهنده آن روغنها گلیسیریدها و اتیل استرهای شوموگرا و هیدنوکارپیک اسید هستند.]M .P .S .SE .A[

خواص- کاربرد

در سرتاسر مناطق خاور دور محلی‌ها از روغن دانه‌های گونه‌های مختلف هیدنوکارپوس برای معالجه جذام و سایر بیماری‌های پوستی استفاده می‌کرده‌اند.
روغن این دانه به صورت تزریق زیرجلدی و یا بین عضله‌ای به کار می‌رفته و همیشه تجربه نشان داده است که تزریق آن بیشتر از خوردن مؤثر بوده است. سالهای سال این روغن مؤثرترین داروی معالجه جذام و بیماری‌های پوستی بوده ولی در حال حاضر بیشتر داروهای گوگردی جانشین آن شده است. به علاوه از روغن دانه‌های گیاهان برای معالجه جرب، سایر انواع بیماری‌های پوستی، روماتیسم و نقرس نیز استفاده
ص: 73
می‌شده است [شوالیه . دانه‌های گیاه به عنوان کرم‌کش [کلکسیون پیر]. و همچنین برای معالجه آبله [کرووست . به کار می‌رفته است. دم کرده پوست درخت برای رفع اختلالات داخلی و بیماری‌های پوستی خورده می‌شود [راک . از روغن دانه‌های گونه‌H .alcalae برای معالجه روماتیسم و سل و شکستگی استخوان استفاده می‌شود [ویکانگکو].
در مصارف داخلی روغن شولموگرا به مقدار چند قطره محلول در شیر یا در یک کپسول خورده می‌شود. مقدار آن از 5 قطره شروع و بتدریج ممکن است زیاد شود.
در موارد ضروری با تجویز و زیر نظر پزشک ممکن است حتی تا 300 قطره نیز خورده شود. در استعمال خارج برای بیماری‌های پوستی و نظایر آن پماد 20 درصد آنکه در وازلین مخلوط شده باشد مالیده می‌شود.
توضیح: گیاه دیگری به نام علمی‌Gynocardia odorata R .Br . را نیز به زبان هندی شولموگرا گویند و روغنی که از تخم آن گرفته می‌شود نیز روغن شولموگرانا نامند. این گیاه نیز از خانواده‌Flacourtiaceae می‌باشد. چون خواص روغن آن در حد روغن شولموگرای حاصل از گونه هیدنوکارپوس می‌باشد لذا برای آگاهی و شناخت خواننده عزیز به ذکر مختصری از آن مبادرت می‌شود.
از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه‌های این درخت علاوه بر روغن ثابت به نام شولموگرا گلوکوزیدی به نام جینوکاردین 115] نیز وجود دارد. در دانه‌های خشک آنکه فقط حدود 9 درصد آب داشته باشد در حدود 8/ 0 درصد اسید سیانیدریک و در دانه‌های تازه آن یک درصد اسید سیانیدریک وجود دارد. این درخت بومی هند است و بهتر است روغن شولموگرای حاصل از این گیاه را به نام «روغن شولموگرای هندی» بنامیم که از دیگر روغنها متمایز باشد.
از نظر خواص و کاربرد این روغن نیز در هند برای معالجه جذام و بیماری‌های پوست به کار می‌رود ولی اثرش ضعیف‌تر از روغن شولموگرای جنس هیدنوکارپوس است.
ص: 74

مهر سلیمان

اشاره

به فارسی «مهر سلیمان» و «نگین سلیمان» و «خاتم سلیمان» گفته می‌شود.
و به فرانسوی‌Sceau de salomon وConvallaire polygonee و به انگلیسی‌Salomon's seal می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Liliaceae و در خانواده‌Convallariaceae نیز طبقه‌بندی شده است. نام علمی آن‌Polygonatum officinale All . و مترادف آن‌P .vulgare Desf . می‌باشد. سابقا نام علمی آن راConvallaria polygonatum L . نیز می‌گفته‌اند.
این گیاه در اروپا بخصوص در فرانسه در جنگلهای با خاکهای تازه و غنی به طور وسیعی انتشار دارد. به عنوان گیاه زینتی نیز در باغچه‌های سایه آفتاب با خاک شیرین پرورشی کاشته می‌شود. در ایران چند گونه از آن می‌روید که عبارت‌اند از:
1.Polygonatum polyanthemum (M .B .) Link . و مترادفهای آن‌Polygonatum orientale Desf . وPolygonatum cilicicum Schott et Ky . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است. این گیاه در ارتفاعات البرز در پل زنگوله دیده شده است.
2.Polygonatum pruinosum Boirss . این‌گونه در گرگان در زیارت دیده شده است.
ص: 75

مشخصات

مهر سلیمان گیاهی است چند ساله با ساقه قوی و محکم و زاویه‌دار، بلندی آن 30- 50 سانتیمتر و در بعضی گونه‌ها ساقه استوانه‌ای است. شاخه‌های آن خمیده افقی می‌باشد و برگها معمولا در قسمت بالای شاخه‌ها می‌رویند. بیضی نوک‌تیز بدون دمبرگ، پهن و بزرگ، رنگ قسمت زیرین برگ کم رنگتر از روی برگ است. گلهای آن سفید و معمولا در یک طرف دیگر شاخه‌ها در مقابل برگها می‌رویند. ساقه زیرزمینی آن ضخیم و افقی است و هر ساله یک ساقه هوایی از آن خارج شده و در پاییز پس از ثمر دادن می‌افتد و اثری شبیه به مهر از خود روی ساقه زیرزمینی به جای می‌گذارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ساقه زیرزمینی و در گیاه گونه‌P .officinale مقدار زیادی مواد گلوتینوز[116] و همچنین کونوالارین 117] و کونوالامارین 118] یافت می‌شود [چونگ یائوچی . ماده کونوالامارین یک ماده تقویت قلبی است و قند خون را نیز پایین می‌آورد [جیو].

خواص- کاربرد

در چین و ژاپن از ساقه زیرزمینی گونه‌P .officinale به عنوان مبرّد و خنک‌کننده، بزاق‌آور و در عین حال شیرین و تسکین دهنده تشنگی استفاده می‌شود.
معمولا یک تونیک عمومی است که برای بیماران مبتلا به سل تجویز می‌شود [چونگ یائوچی . برای معالجه بیماری قند به کار می‌رود [لو]. و برای رفع اختلالات مجاری تناسلی و ادرار نیز مصرف می‌شود [جیو]. نرم‌کننده و مسکن و آرام‌بخش و ضد تب نوبه است و برای معالجه و تسکین روماتیسم، تبهای انفلوانزایی و التهاب پستان 119] بسیار مفید است [استوارت .
برای تسکین سرفه و رفع ناراحتی‌های ریه نیز مفید است [لوئی . از له شده ساقه
ص: 76
زیرزمینی آن و یا از گرد ساقه زیرزمینی خشک شده آن برای بسته‌بندی و پانسمان شکستگی‌ها و لومباگو[120] و تسکین درد ساق پا استفاده می‌شود. [ریچی مورا]. برای بیماری شینگلس 121] [لیو]. و برای شست‌وشو و حمام چشم در رفع ناراحتی‌های چشم نیز کاربرد دارد [استوارت .
برای تهیه دم کرده 30- 20 گرم ساقه زیرزمینی در یک لیتر آب جوش دم می‌شود که برای کنترل نقرس می‌خورند. در استعمال خارجی و به منظور تهیه پماد آن 60 گرم ساقه زیرزمینی خشک را با 60 گرم پیه خوک در 250 گرم آب ریخته می‌جوشانند که پخته شود، پماد درست می‌کنند.
توضیح: بیماری شینگلس نوعی بیماری با علایم تاولهای آبدار و التهابهای شبیه هرپس است که در امتداد اعصاب محیطی و گاهی نیز در سایر نقاط بدن بروز می‌کند.
ص: 77

لوئی

اشاره

به فارسی «لوئی» و «گرز» می‌گویند. به فرانسوی‌Massette وQuenouille وRoseau de la passion وCanne de jonc و به انگلیسی‌Cat tail وReed mace نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Typhaceae و نام علمی سه گروه معروف این گیاه به شرح زیر است:
گروه اول. لوئی با برگهای درشت که به فرانسوی‌Massette feuilles larges گفته می‌شود و نام علمی آن‌Typha latifolia L . می‌باشد.
گروه دوم. لوئی با برگهای ریز که به فرانسوی‌Massette feuilles etroites گفته می‌شود و نام علمی آن‌Typha angustifolia L . می‌باشد.
گروه سوم. لوئی کوچک و کوتاه که به فرانسوی‌Massettes naines گفته می‌شود و نام علمی آن‌Thyphaminima Funk . می‌باشد.
گونه‌هایی که تا به حال گیاه‌شناسان در ایران شناسایی کرده‌اند، عبارت‌اند از:
Thypha austraalis Schum. Thonn.
و مترادفهای آن‌T .angustata Boru chaub . و ....
این گیاه در اطراف تهران، کرج، اصفهان، اراک، گرگان، مشهد و بلوچستان دیده می‌شود. نام محلی آن در بلوچستان «لوخ» و در رودخانه زاب «لوخا» می‌باشد.
2.Thyphaminima Hoop . و مترادف آن‌T .Laxmanni Lepech . می‌باشد.
این گیاه در اطراف تهران، جاجرود، کرج و همچنین در بلوچستان دیده می‌شود.
ص: 78

مشخصات گیاه

لوئی و به‌طور کلی جنس‌Typha چند ساله و آبی و معمولا در آبهای راکد و کنار نهرها می‌روید. دارای ساقه‌ای بلند عمودی است که انتهای آن به دو شاتون متراکم استوانه‌ای شکل که در حقیقت گلهای آن هستند و یکی روی دیگری قرار دارد، ختم می‌شوند. گلهای آن دو نوع نر و ماده، گلهای نر به شکل شاتون استوانه‌ای و در بالا قرار دارند و استوانه پایینی گلهای ماده آن هستند. پس از خاتمه دوران گل‌دهی، گلهای نر فرو ریخته و می‌افتند. و تنها یک محور برهنه نازک از آن باقی می‌ماند ولی شاتون پایینی یعنی گلهای ماده رشد کرده و ضخیم می‌شوند و در وقت رسیدگی میوه‌ها به شکل یک چماق یا گرز استوانه‌ای در می‌آید و به همین علت آن راMassette گویند.
در میوه‌های آن دانه‌های خیلی ریزی وجود دارد به قطر در حدود یک میلیمتر و این دانه‌ها را کرک پنبه‌ای پوشانیده است که الیاف آن دراز و به طول 15- 2 میلیمتر می‌باشد. این کرکها بی‌رنگ شبیه پنبه است و باعث می‌شود که دانه پس از رسیدن و جدا شدن در زمستان با باد به سهولت به اطراف پراکنده شود. برگهای آن به شکل روبان باریک و دراز است که از قاعده ساقه خارج و به‌طور عمودی تا رأس ساقه بالا می‌رود. قسمت زیرزمینی گیاه را ساقه زیرزمینی ضخیمی که مملو از فکول است تشکیل می‌دهد که به‌طور افقی قرار گرفته و ریشکهای گیاه به آن متصل و در خاک فرو رفته‌اند. فکول یا نشاسته موجود در ساقه زیرزمینی شیرین و خوردنی است و از نظر خوراک و خواص دارویی مصارفی دارد که شرح داده خواهد شد.
این گیاه آبی است و در کنار نهرها و آبهای راکد در مناطق مختلف آسیا در چین، شبه قاره هند، ایران، امریکا و اروپا می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در پولن یا گرده تلقیح گونه‌T .angustata که مورد تجزیه قرار گرفته، وجود مواد ایزورامنوز[122] و پنتاکوزان 123] و
ص: 79
سیتوسترول 124] تأیید شده است [چونگ یائوچی .

خواص- کاربرد

در چین هفت گونه از این گیاه وجود دارد که از نظر خواص در یک ردیف هستند [روا]. بین هفت گونه فوق‌T .angustata که در ایران می‌روید نیز ذکر شده است.
در چین گرده تلقیح گلهای نر گیاه طی اردیبهشت تا اواخر خردادماه جمع‌آوری می‌شود و این کار به محض اینکه گلها باز می‌شوند آغاز می‌گردد به این ترتیب که اتامینها یا آلت نر گل را قطع نموده و خشک می‌کنند و پس از آن می‌کوبند و از الک ردّ می‌کنند تا مواد خارجی آن گرفته شود و فقط گرده تلقیح باقی بماند. این گرده را روی آتش ملایم بو می‌دهند تا رنگ آن سیاه شود. با این روش نوعی زغال طبی درست می‌شود که برای بند آوردن خونریزی بسیار قاطع و مؤثر است. گرده نر گل گیاه قبل از بو دادن، مدّر است و برای معالجه و تسکین دردهای پشت و کمر و ناراحتی‌های مجاری ادرار و در قاعدگی‌های دردناک و همچنین در موارد قطع عادت ماهیانه بدون دلیل خاص، تجویز می‌شود [چونگ یائوچی . به‌طور کلی گرده تلقیح گلهای این گیاه قابض، قاطع خونریزی، التیام دهنده زخم و تب‌بر و اصولا خشک‌کننده است. بخصوص برای قطع ترشحات مفرط پس از زایمان مؤثر است.
ساقه زیرزمینی ضخیم پر از فکول گیاه تونیک، مدر، مبرّد و خنک کننده است و برای افزایش ترشح شیر مفید است. و برای رفع التهاب ورم پستان و اسهال خونی و قطع تب تجویز می‌شود [استوارت . در چین از ریشه این گیاه و گوشت خوک سوپی درست می‌کنند که برای رفع استسقا نافع است [هو].
از تارهای پنبه‌ای اطراف دانه گیاه برای التیام زخم استفاده می‌شود [گررو]. در حقیقت گرده تلقیح موجود در گلهای نر گیاه ماده‌ای است شبیه لیکوپود که در بخش گیاه پای گرگ مشروحا خواص آن آمده است. سابقا قبل از اختراع سیمان برای ساختمانهای محکم ملاتی درست می‌کردند که آن را ساروج می‌گفتند و از لوئی یعنی از رشته‌های پنبه‌ای دانه‌های لوئی که بناها آن را به همین نام می‌گفتند برای مخلوط کردن با سایر مواد از قبیل آهک و خاکستر و ... استفاده کرده و ساروج می‌ساختند که به جای سیمان مصرف می‌شد.
ص: 80
در اروپا در روزگاران کهن از رشته‌های پنبه‌ای یاد شده برای پانسمان زخم استفاده می‌کردند تا ضمن پوشانیدن زخم در قطع خونریزی و التیام آن نیز کمک کند.
به علاوه از آن برای ساختن گرد پنبه که به فرانسوی‌Coton poudre می‌گفتند و همچنین برای بافتن پارچه‌های شبه پنبه‌ای استفاده می‌شده است ولی در حال حاضر استفاده نمی‌شود زیرا استحکام الیاف خیلی کمتر از پنبه است.
در حال حاضر در چین علاوه بر مصارف دارویی ذکر شده، قسمت ضخیم پایین ساقه آن را که کمی شیرین است معمولا در آب و در داخل رسوبات و گل می‌باشد، بیرون آورده، شسته و می‌خورند و گاهی آن را در سرکه انداخته به صورت ترشی می‌خورند و گرده گلهای نر گیاه را نیز که به صورت یک گرد طلایی می‌باشد، جمع‌آوری کرده با عسل مخلوط و به صورت یک نوع شیرینی در بازار می‌فروشند.
ص: 81

ژابوراندی

اشاره

این دارو در کتب طب سنتی که در قرن اخیر نوشته شده با نام خارجی آن «ژابوراندی» و «جابوراندی» آمده است. آن را به فرانسوی و انگلیسی‌Jaborandi می‌نویسند. شاخه‌های جوان و برگهای گیاهی است از خانواده‌Rutaceae نام علمی آن‌Pilocarpus Jaborandi Holmes که در آمریکای جنوبی می‌روید و به نام‌Pernambuca Jaborandi نیز نامیده می‌شود. و گونه دیگری از آن به نام علمی‌Pilocarpus microphyllus Stapf . در امریکای شمالی می‌روید و گونه دیگری از آن به نام علمی‌Maranham Jaborandli نامیده می‌شود در برزیل و سنت‌پول می‌روید. در امریکا نیز به گیاه، جابوراندی گویند. این دارو سابقا در بازار دارویی ایران به نام ژابوراندی عرضه می‌شده و در حال حاضر در بازار دارویی اروپا، امریکای شمالی، امریکای جنوبی، برزیل و آرژانتین با نام جابوراندی عرضه می‌شود.

مشخصات

درختچه کوچکی است که پوست ساقه آن خاکستری و دارای لکه‌های سفید رنگی می‌باشد. برگهای آن مرکب و دارای 5- 3 جفت برگچه و یک برگچه انتهایی به طول حدود 10 سانتی‌متر و عرض 2 سانتی‌متر است. گلهای آن خاکستری مایل به زرد یا خاکستری کثیف، به شکل خوشه دراز است، طول خوشه تا 50 سانتیمتر و بیشتر می‌رسد. ریشه آن استوانه‌ای دوکی شکل به قطر حدود 2 سانتیمتر و
ص: 82
میوه آن دارای 5 قسمت یا 5 خانه است که معمولا 3- 2 خانه آن می‌رسد.
این گیاه تا حال در ایران دیده نشده و به‌طور وحشی در امریکای شمالی، مناطق مختلفه امریکای جنوبی، برزیل و آرژانتین انتشار دارد.

ترکیبات شیمیایی

ماده مؤثر در این گیاه بخصوص در برگهای آن، آلکالوئیدی است به نام پیلوکارپین 125] و به علاوه در آن آلکالوئیدهای دیگری به نام جابورین 126] و کارپیلین 127] نیز یافت می‌شود. در برگهای گیاه اسیدی به نام جابوریک اسید[128] و کمی اسانس و تانن نیز وجود دارد.
پیلوکارپین، آلکالوئیدی است به فرمول خام‌C 11 H 61 N 2 O 2 که از برگهای ژابوراندی گرفته می‌شود و خاصیت مدّر و معرّق دارد.

خواص- کاربرد

برگهای سرشاخه‌های جوان گیاه معرّق است و ترشح عرق و بزاق را افزایش می‌دهد. این دارو در موارد روماتیسم و آسم و نورالژی و شروع زکامهای ریه‌ای و برونشیت و ناراحتی‌های حلق و حنجره مفید است.
مقدار خوراک آن به صورت دم کرده: در حدود 4 گرم برگ خشک آن را در یک لیوان (حدود 220 گرم) آب جوش دم می‌کنند و صاف نموده و چند ساعت پس از غذا می‌خورند.
اگر برگ جابوراندی را دو هفته در عصاره کنکینا و یا تنطور آرنیکا بخیسانند، مالیدن این خیسانده به سر برای جلوگیری از ریزش موی سر مفید است. از دم کرده برگها نیز در استعمال خارجی برای شستن سر به منظور جلوگیری از ریزش مو مصرف می‌شود. از ماده مؤثر آن پیلوکارپین سابقا به صورت قطره در چشم پزشکی در موارد آب سیاه 129] استفاده می‌شده است ولی در حال حاضر دیگر متروک شده است و برای
ص: 83
درمان گلوکوما از اشعه لیزر استفاده می‌شود.
تهیه دم کرده جابوراندی: 5- 4 گرم برگ خشک جابوراندی را در 250 گرم آب جوش ریخته و به مدت 15 دقیقه دم شود سپس آن را صاف نموده، پس از این که سرد شد، خورده شود. این دم کرده برای ازدیاد ترشح عرق در موارد زکام، نزله ریه‌ای، برونشیت حاد، استسقا و تبهای بثوری نظیر سرخک که ظاهر شدن بثورات آن به تأخیر افتاده، نافع است.
داروی مالیدنی موی سر: عصاره آبی ژابوراندی و تنطور ذراریح هر کدام 35 گرم- تمریخ صابونی معطّر 100 گرم. اینها را مخلوط کرده و به موی سر بمالند، برای جلوگیری از ریزش مو بسیار مؤثر است.
توضیح: برای تهیه تمریخ صابونی معطّر به ترتیب زیر عمل می‌شود.
تنطور صابون 50 گرم، روغن بادام شیرین 5 گرم و الکل 80 درجه 45 گرم. اینها را مخلوط کرده و به هم بزنند.
برای تهیه تنطور صابون: یک واحد صابون طبی خرد کرده را در 5 واحد الکل 60 درجه حل کرده و صاف کنند.
برای تهیه صابون طبی یا صابون بادامی: حدود 10 واحد سود محرق 33/ 1 درجه را با 21 واحد روغن بادام شیرین مخلوط کرده و بهم بزنند تا قوام آید و به صورت خمیر نرمی شود بعد آن را در قالب ریخته می‌گذارند تا جامد شود. باید آن را مدت 2 ماه در هوای آزاد بگذارند، پس از آن آماده مصرف است.
از صابون طبی 1- 2/ 0 گرم به عنوان مسهل و مدّر نیز می‌خورند و اگر به صورت شیاف تراشیده و استعمال شود در رفع یبوست مؤثر است. تکرار نباید شود و فقط در موارد خیلی ضروری طبق توصیه کارشناس و زیر نظر پزشک عمل شود زیرا عکس العمل تحریکی دارد.
ص: 84

مهر طلایی

اشاره

به فارسی «مهر طلایی» و در کتب قدیم به نام «ختم ذهبی» آمده است. به فرانسوی‌Hydraste وHydraste du Canada وSceau d ?or وRacine jaune و به انگلیسی‌Golden seal گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Ranunculaceae نام علمی آن‌Hydrastis canadensis L . می‌باشد

مشخصات

گیاهی است علفی و چند ساله. ساقه زیرزمینی آنکه در طب سنتی مورد نظر است کوتاه به ضخامت یک انگشت گره‌دار به رنگ زرد تیره است. تهوع‌آور است و بسیار تلخ است و پس از شکستن رنگ زردی از آن خارج می‌شود و اگر خورده شود رنگ آب دهان را زرد می‌کند. سابقا بخصوص در بعضی مناطق امریکای شمالی که محل رویش این گیاه است، برای آنکه ابریشم و کرک و پارچه را به رنگ زرد درآورند از آن استفاده می‌کردند. بلندی گیاه 50- 30 سانتی‌متر است که در روی ساقه آن چند برگ پنجه‌ای و دندانه‌دار وجود دارد. و گل آن سفید کثیف، میوه آن شبیه تمشک بزرگ قرمز رنگ و دانه‌های آن سیاه است. تکثیر آن معمولا از راه کشت ساقه زیرزمینی آن است.
این گیاه بومی امریکای شمالی و کانادا است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ساقه زیرزمینی این گیاه چند آلکالوئید به نامهای
ص: 85
هیدراستین 130] و بربرین 131] و کانادین 132] وجود دارد. به علاوه دارای صمغ و نشاسته و کمی اسانس می‌باشد. هیدراستین به فرمول خام‌C 12 H 2 NO 6 است.

خواص- کاربرد

سابقا در فرانسه به عنوان وازوکنستریکتور[133] یعنی داروی منقبض‌کننده عروق خونی در موارد بواسیر و عادت ماهیانه دردناک 134] این دارو تجویز می‌شده است و به طور کلی این دارو یعنی ساقه زیرزمینی گیاه مهر طلایی از داروهای مقوی و ضد تب نوبه‌ای و مدّر است و برای قطع خونریزی رحمی و قطع خونروی در فواصل عادت ماهیانه نیز مفید می‌باشد و برای این کار عصاره مایع ساقه زیرزمینی را تا 80 قطره در روز در 4 دفعه می‌خورند.
روش تهیه عصاره مایع مهر طلایی: ساقه زیرزمینی خشک گیاه را گرفته کوبیده و خوب نرم می‌کنند و به مقدار 1 واحد برداشته و 2 واحد الکل 90 درجه و 10 واحد آب مقطر نیز آماده می‌کنند. ساقه زیرزمینی خشک را ساییده و خرد شده و ساییده شده آن را با 4/ 3 الکل و 4/ 1 آب مخلوط کرده و آن را تبخیر می‌نمایند که در حد عصاره غلیظ شود. سپس عصاره غلیظ شده را در باقیمانده الکل و آب مخلوط می‌کنند تا آماده مصرف شود. از این دارو 80 قطره در روز مصرف می‌شود.
در استعمال خارجی در موارد شقاق پستان می‌توان از جوشانده 60 گرم ساقه زیرزمینی در 1000 گرم آب استفاده نمود به این صورت که روی موضع مالیده شود. از اکسیداسیون ماده عامل هیدراستین ماده‌ای به نام هیدراستینین 135] به دست می‌آید که گردی است سفید رنگ، خیلی کم در آب محلول ولی در اتر و الکل حل می‌شود و مصرف آن در اقسام خونریزی‌ها و خونریزی رحم و ورم رحم به صورت تزریق زیر جلدی حدود 5 سانتی گرم طبق دستور پزشک به کار می‌رود.
ص: 86
فرمول خام هیدراستی‌نین که در حقیقت عامل سمّی هیدراستین است‌C 11 H 31 NO 3 می‌باشد. مصرف این دارو چون دارای ماده عامل سمّی است باید طبق تجویز پزشک و در موارد لازم باشد.
در مراکز گیاه درمانی امریکای شمالی از گیاه مهر ذهبی برای درمان عفونتهای باکتریایی و قارچی و انگلی به عنوان یک آنتی‌بیوتیک استفاده می‌شود. ماده فعّال بربرین موجود در این گیاه اغلب باکتری‌های مولد اسهال را از بین می‌برد و ماده دیگری به نام باربرین 136] نیز در گیاه وجود دارد که ضد موجودات تک سلولی عامل بیماری‌زای اسهال خونی می‌باشد. تحقیقات متعددی نشان می‌دهد که ماده بربرین بر ضد باکتری وبا نیز مؤثر است.
در یک تحقیق جالبی که محققان هندی انجام داده‌اند، نشان داده شده است که ماده بربرین در مورد وبا حتی از آنتی‌بیوتیک نیرومند کلرومایستین 137] نیز بیشتر مؤثر است. این تحقیقات شهرت خواص شفابخش مهر ذهبی را برای درمان اختلالات روده‌ای بخصوص در موارد اسهالهای عفونی تأیید می‌نماید.
علاوه بر معدوم کردن میکروبها ماده بربرین ممکن است در تقویت سیستم دفاعی بدن از طریق فعال کردن گلبولهای سفید (ماکروفاژ(Macrophage تأثیر نماید.
در مورد بیماری‌های زنان در یک تحقیقی که در مورد جانوران آزمایشگاهی به عمل آمده، نشان داده می‌شود که بربرین رحم را آرام می‌کند و این نظر مردمی را در مورد مصرف این گیاه برای معالجه ترشحات زیاد عادت ماهیانه و درمان خونریزی‌های شدید پس از وضع حمل تأیید می‌نماید. ولی تحقیقات دیگری نشان می‌دهد که این گیاه در عین حال در برخی موارد انقباض رحمی را تحریک می‌نماید.
بنابراین احتیاط لازم ایجاب می‌نماید که زنان باردار مصرف ننمایند و در مورد زنانی که ترشحات عادت ماهیانه شدید دارند نیز با احتیاط مصرف شود تا اگر مؤثر بود و کمک کرد ادامه داده شود.
در تحقیقات دیگری که روی جانوران آزمایشگاهی امتحان شده نشان داده شده است که مصرف مهر ذهبی برای کوچک کردن تومور مؤثر است، بنابراین ممکن است در ردیف داروهای ضد سرطان قرار گیرد و در آتیه شاید در ترکیبات داروئی روش
ص: 87
کموتراپی 138] به این گیاه نقشی داده شود. در موارد زخمهای باز، التهابها، اکزما و انواع ناراحتی‌های جلدی مهر ذهبی را با نتایج خوب مصرف می‌کنند. برای این کار یک قاشق قهوه‌خوری از گرد ریشه گیاه را در 200 گرم آب جوش 20 دقیقه دم کرده و پس از اینکه محل پوست را با آب اکسیژنه خوب تمیز کردند، عضو بیمار را با دم کرده فوق شست‌وشو می‌دهند و بعد مقداری گرد روی موضع ریخته روی آن را می‌پوشانند.

مقدار و روش مصرف

به عنوان آنتی‌بیوتیک و یا برای تحریک سیستم دفاع بدن و در موارد کمک به عادت ماهیانه شدید از این گیاه به صورت دم کرده و یا تنطور استفاده می‌شود.
برای تهیه دم کرده نصف تا یک قاشق مربّاخوری از گرد ریشه گیاه را در یک پیمانه (200) گرم آب جوش ریخته صبر کنند تا 10 دقیقه خیس بخورد و تا دو پیمانه در روز بخورند و چون این دم کرده تلخ است با عسل و یا آب لیمو ترش و یا نوشابه مطبوع ساده دیگری که مزه آن را بهبود بخشد، خورده می‌شود. در موارد پیوره 139] و لثه‌های ملتهب، بیمار مقداری از دم کرده را در فنجانی ریخته و مسواک را در آن فرو برده و دندانها را با آن مسواک می‌کند.
از این گیاه به کودکان زیر دو سال و زنان باردار و مادران شیرده نباید داده شود، در مورد سایر اشخاص از مقدار کم شروع و بتدریج مصرف آن تا حد اکثر مجاز برسد.
مواد فعّال این گیاه دارای خواص متفاوتی در مورد فشار خون هستند. بربرین ممکن است فشار خون را کاهش دهد ولی ماده هیدراستین ممکن است افزایش دهد، بنابراین اشخاص با فشار خون بالا و بیماران قلبی و بیماران مبتلا به دیابت و اشخاصی که ناراحتی چشم گلوکوما دارند بهتر است از مصرف آن خودداری نمایند.

توجه به تقلب بازار در عرضه این گیاه

چون گیاه مهر ذهبی گران است متأسفانه در عرضه آن در بازار بین‌المللی اغلب
ص: 88
تقلبهایی رخ می‌دهد که باید در موقع خرید توجه نمود. یک نوع از این تقلبها این است که آن را با گیاه عرق الدم 140] مخلوط می‌کنند. ریشه این گیاه زمانی که تازه است قرمز است ولی وقتی که خشک شد زردرنگ می‌شود و با ریشه گیاه مهر ذهبی قابل اشتباه است و مزه آن هم همانطور تلخ است ولی دارای آثار متفاوتی است. گیاه عرق الدم مسهل بسیار قوی است و اگر به مقدار زیاد مصرف شود ایجاد سرگیجه، سوزش سر دل و تشنگی شدید و آشفتگی و قی می‌نماید بنابراین اگر گیاه مهر ذهبی که می‌خرید در عمل یکی یا چند از علایم فوق را نشان داد احتمالا تقلبی است و باید از مصرف آن خودداری شود. البته توجه شود که گیاه مهر ذهبی نیز در برخی اشخاص در موارد مصرف زیاد ممکن است موجب تحریک پوست و دهان و گلو شود و ایجاد آشفتگی نماید و در موارد شست‌وشوی آلت تناسلی زن نیز ممکن است ایجاد تحریک نماید، بنابراین مصرف آن باید حتما با رعایت مقدار مجاز زیر نظر پزشک و کارشناس گیاه درمانی باشد.
ص: 89

عرق الدم

اشاره

در کتب طب سنتی با نام عربی آن عرق الدم آمده است. به فرانسوی‌Sanguinaire و به انگلیسی‌Sanguinaria وRed paint root وRed root وBlood root وRed puccon وIndiana plant وPauson گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Papaveraceae (تیره خشخاش) نام علمی آن‌Sanguinaria canadensis L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است پایا، کوچک، دارای یک ریزوم یا ساقه زیرزمینی ضخیم و کوتاه که در آن یک شیره قرمز خونی وجود دارد. این گیاه معمولا یک برگ و یک گل منفرد سفید زیبا می‌دهد.
بومی شیلی است و در امریکای شمالی و کانادا نیز می‌روید. و در باغهای اروپا به عنوان گل زینتی کاشته می‌شود. گرد ریزوم این گیاه روی زبان سوزاننده و نامطبوع است.
ص: 90

ترکیبات شیمیایی

در ریزوم این گیاه آلکالوئیدهای سانگینارین 141] و پروتوپین 142] و هموکلیدونین 143] و مواد صمغی، رزینی و کمی قند وجود دارد.

خواص- کاربرد

ریزوم و ریشه گیاه عرق الدم مخدّر و قی‌آور است و به‌طور کلی سمّی می‌باشد و مقدار زیاد آن محرک است، ایجاد سرگیجه، تهوع و آشفتگی، اختلالات هاضمه و ضعف می‌نماید. به مقدار خیلی کم در حدود 5 سانتی‌گرم به عنوان خلطآور و صفراآور ممکن است مصرف شود و چون سمی است مصرف آن باید زیر نظر پزشک باشد. این گیاه تا به حال در ایران دیده نشده است. ریشه عرق الدم بر ضد باکتریای مولد پوسیدگی 144] دندانها مؤثر است و از آن به عنوان مهار کننده پلاک دندان در ساختن خمیر دندان تجارتی به نام‌Viadent استفاده می‌شود.
ص: 91

تاج الملوک

اشاره

به فارسی «گل تاج الملوک» و «تاج الملوک» و در کتب طب سنتی با نام عربی آن «اخیلیا» آمده است. به فرانسوی‌Gant de Notre -Dame وAncolie وAncolie commune وAncolie vulgaire وAiglantine colombine و به انگلیسی‌Columbine وLadys'slipper گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Ranunculaceae نام علمی آن:Aquilegia vulgaris L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است چند ساله به بلندی 100- 40 سانتی‌متر و برگهای آن پهن و پنجه‌ای، روی برگ غبارآلود و متن برگ به رنگ سبز تیره است. گلهای آن معمولا واژگون دارای پنج‌شبه گل‌برگ می‌باشد. رنگ گلها در انواع آن آبی، ارغوانی، قرمز و سفید می‌باشد. گلها ساده یا دوبل هستند. این گیاه معمولا در جاهای سایه‌دار و مرطوب باغ کاشته می‌شود.
تاج الملوک به‌طور وحشی در مناطق معتدله و مرتفع هیمالیا شبه قاره هند، اروپا، آسیا و همچنین در ایران در منطقه بلوچستان و سایر مناطق جنوب شرقی ایران انتشار دارد. و گونه‌ای از آن در اطراف استان تهران دامنه‌های البرز، آذربایجان و یام و می‌شوداغ و در چالیان همدان می‌روید. گونه زینتی آن به نام گل تاج الملوک در ایران پرورش داده می‌شود.
ص: 92
تاج الملوک
نوع پرورشی آن با نام‌Aquilegia hybrida می‌باشد. تکثیر آن از طریق کاشت بذر است که در بهار کاشته می‌شود و یا از طریق تقسیم و کاشت قسمتی از گیاه انجام می‌گیرد. در خاکهای مرطوب معمولا به‌طور طبیعی از روییدن تخمهای گیاه که روی خاک می‌ریزند، خود به خود نسل گیاه حفظ می‌شود. در مناطق با زمستانهای خیلی سرد، بهتر است که گیاه در زمستان با پوشال بسته‌بندی و پوشیده شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی دارای‌HCN - گلوکوزید است و بنابراین سمّی است و در مصرف آن باید حد مجاز دقیقا رعایت شود. در دانه‌های گیاه مواد چرب و
ص: 93
دیاستازهای مختلف از جمله دیاستاز امولسین 145] وجود دارد.

خواص- کاربرد

در استعمال خارجی از این گیاه برای رفع خارش پوست و التیام زخم و انواعی از اکزما استفاده می‌شود. در استعمال داخلی از دم کرده 5- 4 گرم تخم گیاه در هزار گرم آب جوش برای معالجه یرقان استفاده می‌شود.
از شربت گل تاج الملوک برای تسکین سرفه در موارد سل و برونشیت مصرف می‌شود و چون سمّی است مصرف آن باید با احتیاط و زیر نظر پزشک باشد.
روش تهیه شربت گل تاج الملوک: ابتدا از خیس کردن 4 گرم گل تاج الملوک در 30 گرم الکل به مدت چند روز تنطور آن به دست می‌آید و پس از صاف کردن آماده است. سپس یک قسمت از این تنطور را با 2 قسمت آب و 2 قسمت قند شربت درست می‌کنند. مقدار خوراک از این شربت 50- 30 گرم در روز است که برای تسکین سرفه در بیماری سل و برونشیت بسیار نافع می‌باشد.
ص: 94

رجل الاسد

اشاره

گیاهی است که در کتب فارسی با نامهای «پای شیر» و «رجل الاسد» آمده است که شاید ترجمه‌ای از اسامی خارجی آن باشد. به فرانسوی‌Alchemille وAlchemille vulgaire و به اصطلاح عوام‌Pied de lion وPied de lapin وMantelet de dame وPorte rose است و ... و به انگلیسی‌Lion's foot وLady's Mantle گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Rosaceae نام علمی آن‌Alchemilla vulgaris L . می‌باشد

مشخصات

گیاهی است کوتاه به بلندی 30- 20 سانتی‌متر، چند ساله و علفی. قسمت زیرزمینی یا ساقه زیرزمینی آن نسبتا ضخیم و به رنگ قهوه‌ای است. برگها پنجه‌ای مدوّر که دارای 11- 7 قسمت است.
این گیاه در اروپا بخصوص در فرانسه در ارتفاعات کوهستانهای پوشیده از چمن و جنگل می‌روید و خیلی مورد توجه مردم است. در مناطق مختلف آسیا نیز می‌روید، در مورد وجود آن در ایران بین گیاه‌شناسان اتفاق‌نظر نیست عده‌ای از جمله در فلور ایران آمده است که در منطقه اطراف تهران و قسمت شمالی تجریش می‌روید و واریته‌ای از آن به نام علمی‌A .vulgaris var mojar Boiss . که قدری بزرگتر است را در آذربایجان، اطراف تهران، توچال و در گنجنامه دیده‌اند. ولی گیاه‌شناسان
ص: 95
فلورا ایرانیکا وجود این گیاه در ایران را با تردید تلقی می‌کنند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای مقدار زیادی تانن است به همین دلیل برای تقویت معده و در موارد خونریزی برای بند آوردن خون مفید است. به علاوه وجود الاجیک اسید[146]، لوتئیک اسید[147]، پالمیتیک اسید و یک ماده تلخ در آن تأیید شده است.

خواص- کاربرد

قسمت مورد استفاده دارویی این گیاه بیشتر ریشه آن است که برای تقویت معده و بند آوردن خونروی به کار می‌رود. برای تقویت معده از دم کرده ریشه گیاه یا خود گیاه به مقدار 40 گرم، بادرنجبویه 20 گرم، بومادران 20 گرم و علف چای 20 گرم را در هزار گرم آب جوش 20- 15 دقیقه دم می‌کنند و چند فنجان در روز می‌خورند. در استعمال خارجی، جوشانده غلیظ ریشه گیاه یا تمام گیاه در حدود 120- 100 گرم در هزار گرم آب تهیه و برای شست‌وشوی زخم و تسکین خارش مهبلی استفاده می‌کنند که بسیار مفید است.
گونه دیگری از همان خانواده که در کتب با نام «رجل الاسد صغیر» آمده است به فرانسوی‌Alchemille naine وPerce Pierre des champs و به انگلیسی‌Colic wort وBreak stone گفته می‌شود. نام علمی آن‌Aphanes arvensis و مترادف آن‌Alchemilla arvensis (L .) Scop . می‌باشد. گیاهی است خیلی کوچک بلندی آن حدود چند سانتی‌متر. برگهای آن شبیه گونه قبلی و کوچکتر است.
این گیاه در کرمان در هزار جریب و بندر گز و در گیلان در لوشان و لاهیجان می‌روید.
از نظر ترکیبات شیمیایی مقدار تانن در این گیاه بیشتر است. خواص آن شبیه گونه قبلی است ولی در بند آوردن خون اثر بیشتری دارد و به علاوه برای قطع خونروی بین
ص: 96
در عادت ماهیانه نیز مؤثر است. ضمنا مدّر می‌باشد و چون ضدعفونی‌کننده نیز هست برای رفع ناراحتی‌های مجرای ادرار نیز تجویز می‌شود. نوع مصرف و مقدار خوراک آن مشابه گونه قبلی است.
ص: 97

راتانیا

اشاره

ریشه چوبی ضخیم گیاهی است که در بازار مبادلات داروهای گیاهی این ریشه به «راتانیا» معروف است. به فرانسوی‌Ratanhia وRatanhia officinal و به انگلیسی‌Peruvian rhatany وKrameria roots و به‌طور کلی به لاتین‌Radix ratanhia گفته می‌شود. گیاه آن را به فرانسوی‌Kramerie وRaranbia officinal و به انگلیسی‌Krameria می‌نامند. از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Caesalpinaceae می‌باشد و سابقا آن را در خانواده‌Polygalaceae طبقه‌بندی کرده‌اند. نام علمی آن‌Krameria triandra Ruiz etpav . می‌باشد. نام جنس این گیاه به افتخار گیاه‌شناس آلمانی(Kramer) که اولین بار در سال 1779 میلادی این درختچه مفید را شناسایی کرده گذارده شده است.

مشخصات

کرامری درختچه‌ای است پرشاخه، برگهای آن متناوب و گلها قرمز به صورت گروهی در انتهای شاخه‌های گل‌دهنده ظاهر می‌شود. میوه آن کروی پوشیده از تیغ می‌باشد. ریشه گیاه که قسمت مورد استفاده است چوبی با پوست کلفت، رنگ پوست قرمز تیره ولی رنگ مغز چوب زرد کثیف است و بدون بو و تلخ می‌باشد.
ص: 98
گیاه کرامری که ریشه آن راتانیا می‌باشدa - گل‌b - گل

مشخصات ریشه گیاه راتانیا

ریشه گیاه ضخیم و چوبی و انتهای آن گره‌دار است. ریشه اصلی به قطر حدود 5 سانتی‌متر و قطر انشعابات ریشه از یک سانتی‌متر تجاوز نمی‌کند. به شکل قطعاتی به طول 30- 20 سانتی‌متر عرضه می‌شود. پوست ریشه به رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای درخشان و ضخیم است. راتانیا در فارکوپه فرانسه و بیشتر فارماکوپه‌های دنیا از نظر مصرف دارویی به ثبت رسیده است کدکس مصرف پوست ریشه را نیز مجاز می‌داند.
کرامری، بومی پرو- بولیوی و مناطق مختلف امریکای جنوبی است. در ایران تا به حال دیده نشده است ولی در بازار دارویی عرضه آن معمول بوده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی راتانیا دارای مقدار زیادی در حدود 20- 15 درصد نوعی تانن به نام شیمیایی راتانیا تانیک اسید[148] است که شبیه کاشوتانیک 149] می‌باشد.
تانن راتانیا را اگر با اسید بجوشانند ماده قرمز رنگی به نام قرمز راتانیا به دست می‌آید.
ص: 99
در راتانیا آلکالوئیدی به نام راتانین 150] وجود دارد. تأثیر دارویی راتانیا بخصوص پوست ریشه آن مدیون وجود موادی به نام‌Phlobatannin و تانیک اسید است.

خواص- کاربرد

راتانیا از نظر خواص تونیک و بسیار قابض است. در استعمال داخلی به صورت گرد و عصاره و دم کرده برای بند آوردن خونریزی‌ها و قطع اسهال ساده و اسهال خونی بسیار مؤثر است. در استعمال خارجی به صورت پماد و شیاف برای معالجه بواسیر و شقاق رکتوم و پستان خیلی مفید است. در دندان پزشکی و در موارد ترشحات لزج در اختلالات عادت ماهیانه و همچنین در موارد تقطیر البول یا ترشح غیر مداوم ادرار تجویز می‌شود.
تهیه عصاره راتانیا: ریشه گیاه نیم‌کوب شده به مقدار 1 واحد، آب مقطر 8 واحد.
ریشه نیم‌کوب را به مدت 12 ساعت در 5 واحد از آب مقطر خیسانده و با فشار صاف می‌کنند و تفاله باقیمانده را در 3 واحد باقیمانده آب خیسانده و پس از آن صاف کرده و دو صاف را مخلوط و می‌گذارند ته‌نشین شود و قسمت صاف روی آن را بردارند و در حمام ماریه در حد غلظت، عصاره آن را قوام آورند. مقدار خوراک از این عصاره 10- 5/ 0 گرم است که در یک پوسیون مصرف شود. در استعمال خارجی از همین عصاره به صورت محلول یا پوماد یا شیاف در موارد مختلف می‌توان استفاده کرد.
تنطور راتانیا: ریشه راتانیای نیم‌کوب شده 1 واحد، الکل 60 درجه 5 واحد.
ریشه راتانیا را در الکل به مدت 10 روز بخیسانند و صاف نمایند مقدار خوراک از 40- 4 گرم است که در یک شربت مناسب مصرف شود.
گونه دیگری که از ریشه آن نیز نوعی راتانیا به نام «راتانیای برزیل» گرفته می‌شود، درختچه‌ای است که در برزیل و جزایر آنتیل می‌روید. نام علمی آن‌Krameria argenta Mart . می‌باشد.
از نظر ترکیبات شیمیایی و خواص مشابه انواع راتانیا می‌باشد.
توجه: راتانیا با قلیائیات و کربناتهای قلیایی و املاح سرب و جیوه و کلسیم ناسازگار است و نباید تواما مصرف شود.
ص: 100