گروه نرم افزاری آسمان

کادی





اشاره

گیاهی است که در طب سنتی با نامهای «کادی» و «کاذی» می‌نویسند و کادی لغت عربی است که در یمن به این گیاه گفته می‌شود نام دیگر عربی آنکه بیشتر معمول است «کدر» می‌باشد. به هندی «کئورا» گفته می‌شود. به فرانسوی و انگلیسی‌Pandanus می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Pandanaceae نام علمی آن‌Pandanus tectorius Soland . و مترادفهای آن‌P .odoratissmus Roxb . وP .oderatus Salisbs . وP .spiralis Blanco . وKeura odorifera Forsk و ...
می‌باشد.

مشخصات

کادی درختچه‌ای است کوتاه خیلی منشب برگهای آن زیاد، خطّی، دندانه‌دار، بدون دمبرگ، زبر و به هم پیچیده شبیه برگهای نخل. کنار برگها دندانه‌دار و دندانه‌ها خاردار است. از برگهای کادی در یمن و عمّان مانند برگهای خرما گلیم و سجّاده نماز و نظایر آن می‌بافند. گلهای آن دو پایه نر و ماده جداگانه است. و شکوفه‌ها مانند شکوفه‌های خرما به رنگ سفید مایل به زرد، خوش‌بو و معطّر مانند عطر بیدمشک میوه آن به شکل گروهی، ظاهر آن شبیه آناناس است. هر میوه گوشتی ناشکوفا که در داخل آن یک هسته سخت استخوانی غیر خوردنی قرار دارد، شبیه هسته هلو. از گلهای آن معمول است عرق می‌گیرند و به عرق کادی معروف می‌باشد و عطر آن شبیه
ص: 149
بیدمشک است. از گل و شکوفه‌های کادی شربت درست می‌کنند به این ترتیب که شکوفه‌ها را در آب جوش مالیده و له کرده و با شکر قوام می‌آورند. روش دیگر آن است که چوب آن را به صورت خاک‌ارّه درآورده و می‌جوشانند و با شکر قوام می‌آورند.
روغن کادی نیز در طب سنتی مصارفی دارد و برای تهیه آن گلهای کادی را گرفته در روغن کنجد می‌جوشانند و یا طبق رسم قدیم گلها را در روغن کنجد ریخته و 40 روز در آفتاب گرم می‌گذارند و در خلال این 40 روز چند بار گلها را عوض کرده و گل تازه در آن می‌ریزند و پس از 40 روز روغن حاصل می‌شود که آن را روغن کادی یا «دهن الکادی» می‌نامند.
این درختچه در عمّان و در یمن و سواحل هند فراوان است. در ایران نیز در بلوچستان در ناحیه‌ای به نام شابیلاوول دیده می‌شود.
در اختیارات بدیعی آمده است که گیاه «کدر» یا کادی در گرمسیرات فارس بسیار است و نام علمی آن «گل کبدی» می‌باشد. ولی تا حال گزارشی از گیاه‌شناسان ایران در این مورد در دست نیست.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در کادی اسانس روغنی فرّار وجود دارد که آن را این‌طور معطّر می‌نماید. قسمت خارجی گلهای آن اسانسی می‌دهد که 70 درصد آن را متیل اتراوف بتا فنیل اتیل الکل 209] تشکیل می‌دهد. شکوفه‌های آن در حدود 3/ 0- 1/ 0 درصد اسانس می‌دهد که شامل بنزیل بنزوات 210]، بنزیل سالیسیلات 211]، بنزیل استات 212]، بنزیل الکل 213]، ژرانیول 214]، لینالول 215]، لینالیل استات 216]،
ص: 150
کادی(a - میوه
بروموستیرن 217]، گوایاکول 218]، فنیل اتیل الکل 219] و مقداری آلدئید[220] می‌باشد]G .I .M .P[ .
جوشانده ریشه‌های هوایی آن دارای پتاسیم نیترات 221] است که عامل مدّر و داروی مؤثری برای معالجه ترشحات مخاط به خصوص ترشحات سوزاکی مهبل می‌باشد [گررو].

خواص- طبیعت

در هندوستان برگهای تلخ و معطّر آن را در معالجه جذام و آبله و سیفلیس و لک و پیس یا برص 222] استعمال می‌نمایند. روغن گل برگهای آن ضدعفونی‌کننده و محرّک است و برای سردرد و روماتیسم کاربرد دارد.
کادی از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی ایران گرم و خشک است و از
ص: 151
نظر خواص معتقدند که فرح‌آور است و برای تقویت دل و دماغ مفید می‌باشد. خفقان را رفع می‌کند و برای آبله، سرخجه، سرخک، جرب، جذام و حکّه نافع است و مسکّن درد می‌باشد، برای این کار از عرق و شربت کادی استفاده می‌نمایند و می‌خورند. روغن آن نیز برای تقویت حواس خوب است و نشاطآور می‌باشد و خفقان را رفع می‌کند، چه از طریق خوردن یا بو کردن و یا مالیدن به اعضا. گرد شکوفه‌های آن جراحتها را خشک می‌کند و التیام می‌بخشد. گرد خاکستر چوب سوخته آن برای التیام جراحتها مجرّب است. دانه‌های آن برای تقویت قلب و کبد نافع است.
در هندوچین جوشانده ریشه‌های گیاه مخلوط با ریشه‌های آناناس به عنوان مدّر مصرف می‌شود بخصوص اگر ریشه‌های هوایی آن مصرف شود. خوردن برگهای جوان و کوچک گیاه برای معالجه سرگیجه و دوار که ناشی از مصرف داخلی روغن تصفیه نشده دانه‌های درختی به نام‌Calophyllum inophyllum باشد مفید است. در فیلیپین شاخه‌های جوان و سبز گیاه که له شده با کمی نمک و عصاره نوعی مرکبات به نام‌Citrus microcarpa مخلوط و به صورت ضماد گرم روی جوش و کورک می‌اندازند [سولیت . جوشانده ریشه‌های هوایی آن برای معالجه و قطع ترشحات مخاطی بدن بخصوص ترشحات سوزاکی مهبل نافع است [گررو].
ص: 152

شوکة البواسیر

اشاره

در کتب طب سنتی با نام «شوکة البواسیر» آمده است به فرانسوی‌Cirse des champs وCirse hemorroidal وChardon vulgaire وHerbe aux varices و به انگلیسی‌Thistle وCanada thistle گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae تیره فرعی‌Tubuliflorae نام علمی آن‌Cirsium arvense (L .) Scop . و نامهای مترادف آن‌Cnicus arvensis Hoffm . وSerratula arvense L . وCarduus arvensis Robs . وSerratula ciliata M .B .Taur از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.
گونه فوق در ایران می‌روید. گونه دیگری از این گیاه به نام علمی‌Cnicus japonicus Maxim . یاCirsium japonicum DC . در چین مصارف دارویی وسیعی دارد که خواص و کاربرد آن نیز در این بخش ذکر می‌شود.

مشخصات

گونه‌C .arvense گیاهی است پایا با ساقه افراشته شیاردار، قسمت بالای ساقه شاخه شاخه برگها صاف و بخصوص زیر برگ پوشیده از کرک سفید، کناره برگها دارای دندانه‌های نامنظم عمیق و یا کم عمق که نوک هر دانه تیز و تیغی می‌باشد.
برگهای پایین ساقه بزرگ و برگهای قسمت بالای ساقه کوچک هستند. گلها منفرد در انتهای شاخه گل دهنده. برگچه‌های زیر طبق گل متعدد و قسمتی از ساقه تا زیر طبق را
ص: 153
فرا گرفته و انتهای هر برگچه زیر گل تیز و تیغی است گلهای آن لوله‌ای و به رنگ ارغوانی است. دانه‌های گیاه یک دسته کاکل در انتهای خود دارند و در اثر کوچکترین وزش باد زود پخش می‌شوند. ساقه زیرزمینی آن ضخیم و محتوی مواد مغذی است.
ریشه‌های آن بخصوص از زمینهای با خاک آهک‌دار خیلی عمیق و لای ترک سنگها نفوذ می‌کند، بنابراین از علفهای هرز سمج است که با وجین حتی با شخم کنده نمی‌شود و از بین نمی‌رود. این گیاه در اغلب مناطق نیمکره شمالی در اروپا، در آسیا، در هندوستان، ایران و چین می‌روید. در ایران گونه‌C .arvense در اطراف تهران دشت کرج، غرب ایران در جاهای سنگ‌دار و سنگ‌زار اراک، اصفهان، لرستان و در ازنا دیده می‌شود و واریته‌ای از آن به نام‌C .arvense var incanum Ledeb . در آذربایجان نزدیک تبریز دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه گونه‌C .arvense یک آلکالوئید فرّار و ماده‌Cnicin و یک گلوکوزید تلخ متبلور که دارای خاصیت قی‌آور و قاعده‌آور است مشخص شده و بعلاوه در دانه آن حدود 9/ 21 درصد روغن چرب وجود دارد.]G .I .M .P[
Cnicin
ماده‌ای است خنثی که به شکل سوزنهای سفید متبلور می‌شود. در آب سرد کم محلول و در آب جوش بیشتر حل می‌شود. و در الکل بخوبی حل می‌شود. در قطع تبهای نوبه‌ای اثرش از سالیسین بیشتر است ولی قی‌آور است و زیاد نمی‌توان مصرف نمود. در گونه‌C .Japonicum وجود موادTiliacin وLabenzyme و اسانس وInulin و آلکالوئید و رزین تأیید شده و در برگهای آن‌Pectolinarin مشخص گردیده است.]M .P .E .SE .A[

خواص و کاربرد

در چین سرشاخه‌ها و گل‌ها و برگهای‌C .Japonicum در اواخر تابستان چیده و جمع‌آوری می‌شود و ریشه آن نیز از اواخر تابستان تا اواسط پاییز برداشت می‌شود. در چین ریشه آن را به عنوان خون‌ساز مقوی و تونیک و تب‌بر می‌خورند. ضمنا برای التیام جراحت و در موارد گزش مار سمّی و حشرات سمّی و قطع خون‌ریزی‌ها تجویز می‌شود.]Stuart[ گرد برگهای آن مخلوط بالیکور برنج در موارد خون‌ریزیهای روده‌ای تجویز می‌شود و ریشه و برگهای آن خاصیّت مدّر و ضد خون‌ریزی دارد]Ch'iu -How[ جوشانده شاخه‌های جوان و سبز آن را برای بند آوردن خون بینی می‌خورند.]Hu[
در تایوان، جوشانده تمام گیاه در استعمال خارجی برای سوختگی از آب داغ و آتش به کار می‌رود و ساقه و برگهای آن در موارد کمبود ویتامین‌C در بدن کاربرد دارد. ریشه آن بادشکن است و در مصرف خارجی روی ورمها و زخمهای باز می‌گذارند که شفابخش است (البته جوشانده و له شده آن).
ظاهرا علت اینکه گیاه شوکة البواسیر در فرانسه‌Chardon hemorroidal گفته می‌شود این است که در ساقه و برگهای آن برآمدگیهای قرمز رنگی که در اثر نیش حشرات ایجاد شده و شبیه دانه‌های بواسیر است وجود دارد و احتمالا این نام ارتباطی با خواص دارویی آن ندارد. ولی در عین حال در یکی از کتب طب سنتی چین آمده است که از جوشانده‌ای که از شاخه‌های جوان گونه‌های دیگری نظیرC .Chinensis وC .incomptum تهیه می‌شود به صورت مایع شست‌وشو در موارد بواسیر استفاده می‌شود. در هندوستان از گونه‌C .arvense به عنوان قی‌آور، قاعده‌آور و تونیک و معرّق استفاده می‌شود.
ص: 154

مشط الراعی

اشاره

در کتب طب سنتی این گیاه با نامهای «دیپساغوس» و «دیبساغوس» و «دینساغوس» و «شوکة الدرّاجین» و «مشط الراعی» (شانه چوپان) آورده شده در مخزن الالدویه اشاره‌ای دارد دایر به اینکه در شیراز به آن «طوسک» می‌گفته‌اند. به فرانسوی‌Cardere و به انگلیسی‌Teazel یاTeasel گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Dipsaceae جنس‌Dipsacus . دارای گونه‌های مختلفی است که همه آنها کم و بیش شبیه یکدیگر و دارای خواص درمانی مشابهی هستند. چند گونه آن در ایران و دو گونه آن در چین می‌روید که نامهای علمی آنها عبارت‌اند از:
1.Dipsacus fullonum L . و مترادف آن‌D .sylvestris Huds . به فرانسوی‌Chardon foulon یاCardere و به انگلیسی‌Fuller'S teasel گفته می‌شود گیاهی است دو ساله رنگ گل آن ارغوانی روشن و در کردستان دیده می‌شود.
2..Dipsacus laciniatus L . گلهای آن سفید مایل به زرد است. این گیاه در گیلان در ایسپیلی ییلاق، در آذربایجان، در خراسان، در کوههای نهاوند و بروجرد و در دامنه‌های جبل خاتون اشتران کوه دیده می‌شود.
3.D .pilosus L . گیاهی است دو ساله که در کردستان دیده می‌شود.
4.D .strigosus Willd .et Raem گیاهی است دو ساله با گلهای به رنگ حنایی.
در ایران در خراسان، ارسباران آذربایجان، در گیلان و در ایسپیلی ییلاق دیده می‌شود.
5.D .asper Wall . که در مناطق غربی چین وD .japonicus Miq . که در شرق
ص: 155
مشط الراعی
و جنوب چین دیده می‌شود.
توضیح:Dipsacus لغتی است یونانی به معنای دایم العطش.

مشخصات

گونه‌های مختلف مشط الراعی اغلب دو ساله و بندرت یکساله هستند. شکل گونه‌های گیاه به‌طور کلی شبیه یکدیگر. مشخصات گونه‌D .fullousum شرح داده می‌شود.
گیاهی است دو ساله تیغ‌دار و به عبارت بهتر پوشیده از خار. بلندی ساقه 2- 5/ 1 متر. برگها عموما متقابل و از هر نقطه ساقه دو برگ روبروی یکدیگر بیرون می‌آید.
برگها دراز، مثلثی شکل، نوک‌تیز، بادبزنی. رگبرگهای پشت برگ را تارهای سوزنی پوشانیده و در حاشیه با دندانه‌های ارّه‌ای است و معمولا بدون دمبرگ می‌باشد.
بعضی گونه‌ها دمبرگ کوتاهی دارند. برگها معمولا در محل اتصال به ساقه گودی
ص: 156
انواعی از مجتمع گلهای مشط الراعی
دارند که در آن آب باران جمع می‌شود. گلها نوعا سفید و ریز و کوچک ولی در برخی گونه‌ها ارغوانی روشن و حنایی و سفید مایل به زرد نیز دیده می‌شود که به‌طور گروهی متراکم در انتهای شاخه گل‌دهنده ظاهر شده و پوشیده از خارهای سفت و دراز شبیه خارپشت است و همین قسمت از گیاه است که از آن برای مرتب کردن و یا به اصطلاح خار کردن پشمها به کار می‌رود و به همین علت گیاه شانه چوپان (مشط الراعی) نامیده می‌شود. تکثیر آن منحصرا از طریق کاشت تخم آن صورت می‌گیرد که معمولا در تابستان در خزانه کاشته می‌شود و در پاییز به مزرعه اصلی منتقل می‌شود و روی خطوطی با فاصله 80 سانتی‌متر که فاصله بوته‌ها روی خط 40 سانتی‌متر باشد، کاشته می‌شود و برداشت محصول یعنی سرشاخه‌های تیغ‌دار آن برای مصارف خار کردن پشم در تیر و مرداد سال بعد انجام می‌شود که آنها را با 20- 15 سانتی‌متر طول از ساقه کنده و در سایه خشک می‌کنند زیرا اگر در آفتاب خشک کنند تیغ‌های آن شکننده می‌شود و تعدادی از آنها می‌شکند و از مرغوبیت آن کاسته می‌شود.

خواص- کاربرد

از ریشه و دانه و برگ گیاه در طب سنتی به عنوان دارو استفاده می‌شود. طبیعت
ص: 157
گیاه طبق رأی حکمای طب سنتی گرم و خشک است و از نظر خواص چون مصارف دارویی آن در چین بسیار گسترده است خواص و کاربرد گونه‌های چینی و ژاپنی آن طور که در چین معمول است، ذکر می‌شود.
ریشه گیاه تلخ و کمی گرم‌کننده است و برای اصلاح و تنظیم جریان خون، کاهش ورم، تسکین درد، آرام کردن رحم و برای ترمیم و جوش خوردن استخوان شکسته، به عنوان تونیک برای کلیه، و بویژه برای التیام زخمهای حاصل از بریدگی [چونگ یائوچی . شکستگی استخوان [روا]. ضرب خوردگی و زخمها، جراحت و آبسه آثار مفید دارد. جوشانده ریشه گیاه قابض است و برای ایجاد اسهال [چئو]. به کار می‌رود.
استوارت از مصارف دیگر آن در یادداشتهای خود می‌نویسد از جمله اشاره می‌کند که در چین در مورد عادت ماهیانه دردناک و خونریزی‌ها و بواسیر و سرطان پستان کاربرد دارد. در هندوچین از ریشه‌D .asper به عنوان تونیک [پتلو]. و از تخم آن به عنوان قاعده‌آور [کروست و پتلو]. استفاده می‌شود. از تخم و برگ‌D .japonicus برای رفع اختلالات عصبی و به عنوان مدّر استفاده می‌شود. حکمای طب سنتی ایرانی نظر می‌دهند که ضماد سرشاخه‌های گلدار گیاه که پخته شود برای بی‌حسّ کردن عضو تا حدّی که احساس بریدن و سوختن نمی‌شود کاربرد دارد. مالیدن ریشه پخته آن در سرکه به محل شقاق مقعد و بواسیر بسیار مفید است. از مالیدن آب بارانی که در گودی ته برگ جمع می‌شود به چشم برای رفع ورم چشم استفاده می‌شود.
ص: 158

سیها

اشاره

به فرانسوی‌Psoralie وPsoralee وPsoralier و نوعی از آن راPsoralier glanduleux و به انگلیسی‌Psoralea نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Papilionaceae نام علمی گونه چینی آنکه در طب سنتی چین و هند به میزان وسیعی مرسوم است‌Psoralea corylifolia L . می‌باشد.
دو گونه از این گیاه در ایران شناسایی شده است که عبارت‌اند از:
1.Psoralea plicata DC . درختچه‌ای است کوتاه خیلی پرشاخه با ساقه‌های نقره‌ای رنگ و دارای برجستگی‌هایی مانند زگیل با شاخه‌های لخت و تیغ‌دار. برگهای آن تخم مرغی نوک‌تیز با دمبرگ خیلی کوتاه و دارای 3 برگچه به رنگ خاکستری تیره که در زیر برگها نیز غده‌هایی دارد. جام گل به رنگ زرد پوشیده از کرک سفید که کپسول میوه را در بر گرفته و دندانه‌دار است. نام محلی این درختچه در بلوچستان «سیها» می‌باشد.
2.P .drupacea Bunge گیاهی است چند ساله پوشیده از کرک و غدّه‌ای است. جام گلها کوچک و به رنگ بنفش است. برگها ساده و با دمبرگ کوتاه دندانه‌دار می‌باشد.
میوه آن کپسول پوشیده از کرک است. این گیاه در کوههای خراسان می‌روید. گیاه سیها گونه‌P .Corylifolia در هندوستان و تمام قسمتهای آن می‌روید. و به زبان سانسکریت «باکوچی» گفته می‌شود و ظاهرا با همین نام در چین نامیده می‌شود.
در کتاب‌Pentsao (طب معروف چین) آمده است که گیاه‌P .corylifolia از
ص: 159
ایران به چین وارد شده است و در حال حاضر در استان‌Szechuan چین می‌روید. با توجه به اظهارنظر فوق و با در نظر گرفتن اینکه راه معروف ابریشم از خراسان عبور کرده و پس از گذشتن از هند و سایر مناطق خاور دور از مرز غربی چین وارد می‌شده است و استان سچوان نیز در غرب چین واقع است، محتمل است که طبق این نظر که در کتاب‌PentSao ابراز شده این گیاه دارویی در دهها قرن قبل در جریان تجارت بین ایران و چین از ایران یعنی از خراسان به چین رفته باشد و یا بازرگانان ایرانی آن را در هندوستان تهیه و با خود به چین برده باشند. جالب است که نام این گیاه در چین به زبان چینی‌Pokuchin می‌باشد که به احتمال زیاد از نام هندی آن منشاء گرفته است. برای بررسی گونه‌های ایرانی آن از نظر شیمیایی گزارشی نداریم. ولی از نظر شباهتی که به گونه چینی و هندی دارد و با احتمال زیاد دارای همان خواص است، شرح آن در این کتاب آورده شده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه گیاه گونه‌P .corylifolia اسانس روغنی فرّار و ماده پسورالن 223] گرفته می‌شود. در دانه یا تخم گیاه وجود رزین، اسانس و یک روغن ترپنوئید[224] و پسورالن و ایزوپسورالن 225] تأیید شده است. دو ماده پسورالن و ایزوپسورالن، مواد عامل و مؤثر موجود در دانه گیاه برای شفا و معالجه بیماری‌های جرب، خارش پوست، لک و پیس یا برص اثر مثبت دارند. از دانه گیاه ماده پسورالیدین 226] نیز جدا شده است.]G .I .M .P[
در گزارش بررسی شیمیایی دیگری آمده است که در دانه گیاه اسانس و رزین روغنی و ماده پسورالین یافت شده است [روا].
چائو در آزمایشهای خود دریافته است که ماده مؤثر پسورالین در درمان لک و پیس تأثیر خوبی دارد. گزارش تجزیه شیمیایی دیگری نشان می‌دهد که در دانه گیاه اسانس روغنی فرّار و مقداری روغن ثابت و رزین و پسورالن و ایزوپسورالن [سسشادری و وناتارائو]. و پسورالیدین وجود دارد [چاکراوارتی- بوز-
ص: 160
صدیقی .

خواص- کاربرد

در چین از دانه‌های گیاه گونه(P .corylifolia) به عنوان داروی تقویت نیروی جنسی و مقوی جهاز تناسلی استفاده می‌شود و عملا دانه‌های کمی معطّر و تلخ این گیاه در انواع ناراحتی‌های ناتوانی که از هرگونه علتی منشأ گرفته باشد، تجویز می‌شود.
این دانه‌ها در چین به عنوان قرمز کننده پوست و محرک و برای معالجه پشت درد و درد استخوانها که در اثر سرما ایجاد شده باشد و ضعف کلیه‌ها تجویز می‌شود [لوئی .
و به علاوه در موارد بی‌نظمی عادت ماهانه و ترشحات غیر ارادی اسپرم مفید است [استوارت- چیو]. در آزمایشهایی عصاره 30 درصد الکلی دانه‌های گیاه را روی نقاط لک و پیس بدن و برص یا لوکودرما گذارده‌اند تا حدود زیادی اثر معالج و مفید نشان داده است [چیو]. در اندونزی از دانه‌های گیاه برای رفع درد معده و در سایر مواردی که فوقا ذکر شد، استفاده می‌شود [کروست و پتلو- پتلو]. تجربیات [کوپرا و چاترجی نشان داده است که اسانس روغنی آن اثر بسیار نیرومندی بر ضد استرپتوکوکوس‌های پوستی دارد و برای کنترل این نوع بیماری‌های پوست مفید است.
در مصارف داخلی خوردن آن کمی آثار جانبی نامطلوب دارد [موکرجی . در هند از دانه‌های گیاه برای رفع ناراحتی‌های معده به عنوان باز کننده انسداد مجاری عروق و ضد انگل و مدّر معرّق و تب‌بر مصرف می‌شود و به علاوه برای ناراحتی‌های پوستی نظیر جذام و لک و پیس و سایر انواع بیماری‌های پوست استعمال می‌شود و ضمنا در موارد گزیدگی عقرب و مار نیز به عنوان ضد سم به کار می‌رود. از عصاره صمغ رزینی آن روی محل لک و پیس می‌مالند خیلی مؤثر است. در بررسیهایی که در هند به عمل آمده تأیید شده است که در روغن دانه‌ها و در اسانس آن یک جزء آنتی‌بیوتیک وجود دارد و عصاره با غلظت 10 میکروگرم در هر گرم آن رشد استافیلوکوکوس اورئوس را متوقف می‌کند.]S .G .I .M .P[
ص: 161

لیف

اشاره

به فارسی با نامهای «لیف»، «توری» و «اسفنج گیاهی» در کتب مختلف ذکر شده است. به فرانسوی‌Loofa وLoofah وLoofash وLuffa وE ?ponge vegetale وE ?ponge du Japon و به انگلیسی‌Luffa sponge وRidged gourd وRibbed gourd وSponge gourd وDish -choth gourd وVegetable sponge گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده خیارCucurbitaceae دارای گونه‌های مختلفی است که معروف‌ترین آنها که در طب سنتی بسیار مستعمل است دارای نامهای علمی زیر می‌باشد:
1.Luffa acutangula Roxb . این‌گونه به سانسکریت در هند «کشاتاکی» نامیده می‌شود. این‌گونه در طب سنتی مورد توجه است ولی واریته‌ای دارد به نام‌L .acutangula var amara Clark . که تمام قسمتهای گیاه تلخ است و نام مترادف آن‌Luffa amara Roxb . می‌باشد. این واریته مصرف دارویی ندارد فقط از نظر اطلاع خوانندگان عزیز ذکر شد.
2.Luffa cylindrica (L .) M .J .Roem . و مترادف آن‌L .aegyptiaca Mill . وL .petola Ser . می‌باشد. این‌گونه از سایر گونه‌ها بیشتر در چین مصرف دارویی دارد.

مشخصات

لیف گیاهی است بالا رونده که معمولا برای آن قیم و داربست می‌بندند که با
ص: 162
پیچک خود آن از آن بالا می‌رود و روی داربست گسترده می‌شود. برگهای آن در ابعاد برگهای خطمی گل سرخی بوده و پوشیده از مو می‌باشد. از شیره این برگها برای رنگ سبز استفاده می‌شود. ساقه اصلی آن دراز، گره‌دار و در محل گره‌ها زاویه‌دار است. پس از 6- 5 ماه که از کاشت آن گذشت گلهای درشت زرد رنگی شبیه گل خیار ظاهر می‌شود. میوه آن سبز تیره و خالدار مانند دوکی که از قسمت وسط متورم و از دو طرف باریک است و یا استوانه باریک و دراز به قطر 3- 2 سانتی‌متر و به طول 100- 30 سانتی‌متر است. دانه‌های آن که در برخی گونه‌ها قرمز رنگ است، در داخل میوه قرار دارد. میوه را در حالت سبزی به صورت خام یا پخته مانند سبزی می‌خورند ولی وقتی کاملا رسید و خشک شد از الیاف داخل میوه که اطراف دانه‌ها را فرا گرفته است مانند اسفنج برای شستن ظرف و سایر مصارف استفاده می‌شود. این گیاه در اغلب مناطق هندوستان کاشته می‌شود. در چین تا قبل از دوران امپراتوری تانگ، شناخته بوده ولی در حال حاضر در تمام مناطق چین در اطراف خانه‌ها کاشته می‌شود. در سایر مناطق آسیا و اروپا نیز می‌کارند. در ایران زیاد معمول نیست ولی در بعضی مناطق کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در میوه سبز و خوراکی گونه‌L .acutangula مواد آرژی‌نین 227]، گلیسین 228]، ترئونین 229]، گلوتامیک اسید[230] و لوسین 231] وجود دارد. در دانه‌های رسیده میوه آن مواد عامل تلخ کوکوربیتاسین 232] های‌H وG وB وD مشخص شده است. در ریشه آن کوکوربیتاسین 233]B و کمی کوکوربیتاسین‌C وجود دارد. بررسی دیگری نشان می‌دهد که در دانه آن ماده عامل تلخ متبلور کوکوربیتاسین‌B و
ص: 163
اولئانولیک اسید[234] یافت می‌شود. در دانه رسیده آن در حدود 9/ 19 درصد روغن ثابت وجود دارد. در واریته تلخ آن در تمام قسمتهای گیاه ماده عامل تلخی مشابه کوکوربیتاسین‌B وجود دارد که آن را آمارین 235] می‌نامند.]S .G .I .N .P[
گزارش بررسی دیگری نشان می‌دهد که در گونه‌L .Cylindrica در میوه آن وجود کولین و فیتین 236] تأیید شده است و به علاوه در آن لیزین 237]، آرژی‌نین، آسپارتیک اسید[238]، گلیسین، ترئونین، گلوتامیک اسید، آلانین 239]، تریپتوفان 240]، فنیل آلانین 241] و لوسین وجود دارد. در دانه آن ماده عامل تلخ کوکوربیتاسین‌B و یک ساپونین یافت می‌شود و در اثر هیدرولیز از آن قند به دست می‌آید. در دانه آن یک ساپونین متبلور وجود دارد که در اثر هیدرولیز، اولئانولیک اسید و یک ساپوژنین خنثی می‌دهد.]S .G .I .M .P[
ماده متبلور تلخ خنثی موجود در تخم آن سمّی است و حد اقل دوز کشنده آن(M .L .D .) برای قورباغه 4/ 1 میلی‌گرم برای هریک کیلوگرم وزن قورباغه می‌باشد و برای گربه 10 میلی‌گرم برای هر یک کیلوگرم وزن گربه است که موجب توقف جهاز تنفسی و مرگ می‌شود.

خواص- کاربرد

گیاه لیف مسهل است و برای بیماری‌های پوست و آسم 242] مفید است. از آن تونیک تلخ مقوی درست می‌کنند که مدّر است و در موارد بزرگ شدن طحال کاربرد دارد. دانه آن قی‌آور است. در هند از مغز دانه آن در موارد اسهال خونی استفاده می‌شود. در چین از گل و جوانه‌ها و برگهای جوان آن به عنوان غذا و مانند سبزی
ص: 164
خوردن استفاده می‌شود. میوه رسیده آن را خشک کرده و سوزانیده و خاکستر آن را به صورت گرد در موارد متعددی به عنوان دارو مصرف می‌کنند و خیلی به خواص شفابخش آن معتقد می‌باشند [پنتسائو]. معتقدند که این خاکستر بادشکن است و برای نرم کردن سینه مفید است. خون را خنک می‌کند و ضدعفونی‌کننده است و ضد کرم و ضد انگل و قاعده‌آور است و جریان خون را تنظیم می‌کند. ترشح شیر را افزایش می‌دهد و در خونریزی مثانه و در موارد بواسیر، افراط ترشح خون در عادت ماهیانه، یرقان، فتق، ورمهای سرطانی، آبله، دندان درد و تب مخملک مصرف آن را تجویز می‌کنند. مخلوط با قرمز دانه(Vermillion) که ماده‌ای متشکل از مرکوریک سولفید[243] است برای خشک کردن تاولهای چرکی آبله به کار می‌برند. میوه تازه سبز لیف را به عنوان مبرّد و خنک‌کننده می‌خورند و معتقدند که برای روده‌ها مفید است و معده را گرم می‌کند و موجب تقویت آلات تناسلی می‌شود. برگهای لیف برای آماس بیضه 244] و در بیماری‌های پوست تجویز می‌شود. از الیاف خشک داخل میوه‌های آن نیز به صورت تجارتی و در بازار برای شست‌وشوی ظرف عرضه می‌شود که ظاهرا نوع فلزی آنکه در بازار به نام اسکاچ معروف است راحت‌تر است. در مورد خواص لیف گونه‌L .acutangula چنین آمده است:
در هندوچین از دانه‌های روغنی آن به عنوان مسهل و قی‌آور مصرف می‌شود [پتلو]. و کنجاله تخم آن سمّی است [فوکود]. از جوشانده دانه‌های گیاه با کمی کافور برای قطع سکسکه استفاده می‌کنند و برگهای له‌شده آن را در محل زخم و ناراحتی‌های بیماری زونا[245] می‌گذارند، بسیار مفید است [می‌نات . در شبه جزیره مالایا شیره گیاه با کمی صبر زرد را به زائوها پس از وضع حمل می‌دهند [حاجی احمد در تامسون .
ص: 165

درخت گنه‌گنه

اشاره

به فرانسوی‌Quinquina و به انگلیسی‌Cinchona وPeruvian bark گفته می‌شود. درختچه‌ای است از خانواده‌Rubiaceae دارای چند گونه معروف است که از «پوست گنه‌گنه» به عنوان دارو استفاده می‌کنند و از آن گرد «گنه‌گنه» گرفته می‌شود.
نام علمی چند گونه معروف آن عبارتند از:
1.Cinchona calisaya Wedd . مولّد کنین مخصوص مالاریا که کنکینای زرد نیز نامیده می‌شود زیرا پوستش زرد است؛
2.Cinchona Ledgeriana Moens ex Trimen یا کنکینای زرد که مولد کنین مخصوص مالاریا می‌باشد؛
3.Cinchona officinalis L . مولد کنین مخصوص مالاریا با پوست خاکستری؛
4.Cinchona succirubra Pavon کنکینای قرمز مولد کنین مخصوص مالاریا؛
5.Cinchona robusta How مولد کنین مخصوص مالاریا.

سابقه تاریخی گیاه

درخت گنه‌گنه اصولا بومی مناطق آند و کولومبی از مناطق گرم امریکای جنوبی است و انگلیسی‌ها و هلندی‌ها در اواسط قرن نوزدهم آن را به هندوستان و جاوه بردند و این گیاه را در مساحتهای وسیعی کشت و کار کردند و به این ترتیب صنعت تولید پوست گنه‌گنه را به دست گرفتند. مدارک تاریخی نشان می‌دهد که تا قرن
ص: 166
هفدهم میلادی اسرار خواص و کاربرد درخت گنه‌گنه و پوست و گرد آن در محدوده کشورهای امریکای جنوبی محصور بوده و به خارج از آن دیار رخنه نکرده بود. در سال 1679 میلادی لوئی چهاردهم گرد کنین را با نام تجارتی «گرد تب‌بر» معروف آن روز از کمپانی انگلیسی تالبوت خریداری کرده و به فرانسه وارد کرده است. این گرد را در آن تاریخ در فرانسه‌Poudre de Jesuites می‌گفتند. پس از آن در سال 1737 چند نهال از درخت گنه‌گنه از امریکای جنوبی به فرانسه وارد و کشت آن در اروپا آغاز گردید.
از نظر ریشه نام آن چنین آمده است که اهالی پرو به زبان محلی پوست گنه‌گنه را «کیناکینا» می‌نام‌اند و بنابراین نام‌Quinquina از این اسم محلی منشأ گرفته است. به علاوه در روزگاران کهن در کشور پرو پادشاهی یا کنتی بود به نام «کنت دل سنکون» و زنی داشت که در شهر لیما مبتلا به تب نوبه شدیدی شد و قاضی القضات شهر که از روحانیون مسیحی بود برای بهبودی زن پادشاه پوست کنکینا تجویز کرد و او خورد و شفا یافت. از آن تاریخ گرد آن به نام گرد کونتس معروف شد و چون در آن دوران طبق رسوم زمان بیشتر کارهای طبابت را کلیساها و کشیشها انجام می‌دادند این گرد در اختیار کلیساها قرار داشت و کشیشها آن را مجانی به بیماران فقیر می‌دادند و سرانجام تأثیر زیاد این گرد باعث شد که آن را به رم برای قاضی القضات مسیحیان موسوم به لوگو فرستادند و از آن تاریخ این گرد در اروپا به نام گرد کاردینال معروف شد. پس از مدتی که کنت دل سنکون و زنش از امریکای جنوبی به اسپانیا مراجعت کردند و با تعریفهایی که از خواص این گرد می‌کردند، موجب اشتهار آن شد و در موقعی که گیاه از نظر طبقه‌بندی گیاهی مورد بررسی کارشناسان قرار گرفت و آن را در خانواده‌Rubiaceae قرار دادند. نام علمی جنس آن را با الهام از سوابق تاریخی سینکونا گذاردند.

مشخصات

این گیاه به صورت درخت یا درختچه‌ای است همیشه سبز با برگهای متقابل، گلهای آن به شکل خوشه‌های باز در انتهای شاخه‌های گل‌دهنده ظاهر می‌شود. پوست این درخت در بازار دارویی با نام پوست گنه‌گنه عرضه می‌شود و مصرف دارویی وسیعی دارد. در بازرگانی معمولا چند قسم گنه‌گنه عرضه می‌شود:
1. پوست گنه‌گنه خاکستری، که به شکل لوله‌های نازکی به طول 50- 30
ص: 167
شاخه درخت گنه‌گنه
B
- میوه‌A - گل
سانتی‌متر و ضخامت 4- 1 میلی‌متر می‌باشد. رنگ خارج آن خاکستری روشن و تیره و مقطع آن زرد روشن یا کمی قرمز است که اگر در آب فرو رود سرختر می‌شود و دارای بوی مخصوص و طعم تلخ است.
این نوع پوست گنه‌گنه خاکستری معمولا مقدار آلکالوئید آن به نام سینکونین 246] از سایر انواع آلکالوئیدهای موجود در پوست بیشتر است و بیشتر به عنوان تونیک مصرف دارد.
2. پوست گنه‌گنه زرد، که معروف‌ترین نوع است. معمولا قطعات پوست این نوع از کنکینای خاکستری بزرگتر است و خاصیت عمده آن این است که آلکالوئید کی‌نین 247]
ص: 168
بیشترین نوع آلکالوئید آن را تشکیل می‌دهد و مقدار آن در پوست کنکینای زرد از سایر انواع آلکالوئیدها بیشتر است. رنگ خارج آن زرد تیره و مقطع آن زرد است.
بعضی از انواع این گیاه کنکینا را که رنگ خارج آن زرد تیره مایل به قهوه‌ای است کنکینای دارچینی گویند. این نوع بیشتر به عنوان ضدعفونی‌کننده یا آنتی سپتیک کاربرد دارد.
3. پوست گنه‌گنه قرمز، این نوع سرخ‌رنگ است و اگر انگشت بر روی آن بمالند قرمز می‌شود و از نظر ترکیبات شیمیایی مقدار آلکالوئیدهای سیناکونین و کی‌نین در آن تقریبا یکسان است و معمولا 2- 1 درصد سیناکونین و 5/ 2- 1 درصد کی‌نین دارد.
تکثیر درخت گنه‌گنه از طریق قلمه، خوابانیدن، پیوند و حتی کاشت بذر آن صورت می‌گیرد. برای برداشت محصول درخت را پس از دوران گل کردن انداخته و پوست آن را کنده ابتدا در هوا و پس از آن در اطاقهای خشک کننده رطوبت آنها را گرفته و خشک می‌نمایند. در بازار گیاهی به جای پوست گنه‌گنه حقیقی پوست درختچه دیگری به نام کنکینای سفید که به فرانسوی‌Cacarille نامیده می‌شود، فروخته می‌شود. این گیاه نیز از خانواده‌Rubiaceae و از جنس‌Croton است.
مواد عامله این پوست با پوست گنه‌گنه حقیقی متفاوت است. این پوست نیز معطّر و تلخ است ولی خواص آن در مورد تب مالاریا در حد پوست گنه‌گنه حقیقی نیست و فروش این پوست بجای پوست گنه‌گنه حقیقی نوعی تقلب محسوب می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گونه‌C .ledgeriana در پوست درخت در حدود 1/ 9 درصد انواع آلکالوئیدها وجود دارد که از آن 9/ 7 درصد کی‌نین، 105/ 0 درصد سینکونیدین 248]، 8% درصد کی‌نیدین 249]، 85% سینکونین و در حدود 91/ 0 درصد نیز آلکالوئیدهای بی‌شکل دیگری می‌باشد.
بنابراین به طوری که ملاحظه می‌شود آلکالوئید عمده این‌گونه کی‌نین است و طبق تعریف بازرگانی که قبلا ذکر شد از انواع کنکینای زرد می‌باشد. بررسی دیگری
ص: 169
نشان می‌دهد در پوست خشک درخت 7 ساله‌ای که در هندوستان می‌روید جمعا 43/ 7 درصد از انواع آلکالوئیدها وجود دارد که 53/ 4 درصد آن کی‌نین و 11/ 1 درصد آن سینکونیدین است.]G .I .M .P[
و در گونه‌C .suscciruba : آلکالوئید عمده آن سینکونین است و در درخت 5 ساله که مورد بررسی قرار گرفته جمع انواع آلکالوئیدها در ریشه آن 13/ 7 درصد- در تنه آن 2/ 8 درصد و در شاخه‌ها 6 درصد بوده است و مقدار سولفات دوکنین در ریشه آن 4/ 1 درصد، در تنه آن 98/ 2 درصد و در شاخه‌های آن 89/ 1 درصد است. در برگهای آن نیز آلکالوئیدهایی نظیر انواعی که در پوست درخت است مشخص شده و نسبت هریک از انواع آلکالوئیدها نیز مشابه پوست می‌باشد. برگهای جوان بالای شاخه‌ها در تمام گونه‌ها دارای آلکالوئید بیشتری از برگهای کهن پایین ساقه‌هاست. در این‌گونه نوعی کینین یافت می‌شود که مخصوص معالجه مالاریا می‌باشد.
در گونه‌C .Robusta وC .calisaya وC .officinalis نیز از نوع کی‌نین مخصوص معالجه مالاریا تولید می‌شود.
توضیح: کی‌نین آلکالوئید تلخ بی‌رنگ متبلور و دارای کریستالهای سوزنی شکل به فرمول خام‌C 21 H 42 N 2 O 2 است که در آب سرد کم محلول ولی در اتر و الکل بیشتر حل می‌شود.
کی‌نیدین، ایزومر کی‌نین است و آلکالوئیدی است بی‌رنگ و متبلور.
سینکونین آلکالوئید بی‌رنگ متبلوری است به فرمول خام‌C 91 H 22 ON 2 .

خواص- کاربرد

کی‌نین درجه حرارت بدن را پایین می‌آورد و در مورد ارگانیسمهای کوچک نوعی سمّ است. انگل مالاریا در خون را می‌کشد [بر استثنای گامت 250]]. داروی پیشگیری‌کننده بسیار مؤثری برای انفلوانزا می‌باشد. طی دوران درازی شراب گنه‌گنه از داروهای تونیک و مقوی مورد استفاده بشر بوده است.
پوست درخت گنه‌گنه در یک ترکیب دارویی برای قطع اسهال و اسهال خونی مفید است و گرد آن در مواردی به صورت مرهم مالیدنی برای التیام زخم مؤثر است
ص: 170
[وان‌استی‌نیس- کروزمان .
کی‌نین از عوامل تب‌بر است و بخصوص در انواع تبهای مالاریا مؤثر است.
پس از کی‌نین، سینکونین و سیناکونیدین از سایر آلکالوئیدهای کنکینا دارای اثر قوی می‌باشند ولی به هر حال در مورد تب هیچیک در حد کی‌نین نمی‌باشند.
معمولا پس از مصرف مقداری زیادی کی‌نین احساس سنگینی در معده می‌شود و در برخی موارد موجب قی و آشفتگی می‌گردد و پس از چند ساعت که دارو شروع به جذب شدن می‌نماید گوشها سنگین می‌شود و گاهی گرمی و ترس از روشنایی و درد سر عارض می‌گردد در بعضی افراد موجب بروز دردهایی در معده می‌گردد. و در هر حال باید توجه شود که مصرف کی‌نین و انواع فرآورده‌های آن باید با نظارت و توصیه پزشک در حد مقدار مصرف شود.
تهیه دم کرده پوست گنه‌گنه: مقدار 20 گرم پوست گنه‌گنه را در 1000 گرم آب جوش دم می‌کنند و صاف کرده به تنهایی یا مخلوط با شربت که قدری شیرین شود برای تقویت و رفع تب مندرجا می‌خورند.
گرد کافوری پوست گنه‌گنه: پوست گنه‌گنه خاکستری 16 واحد را با یک واحد کافور ساییده شده، مخلوط می‌کنند و گرد آن را روی جراحتهای قانقرایایی می‌پاشند.
تهیه گرد پوست گنه‌گنه زرد (کالیزایا): پوست گنه گنه کالیزایا را گرفته نیم‌کوب کرده و در گرم خانه 40 درجه می‌خشکانند سپس نرم ساییده و از الک داروسازی ابریشمی 140 ردّ می‌کنند. مقدار خوراک این گرد برای تقویت بدن 4- 2/ 0 گرم و در موارد قطع تب از 15- 4 گرم است.
در پزشکی جدید علاوه بر کی‌نین از املاح آن نیز استفاده می‌شود از جمله:
1. کی‌نین بی‌سولفات 251] که اسید سولفات کی‌نین است و مشابه سولفات کی‌نین می‌باشد با این فرق که بیشتر قابل حل است.
2. کی‌نین دی‌هاید روکلراید[252]: این ترکیب در آب جوش حل می‌شود و هریک گرم آن در 6/ 0 سانتی‌متر مکعب آب حل می‌شود و برای تزریق داخل رگ کاربرد دارد.
ص: 171
3. کی‌نین هایدروکلراید[253]: معمولا در معالجه تب مالاریا مصرف دارد.
4. کی‌نین سولفات 254]: ضد تب مالاریاست و تب‌بر نیز می‌باشد.
5. کی‌نین تانات 255]: یک ترکیب بی‌طعم و بی‌بو از کی‌نین و تانیک اسید و دارویی است که معمولا برای کودکان مصرف می‌شود.
6. کی‌نین و یوریا هایدروکلراید[256] که محلول رقیق آن به صورت تزریق برای معالجه بواسیر و رگهای واریسی به کار می‌رود.
ص: 172

گاردنیا (گل)

اشاره

به فارسی «گاردنیا» و «یاسمن افریقایی» و «یاس افریقایی» گویند و در کتب مختلف با نام «جوز کوثل» و «جردنیا» نیز آمده است. به فرانسوی‌Gardenia وGardenia و به انگلیسی‌Gardenia وCape jasmine گویند. گیاهی است از خانواده‌Rubiaceae نام علمی آن‌Gardenia jasminoides Ellis و مترادفهای آن‌G .grandiflora Lour . وG .augusta Merr . وG .florida L . می‌باشد. واریته‌ای از آن به نام‌G .jasminiodes Ellis var Flore Pleno در ایران در باغها از نظر زیبایی گل آن در گل‌کاری کاشته می‌شود.

مشخصات

درختچه‌ای است همیشه سبز. دارای گلهای سفید و نوعی از آن دارای گلهای نارنجی است. برگها پهن موج‌دار نوک‌تیز اکثر آنها متقابل. گلهای آن بسیار معطّر درشت و پرپر می‌باشد.
این درختچه بومی نواحی گرم چین است. به ایران وارد شده و در شمال ایران در باغها کاشته می‌شود. در سایر نقاط در زمستانها باید در گلخانه باشد. تکثیر آن با قلمه انجام می‌شود.
ص: 173

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای گاردنین 257] [هاو]، آلفا- کروستین 258] (ماده رنگی زرد)، کلورو ژنین 259] و اسانس روغنی فرّار است. در برگهای آن وجود مانیت 260] تأیید شده است [چیو].

خواص- کاربرد

گاردنیا گیاهی است بومی چین در سایر مناطق دنیا از جمله ایران کاشته می‌شود ولی به ثمر نمی‌رسد. در چین گاردنیا یک گیاه دارویی است و در اغلب موارد تخم آن مستعمل است، در برخی موارد نیز از ریشه‌های جانبی و گل آن استفاده می‌شود. در اندونزی میوه و گل و پوست آن کاربرد دارد. در شبه جزیره مالایا برگها و ریشه‌های آن تجویز می‌شود.
میوه آن قی‌آور، محرّک، ضد تب و مدّر است [ابرت . و بند آورنده خون است و برای معالجه و رفع خلط آمدن از سینه یا حلق توصیه می‌شود و برای مسلولین مفید است [ابرت . خونروی از سینه را بند می‌آورد و برای بیماری وجود خون در ادرار و بیماری‌های چشم و معده مفید است [ایشی دویا]. در موارد آشفتگی، تهوع، دریاگرفتگی [هاو]، یرقان و سوزاک حاد نافع است [هو]. در استعمال خارجی به عنوان مرهم التیام دهنده زخم به کار می‌رود [روا]. برای معالجه جراحت و التهاب چشم [ابرت ، ضربه‌خوردگی اعضا [چیو] و آبسه، جوش و کورک [لوئی مصرف می‌شود. تخم آن در استعمال خارجی در خمیرهایی برای معالجه یرقان، روماتیسم و دایورتیکولوزیس 261] مفید می‌باشد. جوشانده‌ای که با گل و ریشه‌های جانبی آن تهیه و خورده می‌شود گردش جریان خون را تسریع و تنظیم نموده و بخصوص برای بند آوردن خونروی و خونریزی مفید است و در عین حال قاعده‌آور می‌باشد [هو].
گلهای آن نرم‌کننده است و برای معالجه آماس چشم با افتالمیا و ترشحات زیاد
ص: 174
سطوح مخاطی بخصوص ترشحات سوزاکی 262] مهبل و التهاب مهبل نافع می‌باشد.
پوست آن تب‌بر است و برای بند آوردن اسهال خونی و رفع درد پشت و کمر مفید است [پتلو]. در شبه جزیره مالایا از برگهای له شده گاردنیا ضمادی درست می‌کنند و برای رفع سردرد و ورم پستان می‌اندازند [برکیل و هانیف . اسانس گاردنیا در صنعت عطرسازی مصرف دارد و برای معطّر کردن چای نیز به کار می‌رود. از میوه آن رنگ زردی گرفته می‌شود که در برخی مناطق افریقای حارّه بفروش می‌رسد.
گاردنیا (گل)
ص: 175

سیکاس

اشاره

در ایران با نام خارجی آن «سیکاس» شناخته می‌شود. به فرانسوی‌Cycas وCycas du japon و به انگلیسی‌Cycas وSago palm نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Cycadaceae نام علمی آن‌Cycas revoluta Thunb . می‌باشد.

مشخصات

درختچه‌ای است که بومی ژاپن و جزایر جاوه است. و در شمال ایران نیز کشت می‌شود و در سایر شهرهای سرد ایران زمستانها در داخل گلخانه نگهداری می‌شود زیرا تحمل سرمای مناطق سرد ایران را ندارد. درختچه‌ای است بسیار زیبا و همیشه سبز شبیه نخل نمونه زیبایی از آن در شمال ایران مقابل مهمانخانه رامسر در حدود 50 سال قبل کاشته شده بود. درPentsao کتاب طب سنتی چین درباره این درخت آمده است که بومی ایران و جاوه است ولی در مدارک علمی گیاه‌شناسی ایران، این درختچه به عنوان گیاه بومی ایران مطرح نمی‌باشد. شاید در روزگاران کهن بوده است و نسل آن منهدم گردیده و بعدا دوباره به ایران وارد شده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی مخروطه‌های اتامین‌دار گیاه دارای مواد
ص: 176
سیکازین 263] و نئوسیکازین 264] و نئوسیکازین 265]B و مقدار کمی ماکروزامین 266] و گلوکوزیدهای ناشناخته دیگری می‌باشد [نوماتا]. از مغز تخم آن ماده لامیناری بیوز[267] [ناگاهاما] و سیکازین و نئوسیکازین‌A جدا شده است [نیشیدا]. با بررسی ساختمان ماده سیکازین نتیجه گرفته شده است که همان گلوکوزیلوکسی آزوکسی متان 268] است [نیشیدا]. از هیدرولیز ماکروزامین مواد سیکازین 269]II ، کسیلوز[270]، گلوکوز[271] و پریموروز[272] حاصل می‌شود [نیشیدا].

خواص- کاربرد

سیکاس از ژاپن و چین وارد شده و کاشته شده است و ظاهرا بجز اینکه چند مورد مسمومیت از پوست آن گزارش شده از سایر جهات گیاه دارویی بسیار مفیدی است [تاکاتا و کومی نامی . از تخمهای آن یک گلی‌کوزید سمّی جدا شده است.
کرکهای بین برگها و همچنین گرد برگهای تغییر شکل یافته آنکه تخم آن را در بر می‌گیرد شبیه پشم است و برای قطع خونریزی روی زخمها گذارده می‌شود [هو- هین . جوانه‌های انتهایی شاخه‌ها قابض و مدّر است و مغز چوب تنه آن فکول دارد و خوراکی است و نوعی ساگو[273] می‌باشد [فوکور]. از نظر دارویی مهمترین قسمت درختچه سیکاس میوه و تخم آن است که تونیک و مقوی [ایشی دویا]، نرم کننده سینه [استوارت ، قابض و قاعده‌آور است [هاو] و برای معالجه روماتیسم مفید می‌باشد [روا]. از تخم آن موادی گرفته می‌شود که از رشد تومورهای بدخیم جلوگیری می‌کند [نیشیدا]. معروف است که فکول مغز چرب
ص: 177
تنه درختچه و نشاسته مغز تخم آن جوان‌کننده است و موجب طول عمر می‌شود [کاریونه و کیمورا].
ص: 178

درخت ساگو

اشاره

ساگو که در بخش سیکاس نامی از آن به میان آمد، به فرانسوی‌Sagou و به انگلیسی‌Sago گفته می‌شود نوعی نشاسته (فکول) است که از مغز چوب تنه درخت سیکاس و خصوصا درخت معروف دیگری به نام درخت ساگوSagoutier گرفته می‌شود. درخت ساگو از خانواده نخل‌Palmae و نام علمی آن‌Metroxylon sagu Rottb . و مترادف آن‌Sagu rumphii Willd . می‌باشد.

مشخصات

درختی است که بلندی آن 10- 8 متر و شبیه نخل است و بومی جزایر ملوکی می‌باشد و در گینه جدید و فیلیپین نیز انواع آن انتشار دارد. این درخت را «درخت نان» نیز می‌گویند زیرا از مغز چوب تنه آن ماده ساگو که یک ماده غذایی آردی شکل است گرفته می‌شود که از آن سوپ درست می‌کنند. این محصول به نام‌Sagou یاSago هر ساله در صندوقهایی از جزایر ملوکی به اروپا و امریکا وارد شده و در بازار عرضه می‌شود. ساگو که از درخت سیکاس گرفته می‌شود از نظر مصرف غذایی در درجه دوم مرغوبیت پس از ساگو حاصل ازSagoutier می‌باشد.
ص: 179
درخت ساگو
A
- میوه

خواص- کاربرد

در چین از میوه‌های درخت ساگو برای رقیق کردن خون و از بین بردن لکه‌های خونی پوست به نام اکچی موزیس 274] استفاده می‌شود [استوارت . این لکه‌ها که ابتدا به رنگ آبی سیر است پس از مدتی به رنگ قهوه‌ای خاکستری یا زرد تبدیل می‌شود [استوارت . ماده خوراکی این درخت خیلی مقوی و مغذی است [د- لانسان .
جوانه‌های انتهایی را نیز با عنوان کلم پالمیست یا شوپالمیست به‌طور خام یا پخته
ص: 180
می‌خورند ولی اسراف در خوردن آن ممکن است موجب استسقا و اسهال خونی شود [هین . از عصاره برگهای درخت و همچنین از برگهای تازه درخت برای التیام روی زخم می‌گذارند [سافورد].
ص: 181

کلماتیس

اشاره

در ایران به‌طور کلی «کلماتیس» و در برخی نقاط «کلک» نامیده می‌شود. به فرانسوی آن راClematite و به انگلیسی‌Clematis می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Ranunculaceae دارای گونه‌های متعددی است که نام علمی چند گونه از آنکه در ایران کاشته می‌شود و یا به‌طور خودرو می‌روید و در طب سنتی مستعمل می‌باشد به شرح زیر است:
1. کلماتیس سرخ: نام علمی آن‌Clematis florida Thunb . است. این گیاه دارای گلهایی به رنگ سیکلامن تیره می‌باشد. بومی چین است و در ایران در باغها کاشته می‌شود. از انواع پیچها است، و به گیاهان و درختان مجاور می‌پیچد و بالا می‌رود.
2. کلماتیس لاجوردی: نام علمی آن‌Clematis patens Morr .Decne . است. این کلماتیس دارای واریته‌های مختلف است. گلهای آن به رنگ لاجوردی می‌باشد و از خرداد به بعد گل می‌دهد. بومی ژاپن است و در ایران در باغها کاشته می‌شود.
3.C .Orientalis L .: پیچی است که در دامنه‌های البرز، اطراف اصفهان، شیراز، لرستان و در بلوچستان و در دامنه‌های کوه تفتان و در دشت نظیر می‌روید و گلهای آن به رنگ زرد و پشت گل برگها مایل به قهوه‌ای است. ساقه آن کم‌وبیش خزی و گاهی سرخ رنگ است. نام محلی آن در درّه کرج «کلک» است و نام کلک چال در شمال تهران شاید به علت وجود این گیاه در آن محل باشد.
ص: 182
4. گونه‌C .asplenifolia Schrenk : با گلهای سفید در بلوچستان می‌روید.
5.Clematis vitabilis L .: به فرانسوی‌Clematite des haies وVigne blanche وViorne وHerbe aux gueux و به انگلیسی‌Wild climber وTraveller's joy گفته می‌شود. درختچه‌ای است با پیچی بالا رونده که دور درختان می‌پیچد و 6- 2 متر بالا می‌رود. اغلب در داخل جنگلها و در پرچینها دیده می‌شود. این گیاه طوری محکم به دور درختان مجاور می‌پیچد که اغلب منجر به خشک شدن آنها می‌شود. این گیاه در اروپا و آسیا می‌روید و در ایران در گیلان و بعضی مناطق شمال می‌روید و کاشته می‌شود. این‌گونه از طریق خوابانیدن آن در تابستان تکثیر می‌شود.
6. کلماتیس گونه‌Clematis viticella L .: با گلهای بنفش و درشت. میوه آن بدون تار است. این گیاه نیز در اروپا و آسیا می‌روید و در ایران در آذربایجان و سایر مناطق شمال غرب و غرب می‌روید.
7. گونه‌C .ispahanica Boiss .: با گلهای سفید در دامنه‌های البرز، کرج، دماوند، اصفهان، دامنه کوه دنا و در سرخه سمنان می‌روید.

مشخصات

کلماتیسها اغلب بالا رونده و خزنده هستند ولی بین آنها به‌ندرت انواعی هست که بالا رونده نیست نظیرC .ispahanica که در مناطق معتدله کره زمین می‌روید. برگهای این درختچه‌ها دارای دمبرگی است که مجهز به پیچک می‌باشد که با کمک آن به سایر درختان مجاور می‌پیچد. گلهای آن بدون جام است. میوه‌های آنها معمولا به یک کاکل پردار ختم می‌شود. تکثیر آنها از طریق پیوند روی ریشه وحشی آنها انجام می‌گیرد که معمولا در بهار زده می‌شود. پیوندها مدتی در شاسی نگهداری می‌شوند و پس از اینکه خوب گرفت به خارج منتقل می‌گردند.

ترکیبات شیمیایی

در گونه‌C .Orientalis یا کلک طبق گزارش تجربه شیمیایی وجود اسید سیانیدریک و اینوزیتول 275] تأیید شده است. سمّی بودن و مزه تند و گزنده آن در اثر
ص: 183
وجود آنمونین 276] است.
در گونه‌C .florida وجود مواد آنمونین و آنمونول 277] مشخص شده است [چیو].
در گونه‌C .vitalba آلکالوئید کلماتین 278]، مقدار کمی از نوعی ساپونین و نوعی آنمونین مشخص گردیده است.

خواص- کاربرد

در چین جوشانده ساقه‌های زیرزمینی خشک یا ریشه‌های خشک گونه‌C .florida برای معالجه دردهای مفصل، آرتروز و لومباگو به کار می‌رود. [کاریونه و کیمورا]. و برای رفع سردرد نافع است ضمن اینکه مدّر است. توجه شود که فقط مدت کمی می‌توان از آن استفاده نمود و مدت طولانی نباید خورده شود زیرا به علت داشتن آنمونین و آنمونول خطرناک است و مسمومیت ایجاد می‌کند [چیو]. گونه‌C .patens را معمولا سمّی می‌دانند و از استعمال داخلی آن پرهیز می‌شود. عده‌ای از حکما تمام گونه‌ها را سمّی می‌دانند و برای استعمال داخلی تجویز نمی‌نمایند. ماده عامل این جنس اغلب خیلی فرّار است و در اثر حرارت دادن و خشک شدن قسمت عمده آن از بین می‌رود. به همین علت است که در بعضی مناطق چین ریشه‌های خشک گیاه را برای استعمال داخلی تجویز می‌کنند ولی به هر حال چون سمّی است باید زیر نظر پزشک مصرف شود.
در روسیه و ایتالیا سرشاخه‌های جوان و سبز و جوانه‌های در حال رشد گیاه را در آب پخته و یا مانند کورک ترشی می‌اندازند و ترشی آن را می‌خورند، البته قبلا باید آن را سفید کنند. میوه‌های خشک کلماتیس را فقط بز می‌تواند بخورد و برای سایر حیوانات خطرناک و سمی است.
اگر 3- 1 گرم جوانه‌های تازه آن را در 200 گرم آب جوش دم کنند و کمی تخم آنیس به آن اضافه کنند و محلول دم شده را به سه قسمت کرده و هر قسمت را یک بار و قسمتهای بعدی را با فاصله یک ساعت از قبلی بخورند مسهل قوی و بی‌ضرری است. و اگر در فاصله آنها دم کرده خطمی نیز بخورند اثرش خیلی بهتر ظاهر می‌شود.
ص: 184
جوشانده برگهای گیاه برای شست‌وشو و التیام زخمهای چرکی و خنازیری مفید است. له شده گیاه روی پوست ایجاد تاول و تحریک شدید می‌کند. سابقا سائلین شارلاتان از این خاصیت استفاده کرده و برای جلب ترحم مردم پوست خود را مجروح می‌کردند.
ص: 185

تونگ

اشاره

در ایران با لغت خارجی آن «تونگ» نامیده می‌شود. به فرانسوی‌Aleurite وTung وBois de chine وBancoulier و به انگلیسی‌Wood oil tree وTung oil tree گفته می‌شود. درختی است از خانواده‌Euphorbiaceae و دارای گونه‌های مختلفی است که نام علمی و مشخصات گونه‌های معروف دارویی و صنعتی آن به شرح زیر است:
1.Aleurites cordata (Loisel .) Desf . و مترادفهای آن‌A .japonica Blume . وA .vernicia Hassk . می‌باشند. در لاهیجان به آن «تونگ خوشه‌ای» می‌گویند و به انگلیسی آن راJapanese wood oil tree می‌نام‌اند. این‌گونه بومی چین و ژاپن است در سایر مناطق آسیای جنوب شرقی نیز دیده می‌شود. حدود 60- 50 سال قبل به ایران وارد شده و در شمال کشور کاشته شده و بخوبی رشد می‌کند. گلهای آن سفید مایل به صورتی درشت و میوه آن خوشه‌ای کوچک است.
2.Aleurites fordii Hemsl . و مترادفهای آن‌A .cordata Steud وdrayandra cordata Steud . می‌باشد. این درخت در شمال ایران تونگ نامیده می‌شود. این درخت نیز در همان حدود 50 سال قبل به ایران وارد و در شمال کاشته شده است و خوب رشد می‌کند به طوری که در حال حاضر درختان قطور و کهن آن در باغهای کشاورزی شمال در لاهیجان و سایر باغها وجود دارد. گلهای آن درشت به رنگ سفید مایل به صورتی، میوه آن نسبتا درشت و از روغن دانه آن روغن سکاتیف
ص: 186
درست می‌کنند که در رنگرزی به کار می‌رود.
3.Aleurites moluccana (L .) Willd . و مترادف آن‌A .Triloba Forst . می‌باشد. این درخت را به فرانسوی‌Bancoulier des Moluques و به انگلیسی‌Candle nut می‌نام‌اند. بومی هند و جزایر پاسیفیک و جزایر ملوکی است. میوه آن به شکل بلوط است. آن را به چینی‌Stone chestnut (ترجمه انگلیسی لغت چینی)، به فرانسوی‌Bancoul وNoix de bancoul و به انگلیسی‌Indian walnut (یعنی گردوی هندی) می‌نام‌اند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه گونه‌A .moluccana و سایر گونه‌ها روغن ثابت قابل استخراج وجود دارد و در پوست میوه آن در حدود 3 درصد اسانس روغنی فرّار یافت می‌شود.]G .I .M .P[ و در برگها و دانه گیاه ساپونین سمی 279] وجود دارد [ایل .

خواص- کاربرد

روغن تونگ که بیشتر در بازرگانی از گونه‌C .moluccana گرفته می‌شود از نظر کاربرد صنعتی و هنری در سطح بالاتری از تخم کتان قرار دارد. از نظر طبی روغن تونگ مسهل و ملیّن است و اثر آن شبیه اثر روغن کرچک است ولی درد و تهوع و آشفتگی نیز ایجاد نمی‌کند. و هیچ‌گونه طعم و بوی نامطبوعی نیز ندارد. در جزایر ملوکی بومی‌ها میوه آن را به عنوان ماده مؤثر برای ازدیاد نیروی جنسی می‌خورند.
چون در جنوب چین نیز می‌روید خواص آن درPentsao نیز تحت عنوان شاه بلوط آمده است، زیرا چینی‌ها سابقا تصور می‌کردند که نوعی شاه بلوط است [پنتسائو].
از روغن دانه تونگ در تهیه پمادهای ضد عفونی و همچنین در صابون‌سازی استفاده می‌شود [لیو]. روغن گونه جزایر ملوکی تا حدودی مسهل و کمی سمّی است [برکیل و وان‌استی‌نیس کروزمان . سابقا در شبه جزیره مالایا دانه‌های له شده درخت و یا از برگهای پخته آن برای رفع سردرد روی پیشانی می‌انداختند و برای التیام، روی زخمها و مفاصل متورم می‌گذارند [برکیل و هانیف- گیملت و برکیل . روغن تونگ
ص: 187
را برای تسکین سیاتیک می‌مالند [گیلمت، برکیل و برکیل . هین در کتابش در صفحه 932 می‌نویسد: «سابقا از پوست درخت در موارد اسهال خونی و از شیره آن مخلوط با شیر نارگیل برای معالجه‌Thrush مصرف می‌شده است».
توضیح: تراوش نوعی بیماری عفونی قارچی است که در دهان یا حلق می‌زند و مخصوصا در بچه‌ها به صورت برفک ظاهر می‌شود و غالبا با تب و ورمهای روده‌ای همراه است.
از زغال حاصله از سوزاندن مغز دانه تونگ برای ترک پا استفاده می‌شود [د- کلرک . برگهای آن مخلوط با روغن برای معالجه روماتیسم مصرف می‌شود.
دم کرده برگهای آن را برای معالجه خنازیر تجویز می‌کنند.Emmel که درباره مقدار سمیت برگها و تخم گیاه مطالعه کرده می‌نویسد که گونه‌A .fordii از سایر گونه‌ها بیشتر سمّی است و اضافه می‌کند که حرارت مقدار سمیت آن را کاهش می‌دهد ولی ساپونین سمّی آن از طریق هیدرولیز بهتر از بین می‌رود. بنابراین باید توجه شود که هرگاه از میوه و دانه‌های تونگ شمال ایران به عنوان مسهل استفاده می‌شود به مقدار محدود و کم و به علاوه پس از حرارت دادن باشد تا ایجاد مسمومیت و تهوع ننماید. از روغن دانه تونگ به عنوان سیکاتیف استفاده می‌شود و در تهیه پمادهای ضد عفونی برای التیام زخمها و جوش و کورک به صورت مالیدن و مرهم استفاده می‌شود. تخم و روغن تخم برخی گونه‌ها از جمله‌A .trisperma خیلی مسهل شدید و قوی است به طوری که ایجاد تهوع و قی و اسهال شدید می‌کند، بنابراین مصرف داخلی آن به عنوان مسهل مجاز نیست و از روغن آن به عنوان حشره‌کش و از شیره پوست درخت برای معالجه شوره سر استفاده می‌شود [گررو و کوئی زمبینگ .
در مورد گونه‌A .fordii که در شمال ایران نیز خوب رشد می‌کند: در چین میوه‌های نارس آن را در سایه خشک می‌کنند و با گوشت می‌پزند و به بچه‌ها می‌دهند، برای رفع کم خونی بچه‌ها خیلی مفید است [هو]. روغن دانه آن قی‌آور و سمّی است. در استعمال خارج برای بیماری‌های انگلی پوست، زخمها، سوختگی آب و آتش به روی عضو، مالیده می‌شود، بسیار مؤثر است. این روغن در پوست نفوذ کرده و حرارت سوختگی و مسمومیت حاصل از آن را رفع می‌کند. و اگر آن را با گچ مخلوط کرده و بر روی زخمهای حاصل از جرّاحی و التهابهای حاد بگذارند در مدت 5- 4 روز آن را خوب کرده، بدون اینکه اثری از زخم به جای ماند، چرک آن را از
ص: 188
بین برده و عفونت زخم را التیام می‌بخشد [چانگ و جونگ . گیاه و روغن دانه آن هر دو خاصیت حشره‌کش دارند [شیباتا]. این گیاه چون سمّی است مصرف آن باید با نظر پزشک باشد.
ص: 189

الستونیه

اشاره

گیاه دیگری است که پوست آن از نظر خواص تا حدود زیادی جانشین پوست گنه‌گنه است. درختی است که در کتب طب سنتی با نام «الستونیه» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Alstonie وDita و گونه مورد نظر در این بخش با نام‌Alstonie des ecoliers و به انگلیسی‌Alstonia وDita bark گفته می‌شود.
گیاهی است از خانواده‌Apocynaceae نام علمی آن‌Alstonia scholaris R .Br . است. و گونه دیگری که آن نیز از نظر داروئی مهم است‌Alstonia venenata R .Br . می‌باشد.

مشخصات

الستونیه درختی است به بلندی 12- 10 متر. هندی است و در غرب شبه قاره هند می‌روید و در مناطق حارّه افریقا و استرالیا و سایر مناطق حارّه آسیا نیز می‌روید و پرورش داده می‌شود. در ایران تا حال دیده نشده است و برگهای آن بیضی، دراز، نوک‌تیز بدون دمبرگ به رنگ سبز که از هر نقطه از ساقه به‌طور گروهی 7- 3 برگ می‌روید. گلهای آن سفید و کمی تیره است. میوه آن استوانه‌ای، دراز به طول 60- 30 سانتی‌متر و به قطر 3 میلی‌متر که دانه‌های آن به طول 5/ 0 سانتی‌متر در آن قرار دارند.
ص: 190

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گونه‌A .scholaris مواد اکی تنین 280] و دی‌تانین 281] و اکیتامین 282] و اکیتامیدین 283] یافت می‌شود. جمع آلکالوئیدهای موجود در پوست درخت الستونیه هند که مورد آزمایش قرار گرفته 27/ 0- 16/ 0 درصد است.

خواص- کاربرد

پوست ساقه درخت تلخ و تونیک است و نیرودهنده و تب‌بر و در تبهای مالاریا مصرف می‌شود و در موارد اسهال ساده، اسهال خونی و مارگزیدگی اثر مفید دارد.
روی زخمها مالیده می‌شود برای التیام زخم نافع است.
در مورد گونه‌A .venenata میوه گیاه مصرف می‌شود. میوه آن برای معالجه سیفیلیس و صرع و به عنوان مقوی، نیرودهنده، تب‌بر و ضد کرم مصرف داخلی دارد.
ص: 191

لیلکی سه خار

اشاره

درختی است که در ایران به نام «لیلکی امریکایی» و «لیلکی سه خار» و «لالکی سه خار» می‌شناسند و به فرانسوی‌Fevier وFevier trois epines وCarouge miel و به انگلیسی‌Water locust وCommon honey locust وThree horned acacia وSweet locust وGleditschia وThorny locust نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده بقولات‌Leguminosae نام علمی آن‌Gleditschia triacanthos L . و مترادف آن‌G .brachycarpa Pursh . می‌باشد.

مشخصات

درختی است به ارتفاع 16- 15 متر شاخه‌ها و ساقه‌های آن دارای تیغهای سفت سه شاخه و چند شاخه. برگهای آن دارای بریدگی بسیار است به طوری که هر برگ را به 30- 20 برگچه تقسیم می‌کند. هر برگچه به طول 3- 2 سانتیمتر است. میوه آن دارای غلاف شبیه باقلا ولی نازک که در داخل غلاف دانه‌های آن قرار گرفته است.
این درخت بومی امریکای شمالی است و در هندوستان کاشته می‌شود به ایران وارد شده و در برخی از باغهای کشور به عنوان درخت زینتی کاشته می‌شود. غلاف میوه درخت معمولا از سال 5- 4 ظاهر می‌شود. تکثیر این درخت از طریق کشت بذر و یا دانه آن صورت می‌گیرد و چون دانه‌ها سخت است آنها را قبلا در آب گرم برای چند ساعت خیس می‌کنند و پس از آن می‌کارند. این درخت از طریق پیوند نیز
ص: 192
شاخه لیلکی سه خار با میوه‌A - گل
تکثیر می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی و مواد عامله طبق مطالعات به عمل آمده در درون چوب این درخت در حدود 8/ 4- 4 درصد تانن وجود دارد. در اندام گیاه وجود مواد تریاکانتین 284]، هایپوکسی‌سین 285] و مواد صمغی تأیید شده است. غلافهای رسیده میوه که در جریان هوا خشک شده باشد، دارای دو ماده رنگی به نامهای آکرامرین 286] و
ص: 193
اولملین 287] و مقداری مواد قندی است در حالی که در غلافهای سبز و نارس میوه دارای فلاوونوئید گلی‌کوزید[288] می‌باشد. عصاره غلاف میوه دارای خاصیت آنتی‌بیوتیک بر ضدPenicillium glaucum و میکرو ارگانیسمهای دیگر می‌باشد. قسمت غیر قابل صابونی شدن روغن دانه آن دارای فیتوسترول 289] می‌باشد. در برگهای آن دو ماده عامل وجود دارد، یکی ماده عامل فعالی به نام هایپوکسی‌سین، با خاصیت انقباض رحم و تسریع زایمان 290] و دیگری یک ماده خنثی با خاصیت سرکوب‌کننده و ضعیف‌کننده.

خواص- کاربرد

در هند از این گیاه به عنوان داروی ضد درد و مسکّن و مخدّر استفاده می‌شود، به علاوه مردمک چشم را باز می‌کند یعنی از داروهای میدریاتیک 291] است.
.] S. G. I. M. P [
گونه‌هایی از این گیاه در چین می‌روید که از گیاهان دارویی هستند به نامهای علمی‌G .sinensis Lawk . وG .australis Hemsl . وG .Japonica Miq . وG .Occidentalis Hemsl . که عملا سه گونه اول دارای خواص دارویی بسیار مشابهی هستند که از بین آنها خواص دارویی‌G .sinensis در این بخش ذکر خواهد شد.
گونه‌ای از لیلکی به نام علمی‌G .caspica Desf . در مناطق پست و مرطوب جنگلهای شمال ایران به‌طور خودرو می‌روید و از جنگلهای آستارا تا نور انتشار دارد و حد اکثر تا 500 متر بالا می‌رود. در برخی کتب فارسی آن را به نام «لالکی خزر» نوشته‌اند و در شمال ایران نیز با نامهای محلی در گیلان و آستارا «لالکی و لیلکی»، در شفارود «لک»، در رامسر، نور و کلارستاق «کرات» گفته می‌شود.

خواص- کاربرد لیلکی چینی(G .Sinensis)

غلاف میوه را برای رفع سرفه، نفخ، درمان اسهال خونی مزمن و بیرون آمدن مقعد مصرف می‌کنند. ضمنا به عنوان مسهل، قی‌آور، تصفیه کننده خون و همچنین ضد سم در موارد مسمومیتهای ناشی از فلزات تجویز می‌شود. از دانه آن در موارد
ص: 194
ناراحتی‌های درد زایمان سخت و دندانهای کرم خورده و سرطان رکتوم استفاده می‌شود. تیغهای آن به عنوان ضد انگل و جوشانده آن را برای شستن زخم و بیماریهای پوستی به کار می‌برند. از پوست ساقه و ریشه درخت به عنوان کرم‌کش و تب‌بر مصرف می‌شود.]M .P .E .SE .A[
ص: 195

گینکو

اشاره

درختی چینی است که در ایران پرورش داده می‌شود و با نام چینی آن «گینکو» و «ژینکو» شناخته می‌شود. به فرانسوی‌Gingko وArbre capillaire وArbre 04 ecus و به انگلیسی‌Ginkgo tree وSilver fruit وMaidenhair tree وKew tree گویند. گیاهی است از خانواده‌Ginkgoaceae نام علمی آن‌Ginkgo biloba L . و مترادف آن:Salisburia adiantifolia Sm . می‌باشد.
سابقا گیاه‌شناسان این درخت را از سوزنی برگها می‌دانستند و به همین روش در فرهنگهای کشاورزی و فنی قدیم نظیر لاروس کشاورزی‌های قدیم نوشته شده که گیاه از خانواده بازدانگان سوزنی برگان یاConiferes و تیره‌Taxinees می‌باشد ولی این طبقه‌بندی دیگر معمول نیست و اکنون گیاه را در طبقه حد فاصل بین نهان‌زادان و بازدانگان محسوب می‌دارند. از درختان بومی چین و ژاپن است ولی در حال حاضر در تمام مناطق معتدل کره زمین کاشته می‌شود. در ایران نیز وارد شده و چند درخت آن در شمال کاشته شده است.

مشخصات

ژینکو درختی است دوپایه به بلندی 10- 7 متر برگهای آن پهن موجدار بادبزنی شبیه برگهای پرسیاوشان ولی خیلی بزرگتر. هر برگ دو قسمت یا دو لوب دارد به این علت آن راBilobe گویند. شکوفه‌های آن که به رنگ سبز روشن است معمولا در
ص: 196
ژینکو
B
- گل ماده‌A - گل نر
شبهای بهار باز می‌شود و پس از باز شدن می‌افتد به این دلیل معمولا گلهای آن بندرت روی درخت دیده می‌شود. از نظر میوه درختی است پربار، میوه آن شبیه دانه نیلوفر آبی است و به تعداد زیاد روی شاخه‌ها ظاهر می‌شود و معمولا پس از دوره یخ‌بندان می‌رسد. دانه آنکه در بازار عرضه می‌شود، سفید تیره کمی دراز به طول 5/ 2- 1 سانتی‌متر است. پوست آن صاف و سخت به رنگ قهوه‌ای روشن، از دو طرف باریک و نوک‌دار می‌باشد و معمولا 3- 2 خط برآمده طولی در امتداد طول دانه دیده می‌شود و چینی‌ها برحسب اینکه دانه دارای 2 یا 3 خط برآمده باشد، برای آن خواص متفاوتی قایل هستند. مغز دانه آن از دو لبه زرد رنگ تشکیل می‌شود که روی آنها را یک پوسته نازک و ظریف قرمز رنگی پوشانیده است. در چین از این مغز مانند مغز نیلوفر آبی(Lotus) استفاده می‌کنند و در عروسی‌ها مصرف می‌نمایند. تکثیر این درخت از طریق کاشت دانه یا کاشت پاجوش و یا قلمه پاشنه‌دار آن صورت می‌گیرد.
نام این درخت از اصل لغت ژاپنی‌Yin -Kuo گرفته شده است.
ص: 197

ترکیبات شیمیایی

در غشای گوشتی و ضخیم دانه بایلوبول اسید[292] و گینکگولیک اسید[293] یافت می‌شود. این دو ماده یک مایع چسبنده بدبویی را تشکیل می‌دهند و این ماده ممکن است پوست را تحریک و ملتهب کند [شیباتا]. در دانه گیاه نشاسته، قند، گینکگول 294]، ژینّول 295]، آسپاراژین 296]، آرژی‌نین و گینکگولیک اسید یافت می‌شود [موزیگ و شرام .

خواص- کاربرد

اگر از مغز دانه گیاه زیاد خورده شود، آثار سمّی از خود نشان می‌دهد، بخصوص در بچه‌ها بیشتر این آثار دیده می‌شود. علایم مسمومیت آن تشنج، تب بالا، ناراحتی عمومی [کائوچن ، نگرانی، استفراغ، اسهال و تورم پوست توأم با قرمزی و خارش [موزیک و شرام می‌باشد.
خواص مغز آن: در چین آن را قابض [ابرت . نرم کننده سینه و مسکّن [موزیگ و شرام . ضد سرفه، تصفیه کننده خون، کمک کننده هاضمه، ضد کرم [ابرت . تب‌بر و آنتی‌بیوتیک می‌دانند [چیو]. طبق یادداشتهای‌Lin Tsai ، شیره میوه این گیاه اثر قوی محدودکننده و باز دارنده رشد باکتری مولد توبرکولوزیس دارد [شرام . مغز آن برای ریه مفید است [لوئی . و همچنین برای تحلیل و پراکنده کردن بلغم [پروت و هریر].، برای معالجه و کنترل آسم [چونگ یائوچی ، تسکین سرفه [چیو- ایشی دویا]، رفع ناراحتی‌های کلیه [چیو]، ادرار دردناک و سخت، کم ادراری و انواع ناراحتی‌های دیگر مثانه، سرطان [رید]. سوزاک و ترشحات سفید سوزاکی مهبل [لوئی ، خنازیر [ایشی دویا]. و بیماری‌های پوست، مفید است [روا]. میوه تازه و جوان آن را با قسمت سبز گوشتی آن در روغن کلزا می‌خیسانند [هو می‌گوید 100 روز ولی لو معتقد است یک سال باید خیس کرد]. پس از آن روزی یکبار از آن می‌خورند برای معالجه سل بسیار مؤثر است [هاو]. قشر گوشتی دانه آن به
ص: 198
طور تازه سوزاننده است [لو]. و به عنوان حشره‌کش استعمال می‌شود [چونگ کوئوتو نونگ یائوچی . از عصاره برگهای آن به عنوان باز کننده عروق و تسریع گردش خون در شریانها و رفع عوارض نارسایی گردش خون نظیر سردرد، سرگیجه، فراموشی و ضعف بینایی استفاده می‌شود. در آلمان از عصاره برگهای این گیاه همراه با استون (به عنوان حلّال دارویی) به شکل قرص درست کرده و در بازار دارویی تحت نام تجارتی روکان عرضه می‌شود و برای تسریع گردش خون و رفع عوارض نارسایی گردش خون تجویز می‌گردد که برای برخی از بیماری‌های ناشی از عوارض نارسایی گردش خون مفید است.
سایر بررسی‌های علمی که در مورد گیاه‌Ginkgo در مراکز تحقیقاتی بین‌المللی به عمل آمده است:
گینکو در کتاب معروف طبی چینی‌ها به نام‌Pen Tsao به عنوان گیاه شفابخش برای ناراحتی‌های قلب و ریه آورده شده است. پزشکان چینی از این گیاه برای درمان آسم و ورم دست و پا در اثر سرمازدگی استفاده می‌کرده‌اند. ژاپنی‌ها و چینی‌ها در روزگاران کهن تخم بو داده این گیاه را برای رفع ناراحتی‌های هاضمه و پیشگیری از مستی می‌خوردند. در مکتب‌Ayurveda این گیاه را برای تأمین عمر دراز به کار می‌بردند و در تهیه‌Soma که اکسیر عمر دراز است، از این گیاه به عنوان جزیی از ترکیبات آن استفاده می‌کردند.
این گیاه در سال 1730 از چین به اروپا وارد شده و در حال حاضر در اغلب پارکها و خیابانهای اروپا و سایر مناطق معتدل دنیا کاشته می‌شود و با اینکه از قرن هجدهم باغبانها این درخت را در تمام اروپا می‌کاشتند، کارشناسان گیاه‌درمانی و پزشکان اروپا توجهی به خواص درمانی آن نداشتند ولی از اوایل قرن بیستم به کاربردهای پزشکی این گیاه پی برده و در سطح گسترده‌ای در نسخه‌های پزشکی وارد شده است به طوری که سالیانه در حدود 500 میلیون دلار از این گیاه در فروشگاههای داروهای گیاهی اروپا و امریکا فروخته می‌شود. یکی از خاصیتهای این گیاه که بسیار مورد توجه است، توانایی آن در دخالت در فعالیت ماده‌ای است به نام‌PAF یا(Platelet activation Factor .
بر مبنای تحقیقات علمی که در مراکز تحقیقاتی بین‌المللی به عمل آمده در سال 1972 کشف شده است که‌PAF در تعداد بی‌شماری از فعالیتها و فرآیندهای بیولوژیک بدن از جمله در حمله‌های آسمی، بازپس زدن اعضای پیوندی، جریان
ص: 199
خون در شریانها و سرانجام لخته شدن خون در داخل رگها که در جریان حمله‌های قلبی پیش می‌آید، دخالت دارد. به این ترتیب گیاه گینکو در موارد بسیار زیادی شفابخش است بویژه در مواردی که ناراحتی بر اثر پیری باشد.

سکته‌های مغزی

بتدریج که سن انسان بالا می‌رود جریان خون به مغز کاهش می‌یابد، معنی آن این است که کمتر اکسیژن و غذا به سلولهای مغزی می‌رسد و هرگاه جریان خون در عروق مغزی بسته شود، نتیجه آن سکته مغزی است که در برخی موارد منجر به مرگ می‌شود. تحقیقات بی‌شماری نشان می‌دهد که گیاه گینکو به‌طور محسوس موجب افزایش گردش خون به مغز شده و حتی در موارد زیادی باعث بهبود و شفای سکته‌های مغزی نیز شده است.

اثر آن در حافظه

همین‌که جریان خون به مغز افزایش یابد حافظه و توانایی فکری بهبود می‌یابد. در یک تحقیق علمی که در مورد هشت زن به عمل آمد، میزان حافظه کوتاه‌مدت آنها پس از خوردن گینکو به‌طور محسوسی افزایش یافت.

حمله‌های قلبی

این گیاه جریان خون به عضلات قلب را نیز افزایش می‌دهد و لذا برای پیشگیری از حمله‌های قلبی از طریق جلوگیری از انعقاد خون در داخل عروق ممکن است مؤثر باشد.

درد ماهیچه‌های ساق پا

در مواردی که رسوبات کلسترول شریانهای پا را تنگتر می‌کند، دردهای شدیدی ممکن است در عضلات ساق پا ایجاد شود و موجب گرفتگی عضلات(Cramp) و ضعف عضلات ساق پا شود. خوردن گینکو که موجب افزایش جریان خون در پاها می‌شود ممکن است موجب کاهش درد شود. در یک تحقیق که در مورد 36 نفر بیمار مبتلا به درد عضلات ساق پا به‌عمل آمده نشان داده شده است که گیاه گینکو اثرش برای کاهش درد از سایر داروهای مسکن استاندارد بیشتر بوده است.
ص: 200

ناتوانی جنسی

یک تحقیق که در مجله‌Journal of urology منتشر شده، نشان می‌دهد مردانی که به علت تنگ شدن عروق و شریانها که جریان خون را به آلت تناسلی می‌رساند مبتلا به ناتوانی شده‌اند با خوردن گینکو ناتوانی آنها رفع شده است. در این تحقیق 60 مرد که به علت نارسا بودن جریان خون به آلت تناسلی مبتلا به عدم نعوظ کافی بودند، به مدت یک سال روزانه 60 میلی‌گرم برگ گینکو می‌خوردند، پس از این مدت 50 درصد آنها حالت طبیعی خود را باز یافتند.

اثر گیاه در درمان آسیبهای وارده به‌Retina

این قسمت، منطقه تمرکز اعصاب دید چشم است که وظیفه دیدن را به عهده دارد. این ناراحتی در برخی افراد در صورت پیشرفت ممکن است منجر به کوری شود. در تحقیقی که دانشمندان فرانسوی به عمل آوردند، نشان داده شده که مصرف گیاه گینکو به‌طور محسوسی موجب بهبودی اشخاص مبتلا به این بیماری می‌شود.

اثر گیاه در نوعی بیماری کری و ناشنوایی به نام‌Cochlear Deafness

محققان معتقدند که این نوع ناشنوایی در اثر کاهش جریان خون به اعصاب مربوط به شنوایی است. در تحقیقی که دانشمندان فرانسوی برای مقایسه بین آثار درمانی گینکو و داروهای شیمیایی استاندارد به عمل آوردند، نشان داده شده، بیمارانی که یک ماه گینکو مصرف کرده‌اند بهبودی سریع‌تر و بیشتری داشته‌اند.

طنین مزمن گوش یا زنگ گوش 297]

محققان فرانسوی در پاریس مدت 13 ماه در مورد 103 نفر که مبتلا به این بیماری بودند، تحقیقی را به عمل آوردند. در این تحقیق مشخص شد که تمام بیمارانی که گینکو می‌خوردند کاملا درمان شدند.
ص: 201

سرگیجه مزمن

در یک تحقیق در مورد 70 نفر که مبتلا به سرگیجه مزمن بودند، تحت نظر قرار گرفتند. به مدت 3 ماه به تعدادی از این افراد گینکو داده شده و به تعدادی ترکیبی بی‌اثرPlacebo که از نظر شکل ظاهر شبیه گینکو درست شده بود به طوری که بیماران هیچ‌یک نمی‌دانستند که کدام گینکو خورده‌اند و کدام‌Placebo . پس از پایان تحقیق سرگیجه 18 درصد از بیمارانی که‌Placebo خورده بودند رفع شد در حالی که 47 درصد از بیمارانی که گینکو خورده بودند شفا یافته‌اند و این اختلاف محسوسی است.

آسم

PAF
موجب نوعی انقباض برونشها که معمولا در بیماران آسمی دیده می‌شود، می‌باشد. گیاه گینکو باPAF برخورد کرده و از انقباض برونشها جلوگیری می‌نماید و این امر نظر پزشکان چینی را که برای معالجه آسم از گینکو استفاده می‌کنند تأیید می‌نماید.

مقدار و روش مصرف

گینکو معمولا به صورت خود گیاه در بازار عرضه نمی‌شود و اغلب کمپانی‌های دارویی فرآورده‌های تجارتی آن را به صورت قرص تهیه و عرضه می‌نمایند و دستور مصرف آن روی بسته‌های قرص نوشته شده است.
اگر درخت گینکو در اختیار شما هست تنها با جمع‌آوری مقداری برگ و دم کردن آن داروی لازم را نمی‌توان تهیه نمود زیرا برای تهیه عصاره و قرص آن مقدار زیادی برگ لازم است که طبق روش علمی داروسازی ساخته شود. لذا معمولا فرآورده‌های تهیه شده تجارتی ترجیح داده می‌شود.

احتیاط

مصرف مقدار زیادی برگ گیاه عوارضی از قبیل تحریک پوست، اسهال، آشفتگی و قی دارد ولی مقدار مجاز آن عوارضی ندارد.
بغیر از زنان باردار، مادران شیرده و کودکان زیر دو سال در بقیه افراد که اختلالات لخته شدن خون ندارند، گیاه بی‌ضرر است و به هر حال این گیاه و
ص: 202
فرآورده‌های آن باید زیر نظر پزشک و با توصیه کارشناسان گیاه‌درمانی مصرف شود.
اگر در جریان مصرف عوارضی خیلی کم نظیر آشفتگی و قی و اسهال پیدا شود فورا مصرف آن را کاهش دهید و یا به‌طور کلی قطع نمایید، عوارض رفع خواهد شد.
ص: 203

یاس زرد

اشاره

به فارسی «یاس زرد» نامیده می‌شود و به فرانسوی‌Forsythia وForsythie و به انگلیسی‌Golden bell وForsythia گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Oleaceae دارای سه گونه عمده است که معمولا در گل‌کاری‌ها کاشته می‌شود. نام علمی آن‌Forsythia suspensa وF .viridissima وF .fortunei می‌باشد که بین آنها گونه‌Forsythia suspensa Vahl در طب سنتی مستعمل است و مصارف دارویی دارد، نام مترادف آن‌Syringa suspensa Thunb . می‌باشد.

مشخصات

درختچه‌ای است زینتی با شاخه‌های باریک و نرم مجنون به طوری که هر قسمت از آن که با خاک تماس بگیرد، ریشه می‌کند و منشأ درختچه مستقلی می‌شود. گلهای آن زرد لیمویی است و در اطراف محور شاخه‌ها ظاهر می‌شود. در مناطقی که زمستانهای سرد دارد در اوایل بهار و در مناطقی که زمستانهای معتدل دارد مانند شمال ایران، در تمام فصل زمستان به‌طور نامنظم گل می‌دهد. تکثیر از طریق خوابانیدن شاخه و یا کاشت قلمه آن در پاییز است.[298]

معارف گیاهی ؛ ج‌4 ؛ ص203

ترکیبات شیمیایی

میوه خشک آن که بیشتر در طب سنتی مستعمل است دارای ساپونین و چند
ص: 204
فلاونول گلوکوزید است [کو] و به علاوه دارای فیلّی‌رین 299] و ویتامین‌P می‌باشد. در دانه آن نیز ساپونین [چیو] وجود دارد و در پوسته خارجی دانه اولئانولیک اسید مشخص شده است [موراکامی .

خواص- کاربرد

در چین معمولا از میوه خشک یاس زرد به عنوان دارو استفاده می‌شود ولی در برخی مناطق از برگها و سرشاخه‌های جوان و ریشه آن نیز استفاده می‌شود [استوارت، کروست، پتلو و پتلو] [کاریونه و کیمورا] برگ و میوه این گیاه مدّر، ملیّن و قاعده‌آور [استوارت، ابرت و روا]، مسکّن و آرامبخش است [موراکامی . ضد کرم است و برای معالجه کرمک 300] نافع است و به علاوه آنتی‌فلوجیستیک 301] و ضد ورم است [کو]. در موارد تبهای نوبه‌ای تب‌بر است [سوزا]. برای بیماری لنفاتیک مفید است [موراکامی .
و در موارد جرب، زخم، آبسه، خنازیر [چیو]، بواسیر و تومورهای بدخیم [لوئی تجویز می‌شود. داروی ضد قی است و آنتی‌بیوتیک بر ضد استرپتوکوکوسها و استافیلوکوکوسها می‌باشد. ضمنا برای تحلیل لخته خون نیز مؤثر است [چیو]. برای کنترل سرطان پستان تجویز می‌شود [موزیگ و شرام . برگهای آن در مصرف داخلی و خارجی برای بیماری‌های پوست به‌کارمی‌رود. در موارد سرخک و آبله خاصیت بثورات زدایی دارد [کاریونه و کیمورا]. برگها و سرشاخه‌های آن را تب‌بر می‌دانند و ضمادی از آن درست می‌کنند که در استعمال خارجی برای التیام غدد مجروح و بواسیر به کار می‌رود. ریشه آن کمی سمّی و تب‌بر می‌باشد و برای معالجه سرماخوردگی و یرقان تجویز می‌شود. از جوشانده آن برای شستن زخمهای سرطانی استفاده می‌شود.
در هندوچین از جوشانده برگها و سرشاخه‌های نازک درختچه برای رفع گرفتگی و انسداد گلو می‌خورند یا غرغره می‌کنند. در چین طبق گزارش‌H .C .Chou از مخلوطی از میوه‌های گونه‌های یاس زرد برای معالجه در موارد ملایم بیماری‌B -encephalitis استفاده می‌شود. مصرف این گیاه باید با نظارت پزشک در حد مجاز
ص: 205
باشد.
توضیح:B -encephalitis نوعی تورم مغزی است که بیشتر در فصل تابستان و پاییز ممکن است ظاهر شود و ویروس آن حمله کند.
توضیح: ویتامین‌P از ویتامینهای محلول در آب است و از موادCitrin وrutin وhesperidin وflavones وflavonols تشکیل شده است.
ص: 206