گل میخک
اشاره
گیاهی است که به فارسی «میخک» و به فرانسویOeillet وDianthe و به انگلیسیPink گفته می‌شود. از خانوادهCaryophyllaceae و دارای گونه‌های مختلفی است. نام علمی چند گونه که معمولا در طب سنتی به عنوان دارو مطرح است، عبارت‌اند از:
میخک چینیDianthus chinensis L . یاDianthus sinensis Link . وD .superbus L .. این میخکها به فرانسویOeillet de Chine و به انگلیسیChina pink نامیده می‌شوند و هر دو گونه از نظر دارویی در موارد مشابه مصرف می‌شوند.
گونه‌هایی از میخک که بیشتر در گل‌کاریها پرورش داده می‌شوند و ضمنا کم و بیش از نظر دارویی نیز کاربرد دارند عبارت‌اند از:
1.D .caryophyllus L . که به فرانسویOeillet bouquets وO .des fleuristes و به انگلیسیCarnation وClove pink گفته می‌شود. گل آن بویی شبیه بوی میخک(clove) که از ادویه‌ها می‌باشد، دارد به همین علت آن راchove pink نام‌اند. این میخک دارای گل پرپر است که در گل‌کاریها خیلی معمول می‌باشد.
2.D .Plumarius که آن را به فرانسویOeillet mignardise و به انگلیسیCommon garden pink . می‌نامند.
ص: 207
3.D .barbatus L . که آن را به فرانسویOeillet de poete و به انگلیسیSweet William گویند.
مشخصات
میخک گیاهی است دو ساله و چند ساله. شاخه‌های پایین گل خزنده و شاخه‌های بالای گیاه افراشته است. شاخه‌ها در محل اتصال برگها کمی متورم و گره‌دار است.
برگها سبز، دراز، باریک، تا حدودی خطی و متقابل هستند. گلهای زیبای آن به رنگهای قرمز آتشی، سفید، بلوطی و بنفش تیره در انتهای شاخه گل‌دهنده ظاهر می‌شود. تکثیر میخک از طریق کاشت بذر یا خوابانیدن ساقه و در مورد گونه‌های چند ساله اغلب از طریق تقسیم بوته و کاشت قسمت از ریشه‌دار آن انجام می‌گیرد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی، گیاه و گل آن دارای اسانس است که شامل اوژنول می‌باشد.
خواص- کاربرد
در مورد گونه‌های چینی که در بالا ذکر شد، تمام قسمت بالای خاک گیاه شامل ساقه، برگها، گلها، گل و غنچه‌های خشک هم مصارف دارویی دارند. در کره از تمام اندام هوایی گیاه برای رفع اکزما و سرطان پوست استفاده می‌شود [چونگ . مصرف داخلی گل و تمام گیاه مدّر است و سقط جنین می‌کند [ایشی دویا]. در مورد مدّر بودن آن تمام منابع اتفاق‌نظر دارند ولی در مورد خاصیت سقط جنین آن در تعدادی از منابع ذکر شده است. لوئی این گیاه را گیاه تصفیه‌کننده نام گذارده و معتقد است که برای تصفیه خون خیلی مؤثر است و جریان گردش خون را تسریع و تنظیم می‌کند و برای تنظیم عادت ماهیانه بسیار مؤثر است [چونگ یائوچی . خونریزی‌های پس از وضع حمل را کنترل می‌کند و جوشانده آن را در مصرف داخلی برای معالجه خراش و زخم حاصل در اثر ماندن استخوان در حلق و خارج کردن آن نافع است [استوارت . برای معالجه سوزاک نیز مفید است [هوپر، کروست و پتلو]. برای مشکلات تولد بچه و زایمان نافع است و زایمان را تسهیل می‌کند ولی خوردن آن برای زنان باردار ممنوع است و به هر حال مصرف داخلی گیاه باید با نظارت پزشک
ص: 208
در حد مجاز انجام گیرد. [فوکود، کاریونه و کیمورا]. له‌شده برگهای درشت آن را برای روشن کردن بینایی چشم به کار می‌برند [پتلو، هوپر و استوارت . برای تنظیم عادت ماهیانه از جوشانده سرشاخه‌های گلدار و شکوفه‌دارD .barbatus مخلوط با برنج تخمیر شده می‌خورند. این دارو بخصوص برای رفع خونریزی‌های مفرط نافع است [هو]. برگهای گیاه میخک برای بواسیر، اسهال خونی، التیام زخمهای ناشی از بیماری‌های آمیزشی در زنان مفید است.
در اسپانیا و در امریکای شمالی از گلهای گونهD .caryophyllus به عنوان تونیک قلبی، معرّق، آرامبخش اعصاب و ضدعفونی‌کننده مصرف می‌شود و به علاوه از آن به عنوان الکستریک 302] استفاده می‌شود، منظور از الکستریک دارویی است که بدن را در مقابل عفونت و مسمومیت حمایت می‌کند.
ص: 209
پاولونیا
اشاره
به فارسی «پاولونیا» و «پولونیا» نامیده می‌شود. به فرانسویPaulownia و به انگلیسیRoyal paulownia نیز گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهScrophulariaceae نام علمی آنPaulownia Tomentosa (Thunb .) Steud و مترادف آنP .inperialis Sieb .Zucc . می‌باشد.
مشخصات
درختی است که برگهای آن پهن قلبی شکل، نوک‌تیز و دارای دمبرگ دراز می‌باشد. گلهای آن درشت، لوله‌ای شکل و شیپوری، به رنگ بنفش که به شکل خوشه باز معمولا در بهار قبل از برگها ظاهر می‌شود.
درخت پاولونیا بومی چین است در ژاپن نیز کاشته می‌شود. این درخت در سال 1315 به ایران وارد و در باغ گیاه‌شناسی دانشکده کشاورزی کرج کاشته شده و پس از آن به سبب گلهای زیبای آن مورد توجه قرار گرفته و به سایر نقاط کشور منتقل و در باغها کاشته می‌شود. تکثیر آن از طریق کاشت قلمه آن است.
ص: 210
پاولونیا
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در برگ گیاه پاولونیا اسید[303] می‌باشد [رید]. و از پوست تنه درخت یک گلی‌کوزید به نام سیرینگین 304] جدا شده است [ایونیتی و ساوادا].
خواص- کاربرد
پوست تنه درخت و چوب درخت قابض است [روا]. کرم‌کش است و برای التیام زخم، قطع ریزش مو، و هذیان در تب تیفوئید مفید است. جوشانده برگهای آن برای شست‌وشوی زخمهای بد خیلی مفید است. به علاوه برای رشد مو و تثبیت رنگ مو نافع و مؤثر است [استوارت .
از نظر خواص این گیاه معمولا جانشین پیچ اناری گل درشت است.
ص: 211
پیچ اناری گل درشت
اشاره
به فارسی باغبانها به آن «پیچ اناری گل درشت» می‌گویند. به فرانسویBignone و به انگلیسیTrumpet vine وChinese Trumpet Creeper گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهBignoniaceae نام علمی آنCampsis grandiflora (Thunb .) K .Schum . و مترادفهای آن:
Campsis Chinensis( Lamk. )Voss
وBignonia grandiflora Thunb . وTecoma grandiflora Loisel . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.
مشخصات
گیاهی است به صورت درختچه قوی بالا رونده که بلندی آن 5/ 2- 2 متر و از نرده‌ها و درختان مجاور بالا می‌رود. برگهای آن متقابل پری و گلهای آن دراز شیپوری به رنگ حنائی و قرمز که در تمام بهار و تابستان گل می‌دهد. تکثیر آن با بذر است ولی روشی که بیشتر معمول باغبانها می‌باشد کاشت قلمه بهاره آن و یا خوابانیدن و زیر خاک کردن شاخه‌ای از آن در تابستان است. این درختچه بومی چین و ژاپن می‌باشد به ایران وارد شده و اغلب در باغهای کشور کاشته می‌شود.
خواص- کاربرد
در چین و ژاپن معمولا گلهای گیاه عنوان دارو دارد. استوارت معتقد است که
ص: 212
برگها و سرشاخه‌ها و ریشه گیاه نیز مصرف دارد و خواص مفیدی دارند ولی به هر حال گلهای آن را از نظر میزان تأثیر مرجّح می‌دانند. معمولا گلهای درختچه را از اواخر تابستان تا اوایل پاییز در مواقعی که هوا مساعد باشد، کنده و در آفتاب خشک می‌کنند و جمع‌آوری می‌نمایند و بهتر است همین‌که گلها شروع به شکفتن نمودند برداشت آنها شروع شود. گلها ترش مزه و مبرّد و خنک‌کننده است و برای انواع ناراحتی‌های ماهانه زنان از جمله قطع بدون دلیل عادت ماهیانه، یا خونریزی‌های پس از زایمان [چونگ یائوچی و روا]، ترشحات خارج از اندازه عادت ماهیانه و ترشحات مفرط سفید مهبل مفید است. گلهای پیچ اناری گل درشت برای تصفیه خون و کاهش تب نافع است و مدّر می‌باشد [استوارت . مصرف آن برای زنان باردار ممنوع است [هاو] ایشی دویا معتقد است برای بیماری قند، خونریزی از رکتوم و کمی اشتهای بچه‌ها اثر مفید دارد. جانشین این دارو از نظر خواص پاولونیا می‌باشد که شرح آن در این کتاب آمده است.
گونه دیگری از این گیاه که به‌طور وحشی در ایران می‌روید و نام علمی آنTecoma undulata G .Don یاTecomalla undulata (G .Don) Sm . می‌باشد که آن راBignonia undulata Sm . نیز می‌گویند. به فرانسوی انواع آنTecome گفته می‌شود.
مشخصات
درختچه‌ای است با شاخه‌های پراکنده و غیر خزنده، خاکستری رنگ. برگها متقابل با دمبرگ کوتاه کمی موجی و کمی دراز است. گلهای آن به رنگ قرمز اناری یا زرد پس از خشک شدن به رنگ زرد قهوه‌ای در می‌آید. این گیاه را در بلوچستان «پارپوک» و «لاهیرو» می‌نامند. بین سیرجان، بندر عباس، لار، سعیدآباد، حاجی‌آباد و در خراسان نزدیک اندیمشک و شوش نیز دیده می‌شود. نام محلی آن در این مناطق «انار شیطان» است. در هندوستان نیز به‌طور وحشی می‌روید.
خواص- کاربرد
در هندوستان پوست شاخه‌های جوان آن را به عنوان داروی مؤثری برای معالجه سیفیلیس به کار می‌برند. ضمنا از برگها و گلها و سرشاخه‌های آن برای قطع ترشحات مفرط زنانگی استفاده می‌شود.
ص: 213
گونه دیگری از گیاه فوق را که باغبانها «پیچ اناری» می‌نامند در باغها و باغچه‌های ایران کاشته می‌شود. به فرانسویTecoma radicans و باغبانهای فرانسوی آن راJasminde virginie وJasmin trompette می‌نامند. نام علمی این گیاهCanpsis radicans (L .) Seemann . و مترادفهای آنTectoma radicans Juss . وBignonia radicans L . و ... می‌باشد. درختچه‌ای است دارای پیچها و شاخه‌های خزنده و بالا رونده. گلهای آن حنایی رنگ است. این درختچه بومی امریکای شمالی است و در ایران به عنوان درختچه زینتی در باغها کاشته می‌شود.
از چوب گونه‌های پیچ اناری در نجاری زینتی به عنوان چوب معطّر زیبا استفاده می‌شود.
ص: 214
ترشک شبدری
اشاره
به فارسی «ترشک»، «ترشک شبدری»، «ترشک سه برگی» و در کتب طب سنتی با نام «حمّاض» آمده است. به فرانسویOxalide وOxalis وTrefle jaune و به انگلیسیWood sorrel وYellow wood sorrel گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهOxalidaceae ، نام علمی آنOxalis corniculata L . و مترادف آنOxalis repens Thunb . می‌باشد.
توجه: گیاه دیگری از جنسRumex که از خانوادهPolygonaceae می‌باشد نیز چون برگهایش ترش است با نام ترشک و حمّاض گفته می‌شود که با این گیاه کاملا متفاوت است. شرح آن گیاه نیز در سایر مجلدات این کتاب با عنوان انواع ترشکها آمده است.
مشخصات
گیاهی است کوچک، یکساله با ساقه خزنده پوشیده از کرک خاکستری. برگهای آن مانند شبدر است و دارای سه قسمت یا به تعبیری دارای سه برگچه است که خیلی شبیه برگ شبدر است. هر دو طرف برگها با کرک ظریفی پوشیده شده است و دارای دمبرگ درازی می‌باشد. گلهای آن زرد رنگ است و گونه دیگری از آن با گلهای سفید و صورتی می‌باشد.
این گیاه و واریته‌ای از آن به نامOxalis corniculata L .var villosa Hohen
ص: 215
در ایران می‌روید. در شمال ایران در گیلان بین رشت، لاهیجان، بندر گز، مینودشت و در سایر نقاط مرطوب شمال ایران و در اطراف تهران و همچنین در جنوب غربی ایران در منطقه کشور در لرستان دیده می‌شود. در هندوستان و در چین و در مناطق مختلف دیگر عالم نیز می‌روید.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه اسید پتاسیم اکسالات 305] مشخص شده است [کوپرا].
خواص- کاربرد
این گیاه را به علت ترشی مطبوع آن کودکان دوست دارند. اغلب مردم این گیاه را با ترکیب ترشک از جنسRumex اشتباه می‌گیرند.
در چین از این گیاه به عنوان مبرّد و خنک‌کننده، قاعده‌آور، مدّر و حل کننده سنگ 306]، قابض و بندآورنده خونریزی استفاده می‌شود [استوارت . و برای معالجه بیماری‌های ناشی از کمبود ویتامینC نیز مصرف می‌شود. [روا و وان‌استی‌نیس کروزمان . در مورد بیماری‌های پوستی نظیر جرب و آبسه‌ها و جراحتهای ناشی از گزش حیوانات سمّی تجویز می‌شود [کاریونه و کیمورا]. این گیاه از داروهای ضد درد و مسکّن و تب‌بر است. ورمها را تحلیل می‌برد و ورم و درد ناشی از کوفتگی و ضربه وارد به اعضا را تحلیل می‌برد و تسکین می‌دهد. به عنوان یک حشره‌کش برای از بین بردن حشره کاترپیلار در دفع آفات کاربرد دارد [هاو]. جوشانده گیاه را برای رفع انسداد کولون و رفع اسهال خونی می‌خورند. [مک کلور و هوانگ .
اگر تنطور آن را در سرکه گرم کنند مرهم خوبی برای اعضای شکسته است. در هندوچین از جوشانده گیاه برای معالجه ناراحتی‌های ناشی از کمبود ویتامینC می‌خورند. در اندونزی برای التیام زخمهای دهان و لثه‌ها از آرد برنج و برگهای له شده گیاه مایعی تهیه می‌کنند و دهان را با آن می‌شویند.
برگهای گیاه را برای تسکین درد معده می‌خورند [هین و وان‌استی‌نیس کروزمان .
ص: 216
ترشک شبدری و غده‌های زیرزمینی
و همچنین برای معالجه جرب به کار می‌رود [وک . در فیلیپین شیره برگهای گیاه را برای پاک کردن زخم و رفع خارش مصرف می‌کنند [کوئی زمبینگ .
باید توجه شود که مصرف اکسالیک اسید که در این گیاه وجود دارد با دوز بالا و همچنین اسراف در خوردن گیاه سمّی است [وان‌استی‌نیس و کروزمان ، لذا مصرف گیاه باید زیر نظر پزشک باشد.
شیره گیاه و شیره برگ گیاه در چین به عنوان تریاق و ضد سمّ در موارد مسمومیتهای حاصله از سمهای جیوه‌ای و ارسنیک به کار می‌رود. ضمنا روی سوختگی پوست، در اثر آتش و محل گزیدگی عقرب می‌مالند، بسیار مفید است.
ص: 217
کماذریون
اشاره
به فارسی «دان داروی تلخ» و «مانداروی تلخ» (شیرازی) و در کتب طب سنتی با نامهای «کماذریوس» و «ماذریوس» و «کماذریون» و «بلوط الارض صغیر» نامبرده می‌شود. به فرانسویGermandree وGermandree sauvage وPetit chene وSauge awere و به انگلیسیGermander وWild germander وGround oak نامیده می‌شود. گیاهی است از خانوادهLabiatae نام علمی آنTeucrium chamaedrys L . و مترادف آنT .officinalis Lam . وChamaedrys officinalis Moench . می‌باشد.
مشخصات
کماذریون گیاهی است علفی یا نیمه وحشی و چند ساله. برگهای آن ریز خیلی شبیه برگ بلوط، متقابل، بیضوی ولی با بریدگی‌های عمیق، دندانه‌دار به رنگ سبز روشن در سطح زیرین و سبز تیره در سطح فوقانی و بسیار تلخ. گلهای آن خوشه‌ای به رنگ قرمز روشن در اواسط بهار تا اواسط تابستان در انتهای ساقه ظاهر می‌شود. ساقه آن خیلی کوتاه به بلندی تا 30 سانتیمتر. قسمت پایین ساقه کمی چوبی و قسمت بالای ساقه سبز و نرم است. میوه آن چهار قسمتی قهوه‌ای رنگ، دانه آن ریزتر از دانه انیسون و کمی تند است. ریشه آن به رنگ ارغوانی است. این گیاه بیشتر در مناطق معتدل دنیا در جنگلهای با سنگریزه و در دامنه‌های خشک می‌روید و در جنگلهای
ص: 218
خشک مرکزی و جنوبی اروپا، شمال افریقا و آسیا و در ایران انتشار دارد. در ایران در مناطق مختلف البرز، مناطق شمال ایران در گرگان و بین بجنورد و آزادشهر، سیاه‌بیشه، پل زنگوله و کندوان و در گیلان در ایسپیلی ییلاق، رودبار و در آذربایجان در ارسباران و میشوداغ و در شاهرود و بسطام یزد می‌روید. این گیاه خیلی مورد علاقه و جاذب زنبور عسل است چون گلهای آن نوش فراوان دارد و خیلی معطّر است ولی در مراتعی که از این گیاه به نسبت زیادی می‌روید چرای علوفه در آن مراتع برای دام ممکن است خطرناک باشد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای یک ماده تلخ، تانن، اسانس روغنی فرّار و یک ماده رزینی به نام توکریورزین 307] و ماده رنگی به نام اسکوتلارین 308] و ... می‌باشد.
خواص- کاربرد
دیوسکوریدس دانشمند معروف یونانی عهد باستان این گیاه را چنین توصیف کرده است: «گیاهی است به قدر یک وجب. برگهای آن ریز و از نظر شکل و رنگ پریدگی شبیه برگ بلوط و طعم آن بسیار تلخ، گل آن بنفش و ریز و تخم آن کوچکتر از تخم انیسون و ریشه یا بیخ آن ارغوانی رنگ است که در پاییز به دست می‌آید. محل رویش آن سنگلاخ می‌باشد. پس از رسیدن گیاه را به‌طور کلی یعنی کلیه اعضای هوایی و ریشه آن را کنده و نگاه می‌دارند که برگ و تخم آن نریزد. دم‌کرده گیاه با سرشاخه گلدار آن خشک کننده زخمهای سرطانی جراحت‌دار و اگر به قدر یک مشت گشاده انگشت از گل زرد آن بگیرند و در حدود 4 گرم تخم رازیانه و 2 گرم زیره سفید به آن اضافه کنند و خوب در آب بپزند که آب آن تبخیر و به صورت مرهم درآید و از آن ضماد بسازند، این ضماد برای تحلیل ورمهای بلغمی در مواردی که رو به ازدیاد است بسیار مؤثر می‌باشد».
سایر حکما به‌طور کلی این گیاه را مدّر و مقوی می‌دانند و در مورد بیماری‌های مزمن کبد و استسقا و ضعف مجاری هضم و سختی طحال و عسر البول یا
ص: 219
استرانگوری 309] که ادرار به سختی بیرون می‌آید و استسقای حاصل از این بیماری عسر البول، مفید و بویژه گرد آن را در رفع تبهای ربع سودمند می‌دانند و دم کرده آن را در دوره نقاهت و ضعف تبهای تیفوئیدی و کلیه بیماری‌های حادّی که منجر به اختلال توانایی و فساد اعمال آلی بدن می‌شود نافع می‌دانند و غالبا دم کرده گیاه مصرف می‌شود. مقدار خوراک آن در حدود چند گرم است. در هند گیاه به عنوان مدّر، معرّق و تونیک مصرف می‌شود. دم کرده گیاه را با ریختن 20- 10 گرم گیاه در هزار گرم آب جوش که 15 دقیقه ریز ریز بجوشد تهیه و خورده می‌شود.
روش تهیه عصاره کماذریون: برگ خشک کماذریون 1 واحد، آب مقطر جوش 8 واحد. برگها را نیم‌کوب کرده در 6 واحد از آب مدت 12 ساعت دم می‌کنند و آن را با فشار صاف می‌کنند و می‌گذارند ته‌نشین شود و باقیمانده آب را روی تفاله آن ریخته و آن را نیز صاف می‌کنند و دو صاف شده را مخلوط می‌نمایند و در حمام ماریه به غلظت عصاره نرم قوام می‌آورند. مقدار خوراک از این عصاره برای تقویت معده از 10- 2 گرم است.
ص: 220
کلپوره
اشاره
از جنسTrucrium گونه دیگری نیز در ایران در مناطق جنوبی می‌روید که در بلوچستان و کرمان با نام «کلپوره» و در بم پشت «چیت کانی» خوانده می‌شود، نام علمی آنTeucrium stocksianum Boiss . می‌باشد. به زبان هندی نیز آن را کلپوره می‌نامند.
مشخصات
کلپوره گیاهی است چند ساله خیلی کوتاه به بلندی 15 سانتیمتر کمی پوشیده از کرک مخملی، قسمت پایین بوته خشبی و خیلی پرشاخه و برگهای آن خیلی کوچک بدون دمبرگ، تخم مرغی دندانه‌دار. گلهای آن زنگوله‌ای، در حال خشکی پوشیده از کرک و به رنگ سفید است. این گیاه در بلوچستان، بم پشت و خرازان و در سایر مناطق جنوبی ایران می‌روید. در هندوستان نیز انتشار دارد.
خواص- کاربرد
از این گیاه تلخ در بلوچستان ایران و در هندوستان برای رفع درد ناحیه قلب استفاده می‌شود. به علاوه تب‌بر است و از جوشانده گیاه در آب و یا خیسانده و یا دم کرده آن در آب در موارد سرماخوردگی مصرف می‌شود. در کرمان برای رفع ناراحتی هاضمه و دل درد می‌خورند.
ص: 221
مریم نخودی
اشاره
گونه دیگری از گیاهTeucrium با نامهای محلی «گل خنو» در یزد و «مریم نخودی» در اطراف تهران و در کتب طب سنتی با نام «مریم نخودی» و «اربه» آمده است. به فرانسوی آن راGermandree aquatique و به انگلیسیWater germander نامند. گیاهی است از خانوادهLabiatae نام علمی آنTeucrium scordioider Schreb . می‌باشد.
مشخصات
مریم نخودی گیاهی است چند ساله پوشیده از پشم و کرک و قسمت زیرزمینی گیاه خزنده ساقه‌های آن دراز. برگها کوچک بدون دمبرگ تخم مرغی کمی دراز با دندانه شبیه برگ بلوط. گلهای آن کمی معطّر، به رنگهای سفید، قرمز و ارغوانی روشن است که در بهار ظاهر می‌شود. این گیاه در دامنه‌های البرز، کرج و در آذربایجان در سائین قلعه و در اراک در کوه زروند و در جنوب شوش و کشور در 30 کیلومتری خرّم‌آباد دیده می‌شود. معمولا در نقاط مرطوب و کنار جریان آب می‌روید. از نظر خواص کم‌وبیش مشابه کماذریون است.
ص: 222
اسقوردیون
اشاره
به فارسی «سیر صحرایی» و در کتب طب سنتی آن را با نام «اسقوردیون» و «ثوم البرّی» ذکر می‌کنند. علت اینکه سیر صحرایی گفته می‌شود این است که سرشاخه‌های گلدار آن دارای اسانسی با بوی سیر است. به فرانسویGermandree aquatique وGernandree des marais وGermandree d ?eau و به انگلیسیScordion وWater germander گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهLabiatae نام علمی آنTeucrium scordium L . می‌باشد.
گونه فرعی از این گیاه به نامT .scordioides Schreb . که همان مریم نخودی است در ایران دیده می‌شود.
مشخصات
اسقوردیون گیاهی است علفی کوتاه به بلندی یک وجب. با مالش دادن گیاه از آن بوی سیر متصاعد می‌شود. برگهای آن بیضی بدون دمبرگ و دارای دندانه‌های ریز و گلهای آن به رنگ ارغوانی و گلی است. این گیاه معمولا در کنار جویبارها و نقاط مرطوب و گودالها می‌روید. وجود این گیاه در ایران تا حال گزارش نشده ولی گونه فرعی از آن به نام «مریم نخودی» در ایران می‌روید که شرح آن داده شده است.
ص: 223
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه اسانس، یک ماده تلخ و تانن و اسکوردی‌ئین 310] و همچنین در گلهای آن اسکوتلارین یافت می‌شود. از نظر خواص و کاربرد داروئی شبیه کماذریون است.
ص: 224
بولیون
اشاره
گونه دیگری که در اغلب مناطق ایران می‌روید در کتب طب سنتی با نام «بولیون» و «مسک الجن» نامبرده شده است. به فرانسویGremandree pouliot و به انگلیسیPoly germander گفته می‌شود. از خانوادهLabiatae و نام علمی آنTeucrium polium L . و مترادف آنT .purpureum Link . می‌باشد. در عده‌ای از کتب به این گیاه نیز مریم‌نخودی گفته‌اند زیرا این دو گیاه خیلی شبیه می‌باشند.
مشخصات
گیاهی است چند ساله کوتاه به بلندی یک وجب پوشیده از کرک سفید با شاخه‌های خشبی و خیلی پرشاخه و برگهای آن بدون دمبرگ، کوچک تخم مرغی کمی دراز و باریک. گلهای آن پوشیده از کرک به رنگهای سفید و سفید مایل به زرد و در بعضی موارد ارغوانی که در تابستان ظاهر می‌شود و جاذب و جالب زنبور عسل است.
این گیاه و واریته‌های متعددی از آن در شمال ایران، دامنه‌های البرز، اطراف تهران و در مناطق مرکزی و جنوبی ایران دیده می‌شود.
از نظر ترکیبات شیمیایی دارای اسانس است و از نظر خواص در هندوستان از عصاره آبی گیاه برای معالجه بیماری‌های قارچی و تحلیل آبسه‌ها در استعمال خارجی به کار می‌رود. گرد این گیاه عطسه‌آور است و اگر کمی داخل بینی شود عطسه
ص: 225
می‌آورد. مصرف سرشاخه‌های گلدار این گیاه ضد تشنج است و برای رفع سردرد و رفع اختلالات مجاری تناسلی- ادراری و در موارد تأخیر یا قطع قاعده بدون دلیل خاص، مؤثر است.
ص: 226
درخت اقاقیا
اشاره
در مورد نام اقاقیا قبل از شروع شرح گیاه به توضیح زیر توجه فرمایید.
اصولا لغت اقاقیا که ظاهرا ازAcacia فرانسوی گرفته شده در فارسی مورد استعمال متفاوتی با عربی و با لاتین آن دارد. از نظر علمی اصولا آکاسیا به گونه‌های مختلف درخت یا درختچه‌هایی گفته می‌شود که در سنگال و صحرای غربی و مناطق استوایی افریقا و همچنین در جنوب ایران می‌روید. و به فارسی به آنها اکاسیای عربی می‌گویند و از آنها صمغ عربی گرفته می‌شود. شرح این درختان در بخش اکاسیای عربی در یکی از جلدهای این مجموعه توضیح داده شده است. در کتب طب سنتی لغت اقاقیا برای عصاره غلاف سبز دانه‌های اکاسیای عربی به کار برده می‌شود که دارای خواص دارویی است که شرح آن در همان بخش ذکر شده است. در فارسی اقاقیا به درختی گفته می‌شود که در اغلب مناطق انتشار دارد و در حقیقت آکاسیای کاذب می‌باشد. که شرح آن در این قسمت آمده است.
درخت اقاقیا به فرانسویCarouge وRobinier Faux -acacia وFaux -acacia و به انگلیسیLocust tree و انواع آن راYellow locust وBlack locust وAmerican locust وFalse locust گویند. گیاهی است از خانوادهLeguminosae نام علمی آنRobinia pseudo acacia L . و یاRobinia fragilis Salisbury می‌باشد.
ص: 227
مشخصات
درخت اقاقیا درختی است با گلهای زیبا و برگهای آن در بهار بسیار زیبا به رنگ سبز جالبی بیرون می‌آید. بلندی آن 27- 10 متر است، خاردار می‌باشد. برگها متناوب و دیر خزان متشکل از برگچه‌های کوچک متقابل شانه‌ای فرد، بیضی شکل که سطح زیر آن سبز خاکستری و روی آن سبز تیره است. شاخه‌های جوان آن شکننده، گلهای آنکه از 6- 4 سالگی شروع و ظاهر می‌شود معمولا هر ساله در اواخر اردیبهشت‌ماه (در مناطق معتدل) بیرون می‌آید. رنگ آنها سفید خوشه‌ای است و این گلها بسیار معطّر می‌باشد. میوه آن غلافی به رنگ قهوه‌ای است به طول حدود 8 سانتیمتر و عرض یک سانتیمتر که در آن 12- 15 دانه گرد پهن نازک قرار دارد و معمولا در آبان‌ماه می‌رسد. گل اقاقیا به سبب نوش فراوانی که دارد جاذب زنبور عسل است.
اقاقیا دارای واریته‌هایی با گلهای قرمز و ارغوانی نیز می‌باشد. تکثیر اقاقیا از طریق بذر به سهولت انجام می‌گیرد و نهالهای جوان 3- 2 هفته پس از کاشت ظاهر می‌شوند.
اقاقیا دارای ریشه‌های عمیق پراکنده و از درختان بسیار مقاوم به خشکی است.
بدیهی است در مناطق با آب و هوای خشک رشد آن بطئی خواهد بود.
درخت اقاقیا بومی امریکای شمالی است ولی در تمام نواحی اروپا و آسیا انتشار دارد در ایران نیز عملا در تمام مناطق ایران می‌روید.
ترکیبات شیمیایی
در ریشه و پوست و دانه درخت اقاقیا ماده‌ای به نام روبین 311] و در برگ و گل آن نیز گلوکوزیدی به نام روبی‌نین 312] است که هر دو ماده سمّی هستند و به همین علت در مصارف درمانی باید احتیاط شود و از مقدار مجاز خوراک آن تجاوز نشود و زیر نظر پزشک مصرف شود. در دانه اقاقیا در حدود 30 درصد مواد روغنی وجود دارد و اگر ماده تلخ و سمّی آن را جدا کنند از دانه اقاقیا آردی تهیه می‌شود که می‌توان به آرد گندم برای طبخ نان اضافه نمود و نان چرب لذیذی به دست می‌آید.
ص: 228
خواص- کاربرد
از گل درخت اقاقیا و پوست و برگ آن به صورت دم‌کرده استفاده می‌شود.
دم کرده 12 گرم برگ خشک اقاقیا در 150 گرم آب جوش اگر صبح ناشتا خورده شود برای اختلال صفرا مؤثر است و اگر 12 گرم گل آن را در 150 گرم آب جوش دم کنند و قبل از ناهار و شام بخورند آرام‌کننده، مقوی و قابض است و در عین حال رفع صفرا می‌کند و لینت می‌دهد. دم کرده پوست درخت به مقدار کم آن ملیّن است و اگر زیادتر مصرف شود مسهل قوی و قی‌آور است و اگر خیلی زیاد مصرف شود مسمومیت ایجاد می‌کند. دم کرده 20 گرم گل اقاقیا در یک لیتر آب جوش نوعی نوشابه تونیک می‌شود که برای رفع کم‌خونی و رفع ترشحات سفید زنانگی 1 فنجان قبل از غذا می‌خورند.
در چین گلهای درخت اقاقیا را با گوشت پخته و سوپ آن را برای معالجه بیماری‌های چشم می‌نوشند [هو]. از گل اقاقیا در تهیه محلولهای زیبایی و برای تولید تنطور زرد رنگی برای رنگ کردن ابریشم و کاغذ و پنبه استفاده می‌شود.
ص: 229
دم شیر قلبی
اشاره
در کتب فارسی قدیم با نام «دم شیر قلبی» و در کتب طب سنتی «فراسیون القلب» و «ذنب الاسد» نامبرده می‌شود. به فرانسوی به آنLeonure وAgirpaume وQueue de lion وCardiaque و به انگلیسیMotherwort Lion's tail وHeart wort وCommon motherwort می‌گویند. گیاهی است از خانواده نعناLabiatae نام علمی آنLeonurus cardiacal . و مترادفهای آنCardiaca Vulgaris Moench . وCardiaca trilobata Lam . می‌باشد.
مشخصات
دم شیر قلبی گیاهی است پایا. ساقه آن 4 گوش بلند است که ارتفاع آن تا یک متر می‌رسد. برگهای آن متقابل و دارای بریدگی‌های عمیق است که معمولا برگ را به سه قسمت عمده تقسیم می‌کند و به این دلیل آن را بعضی از گیاه‌شناسانTrilobata گفته‌اند. هر قسمت از برگ نوک‌تیز دندانه‌دار و شکل کلی برگ پنجه‌ای است. گلهای آن کوچک به رنگ قرمز روشن مخلوط با سفید می‌باشد که به‌طور گروهی بیشتر در محل اتصال برگهای فوقانی ساقه به محور ساقه در تابستان ظاهر می‌شود. این گیاه در نقاط مرطوب کنار جاده‌ها و اراضی غیر مزروع در مناطق اروپا، آسیا، افریقای شمالی (الجزیره) به‌طور خودرو می‌روید. در ایران طبق بررسی‌های گیاه‌شناسان فلورا ایرانیکا سه تحت گونه با اسامی زیر دیده شده است.
ص: 230
دم شیر قلبی
A
- مقطع گل
1.Leonurus cardiaca sub cardiaca در گیلان، دیلمان و در آذربایجان بین خلخال تا اسالم در ارتفاعات 1600 تا 1500 متر در آذربایجان غربی در درّه قاسملو، اشنویه و در سهند نزدیک لیقوان، در اطراف باکو، بین اهر و کالیبر در 1700 متر ارتفاع، در جنوب غربی کلیبر و در اصفهان در دمب‌کمر، در اطراف خوانسار و در کرمان در رابور، در قزوین، کرج، دامغان، سمنان، قم دیده شده است.
2.Leonurus cardiaca sub turkestanicus Rech .f . در خراسان، دامنه‌های کوههای کپه‌داغ در 2400- 2100 متر ارتفاع از سطح دریا دیده شده است.
3.Leonurus cardiaca sub persicus (Boiss) Rech .f . در مازندران، درّه هراز- جنگل کندوان، در اطراف تهران، دامنه کوه دماوند از 3500- 2000 متر از سطح دریا، دامنه‌های توچال، نزدیک دربند، امامزاده داود، شهرستانک، کوه الموت، قزوین و هزاربند کرج دیده شده است.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دم‌شیر قلبی دارای کمی اسانس و یک ماده تلخ محلول در الکل و چند اسید آلی و کمی رزین و ماده‌ای به نام لئونورین 313] می‌باشد. در
ص: 231
گزارش دیگری آمده است که گیاه خشک دم شیر قلبی دارای 35/ 0 درصد انواع آلکالوئیدها بوده به علاوه دارای ساپونین و تانن و ماده عامل تلخ و کمی ویتامینA وC می‌باشد.
از قسمت آلکالوئیدی آن ماده استاچیدرین 314] به دست می‌آید. مقدار استاچیدرین آلکالوئید که از آن به دست می‌آید برحسب اینکه گیاه تازه و یا خشک مورد تجزیه قرار گرفته باشد در حدود 015/ 0 تا 055/ 0 درصد می‌باشد. علاوه بر موارد فوق سه گلوکوزید تلخ نیز از آن جدا شده است S .G .I .M .P[ [315].
خواص- کاربرد
عصاره الکلی گیاه دم شیر قلبی به عنوان داروی قلبی با خاصیتی بیشتر از سنبل الطیب مصرف می‌شود (مجله طبی، روسیه- مسکو، 1943). خوردن گیاه ترشح عرق را زیاد و خوش‌بو می‌کند محرک و مقوی قلب است و تنطور الکلی یک پنجم آنکه به مقدار 40- 20 گرم در روز در یک شربت ریخته و خورده شود برای تپش قلب، ضعف قلب و غش اثر مفید دارد و از داروهای قاعده‌آور است. برای تهیه دم کرده آن از سرشاخه گلدار و برگ آن به مقدار 50- 40 گرم در یک لیتر آب جوش دم کرده و استفاده می‌کنند. مصرف این گیاه باید با نظارت پزشک متخصص در حد مجاز باشد.
بررسی‌هایی که در مراکز تحقیقاتی بین‌المللی در مورد کاربرد و مقدار و روش مصرف گیاه دم شیر قلبی به عمل آمده است. در طب سنتی ایران و هند و یونان قدیم از گیاه دم شیر قلبی برای رفع ناراحتی‌های فیزیکی و احساسی قلب نظیر تپش قلب و دپرسیون استفاده می‌کردند. در چین قدیم شهرت گیاه دم شیر قلبی مربوط به آثار آن برای عمر دراز بوده است. در اروپا ابتدا در روزگاران کهن از این گیاه به عنوان داروی دامپزشکی و برای درمان بیماری‌های گاوها استفاده می‌شده است. در قرن شانزدهم یکی از کارشناسان معروف گیاه درمانی اروپایی به نامJohn Gerard از این گیاه به عنوان دارویی برای بیماری‌های گاوها استفاده می‌کرده و در عین حال از همان زمان این دانشمند آن را برای رفع نارسایی‌های قلبی انسان نیز تجویز می‌نموده است.
ص: 232
در قرن هفدهم کارشناس گیاه درمانی معروف انگلیسی به نام
Nicholas Culpeper
در یادداشتهای خود می‌نویسد «هیچ گیاه دارویی مؤثرتر از دم شیر قلبی برای برطرف کردن بخارهای مالخولیا از قلب و تأمین روح شاد و فرح‌انگیز نیست.» در بادی امر آقایCulpeper این گیاه را داروی مؤثر ضد دپرسیون می‌دانست ولی بعدها می‌نویسد «برای لرزشهای قلب که منظورش همان تپش قلب است و حالتهای ضعف و پیشگیری از سنکوپ بسیار مفید است و به همین دلیل نام گیاه قلبی 316]- به آن داده شده است» و این گیاه را به دلیل اینکه در دوران سخت زایمان موجب آرامش رحم می‌شود، گیاه مادر[317] نیز می‌نامند. به علاوه برای تحریک و افزایش ترشحات ماهیانه زنان نیز مفید است. با گذشت زمان کارشناسان گیاه‌درمانی این گیاه را در موارد متناقضی به کار می‌بردند، به این معنی که برای آرام کردن رحم در دوران حاملگی و پس از زایمان و در عین حال در مواردی برای تحریک ترشحات ماهیانه زنان و برای تحریک زایمان نیز مصرف می‌شده است. و در حال حاضر در اروپا و امریکا به عنوان محرک رحمی کاربرد دارد.
در قرن نوزدهم مهاجران اروپایی که به امریکا وارد شدند در امریکای شمالی این گیاه را برای افزایش ترشحات عادت ماهیانه زنان و کمک به خروج مواد داخل رحم پس از وضع حمل، توصیه می‌نمودند و همچنین آن را به عنوان آرامبخش و درمان کننده بیماری‌های اضطراب و بی‌خوابی به کار می‌بردند ولی کارشناسان فعلی گیاه‌درمانی در امریکای شمالی این گیاه را برای درمان تپش قلب و در موارد تأخیر یا قطع عادت ماهیانه در زنان جوان که دلیل خاص فیزیولوژیکی نداشته باشند، توصیه می‌نمایند.
تحقیقات جدیدی که در چین به عمل آمده نشان می‌دهد که گیاه دم شیر قلبی سلولهای قلب را آرام می‌کند و تحقیقات دیگری در چین گیاه دم شیر قلبی را به عنوان داروی مفیدی برای جلوگیری از لخته شدن خون در داخل رگها و پیشگیری از حمله‌های قلبی توصیه می‌نمایند.
دانشمندان روسی معتقدند در این گیاه مواد شیمیایی وجود دارد که برای کاهش فشار خون بالا مفید می‌باشد و به علاوه شهرت این گیاه را به عنوان گیاه مقوی قلب
ص: 233
تأیید می‌نمایند.
تحقیقات علمی جدیدی که در آلمان انجام شده نشان می‌دهد که گیاه دم شیر قلبی مسکن ملایمی است و در مقایسه با سنبل الطیب دارای ظرفیت قابل توجهی بر ضد اضطراب و بی‌خوابی می‌باشد.
معمولا تعداد کمی از داروهای آرامبخش در عین حال محرک رحمی نیز هستند و جمع بودن این دو خاصیت در یک دارو منطقی به نظر نمی‌رسد ولی گیاه دم شیر قلبی در عین حال که آرامبخش است به علت داشتن ماده شیمیایی به نامLeonurine انقباضهای رحمی را نیز تحریک می‌کند و معمولا برای تسریع و تحریک زایمان و خروج نوزاد و همچنین برای افزایش و تحریک ترشحات عادت ماهیانه نیز مصرف دارد.
مقدار و روش مصرف گیاه
به عنوان آرامبخش و محرک رحمی و برای کاهش فشار خون 2- 1 قاشق مربّاخوری گیاه خشک را در یک پیمانه (200) گرم آب جوش 10 دقیقه می‌خیسانند و سپس دم می‌کنند. به این ترتیب که دو پیمانه در روز از این گیاه دم کرده به دفعات و هر دفعه یک قاشق سوپخوری بزرگ باید از آن خورد.
مزه این دم کرده بسیار تلخ است بنابراین می‌توان کمی عسل و یا آب لیمو ترش ساده به آن اضافه کرد و یا با یک نوشابه خوش طعم گیاهی دیگری نظیر آب سیب یا آب انار شیرین و نظایر آن مخلوط نموده و خورد. اگر تنطور آن مصرف می‌شود 2/ 1 قاشق مرباخوری دو بار در روز خورده شود.
از این گیاه به کودکان زیر دو سال نباید داد. توصیه سازمان نظارت بر دارو و خوراک امریکا(FDA) این است که باستثنای کودکان زیر دو سال، زنان باردار، مادران شیرده، اشخاصی که دارای اختلالات انعقاد خون در داخل رگها هستند و اشخاصی که از داروهای آرامبخش و قلبی و فشار خون دیگری استفاده می‌کنند برای سایر اشخاص مصرف این گیاه در حد مجاز بدون اشکال است. در مورد کودکان بزرگتر از 2 سال و کوچکتر از 16 سال و اشخاص مسنتر از 65 سال مصرف دارو باید از مقدار کم شروع شود و بتدریج تا حد مجاز برسد.
ص: 234
آدامس چیکل
اشاره
«آدامس چیکل» به فرانسویLe Chicle و به انگلیسیChicle gum گفته می‌شود. این آدامس از شیره درختی که در اثر شکاف در تنه آن استخراج می‌شود و به شکل سقز در می‌آید، تهیه می‌شود. نام درخت به فرانسویSapotillier و به انگلیسیsapotilla و میوه آن را به فرانسویSapotille و به انگلیسیNaseberry و به هندیSapota گویند. گیاهی است از خانوادهSapotaceae نام علمی آنAchras zapota L . می‌باشد.
مشخصات
درختی است نسبتا بلند. ارتفاع آن 25- 20 متر. برگهای آن کامل، متناوب، برّاق و سبز تیره است. میوه آن تخم مرغی شکل در ابعاد یک لیمو به رنگ مایل به خاکستری، گوشتی و رنگ گوشت آن زرد مایل به قرمز و لذیذ و شیرین که بی‌درنگ پس از چیدن باید مصرف شود. در داخل میوه دانه‌های آن قرار دارد. این درخت که در آغاز از سرزمین امریکای مرکزی برخاسته است در حال حاضر تقریبا در تمام مناطق حارّه و نیمه حارّه می‌روید و کاشته می‌شود. در هندوستان در مدرس، بمبئی و سرتاسر مناطق حارّه آن می‌روید و کاشته می‌شود. وجود این گیاه در ایران تا به حال گزارش نشده است.
ص: 235
آدامس چیکل
B
- میوهA - گل
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه گلوکوزید، تانن، ساپونین و آلکالوئید ساپوتین 318] یافت می‌شود. در مغز دانه‌های گیاه در حدود 20 درصد چربی مایع وجود دارد و ضمنا دارای یک درصد ساپونین و 08/ 0 درصد یک ماده عامل تلخ به نام ساپوتی‌نین 319] یافت می‌شود.]G .I .M .P[ در پوست درخت شیرابه‌ای یافت می‌شود که به نام چیکل 320] معروف است و در ساختن آدامس طبی چیکل کاربرد دارد [یونگ کن . گوشت میوه رسیده آن منبع غنی ویتامینB می‌باشد [هرمانو- سپولودا].
خواص- کاربرد
در هند از میوه آن برای پیشگیری حالت صفراوی و عارض شدن تب می‌خورند.
از پوست درخت به عنوان تونیک و تب‌بر استفاده می‌شود و تخم آن مدّر است.
در چین جوشانده پوست درخت که قابض است را برای قطع اسهال و به عنوان تب‌بر در مورد تب مالاریا می‌خورند [می‌نات . دانه‌های گیاه از یک قشر رزین پوشیده شده که به دانه خاصیت ملین می‌دهد [پتلو]. در شبه جزیره مالایا از میوه نارس آن به عنوان تریاق در موارد مسمومیتهای حاصله از مسهلهای شدید می‌خورند [برکیل . ضمنا در مورد اسهال خفیف نیز مفید است و کمی خاصیت کرم‌کش 321] دارد.
ص: 236
صمغی که از شیرابه درخت گرفته می‌شود پس از تصفیه و افزودن مواد معطّر نظیر وانیل و عصاره نارنج و ... به صورت آدامس چیکل در می‌آید که در بازار بین‌المللی بخصوص در امریکای شمالی عرضه می‌شود. در این سقز مقدار زیادی تانن، صمغ آرابان 322] و قند و اکسالات کلسیم 323] وجود دارد. این آدامس تونیک است و خاصیت توبرکولوستاتیک 324] دارد. در عصاره آبی پوست تنه درخت آلکالوئید، تانن و مواد کی‌نونیک 325] یافت می‌شود. ولی به هر حال عصاره آبی پوست خاصیت توبرکولوستاتیک یا ضد سل سقز خام را ندارد [میریمانوف و ایبانز]. از چربی مایع موجود دانه گیاه بیشتر در صنعت صابون‌سازی استفاده می‌شود.
ص: 237
بابل
اشاره
درختچه‌ای است که نام محلی آن در جنوب ایران در بوشهر «بابل» و در لار «عقرب» و در بندر عباس «درمان عقرب» و در آبادان «بیعار». در کتب طب سنتی با نامهای «سنط» و «سیسبان» آمده است. به فرانسویParkinsonie وEpine de jerusaleme Genet epineux و به انگلیسیJerusalem thorn وRatama گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهLeguminosae تیره فرعیCaesalpinaceae نام علمی آنParkinsonia aculeata L . می‌باشد.
مشخصات
بابل درختچه‌ای است به ارتفاع تا 4 متر با شاخه‌های متعدد و برگهای آن شانه‌ای مرکب، برگچه‌های آن خیلی ریز و سبز و گلهای آن زرد است. بومی امریکای حارّه است و در بنادر جنوب ایران نیز کاشته می‌شود. در مناطق شمالی ایران نیز خوب می‌روید و رشد می‌کند. در جنوب ایران در بوشهر، بندر عباس و آبادان کاشته می‌شود و در مناطق شمال ایران سالهای متمادی است که در ساری و شهسوار و لاهیجان کاشته شده و خوب رشد می‌کند.
خواص- کاربرد
اعضای درختچه بابل از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی کمی گرم و
ص: 238
شاخه بابل
ص: 239
خشک است. در هندوچین از برگها و تخم بو داده آن دم کرده‌ای مثل چای درست می‌کنند، برای تقویت معده و رفع ضعف ماساریقایی 326] و قطع تبهای نوبه‌ای مفید است.
از پوست آن جوشانده‌ای درست می‌کنند و داخل آب حمام کرده با آن استحمام می‌نمایند [پتلو]. حکمای طب سنتی ایرانی معتقدند که مقوی معده است و اسهال مزمن و اخلاط خونی از سینه را بند می‌آورد و اگر با شیر خورده شود تریاق برخی از سموم است. مقدار خوراک از برگ و تخم آن 8 گرم است. در هند از برگ آن ضمادی درست می‌کنند که برای زخمهای سرطانی مجرّب و مؤثر است.
ص: 240
قارچهای تخمیرکننده
اشاره
به فرانسویLevure و به انگلیسیYeast گفته می‌شود. قارچهای ریز میکرسکپی می‌باشند که نام علمی جنس آنهاSaccharomyces و از یک سلول تخم مرغی شکل یا کمی گرد تشکیل می‌شوند. خاصیت آنها این است که با عمل تخمیر محلولهای قندی را به محلولهای الکلی تبدیل می‌نمایند.
اگر یک قطره شیره انگور در حال تخمیر را زیر میکرسکپ قرار دهیم، سلولهای تخم مرغی یا بیضی شکل دیده می‌شود که طول آنها در حدود 10- 8 هزارم میلی‌متر و دارای یک غشای نازک و ضعیف سلولی هستند که در داخل آن ماده دانه دانه‌ای به نام پروتوپلاسما قرار دارد. اگر یکی از این سلولها را دقیقا بررسی کنیم، خواهیم دید که در یک طرف آن یک برآمدگی کوچکی که در حال رشد است وجود دارد که پس از مدتی همین‌که بزرگی آن در حدود ابعاد سلول مادر گردید از آن جدا شده و مستقلا مخمّر جدید دیگری را تشکیل می‌دهد و به این ترتیب مخمّرها یا سلولهای مورد بحث از طریق جوانه زدن تکثیر می‌یابند. در برخی نژادهای مخمّرها، جوانه جدیدی که به قدر کافی رشد می‌کند از سلول مادر جدا نمی‌شود و همانطور در حال ارتباط با سلول مادر باقی می‌ماند.
اگر مخمّر در محیطی قرار بگیرد که از نظر مواد غذایی بخصوص مواد قندی در مضیقه باشد، هنگام قرار گرفتن در مجاورت هوای مرطوب پروتوپلاسم آن به 2 یا 4 قسمت کروی تقسیم می‌شود که همه آنها داخل غشایی بوده و سلولهای مولد و زایای
ص: 241
روش تکثیر قارچ مخمّر از طریق جوانه زدن بزرگتر از ابعاد طبیعی
جدیدی را تشکیل می‌دهد که آن را هاگ یاSpore نامند. این هاگها در شرایط مساعد مخمّرهای جدیدی را ایجاد می‌نمایند و این تحولاتی است که در مورد مخمّر شراب در طول دوره زمستان رخ می‌دهد، به این ترتیب روزهای سرد زمستان را به صورت هاگ بسر می‌برند و در تابستان در شرایط مساعد از نظر حرارت و رطوبت مخمّرهایی تولید می‌کنند که پراکنده شده و روی دانه‌های انگور و روی برگها و پیچک‌های مو قرار می‌گیرند. این مخمّرها همان مخمّرهایی هستند که موجب تخمیر انگور در خم و در جریان شراب‌سازی می‌شوند.
مخمّرها
اگر مخمّرها را در یک محلول قندی داخل کنند، مثلا چند گرم مخمّر را به محلولی که شامل 60- 50 گرم گلوکوز، در نیم لیتر آب است، اضافه کنند و همه را در یک شیشه آزمایشگاهی که از طریق یک لوله با آب ارتباط دارد، بریزند و آن را حرارت دهند، مشاهده می‌شود که در یک درجه حرارت مناسب «20- 18 درجه سانتی‌گراد) در سطح محلول یک طبقه کف ضخیم در اثر متصاعد شدن گاز کربنیک تشکیل شده است و داخل لوله آزمایشگاهی در ارتباط با آب می‌باشد و پس از چند روز ملاحظه می‌شود که تمام قند محلول از بین رفته و محلول دارای الکل شده است. این عمل را تخمیر می‌گویند و با این آزمایش محلول تخمیر شده است.
مخمّرها مانند تمام موجودات زنده تغذیه و تنفس می‌کنند و به‌طور کلی سه نوع ماده
ص: 242
غذایی برای آنها لازم است:
1. مواد هیدرات کربن یعنی قندها و بخصوص گلوکوز؛
2. مواد معدنی و بخصوص اسید فسفریک و پتاس به صورت ملح و منیزیم و آهک به صورت فسفات آهک و
3. مواد از ته به صورت املاح امونیاک و مواد آلبومی‌نوئید[327]. در یک چنین محیطی که مملو از مواد قندی است، مخمّرها بخوبی تکثیر می‌یابند.
اثر هوا در مخمّرها
اگر مقداری مخمّر را در یک محلول قندی ریخته و محلول را در تشتک بسیار پهنی بریزیم به طوری که عمق محلول از 2- 1 میلی‌متر بیشتر نباشد و به این ترتیب مخمّر و محلول در سطح وسیعی با هوا در تماس باشند ملاحظه خواهد شد که مخمّرها خیلی فعال تکثیر می‌یابند و طبق بررسی‌هایی که شده یک گرم مخمّر که در 100 گرم محلول قند ریخته شده باشد در حدود 25 گرم مخمّر تولید می‌نماید و تمام قند را مصرف کرده و مقدار خیلی کمی الکل تهیه می‌شود. ولی اگر برعکس محلول قند دارای مخمّر را در یک شیشه کروی آزمایشگاهی ریخته و با برقرار کردن یک جریان قوی گاز کربنیک هوای داخل آن را کنار زده و از بین ببریم خواهیم دید که از 100 گرم محلول قند شاید کمتر از یک گرم مخمّر تولید می‌شود ولی در مقابل بیش از 50 گرم الکل و 50 گرم گاز کربنیک تولید می‌شود. نتیجه این است که مخمّرها می‌توانند هم در محیط دارای هوا و در تماس با هوا و هم در پناه هوا و در محیط بدون هوا زندگی کنند با این تفاوت که در محیط دارای هوا توالد و تکاثر مخمّرها خیلی زیاد است ولی خیلی کم الکل تولید می‌شود ولی در محیط بدون هوا تولید و تکثیر آنها خیلی بطیی است ولی مقدار زیادی الکل تولید می‌شود. توجه شود از اینکه مخمّرها در محیط بدون هوا می‌توانند زندگی کنند نباید نتیجه گرفته شود که اصولا بدون اکسیژن می‌توانند زندگی کنند، زیرا به هر حال برای زندگی اکسیژن لازم دارند و به همین دلیل در محیط بدون هوا ناچار مقدار اکسیژن مورد نیاز را برای زندگی خود را از قند موجود در محیط خود می‌گیرند و آن را تجزیه می‌کنند، بنابراین هرچه هوا کمتر باشد برای به دست آوردن اکسیژن قند بیشتری تجزیه و الکل بیشتری تولید
ص: 243
می‌شود. از این خاصیت مخمّرها در برخورد با هوا برای تخمیر محلولهای شیرین و تبدیل آن به الکل در صنعت استفاده می‌شود و تولیدکنندگان شراب از این خاصیت مخمّرها برای تخمیر کافی شیره انگور و تبدیل کامل قند آن به الکل استفاده می‌نمایند، به این ترتیب که در ابتدای کار شیره انگور را خوب تهویه می‌کنند تا مخمّرها تکثیر یابند و زیاد شوند و پس از آن شیره را از مجاورت هوا برمی‌دارند و تماس آن را با هوا به کلی قطع می‌کنند تا مخمّرهای تولید شده که برای ادامه حیات خود احتیاج به اکسیژن دارند در راه تنازع بقا اکسیژن لازم خود را با تبدیل قند شیره به الکل به دست آورند.
اثر درجه حرارت
درجه حرارت مناسب برای تکاثر مخمّرهای شراب بین 30- 20 درجه سانتی‌گراد است و معمولا بین 20- 17 درجه سانتی‌گراد شروع به تکثیر می‌نمایند.
البته در مواردی که در دوران بحران و حد اکثر فعالیت عمل تخمیر هستند در آن دوران ممکن است در درجات حرارت کمتر از 17 درجه سانتی‌گراد هم تا مدتی به تکثیر ادامه دهند. بالاتر از 35 درجه سانتی‌گراد مخمّرها بتدریج غیر فعال می‌شوند و در 40 درجه سانتی‌گراد به کلی فعالیت آنها قطع می‌شود ولی زنده‌اند و در 56- 50 درجه سانتی‌گراد می‌میرند.
انواع قارچهای تخمیرکننده
قارچهای تخمیرکننده انواع مختلفی دارند که در موارد مختلف کاربرد دارند. از نظر پزشکی مخمّری که مورد نظر ماست و دارای خواص دارویی قابل توجهی می‌باشد و به خاطر آن این بحث مختصر در میان گذارده شد، قارچ تخمیر کننده آب جو است که به فرانسویLevure de biere و به انگلیسیYeast plant نامیده می‌شود. قارچی است از گروهAscomycetes نام علمی آنSaccharomyces cerevisiae می‌باشد.
مخمّرهای آب جو انواع دارد و به ترتیبهای متفاوتی با درجه حرارت برخورد دارند. نوعی از آن را مخمّر رسوبی یا مخمّر پایین نام‌اند که به فرانسویLevure basse و به انگلیسیBottom yeast گفته می‌شود. این نوع مخمّرها در درجات حرارت بین 8- 4 درجه سانتی‌گراد عکس العمل نشان داده و تکثیر می‌یابند و
ص: 244
انواع قارچهای تخمیرکننده
1- مخمّر شراب 2. مخمّر پاستور 3. مخمّر شراب سیب 4. مخمّر آب جو
در این درجات حرارت به حالت تعلیق درآمده و در ته تشتک تخمیر قرار می‌گیرند.
نوع دیگر مخمّر سرکف یا مخمّر بالا نامیده می‌شود که به فرانسوی به آنLevure haute و به انگلیسیTop yeast گویند. این نوع مخمّرها در درجات حرارت بین 20- 12 درجه سانتی‌گراد واکنش نشان می‌دهند و سلولهای آنها در اثر تولید مقدار زیادی گاز کربنیک بالا می‌آیند و مانند کف دریا در سطح شیره در حال تخمیر جمع می‌شوند.
در مخمّرهای رسوبی یاLevure basse آب جو که در ته تشتک قرار می‌گیرند
ص: 245
سلولهای حاصله از مادر جدا می‌شوند ولی در مورد مخمّرهای سر کف یاLevure Hute سلولهای تولید شده در حال تکثیر در کنار سلول مادر باقیمانده و به شکل رشته‌های تسبیح 20- 15 عدد سلول می‌مانند. معمول است که از مخمّر نژاد سرکف برای تهیه آبجوهای مخصوص مانند آبجوهای انگلیسی استفاده می‌شود و مخمّرهای رسوبی برای تهیه سایر انواع آبجو به کار می‌رود. نژاد مخمّر رسوبی مخمّر آب جو به مصارف درمانی می‌رسد.
مخمّر آب جو
با شرح اخیر روشن شد که مخمّر آب جو که در پزشکی مورد استعمال دارد مخمّر رسوبی یاLevure basse است. این نژاد مخمّر وقتی در محلول قند ریخته شود در ته ظرف قرار می‌گیرد و سلولهای آن بیضی شکل و معمولا تک واحدی ولی به صورت گروههای 4- 2 واحدی و گاهی بیشتر نیز دیده می‌شوند ولی هیچ‌گاه مانند مخمّر نژاد سرکف به تعداد زیاد و به صورت رشته تسبیح دیده نمی‌شوند.
مشخصات مخمّر آب جو مورد مصرف در پزشکی
از مخمّر آب جو به دو صورت در مداوای بیماری‌ها استفاده می‌شود به صورت تازه و به صورت خشک. مخمّر آب جو تازه به شکل خمیر به رنگ زرد روشن است کمی چسبناک و در آب سرد حل می‌شود. بوی آن کمی معطّر است و طعم نامطبوعی دارد. تازه آن بسیار مفید است ولی به شرطی که واقعا تازه مصرف شود زیرا نگهداری آن خیلی مشکل است و زود فاسد می‌شود. در تابستان مخمّر آب جو تازه را معمولا نمی‌توان بیش از 4- 3 روز و در زمستان بیش از یک هفته نگه داشت.
مخمّر آب جو را از مخمّر آب جو تازه تهیه می‌نمایند به این ترتیب که خمیر مخمّر تازه را با آب سرد می‌شویند و این شست‌وشو را کمی ادامه می‌دهند تا آبی که از شست‌وشوی خمیر به‌دست می‌آید کاملا صاف و زلال شود و آنچه که از خمیر باقی می‌ماند گرفته و فشار می‌دهند که باقیمانده آب در آن کاملا خارج شود. سپس آن را در گرمای 30 درجه سانتی‌گراد خشک می‌نمایند. به این ترتیب مخمّر خشک با بویی مطبوع و طعم کمی تلخ و رنگ خاکستری روشن به دست می‌آید. این نوع مخمّر خشک را می‌توان در محیط خشک تا یک سال نیز نگهداشت و البته لازم است
ص: 246
که در محیط خشک و در پناه جریان هوا و نور در جای خنک نگهداری شود.
ترکیبات شیمیایی
مخمّر آب جو ماده مقوی و مغذی و دارای ترکیب شیمیایی جالبی است و از نظر مواد معدنی و ویتامینها و مواد ازته بسیار غنی است. مخمّر آب جو علاوه بر مواد معدنی و ویتامینها دارای گلیکوژن 328] و همی‌سلولوز[329] می‌باشد و ضمنا دارای مواد چرب شامل گلیسریدها و استرولها بوده و مقدار زیادی نوکلئو آلبومین 330] در آن یافت می‌شود. پروتیدها از جمله فسفوپروتئین و زیموکازئین 331] و سرویزین 332] یا آلبومین حقیقی نیز از موادی است که در مخمّر آب جو وجود دارد.
یک گزارش بررسی ترکیب شیمیایی نشان می‌دهد که در 100 گرم مخمّر آب جو خشک که تلخی آن گرفته شده است مواد زیر وجود دارد:
آب 5 درصد، پروتئین 38 درصد، مواد چرب 1 درصد، هیدراتهای کربن 38 درصد، خاکستر 1 درصد، کلسیم 210 میلی‌گرم، فسفر 1753 میلی‌گرم، آهن 3/ 17 میلی‌گرم، سدیم 121 میلی‌گرم، پتاسیم 1894 میلی‌گرم، تیامین 8/ 15 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 28/ 4 میلی‌گرم، نیاسین 9/ 37 میلی‌گرم و انرژی 283 کالری.
به طوری که ملاحظه شد مخمّر آب جو از انواع ویتامینB بسیار غنی است. و بخصوص از نظر داشتن ویتامینهایB 1 وB 2 وB 3 وB 4 وB 5 وB 6 وB 7 وP .P و همچنین از نظر ویتامینE و آهن و مواد معدنی نیز مورد توجه است و در معالجه بیماری‌ها می‌تواند نقش مؤثری داشته باشد. به علاوه انواع آنزیمها از جمله زیماز، انورتین، کاتالاز، هیدروژناز، پپسین، تریپسین، فسفاتاز و ... در مخمر آب جو وجود دارد.
خواص- کاربرد
استعمال داخلی مخمّر آب جو در بیماری قند، سل، سرطان، کم‌خونی و
ص: 247
ناراحتی‌هایی که منشأ آنها کمی ویتامینB در بدن باشد و رفع جوش و کورک و گل مژه بسیار مفید است. مخمّر خشک به مقدار حدود 8 گرم در روز مصرف می‌شود و معمولا مخمّری که تحت تأثیر تشعشعات ماوراء بنفش قرار گرفته به کار می‌رود. در مورد کم‌خونی مهلک که اصطلاحاPernicious Anemia گفته می‌شود دو قاشق سوپخوری مخمّر تازه دو بار در روز با کمی شربت ساده خورده می‌شود. تنقیه محلول 3- 2 قاشق قهوه‌خوری مخمّر تازه مخلوط در 150 گرم آب جوشیده و سرد شده در اشخاص بالغ و 3- 2 قاشق قهوه‌خوری مخمّر در 60 گرم آب جوشیده سرد شده در اطفال در مورد ورم روده و ناراحتی‌های روده‌ای مفید است.
توجه: اشخاصی که مبتلا به ناراحتی‌های در ارتباط باYeast [333] هستند بخصوص زن‌ها باید در خوردن مخمّرها احتیاط نمایند و بدون تجویز پزشک مصرف ننمایند.
ص: 248
کپک آبی یا سبز
اشاره
کپک آبی یا قارچ مولد پنی‌سیلین به فرانسویPenicille یاPenicullum و به انگلیسیPenicillium گفته می‌شود. قارچی است یا به عبارت بهتر نوعی کپک قارچی است ازAscomycetes از قارچهای کیسه‌ای یاSac fungi که به صورت کپک سبز یا کپک آبی روی میوه‌های فاسد و روی نان کپک زده و غیره دیده می‌شود. نام علمی چند گونه از این کپکها که منبع تولید پنی‌سیلین، آنتی‌بیوتیک معروف هستند عبارت‌اند از:Penicillium notatum کهPenicillum notatum هم نوشته می‌شود وPenicillium Chrysogenum .
گونه‌های دیگری از این کپکها نیز هستند که در پنیرسازی کاربرد دارند مانندPenicillium camemberti وPenicillium roqueforti .
مشخصات- کاربرد
پنی‌سیلین را که یکی از آنتی‌بیوتیکهای بسیار نیرومند است و با کشت و تخمیر قارچP .notatum می‌توان آن را به‌دست آورد، در سال 1928 میلادی استاد دانشگاه باکتری‌شناسی انگلیس به نامSir Alexander Fleming در لندن کشف کرد. پنی‌سیلین رشد اغلب باکتری‌های گرام مثبت 334] و برخی از باکتری‌های
ص: 249
گرام منفی 335] را متوقف می‌کند و برای از بین بردن میکروبهایی نظیر پنوموکوکسی 336] و استافیلوکوکوسی 337] و استرپتوکوکسی 338] و گونوکوکسی 339] و مننگوکوکسی 340] و کلوستریدیوم تتانوس 341] و سیفیلیس اسپیروکتس 342] و ... و همچنین در مورد اغلب بیماری‌هایی که مقابل داروهای گوگردی عکس العمل دارند، جانشین احتمالی جالب و داروی مؤثری می‌باشد.
دست‌آورد حاصل از کشف سر الکساندر فلمینگ، یعنی پنی‌سیلین، سالها در محدوده آزمایشگاه مطرح بود و پس از شروع جنگ بین‌الملل اول به علت احتیاج فوق العاده زمان جنگ به این آنتی‌بیوتیک بسیار مقتدر، اقداماتی برای تهیه و تولید آن در مقیاس تجارتی و وسیع، به‌طور صنعتی آغاز شد. ابتدا با کشف و تخمیر قارچ پنی‌سیلیوم نوتاتوم در تعدادی بطری مخصوص و گذاردن آنها در گرمخانه داروسازی در درجه حرارت 24 سانتی‌گراد پس از چند روز شیره حاصله را که به صورت رشته‌هایی درآمده از صافی گذرانیده و با یک حلال آلی ماده پنی‌سیلین گرفته می‌شود.
پس از چندی چون با این روش باز هم تولید در مقیاس وسیع امکان نداشت، بتدریج روش صنعتی برای تولید به کار گرفته شد و با این روش کار کشت و تخمیر در تانکهای فولادی بسیار بزرگ انجام می‌شد و در هربار مقدار زیادی در حدود چندین تن پنی‌سیلین تهیه می‌شد. بعدها فرمول شیمیایی این آنتی‌بیوتیک گیاهی به دست آمد و با در دست داشتن آن فرمول، پنی‌سیلین از طریق ترکیبی به‌طور صنعتی در مقیاس مصرف جهانی تولید شد.
پنی‌سیلین از نظر شیمیایی طبق مطالعات دانشمندان در سال 1943 مرکب از املاح کلسیم و سدیم یک اسید آلی می‌باشد که در آزمایشگاه می‌توان آن را دقیقا از طریق ترکیبی به دست آورد.
ص: 250
ماده جالب دیگری که در جریان ادامه این تحقیقات به دست آمده ماده‌ای است به نام پنی‌سیلیناز[343] و آن ماده باکتریایی است که می‌تواند قسمت اعظم پنی‌سیلین را بی‌اثر کند. از این ماده برای معالجه واکنشهای آلرژی در مقابل پنی‌سیلین استفاده می‌شود.
توضیحی مختصر درباره برخی از انواع باکتری‌هایی که پنی‌سیلین در متوقف کردن رشد آنها مؤثر است و فوقا ذکر شد:
1. پنوموکوکسی، میکروبها یا موجودات ذره‌بینی هستند تخم مرغی شکل از گروه جرمهای گرام مثبت که عامل ایجاد بیماری پنومونی 344] یا ذات الریه می‌باشند و به علاوه سبب عفونتهای میکربی دیگری از قبیل عفونت التهاب گوش وسطی، مننژیت، برونشیت و عده‌ای دیگر بیماری می‌باشند که با پنی‌سیلین معالجه می‌شوند.
2. استافیلوکوکسی، اصطلاحی است که غالبا برای باکتری‌های بیماری‌زا از گروه گرام مثبت جنس مایکروکوکوس استعمال می‌شود به ویژه مایکروکوکوس و پیوژنس واریته آلبوس 345] و مایکروکوکوس پیوژنس واریته اورئوس 346] که میکروبهای چرک‌زا می‌باشند.
3. استرپتوکوکسی، انواع باکتری‌هایی از خانوادهLactobacillaceae از گروه جرمهای گرام مثبت. عده‌ای از آنها بی‌خطر هستند ولی بعضی از آنها از میکربهای خطرزا می‌باشند که پنی‌سیلین در انهدام آنها مؤثر است.
4. گونوکوکسی، میکربهای بیماری‌زایی هستند که عامل ابتلا به سوزاک می‌باشند و از گروه جرمهای گرام منفی هستند.
5. مننگوکوکسی، میکربهای بیماری‌زایی هستند که عامل ایجاد بیماری مننژیت می‌باشند.
6. کلوستریدیوم تتانوس، باکتری‌های غیر هوازی هستند که بیشتر در خاک و در بستر روده‌های انسان و حیوان زندگی می‌کنند و عامل ایجاد بیماری کزاز می‌باشند.
بیماری کزاز راTetanus یاLockjaw گویند.
ص: 251
شیرزا
اشاره
به فارسی «شیرزاد» و «شیرزا» نامیده می‌شود. به فرانسویLichen comestible وHerbe au lait وLecanore وLichen nutritif وParmelie و به انگلیسیLichen گویند. از گل سنگها و از خانوادهParmeliaceae است نام علمی آنLecanora esculenta Acharius و مترادفهای آنLichen esculentum Pallas وParmelia esculenta Sprengel می‌باشد.
مشخصات
گل سنگها یاLichen ها رستنی‌هایی هستند که از اتحاد و هم زیستی بین یک قارچ و یک آلگ یا جلبک به وجود می‌آیند و بدنه گیاهی دارند کهThallus گفته می‌شود و به صورت قطعات و لکه‌ها و یا قشر سبز یا پوشش گیاهی به رنگ سبز یا خاکستری یا زرد یا قهوه‌ای یا سیاه روی سنگها و درختان و دیوارها و غیره می‌رویند. گل سنگ شیرزاد در بیابانهای سیستان و دشتهای خشک دامغان و سمنان فراوان است و چند ساعت پس از بارندگی به صورت قشر ضخیم و پر آب روی سنگها ظاهر می‌شود و حیوانات وحشی و چادرنشینان محلی از این رستنی که مواد نشاسته‌ای فراوان دارد، تغذیه می‌نمایند. در سیستان معروف است که قسمتی از نیروی اسکندر در جریان حمله به ایران که دچار قحطی شده بود، پس از شکست در نزدیکی هرات به این گل سنگهای لکانورا برخورد کرده و از آن تغذیه نموده از قحطی و گرسنگی نجات می‌یابند.
ص: 252
لیکن
ترکیبات شیمیایی
گل سنگها معمولا دارای مواد مولد رنگ هستند که طبق نظر عده‌ای از دانشمندان مرکب از اسید اورسلیک 347]، اسید روکسلیک 348] و اسید لکانوریک 349] که ظاهرا از ماده‌ای به نام اورسین 350] مشتق می‌شوند. این ماده تحت تأثیر محلولهای قلیایی رنگین می‌شود و رنگ آن ظاهر می‌شود و معمولا آن را تحت اثر بخار آمونیاک قرار می‌دهند که به صورت اورسئین 351] به رنگ قرمز در بیاید. اورسئین که نام مترادف آن اورسین است دارای فرمول خامC 82 H 42 O 7 می‌باشد. اسید لکانوریک یک اسید فنلی متبلور است، به فرمول خامC 51 H 31 O 5 OOH .
خواص- کاربرد
گل سنگ لکانورا را اگر در فواصل غذاها بخورند در ازدیاد ترشح شیر بسیار مؤثر است و از گیاهان شیرزا می‌باشد سابقا در ایران مرسوم بود ماماها برای ازدیاد شیر مادران شیرده که شیرشان کافی نبوده روزانه 250- 150 گرم شیرزاد تجویز
ص: 253
می‌کرده‌اند.
در صحاری خشک سمنان، دامغان، سیستان و همچنین در صحرای سینا و سایر صحراها که این گل سنگها وجود دارد معمولا چند ساعت پس از نزول یک باران فراوان و سنگین جرمهای خشک شده این لیکنها تروتازه شده شروع به رشد می‌نمایند و پس از چندین ساعت ظاهر شده و می‌توان از آنها برداشت کرده و برای تغذیه مصرف نمود. ممکن است حادثه‌ای که در جریان مسافرت قوم بنی اسرائیل از مصر به‌طور ناگهانی اتفاق افتاد و صحرای مسیر آنها پوشیده از گیاهی مغذی شد که مصرف آن گیاه آنها را از قحطی و گرسنگی نجات داد ظهور همین لیکنها روی سنگهای صحرای سینا پس از یک بارندگی بوده باشد.
ص: 254
نرگس
اشاره
به فارسی «نرگس» گویند و در کتب طب سنتی معرّب آن «نرجس» آمده است. به فرانسویNarcisse و به انگلیسیNarcissus گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهAmaryllidaceae و دارای گونه‌های مختلفی است که معروف‌ترین آنها عبارت است از نرگس سفید. نرگس سفید دارای گلهای سفید مایل به زرد است و در مناطق مختلف ایران، در فارس نزدیک بوشهر- در کرمان و سیستان و طبس به‌طور خودرو می‌روید و در سایر مناطق نیز پرورش داده می‌شود. نام علمی آنNarcissus tazetta L . می‌باشد.
مشخصات
نرگس سفید دارای 6- 4 برگ خطی باریک و دراز است که معمولا همراه با گلها از ریشه یا پیاز گیاه بیرون می‌آیند. گلها که معمولا به تعداد 10- 3 و به‌طور گروهی ظاهر می‌شوند دارای دم گل نامساوی بوده و به رنگ سفید مایل به زرد و بسیار معطّر هستند. در وسط گلها یک فنجانک به رنگهای مختلف وجود دارد. تکثیر گیاه از طریق کشت پیاز آن یا کشت قسمتی از پیاز و یا ریشه جوش پیاز آن می‌باشد.
واریته‌ای از این نرگس به نام علمیN .Tazetta var Typicus Boiss . در طبس و بندر گز و واریته دیگری به نامN .Tazetta Var syriacus Boiss . در بوشهر به‌طور خودرو می‌روید.
ص: 255
ترکیبات شیمیایی
نرگس گیاهی است سمّی [لیو]. از نظر ترکیبات شیمیایی از گیاه مواد لیکورین 352] [یامانوچی در آزاهینا و سوجی‌ئی ، تازتین 353] [روا]. و نارکوتین 354] یافت می‌شود. در پیاز آن ماده‌ای به نام نارسی‌سین 355] وجود دارد. ملح کلریدرات نارسی‌سین به مقدار کم قی‌آور است.
در گزارش دیگری آمده است که علاوه بر آلکالوئید تازتین در پیاز آن آلکالوئید سوئی‌زنین 356] مشخص شده است.]G .I .M .P[
خواص- کاربرد
نرگس اصولا از گیاهان سمّی است بنابراین در مصرف آن باید جانب احتیاط را رعایت کرد و زیر نظر پزشک مصرف شود. در چین و ژاپن به‌طور کلی از نرگس گونهN .tazetta به عنوان داروی معالج بیماری‌های زنانه استفاده می‌شود. از پیاز آن برای اخراج تکه استخوان از مری استفاده می‌شود و به صورت ضماد برای انواع ورمها [استوارت . از جمله برای ورم پستان، جوشها و کورکها، آبسه‌ها و زخمها استفاده می‌شود.
به عنوان تریاق برای پراکنده کردن سم و رفع درد ناشی از مسمومیت گزندگان مصرف می‌شود [مک کلور و هوانگ . از شیره پیاز آن برای بیماری‌های چشم استفاده می‌شود [کاریونه- کیمورا- هو]. گلهای خشک آن یک داروی ضد تب برای زنان است [ایچی مورا]. پیاز آن قی‌آور و قاعده‌آور است.
نرگس از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است. در مورد خواص آن معتقدند که بوییدن گل آن برای رفع سردرد بلغمی و سوداوی و باز کردن انسداد مجاری دماغ مفید است و از زکام جلوگیری می‌کند. ضماد آن با عسل برای رفع تشنج اعصاب چشم مفید است. خوردن پیاز کوبیده آن یا پخته آن با عسل،
ص: 256
مسهل قوی معده و پاک‌کننده رحم و قی‌آور و قاعده‌آور است و جنین زنده و مرده را سقط می‌نماید و برای التیام زخمهای داخلی و ظاهری مفید است. اگر 16 گرم پخته آن با عسل خورده شود، اقسام کرم معده را خارج می‌سازد و دردهای مثانه و رحم را تسکین می‌دهد. ضماد پیاز آنکه سه روز در شیر خیسانده و پس از آن خشک نموده و ساییده باشند برای تقویت نیروی جنسی و اگر زیر قسمت آلت تناسلی انداخته شود، برای رفع ناتوانی جنسی خیلی نافع است. گرد پیاز خشک شده آن خونریزی را قطع می‌کند و زخم را التیام می‌بخشد. ضماد آن با سرکه و عسل زخمها را پاک کرده و دمل را سرباز می‌کند و ضماد آن با آرد گندم و آرد شیلم و عسل برای خارج ساختن تیغ و خار و امثال آن و تحلیل ورمهای اعصاب مفید است. ضماد آن با عسل برای رفع دردهای مزمنه اعصاب و درد مفاصل و نقرس و درد شکستگی اعضا و سوختگی آتش مفید است. نرگس برای گرم‌مزاجان مضّر است و ایجاد سردرد می‌کند. برای رفع عوارض آن باید از بنفشه و کافور استفاده کرد و پیاز و گل آن در تمام موارد خواص مشابه دارند. مقدار خوراک آن تا 7 گرم است.
روغن گل نرگس: برای تهیه آن گلهای نرگس را در روغن زیتون مدت 40 روز می‌گذارند بماند و مرتبا گلها را تجدید کرده و گل تازه می‌ریزند پس از 40 روز آماده مصرف است و یا مخلوط روغن و گلها را روی آتش ملایم می‌گذارند تا بتدریج آب آن تبخیر شده فقط روغن بماند و نسوزد. روغن نرگس برای تسکین سردردهای سرد نافع است. دهانه رحم را باز می‌کند و دردهای رحم را تسکین می‌دهد. برای گرم‌مزاجان مضّر است. تخم نرگس بیشتر از گل و روغن نرگس گرم و خشک است و اگر 2 گرم آن با شیر تازه خورده شود به شدت نیروی جنسی را تحریک می‌کند.
سایر انواع نرگس که بیشتر جنبه زینتی دارند به‌طور مختصر عبارت‌اند از:
1. نرگس کاذب که به فرانسویNarcisse faux narcisse و نامهای محلی آن در مناطق مختلف به زبان محلی فرانسویJeannette Jaune وNarcisse sauvage وCoucou و به انگلیسیWild narcissus وDaffodil گویند. نام علمی آنNarcissus pseudo narcissus L . می‌باشد. این نرگس در اوایل بهار خیلی زود گلهای زرد آن ظاهر می‌شود. در بعضی ارقام شش گل برگ اطراف گل سفید است و فقط فنجانک وسط گل زرد می‌باشد. در برخی ارقام تمام شش گل‌برگ و فنجانک زرد می‌باشند. این نرگس را در کتب طب سنتی با نام «نرجس جبلی» می‌نامند. گل برگهای آن مخدّر است و پیاز آن قی‌آور و در استعمال خارجی برای رفع سوختگی از له شده آن
ص: 257
استفاده می‌شود. نرگس کاذب در اروپا در جنگلها و کوهها می‌روید و در اکثر مناطق عالم نیز پرورش داده می‌شود.
2. نرگس زرد که به فرانسویNarcisse jonquille وJonquille و به انگلیسیJonquil گفته می‌شود. نام علمی آنNarcissus jonquilla می‌باشد. گلهای آن به رنگ زرد روشن در گروههای 5- 2 گل بسیار معطّر در بهار ظاهر می‌شود. این نرگس در جنوب اروپا و الجزیره انتشار دارد.
3. نرگس شعرا که به فرانسویNarcisse des poetes وHerbe la vierge وJeannette blanche و به انگلیسیPoets narcissus گفته می‌شود. نام علمی آنNarcissus poeticus "Actaea " می‌باشد. گلهای آن خیلی معطّر، گل برگهای اطراف گل سفید و در وسط گل برگها فنجانک قرمز رنگی وجود دارد. در اوایل بهار ظاهر می‌شود و بلندی آن در حدود 42 سانتیمتر است. این نرگس در جنوب اروپا در اسپانیا و یونان انتشار دارد و بیشتر در مراتع و مرغزارهای سرسبز می‌روید.
مشخصات کلی
نرگسها عموما گیاهانی هستند چند ساله کوتاه پیاز آنها دارای روپوش و به اصطلاحBulbe tunique است. از نظر خواص اغلب گونه‌ها مشابه هستند ولی گونه‌های پرورشی دارای خواص دارویی ضعیف‌تری می‌باشند.
نرگس برف‌شکن
نوع دیگری نرگس است که به فارسی «نرگس برف‌شکن» گویند به فرانسویPerce neige وGalanthe perce neige وClochette d'hiver و به انگلیسیSnowdrop وBulbous violet گویند. گیاهی است از خانوادهAmaryllidaceae نام علمی آنGalanthus nivalis L . و واریته‌ای از آن به نامG .nivalis var alleni Baker در ایران می‌روید. در ایران در شمال ایران در گرگان، بندر گز، در دره سفید رود، در جنگل آستارا و در گیلان اطراف غازیان و آب کنار می‌روید. در برخی از مدارک نام علمی گونه‌ای که در ایران می‌روید راG .Transcaucasicus Form . نوشته‌اند.
این نرگس دارای گلهای سفید و پرپر می‌باشد و در اواخر زمستان وقتی که هنوز برف وجود دارد، سر از برف بیرون می‌آورد. تکثیر آن از طریق پیاز آن است.
ص: 258
شالک
اشاره
در اطراف تهران «اشنک»، «شالک»، «اشن» و «عشنک» و در همدان «دله‌راجی»، «دله‌راجی»، «بدل‌چنار» و «گرده‌راجی» و در کاشان و یزد «صنوبر» و در آذربایجان «ایری قلمه» و «اری قلمه» و در تویسرکان «سفید چوب» و در تبریز «لشه‌قلمه» نامیده می‌شود، در کتب طب سنتی با لغت عربی آن «حور اسود» و «حور رومی» آورده شده است. به فرانسویPeuplier noir وPeuplier france وPeuplier suisse وLeard وLiardier و به انگلیسیBlack poplar وWillow poplar وWater poplar گفته می‌شود.
گیاهی است از خانواده بیدSalicaceae نام علمی آنPopulus nigra L . می‌باشد.
مشخصات
شالک درختی است بلند که ارتفاع آن تا 30 متر می‌رسد. شاخه‌های آن باز. تنه آن کم‌وبیش موجی است و فاقد جهت‌های ریشه جوش است. پوست تنه در جوانی سبز خاکستری است ولی بعدا تیره رنگ و سیاه می‌شود. جوانه‌های آن زرد رنگ معطّر و چسبناک است. برگها سبز برّاق پهن یا لوزی شکل نوک‌تیز و قاعده آن زاویه‌دار است. شاتونهای گلها زودرس و هر شاتون دارای 50- 30 گل پایک‌دار است. میوه آن کپسول و با دو شکاف شکفته می‌شود. تکثیر این شالک از طریق قلمه‌های آن است.
این درخت در نقاط استپی و در بعضی مناطق از جمله در ارسباران و حیران و دامنه‌های جنوبی البرز در سروستان در بختیاری و سایر مناطق کنار نهرها کاشته
ص: 259
گل و میوه شالک
A
- شاتون نرB - شاتون مادهa - گل نرb گل مادهc - دانهd - میوه می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی جوانه‌های شالک دارای گلوکوزیدهای سالیسین 357] و
ص: 260
پوپولین 358] و کریزین 359] به علاوه دارای اسانس روغنی فرّار است.]G .I .M .P[
خواص- کاربرد
در هند از پوست آن نوعی لیکور گرفته می‌شود که تصفیه کننده خون است.
جوانه‌های له شده آن را در پمادی برای معالجه بواسیر به کار می‌برند. برای تهیه پماد در حدود 100 گرم جوانه شالک را در 300 گرم آب 3- 2 ساعت می‌جوشانند پس از آن 150 گرم روغن خوراکی و 50 گرم موم خالص به آن اضافه کرده و با آتش ملایم حرارت می‌دهند تا ممزوج شود، وقتی کلیه آب آن تبخیر شد آن را گرم گرم از پارچه نازک عبور می‌دهند که صاف شود.
دم کرده جوانه‌های شالک به نسبت 15 گرم جوانه در نیم لیتر آب جوش و یا خیس کرده پوست شالک به نسبت 50 گرم در یک لیتر به مدت 12 ساعت خیس خورده و صاف شده باشد، مدّر و مقوی هاضمه و ضدعفونی‌کننده است و رقیق آن در استعمال داخلی برای ناراحتی‌های کلیه و مثانه و روماتیسم و نقرس و سیاتیک مفید است. چون جوانه‌های شالک دارای تانن می‌باشد و مقوی است لذا جوشانده آن به عنوان تونیک برای تقویت مسلولین نیز مفید است. برای تهیه نوشابه تونیک جوانه‌های شالک در حدود 100 گرم جوانه شالک را گرفته نیم‌کوب کرده و 30- 20 گرم پوست نارنج را خلال می‌نمایند و مجموع را در هزار گرم سرکه قرمز ریخته و مدت یک هفته می‌گذارند که خوب خیس خورده و سپس آن را با فشار از پارچه‌ای صاف می‌کنند. یک فنجان آن قبل از هر غذا (ظهر و شب) بسیار مفید است.
زغال چوب شالک ضدعفونی‌کننده است و به عنوان زغال دارویی برای جذب گاز معده و رفع سوء هضم ناشی از نفخ مصرف می‌شود و معده را ضد عفونی می‌کند.
گرد زغال چوب شالک را برای ضد عفونی کردن روی زخمهایی که شدیدا عفونی می‌شوند می‌پاشند.
ارقام دیگری از جنسPopulus در ایران می‌رویند که از نظر خواص درمانی شبیه شالک هستند که معروف‌ترین آنها عبارت‌اند از:
1. تبریزی، در تهران به آن «تبریزی»، در مناطق مرکزی ایران «صنوبر»، در
ص: 261
خراسان «سفیدار»، در قزوین و کرمانشاه «چنار»، در همدان «راجی»، در آذربایجان «شیرین قلمه- قلمه» و در مراغه «آق‌گواخ» گویند. به فرانسویPeuplier pyramidale وPeuplier d'Italie وPeuplier de Lombardie و به انگلیسیLombardy poplar وItalian poplar وCypress Poplar می‌نامند. نام علمی آنPopulus nigra subsp nigra و مترادفهای آنP .italica Moench . وP .nigra L .var pyramidalis (Borkh .) Spach . وP .dilatata Ait . می‌باشد.
این درخت دارای ساقه‌ای راست و قائم است و بلندی آن تا 30 متر می‌رسد.
شاخه‌های آن معمولا موازی تنه اصلی، برگهای آن کمی کوچکتر ازP .nigra است.
چوب آن سبک و در کبریت‌سازی و تیرهای تلفن و ساختمان به کار می‌رود.
2. صنوبر صوفی، نام علمی آن.Populus nigra L .cv .sufi این رقم در مراغه در کنار رودخانه صوفی کاشته می‌شود پوست تنه آن شیری مایل به زرد است.
3. صنوبر راجه، نام علمی آن.Populus nigra L .cv .r jeh این رقم نیز در مراغه کاشته می‌شود. شاخه‌های آن مانند تبریزی موازی تنه اصلی و به‌طور قایم می‌روید و به‌طور طبیعی هرس می‌شود. نامش در مراغه راجه است.
4. پده، نام علمی آنPopulus euphratica oliv . و مترادف آنP .ariana Dode . می‌باشد. به فرانسویPeuplier d ' Euphrate و به انگلیسیEuphrate poplar وSind poplar گفته می‌شود. نامهای محلی آن در ایران در جنوب «پده»، در دره مرجان کردستان «پرک»، در ایلام «پلک»، در لرستان «پیک»، در سپیددشت «پید»، در جهرم «پله‌بید، پده‌بید»، در دامغان «پی‌جوب، پی‌آب»، در بختیاری «گرده‌بید»، در اصفهان «سمرقند، بید سمرقندی»، در کاشان «پی‌او» و در آذربایجان «بیرآغاجی» می‌باشد. نام عربی آن در عراق «غرّب» است.
پده درختی است به بلندی 15- 14 متر که دارای ریشه جوش فراوان است.
شاخه‌های جوان آن صاف و کمی خزی است که بتدریج صاف و مومی می‌گردد.
رنگ برگهای پده‌کبود و شکل آنها متنوع است.
پده در آذربایجان در تبریز، مرند و در سردشت، در کردستان، در درّه مرجان و گاورود، در ایلام، در لرستان در بیشه، دورود، سپیددشت و تنگه ملاوی. در بختیاری و خوزستان در حاشیه رودخانه دز، کارون، اندیمشک و شوش می‌روید. در کرمان در چشمه نخیله و آب گنجی و از سیرجان تا بندر عباس و بم در فارس از بوشهر تا غار شاپور و شیراز و سروستان و در بلوچستان و مکران و در خراسان در بجنورد و
ص: 262
مراوه‌تپه و در اطراف کاشان، در یزد و عقدا و در اصفهان در کوه صفه و کنار زاینده‌رود و در دره‌های شرقی و غربی منجیل دیده می‌شود. از نظر خواص دارویی از رزین درخت پده برای ناراحتی‌های دندان و حلق استفاده می‌شود و به علاوه قی‌آور است [روا]. دم کرده پوست آن ضد کرم معده است.
5. ارقام دیگری از این جنس در ایران می‌روید نظیر کبوده و ... که به علت اهمیت خاصی که در طب سنتی دارند و از نظر خواص درمانی تا حدودی متفاوت می‌باشند لذا تحت عناوین خاصی جداگانه ذکر خواهند شد.
ص: 263