زرآوند
اشاره
در کتب طب سنتی با نامهای «زرآوند» و «زریوند» آمده است. دو نوع معروف دارد یکی را «زرآوند گرد» و به اصفهانی «نخود الوندی» و نوع دوم را «زرآوند دراز» گویند. در برخی مدارک از جمله پارسا در فلور ایران «خربزه ابو جهل» نامبرده است. به فرانسویAristoloche و به انگلیسیBirthwort وAristolochia گفته میشود.
گیاهی است از خانواده.Aristolochiaceae نام علمی دو گونه دارویی آن که در بازار دارویی هند و ایران به نام زرآوند عرضه میشود یکیAristolochia longa L . که بومی جنوب اروپاست و در بازار دارویی هند «زرآوند طویل» نامیده میشود و دیگریAristolochia rotunda L . است که در بازار دارویی هند نیز «زرآوند گرد» شناخته میشود. در طب سنتی ایرانی بهطور کلی نوع دراز آن معمولا مطرح است و گونهای که در هندوستان بیشتر مصرف میشود گونهA .indica L . میباشد.
گونههایی از این گیاه که در ایران میرویند و خواص دارویی آنها باید مطالعه شود عبارتاند از:
1.A .olivieri Coll .، در غرب ایران در قصر شیرین، کوه الوند همدان، بین اشترانکوه و کوه ساس، کوه چهار خاتون، کوه رازوند و عباسآباد همدان میروید.
2.A .maurorum L .، اطراف تهران، کرج، ونک، اوین، شمیرانات و در آذربایجان میروید.
3.A .iberica Fisch .، در مناطق شمال بین درختان زیتون رودبار میروید.
ص: 361
در طب سنتی معمول است ساقه زیرزمینی یا بیخ گیاه مصرف میشود و از هندوستان وارد شده و در بازار به نام زرآوند عرضه میشود.
مشخصات
زرآوند گیاهی است علفی با ساقه زیرزمینی چند ساله و پایا. ساقه هوایی آن کوتاه به بلندی 40- 30 سانتیمتر که در محل اتصال برگها زاویه منفرجهای دارد. برگهای آن کامل، متناوب، قلبی شکل و نوکتیز است و در مورد زرآوند گرد بیدندانه و زبر و در مورد زرآوند دراز با دندانه و دمبرگ است. گلها که از فاصله بین برگ و ساقه خارج میشوند ارغوانی یا صورتی با بوی نامطبوع هستند. ساقه زیرزمینی یا بیخ آن کلفت و به ضخامت حدود یک انگشت چاق، رنگ ظاهر آن تیره مایل به سرخی با طعمی کمی تلخ است. مرغوبترین آن بیخی است که به رنگ زعفرانی و ضخیم باشد و کهنهتر از دو سال نباشد زیرا پس از آن قوت دارویی آن از دست میرود. این گیاه در اروپا، آسیای مرکزی، هندوستان و مناطق مدیترانهای و گونههایی از آن در ایران میروید.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در نوع هندی آن(A .indica) که مورد تجزیه و مطالعه قرار گرفته مواد زیر یافت میشود:
ریشه گیاه دارای یک ماده متبلور احتمالا یک گلوکوزید و یک ماده عامل تلخ با طبیعت گلوکوزیدی به نام ایزوآریستولوچیک اسید[486] و ماده آلانتوان 487] و در حدود 05/ 0 درصد آلکالوئید آریستولوچین 488] و اسانس روغنی فرّار شامل ترکیبات کاربونیل 489] و مقدار خیلی کمی روغنی با بوی ایزووانیلین 490] که در حدود 52/ 0 درصد ریشه را تشکیل میدهد، میباشد.]G .I .M .P[
آلکالوئید اریستولوچین در موش و قورباغه موجب ایجاد فلج قلبی و تنفسی و
ص: 362
در سگ ایجاد خونریزی و تحریک و آماس کلیه یا نفریتیس مینماید. در گزارش دیگری آمده است که در اسانس ریشه گیاه علاوه بر مواد فوق مقدار کمی کافور و تعدادی سسکیترپن 491] [کریشناسوامی- مانجونات روا]. وجود دارد.
در نوع دراز آن(A .longa) در ریشه گیاه آلکالوئید آریستولوچین یافت میشود و در ریشه نوع گرد(A .rotundia) نیز وجود آلکالوئید مزبور تأیید شده است.
خواص- کاربرد
زرآوند و ریشه آن از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که تریاق سموم نباتی و حیوانی است، از جمله برای سم مار کبری تریاق مؤثری است. باز کننده گرفتگیها و انسداد مجاری عروق و مدّر است و قاعدهآور. کرم معده و کرم کدو را میکشد و برای پاک کردن رحم و اخراج جنین بسیار مفید است. اگر با سکنجبین خورده شود برای طحال نافع است و اگر 5 گرم آن با شراب عسلی خورده شود برای صرع و کزاز و ضعف احشا مفید است و به عنوان مسهل بلغم میباشد و با ایرسا و عسل برای پاک کردن زخمهای عمیق و التیام آنها نافع است. ضماد آن برای محل گزیدگی عقرب و مار و رویانیدن گوشت در زخمهای رحم و سایر زخمها مفید است. مالیدن آن به دندان و لثه برای پاک کردن رطوبتها و چرک لثه نافع است. شیاف آن در مهبل برای باز کردن عادت ماهیانه و رفع بند آمدن آن و برای اخراج جنین در موارد سختی زایمان مؤثر است. مقدار خوراک آن 10- 8 گرم است. زرآوند برای کبد و طحال مضّر است از این نظر باید با عسل خورده شود. در هند ریشه نوع زرآوند دراز را به عنوان تریاق در موارد گزش مار کبری به کار میبرند. ریشه نوعA .indica به عنوان تونیک، محرّک، قاعدهآور، قیآور و برای کاهش تب تجویز میشود ضمنا از گرد آن مخلوط با عسل در مورد بیماری لوکودرما که نوعی لک و پیس با برص است، در مصرف داخلی تجویز میشود. در برمه جوشانده برگ گیاه را در استعمال داخلی برای فروکش کردن تاول و جوش به کودکان میدهند [گج . و در هندوچین و ویتنام این گیاه برای قطع تبهای نوبهای
ص: 363
و استسقا و بیاشتهایی تجویز میشود [کروست و پتلو].
مصرف این دارو باید زیر نظر پزشک باشد.
ص: 364
دیودار
اشاره
به فارسی «دیودار» و در کتب طب سنتی با نامهای «دیودار» و «صنوبر هندی» و «ابهل هندی» و یا به عربی آن «شجرة الجن» آمده است. به اردو نیز «دیودار» گفته میشود. به فرانسویCedre de Himalaya وCedre deodar des Indes و به انگلیسیHimalayan cedar وDeodar cedar گفته میشود. درختی است از خانوادهPinaceae نام علمی آنCedrus deodara (Roxb .) Loub . و مترادفهای آنCedrus Libani var deodara Loud . وAbies deodara Lindl . وPinus deodara Roxb . میباشد.
مشخصات
دیودار درختی است زیبا و بلند. ارتفاع آن تا 50 متر میرسد. برگهایش سوزنی، کبود رنگ به طول حدود 5 سانتیمتر. مخروطه میوه آن درشت، تخم مرغی شکل به رنگ قهوهای است. طول عمر این درختان بهطور کلی خیلی زیاد و تا 2000 سال تخمین زده شده است. چوب آن دارای صمغ فراوان با بوی مخصوص، قسمت خارجی چوب تنه درخت سفید رنگ و چوب داخلی آن به رنگ قرمز مایل به قهوهای میباشد.
درخت دیودار بومی ارتفاعات افغانستان و هیمالیا است. بذر آن در سال 1336 از هند به ایران وارد و در خزانه مرکز مطالعات اکولوژی نوشهر کاشته شد. رشد آن در
ص: 365
شرایط شمال ایران تا به حال رضایتبخش بوده و در سایر نقاط شمال نیز پراکنده شده و کاشته شده است.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در درخت دیودار صمغ، کولسترین 492] و اسانس روغنی فرّار وجود دارد. از چوب آن اسانسی با بوی بلسان گرفته میشود. در برگهای آن ویتامینC یافت میشود.]G .I .M .P[ در نوعی از این درخت که برگهای سوزنی آن تلخ نیست، در برگهای آن 250- 150 میلیگرم در هر 100 گرم برگ ویتامینC وجود دارد.]S .G .I .M .P[ در اسانس روغنی چوب آن سدرول 493] یافت میشود.
خواص- کاربرد
چوب درخت دیودار معرّق، بادشکن، مدّر و تببر میباشد. و برای رفع نفخ و ناراحتیهای ریوی و مثانه مفید است. اسانس آن معرّق، مدّر و برای ناراحتیهای پوست مفید میباشد. پوست درخت دیودار قابض و تببر است و برای اسهال خونی مفید است.
درخت دیودار از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است، بویژه اسانس آن خیلی گرم و خشک است. و از نظر خواص معتقدند که ورمهای سرد را تحلیل میبرد و درد محل گزیدگی سم سرد گزندگان را تسکین میدهد. خوردن جوشانده چوب آن برای فلج، لقوه، سستی، سکته، صرع و اکثر بیماریهای سرد دماغی و اعصاب و همچنین برای خرد کردن سنگ مثانه و کلیه، رفع اسهال بلغمی، سکسکه بادی، تحلیل گاز، نفخ شکم و رفع تبهای بلغمی نافع است و نشستن در جوشانده آن برای زخمهای مقعد مفید است. مضر ریه است و از این نظر باید با کتیرا و صمغ عربی و روغن بادام شیرین خورده شود. مقدار خوراک آن تا 4 گرم است.
مصرف این گیاه باید با نظارت پزشک متخصص انجام گیرد.
ص: 366
دیودار
ص: 367
پولیگالا
اشاره
در کتب طب سنتی فارسی که یکی دو قرن اخیر نوشته شده با نام «پولیگالا» ذکر شده و عربی آن «بولوغالون» و حشیشة الحلیب» است. به فرانسویPolygale وPolygala وHerbe aux laits و به انگلیسیPolygala وMilkwort نامیده میشود.
گیاهی است از خانوادهPolygalaceae و دارای گونههای مختلفی است. نام تعدادی از گونههای آنکه در طب سنتی مستعمل است عبارتاند از:
1.Polygala sibirica L . که از نظر خواص مشابهP .vulgaris Thunb . میباشد.
وP .tenuifolia Willd نیز نامیده میشود به انگلیسیSiberian milkwort و به چینی(Yao -Jao) نامیده میشود. اینگونه در چین و هند انتشار دارد و خواص آن درPentsao آمده است.
2.Polygala senega L . که در مناطق شرقی امریکای شمالی و کانادا میروید و ریشه خشک شده آن را که مصرف طبّی دارد، به انگلیسیSeneca snakewort وSenega مینامند. این گیاه را در بازار تجارت گیاهان دارویی پولیگالای ویرژینی نیز میگویند.
3.Polygala paniculata L . که بومی امریکاست.
4.Polygala japonica Houtt . که در ژاپن و هندوچین و کره انتشار دارد و دارای مصرف دارویی وسیعی میباشد.
5.Polygala vulgaris L ..
ص: 368
مشخصات
پولیگالا (گونهP .vulgasis ) گیاهی است چند ساله برگهای آن متناوب بیضی باریک کمی دراز بدون دمبرگ به ساقه متصل است. برگهای پایین ساقه کوچکتر از برگهای بالای ساقه است. گلهای آنکه در بهار ظاهر میشود به رنگهای قرمز، آبی و سفید است. ریشه آن در ابعاد یک مداد است که اطراف آن را برآمدگی سختی فرا گرفته و سر آن نیز برآمدگی بد شکلی دارد. پوست ریشه خاکستری و مغز آن چوبی و سفید و شکننده و بوی آن تهوعآور است. طعم آن تند کمی شیرین و محرک و تحریک سرفه کرده، آب دهان را زیاد میکند. در طب سنتی ریشه پولیگالا مستعمل است.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه گونهP .paniculata ماده متیل سالیسیلات 494] وجود دارد [هین . در ریشه گونهP .tenuifolia مواد سنجین 495]، پولیگالین 496] و اونسیسین 497] مشخص شده است [چونگ یائوچی .
خواص- کاربرد
گونهP .japonica :
در کره تمام گیاه اعم از ریشه و قسمت هوایی به عنوان تونیک و نیروبخش مردان و همچنین برای افراد مسن تجویز میشود [ایشی دویا]. جوشانده ریشه خشک شده گیاه را به عنوان نرمکننده سینه و اکسپکتوران و نیرودهنده میخورند [ایچی مورا]. و دارویی بر ضد سل است [اس- وای- لیو]. در تایوان این گیاه له شده را روی محل گزش مار میگذارند [لیو].
در هندوچین از گرد ریشه در موارد برونشیت، فراموشی ناتوانی جنسی و جلوگیری از احتلام در شب و بهطور کلی احتلام غیر ارادی و بیموقع تجویز میکنند.
ص: 369
گونهP .sibirica که ریشه آن شیرین، تند و گزنده، گرم و آرامبخش است را در کره به عنوان مسکّن، ضد درد و نرمکننده سینه میخورند [چونگ . و تونیک مردان است [ایشی دویا]. در چین ریشه آن برای تقویت حافظه، تحلیل بلغم، معالجه ورمها و همچنین برای معالجه بیخوابی، فراموشی و سرفه تجویز میشود [چونگ یائوچی .
سایر مصارف آن در چین برای آرامش اعصاب و رفع ناراحتیهای قلبی است.
[لوئی . و همچنین برای رفع سردرد، سینه درد، ادرار قرمز [ایشی دویا].، زردی، هیستری، تشنجهای کودکان، ورمهای پستان و احتلام غیر ارادی [استوارت . توصیه میشود و مفید است. بهطور کلی مهمترین مصرف این دارو مفید بودن آن برای ناراحتیهای سینه است. اطبای سنتی ایران سابقا این گیاه را برای مداوای استسقای سینه، ذات الریه، برونشیت، لارنژیت و همچنین در ناراحتیهای روماتیسمی تجویز میکردهاند.
در اندونزی دم کرده گیاهP .paniculata با شکر را برای معالجه سوزاک و لومباگو میخورند و گرد برگ خشک آن را روی زخمها میگذارند. در تهیه گرد باید دقت کرد زیرا اگر شیره آن به چشم برود التهاب و ورم چشم ایجاد میکند. در گینه جدید زنان با خوردن گلهای آن بر ضد عقیم بودن مبارزه میکنند.
در موارد وجود خراش یا زخم در دستگاه هاضمه و یا در موارد وجود اخلاط خونی نباید از ریشه پولیگالا استفاده کرد. مقدار خوراک گرد ریشه پولیگالا از 1 دسیگرم تا 1 گرم و از عصاره آن 5 سانتیگرم تا 1 گرم است. برای اطفال حد اکثر 1 دسیگرم داخل شربت کرده و بتدریج در تمام روز به آنها داده میشود.
روش تهیه شربت پولیگالا: 100 گرم ریشه پولیگالای ویرژینی را به مدت 24 ساعت در مقداری آب جوش دم کنند که صافشده آن 900 گرم شود و 1800 گرم قند به آن اضافه کرده و حفظ کنند و 30 گرم از این شربت را در پوسیونی داخل نموده، در موارد لازم میل کنند.
روش تهیه پوسیون پولیگالا: 5 گرم ریشه پولیگالا را در 150 گرم آب جوش دم کرده صاف نموده مقدار 30 گرم شربت تلو به آن اضافه کنند و بتدریج در عرض روز با قاشق میل کنند.
از گونههای مختلف پولیگالا، انواع زیر در ایران دیده شده است.
1.Polygala irregularis Boiss .. این گیاه یکساله است و برگهای آن خطی و دراز و در غرب ایران و جنوب غربی ایران دیده شده است.
ص: 370
2.P .dictyoptera Boiss .. یکساله است و در بلوچستان دیده شده است.
3.P .supina Shreb .. چند ساله است. شکل آن بسیار شبیهP .vulgaris است.
این گیاه در شمال ایران در گرگان، مازندران و در جابن در منطقه دماوند دیده شده است.
4.P .hohenackeriana F .et .M .. گیاهی است چند ساله. در مناطق البرز در کرج، در مرکز بین تهران و اصفهان، در آذربایجان در امیرآباد، خوی و تبریز، در غرب ایران در کوههای الوند و در اطراف رودخانه صیمّره دیده میشود.
5.P .major Jacq .. گیاهی است چند ساله که در دامنههای البرز در پل زنگوله و شیب شمالی کندوان و کرج، درّه چالوس، اطراف تهران و رودبار دیده میشود.
6.P .platyptera Bornm .. گیاهی است چند ساله در درّه چالوس و کرج دیده میشود.
گونههای ایرانی از نظر خواص طبی بررسی نشده و مصرف گونههای چند ساله آن مستلزم تجربه و آزمایش میباشد.
مصرف گونههای مختلف این گیاه باید با نظارت پزشک متخصص انجام شود.
ص: 371
روئینه
اشاره
به فرانسوی"Solidage " و"Solidage verge d'or " و به انگلیسیSolidago وGolden -rod گفته میشود. گیاهی است از خانواده کاسنیCompositae نام علمی آن:Solidago virga -aurea L . و مترادف آنS .serratifolia Bor . میباشد.
مشخصات
روئینه گیاهی است چند ساله به ارتفاع 100- 30 سانتیمتر. ساقه آن افراشته برگها متناوب، باریک، بیضی، دراز، نوکتیز و بدون دمبرگ و به ساقه چسبیده. برگهای پایین ساقه دندانهدار، با دندانههای ارّهای، گلهای آن زرد رنگ که کپهای در انتهای ساقه گلدهنده درازی در بالای گیاه ظاهر میشود. این گیاه با کاشت بذر و یا از طریق تقسیم بوته گیاه تکثیر میشود.
گیاه روئینه در جنگلهای مناطق معتدل اروپا و آسیا و امریکا میروید. در ایران در دامنههای البرز در کندوان، جنگل پل زنگوله و در گیلان دیده میشود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه ساپونین یافت میشود. به علاوه فلاونول
ص: 372
گلوکوزید کوئرسیترین 498] است که خاصیت معالجه بیماری هموراژیک نفریتیس 499] به گیاه میدهد. این بیماری ناراحتی و التهاب کلیه است که همراه با خونریزی میباشد و شاید وجود ماده ساپونین در گیاه تأثیر ماده فوق را در معالجه بیماری نامبرده افزونتر میسازد.]G .I .M .P[ به علاوه در گیاه یک ماده تلخ و تانن و لعاب و کمی اسانس وجود دارد.
خواص- کاربرد
در چین از دانههای گیاه برای حل کردن خون و تحلیل نفخ و گاز معده استفاده میشود. برای معالجه خونریزی داخلی و جراحتهای اختلالات عادت ماهیانه، وبا و اسهال تجویز میشود [استوارت . از جوشانده گیاه مایع شستوشو برای تحلیل ورم تهیه میشود [هاو]. برای معالجه بیماریهای کلیه و مثانه توصیه میشود [لیو].
در هند از گیاه به عنوان بادشکن، ضدعفونیکننده، مدّر و دفعکننده سنگ مثانه استفاده میشود. در اروپا برای استسقا تجویز میشود. برای قطع اسهال کودکان بخصوص در دوران ظاهر شدن دندانها به کار برده میشود. مقدار خوراک آن در جوشانده، 50- 10 گرم سرشاخه گلدار گیاه و یا ریشه گیاه را در هزار گرم آب میجوشانند و روزانه 5- 3 فنجان بین دو غذا میخورند. در مورد کودکان از شربت آن استفاده میشود به این ترتیب که 50 گرم سرشاخه گلدار گیاه خشک را در یک لیتر آب جوشانده و در حدود 1500 گرم قند به آن اضافه مینمایند و از این شربت یک قاشق سوپخوری هر ساعت به کودک میدهند. ممکن است صد گرم سرشاخه گلدار گیاه تازه را در 500 گرم آب بجوشانند آنقدر که محلول نصف شود و آن را در شیشههای سربسته نگهدارند و در مواقع احتیاج 3- 2 قاشق سوپخوری از آن را در شربت ساده یا دم کرده زیرفون ریخته و بخورند [بوتان .
مصرف این گیاه با احتیاط و زیر نظر پزشک متخصص باید انجام شود.
ص: 373
ذرت خوشهای
اشاره
به فارسی «ذرت خوشهای» و به فرانسویSorgho و به انگلیسیSorghum وMilo و به هندی «جوار» نامیده میشود. گیاهی است از خانواده غلاتGramineae جنسSorghum دارای گونههای مختلفی است که چند گونه آن بیشتر برای محصول دانه کشت و کار میشود و در طب سنتی نیز مورد توجه است، از جمله:
1. ذرت خوشهای که بیشتر از نظر محصول دانه برای خوراک انسان و دام و طیور مورد توجه است. به انگلیسی آن راGrain sorghum گویند. نام علمی آنSorghum vulgare (L .) pers . میباشد و گونه دیگری نیز که از نظر دانه بسیار مورد توجه استSorghum spicata میباشد که در افریقا غذای لذیذی به نام کوسکوس 500] از آن درست میکنند.
2. ذرت خوشهای شیرین که بیشتر برای تهیه قند و الکل و ملاس و سایر فرآوردههای نظیر مورد توجه است. به انگلیسی به آنSweet sorghum و به فرانسویSorgho sucre گویند. نام علمی آنSorghum Saccharatum Pers . و یا
Sorghum vulgare( L. )Pers. var Saccharatum Boerl.
میباشد.
ص: 374
چند رقم
ذرت خوشهای
ص: 375
مشخصات
ذرت خوشهای گیاهی است یکساله و در بعضی گونهها چند ساله بلندی بوته آن تا 2 متر نیز میرسد. برگهای آن دراز، نوکتیز و موجدار بدون دمبرگ است که ساقه را در آغوش میگیرد. میوه آن در گونههای مختلف به شکل خوشههای فشرده یا خوشهای باز است. دانهها در برخی گونهها مانند ذرت خوشهای شیرین در داخل پوسته قرار دارد و در بعضی دیگر مانند ذرت خوشهای سرعصایی که انتهای ساقه خوشهدهنده خمیده است، از پوسته خارج میشود. رنگ دانهها بسته به نوع و گونه ذرت خوشهای سفید، زرد، صورتی، قهوهای و در آخر سیاه میباشد.
وطن ذرت خوشهای افریقاست و در سایر مناطق عالم نیز انتشار دارد و کاشته میشود. در سرتاسر هند کاشته میشود و در ایران نیز در اغلب مناطق کاشته میشود.
نوع دانههای علوفهای آن به نامSorghum halepense (L .) Pers . در کرج و در آذربایجان، در اصفهان، اشترانکوه، مازندران، گوتوند و در بلوچستان میروید. در بلوچستان با نامهای محلی «حب» و «محمد عیسی» (در مکران) و «جواری) (در لاس بلاس) و «ققار جواری (در بابیان شهریق) نامبرده میشود و نوع دانههای آن(S .vulgare) در جالیزها و مزارع توتون در خراسان میروید و به شکل زراعت بزرگ نیز برای استفاده از دانه آن برای علوفه در ایران معمول شده است که در بعضی مناطق میکارند.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه ذرت خوشهای گونه(S .vulgare) وجود گلوکوزید دورین 501] تأیید شده است و در برگهای گیاه اسید سیانیدریک وجود دارد.
مقدارHCN در برگهای گیاه 25- 3 برابر بیشتر از مقدارHCN در شاخهها و ساقه گیاه است. بهطور کلی برگهای خشک گیاه در حدود 75- 12 درصد کلHCN موجود در گیاه را بسته به نوع گیاه در خود جای داده است.]G .I .M .P[ در گزارش دیگری آمده است که دانههای گیاه عاری ازHCN است. در گزارش بررسیهای شیمیایی
ص: 376
دیگری آمده است که در دانههای گیاه فورمیک اسید[502]، پالمیتیک اسید، استئاریک اسید، بوتیریک اسید، میریستیک اسید، مالتوز[503]، امولسین، چند گلوسید[504]، چند پروتئین 505]، تعدادی لیپید[506] و ویتامینهایA وB یافت میشود [روا]. برای اطلاعات تفصیلی بیشتر به4 :0691 وLynn index مراجعه شود.
خواص- کاربرد
در چین: ساقههای آن را سمّی میدانند زیرا دارای پروسیک اسید[507] است. از دانههای آن برای تهیه الکل استفاده میشود. پوست دانههای آن را کاملا خرد کرده و نرم میکوبند و با قند قهوهای و آب مخلوط کرده به صورت کمپرس گرم برای معالجه سرخک روی سینه میاندازند [هو]. دانههای آن برای تقویت معده مفید است [روا]. در هندوستان از دانه ذرت خوشهای به عنوان مدّر، مسکّن التهاب پوست و برای نرمکننده پوست استفاده میشود، ضمنا معتقدند که مبهّی است. در شیره گیاهی نوع شیرین آنHCN وجود دارد.
ص: 377
نیلوفر آبی
اشاره
به فارسی «نیلوفر» و «نیلوپر» و «نیلوبرگ» و به هندی «نیلوفل» و در کشمیر نیلوفر گفته میشود. در کتب طب سنتی نیز با نامهای نیلوفر و «کرنب الماء» و تخم آن را «حب العروس» ذکر میکنند. به فرانسویNenufar وNenuphar وLis d'eau و نوع مصری آن راNeruphar de Nil و به انگلیسیNenuphar وWater lily مینامند.
گیاهی است از خانوادهNymphaeaceae نام علمی گونههای مختلف آن عبارت است از:
1. «نیلوفر سفید اروپایی» با گل سفید که به فرانسوی آن راNenupar blanc وLis d'eau و به انگلیسیFragrant water lily وNymphaea alba of Europe گویند. نام علمی آنNymphaea alba L . یاNymphaea odorata میباشد.
اینگونه نیلوفر بومی شرق امریکاست و در هند در آبهای دریاچههای کشمیر و در اروپا و آسیا و سایر مناطق دنیا انتشار دارد. در ایران در شمال ایران بین رشت و لاهیجان در آبهای راکد میروید.
2. «نیلوفر زرد» یا «نیلوفر اصفر» که به فرانسویNenufar jaune وJaune des etangs و به انگلیسیYellow water lily گفته میشود. نام علمی آنNymphaea lutea L . یاNuphar luteum (L .) Sibth . میباشد. اینگونه در آبهای سراب نیلوفر کرمانشاه دیده میشود.
به گونهای از نیلوفر سفید مصری که به فرانسویNenuphar blancd'Egypte یا
ص: 378
Nenufar de nil
نامیده میشودLotus نیز گفته میشود و آن راNymphaea lotus که همانLotus egyptien است، مینامند.
گونههای دیگری با گل قرمز و گل سفید مایل به زرد نیز وجود دارد که در ایران کمتر دیده میشود و فقط در بعضی از باغها برای زینت وارد شده است. نوع گل قرمز آن راRed water lily به نام علمیNymphaea rubra Roxb . و نوع گل زرد کوچک آن را به نامPygmy water lily و به نام علمیNymphaea tetragona مینامند.
مشخصات
نیلوفر آبی سفید و زرد گیاهی است چند ساله دارای بیخ یا ریشه نسبتا ضخیم.
برگهای آن بزرگ، مدوّر به رنگ سبز برّاق و زیبا که در سطح آبهای استخرها و سرابها و آبهای راکد بهطور شناور میروید. و برگها دارای دمبرگ بلند است. گلهای نوع سفید آن سفید رنگ یا صورتی و نوع زرد آن به رنگ زرد تیره و درشت و روی برگها در سطح آب با دم گلی دراز ظاهر میشود. میوه آنها به صورت کپسول تخممرغی شکل است شبیه کپسول خشخاش که در آن دانههای آردی نیلوفر قرار دارد. ریشههای ضخیم و دانههای نیلوفر آبی خوراکی است. تکثیر آنها از طریق تقسیم گیاه در بهار انجام میگیرد. نوع سفید آن به آفتاب زیاد احتیاج دارد ولی نوع زرد آن، سایه آفتاب یا تمام سایه را میپسندد ولی به هر حال در آفتاب هم گل میدهد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در نوع سفید نیلوفر(N .alba) آلکالوئید نوفارین 508] وجود دارد. از ریشههای خشک شده آن آلکالوئید نمفئین 509] گرفته میشود که در سیستم اعصاب مسمومیت ایجاد میکند. در ریشه آن علاوه بر آلکالوئید نمفئین چند ماده عامل قابض وجود دارد. در گلهای آن گلوکوزید قلبی
ص: 379
نمفالین 510] مشخص شده است. در شکوفههای آن آلکالوئیدی مشابه نمفارین 511] یافت میشود که با مصرف آن در قورباغه و موش و خوک آزمایشگاهی و کبوتر ایجاد فلج مغزی 512] کرده و با مسموم کردن دستگاه هاضمه ایجاد مرگ نموده است. در گلها و ریشههای آن دو آلکالوئید وجود دارد که هر دوی آنها در حد مصرف مجاز، مسکّن درد و آرامکننده است. در ریشههای نیلوفر زرد 18 درصد نشاسته است و سایر موارد آن مشابه نیلوفر سفید است.
خواص- کاربرد
در هند: ریشه و ساقه آن قابض و کمی مخدّر است و در موارد اسهال خونی تجویز میشود. گلهای آن را برای کاهش نیروی جنسی مفرط میخورند. از دم کرده گلها و میوه آن برای بند آوردن اسهال و به عنوان معرق میخورند.
و اما طبق نظر حکمای طب سنتی ایران از نظر طبیعت گل نیلوفر آبی سرد و تر است و ریشه آن گرم و خشک و تخم آن سرد و خشک است و نیروی آن معمولا تا یک سال باقی میماند. از نظر خواص معتقدند که گل آن مقوی دماغ است و تشنگی و حرارت را تسکین میدهد. بوئیدن گل آن برای تقویت دماغ مفید است. خوابآور میباشد و سردرد را تسکین میدهد و دماغ را تروتازه مینماید. خوردن گل آن نیز برای موارد فوق و همچنین برای رفع خشونت سینه و سرفه گرم مفید است و زخمهای داخلی را که در اثر خوردن داروهای گرم ایجاد شده باشد، التیام میبخشد. اگر گل نیلوفر آبی را همراه با زعفران و دارچین بخورند و با این روش سردی آن را تعدیل نمایند برای تقویت و رفع خفقان نافع است و اگر قدری از ریشه آن را در دهان نگهدارند ورمهای حلق را فرو مینشاند و برای دیفتری نافع است. خوردن گل یا ریشه آن طبق دستور با دوز مجاز اسهال مزمن را بند میآورد و برای زخم رودهها و کاهش سیلان اسپرم و فرونشاندن نیروی جنسی مؤثر است و از احتلام غیر ارادی جلوگیری میکند. خصوصا اگر مخلوط با شربت خشخاش خورده شود. خوردن گل آن به تنهایی و یا با دواهای مناسب و دم کردههای مناسب برای آبله و سرخجه و سرخک
ص: 380
نافع است و اگر قبل از بروز بیماری خورده شود از بروز آن جلوگیری میکند و پیشگیریکننده است. و همچنین برای تسکین حرارت قلب و کبد و تبهای گرم حادّ مفید است. مضرّ مثانه است از این نظر باید با نبات و عسل خورده شود و مضرّ باه و نیروی جنسی است، از این نظر باید با انواع مغزهای گیاهی گرم و عسل خورده شود نظیر گردو و عسل. مقدار خوراک از گل آن تا 12 گرم و دم کرده تا 35 گرم. جانشین آن از نظر خواص بنفشه و یا بید و یا خطمی سفید است.
ریشه نیلوفر آبی برای اسهال مزمن و تحلیل ورم طحال و التیام زخم رودهها و قطع افراط در ترشح اسپرم مفید است. ضماد ریشه آن برای رفع درد معده و مقعد و مثانه و رفع ورم طحال و مقعد مفید است. مقدار خوراک از ریشه آن از 12- 4 گرم است. اسراف در خوردن آن نیروی جنسی را شدیدا کاهش میدهد.
تخم آن کاهشدهنده نیروی جنسی و قاطع ترشح اسپرم میباشد. و اگر چند بار خورده شود برای قطع ترشحات زیاد رطوبی رحم مفید است. ضماد تخم آن برای قطع خونریزی و رفع درد مثانه و جلوگیری از ترشحات زیاد عادت ماهیانه نافع است.
مقدار خوراک آن تا 12 گرم است.
شربت نیلوفر ملیّن است و برای سردرد گرم و تبهای گرم و تبهای صفراوی و سرفه و ذات الجنب و ذات الریه و خشونت سینه نافع است. برای تهیه آن در حدود 450 گرم نیلوفر تازه را گرفته در 2 کیلوگرم آب میخیسانند و پس از آن جوشانیده و مالیده و صاف میکنند و با 3 کیلوگرم قند سفید آن را جوشانیده قوام میآورند. اگر نیلوفر تازه نباشد مقدار کمتری در حدود نصف آن نیلوفر خشک مصرف میشود.
نیلوفر مصری
«نیلوفر مصری» یا «نیلوفر نیل»؛ در کتب طب سنتی با نام «بشنین» آمده است و در مصر آن را «عرایس النیل» هم میگویند. به فرانسویNenuphar de Nil یاLotus egyptien و به انگلیسیWater lily وEgyptian water lily گویند. گیاهی است از خانوادهNymphaeaceae دو گونه آن با نام علمیNymphaea lotus وNymphaea caerulea شبیه سایر ارقام نیلوفر آبی است. معمولا وقتی که آفتاب طلوع میکند سر از آب بیرون میآورد و چون غروب شود منقبض شده و سر در آب فرو میبرد. میوه آن نظیر سایر نیلوفرها کپسولی است شبیه کپسول خشخاش و کمی بزرگتر که دانههای آن در داخل کپسول قرار دارند. در مصر معمول است که این
ص: 381
دانهها را گرفته خشک کرده و به شکل آرد در میآورند و از آن نان تهیه میکنند.
ریشه آن ضخیم و متورم است و قسمت متورم آن را بهطور خام یا پخته میخورند.
پس از پخته شدن زرد رنگ شبیه زرده تخم مرغ میباشد و کمی معطّر است.
خواص- کاربرد
ریشه متورم پخته آنکه معمولا با گوشت پخته میخورند مقوی معده است و برای قطع اسهال صفراوی و شکم روش نافع میباشد. اگر با شیر خورده شود سرفه را قطع میکند. روغن گل آن برای رفع درد سر گرم و جنون نافع است و شربت آن از نظر خواص شبیه شربت نیلوفر است. دانههای آن محلل ورم است و برای بواسیر نافع میباشد. چون برای مثانه مضّر است معمولا آن را با عسل باید خورد. مقدار خوراک آن تا 90 گرم میباشد.
مصرف انواع نیلوفرها باید با احتیاط و با نظارت پزشک انجام گیرد.
ص: 382
نیلوفر آبی هندی
اشاره
به فارسی «نیلوفر آبی هندی» و «لاله مردابی» و در گیلان در شمال ایران «سعله باقلی» و به هندی «کانوال» میگویند. به فرانسویLotus sacre des hindoos وNelumbo وNelombo و میوه آنFeve d'Egypte و به انگلیسیEast indian lotus وSacred lotus وHindoo lotus نامیده میشود. گیاهی است از خانوادهNymphaeaceae در بعضی مدارک آن را در خانوادهNelumbonaceae مینویسند. نام علمی آن:Nelumbo nucifera Gaertn . و مترادفهای آنNelumbium speciosum Willd . وNelumbium nelumbo (L .) Druce . وNelumbium caspicum Etchw . میباشد.
مشخصات
نیلوفر هندی گیاهی است آبی چند ساله با برگهای به رنگ سبز فلزی، پهن دایرهای شکل با دمبرگ بسیار دراز ساقه مانند به طول 2- 1 متر. گلهای آن معطّر، پهن درشت به عرض 15- 10 سانتیمتر به رنگ قرمز با کنارههای صورتی و سفید که در تابستان ظاهر میشود. تکثیر آن با تقسیم ریشه و کاشت آن در بهار صورت میگیرد. از این گیاه ارقامی با گلهای زردرنگ و قرمز آتشین نیز وجود دارد. نیلوفر هندی به آفتاب کامل احتیاج دارد و در آببندها و دریاچهها و استخرهای کاملا آفتابی میروید.
هندوها معتقدند که بودا در مغز دانه یک نیلوفر هندی متولد شده و به همین دلیل است
ص: 383
که این گیاه در چین و در هند از روزگاران کهن یک گیاه مقدس بوده است.
نیلوفر هندی بومی آسیاست و در سال 387 پس از میلاد به اروپا وارد و منتشر شده است. در مناطق مختلف آسیا و در چین و هند و ایران و سایر مناطق دنیا انتشار دارد. در ایران در شمال ایران در گیلان در آبهای راکد و آببندها و استخرهای رشت و بین رشت و لاهیجان فراوان دیده میشود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر خواص و ترکیبات شیمیایی در برگها و دمبرگ و دم گل شبیه ساقه نیلوفر هندی و همچنین در جنین دانه آن آلکالوئید نلومبین 513] یافت میشود.
در برگهای آن آلکالوئید نوسیفرین 514] و رومرین 515] و نورنوسیفرین 516] مشخص شده است. از برگهای تازه آن با عصارهگیری در حدود 1/ 0 درصد نلومبوزید[517] به دست میآید که کوئرسیتین 3- گلوکوگلوکورونید[518] است.]G .I .M .P ,S[
در گزارش بررسیهای شیمیایی دیگری که روا تهیه کرده آمده است که در گیاه مواد گلوسید، نشاسته، آسپاراژین، چربی، نلومبین و ویتامینC وجود دارد و در گرد ساقههای زیرزمینی یا ریزوم گیاه سوکروز [تاکاهاشی یوکویاما]. و رافینوز[519] و استاچیوز [کیتاهارا]. یافت میشود. بررسیهای [تومیتا و دیگران**] نشان میدهد که آلکالوئیدهای گیاه در برگها، دمبرگها و لپههای دانههای آن وجود دارد ولی در ریشه و ساقه زیرزمینی آن آلکالوئید یافت نمیشود. آلکالوئیدهایی که از نیلوفر هندی جدا شده است، عبارتاند از: نوسیفرین، رومرین، و نورنوسیفرین. در مورد آلکالوئید نلومبین اشاره شده است که سمّی میباشد [چیو، کاریونه و کیمورا].
ص: 384
خواص- کاربرد
روا محقق و دانشمند در مورد خواص نیلوفر هندی چنین مینویسد: «بهطور کلی قسمتهای مختلف گیاه از جمله گرههای ریشه، برگها، ساقهها یا دم گل و دمبرگها و گلها، گلبرگها، پرچم یا آلات نر گل و میوه و دانه آن به عنوان مقوی و تونیک و برای معالجه اسهال، قطع احتلام در شب و احتلامهای غیر ارادی مفید است.» سایر محققان برای قسمتهای مختلف اندام گیاه جداگانه خواصی ذکر کردهاند. در ساقههای زیرزمینی جوانتر و در لپههای دانه گیاه نوعی نشاسته مغذی و مقوی شبیه آروروت وجود دارد که آن را در آب جوشانیده و به صورت فرنی رقیق برای معالجه اسهال ساده و اسهال خونی به بیماران میدهند [استوارت، هوپر و هین . (در مورد آروروت به قسمت گندم در جلد اول مراجعه فرمایید). برگ، گلبرگها، میلههای مادگی گل و قسمت اسفنجی بدون دانه میوه و همچنین جنین دانه و ساقههای زیرزمینی با ریشههای آن همه دارای خاصیت بند آوردن خون میباشند. به علاوه ریشههای آن قابض، خنککننده و مبرّد است و برای خون مفید میباشد و برای معالجه و قطع خروج خون و اخلاط خونی از ریه همراه با سرفه، قطع احتلام شب، معالجه وجود خون در ادرار و قطع خونروی از رحم یا روده و شکم [چونگ یائوچی ، ناراحتیهای ریهها، ذات الریه و سرفه مفید است [لوئی . به علاوه برای آفتابزدگی [هو].، ترشح زیاد و مفرط عادت ماهیانه [مینات ، اسهال خونی و وبا [فوکود] اثر مفید دارد.
جنین دانه نیز برای معالجه وبا [جومل . و ترشح غیر ارادی اسپرم [استوارت مفید است. اگر مقداری از آن خورده شود خواب را زیاد میکند [فوکود]. دانه آن جریان گردش خون را تنظیم و تسریع کرده و برای افزایش نیروی جنسی و مردانگی نافع است. از دانه آن برای معالجه ترشحات سفید مفرط مهبل و سوزاک تجویز میشود [استوارت . برای عرق کردن در شب و عصبانیت و کم خوابی [لوئی . و ناراحتیهای زنانگی نیز مفید است. به علاوه تشنگی را فرو مینشاند و ضد قی میباشد [چیو].
برگهای گیاه برای رفع ناراحتیهای پس از زایمان یا دوره نفاس یعنی 42 روز پس از زایمان مفید میباشد [استوارت و ایشی دویا]. برگهای آن ضد تب و پادزهر مسمومیتهای قارچی است [استوارت . گلهای آن قابض است [گررو]، تببر و ضد وبا میباشد [مینات .
ص: 385
در کامبوج از دم کرده ریشه نیلوفر هندی به صورت چای برای رفع ترشحات مفرط عادت ماهیانه استفاده میشود. در هند گلها و گلبرگهای آن را کوبیده و له کرده در موارد سیفیلیس به کار میبرند و از دانه آن به عنوان یک داروی مبرّد و خنککننده علاوه بر موارد فوق برای بیماریهای پوست و جذام نیز مصرف میشود.
نیلوفر هندی دارای آلکالوئید سمّی است و مصرف آن باید در حد مجاز و با نظارت پزشک متخصص انجام گیرد.
توضیح: توجه شود که نیلوفر هندی که گل آن قرمز است و نامهای علمی آن در این بخش آمده است و نیلوفر قرمز آبی که نام آن به انگلیسیRed water lily و نام علمی آنNymphaea rubra میباشد و مشخصات و خواص آن در بخش نیلوفر آبی در این کتاب ذکر شده، دو نوع نیلوفر متفاوت هستند و فقط رنگ گلهای آنها ممکن است یکسان باشد.
ص: 386