گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد سوم
بهمن





اشاره

ریشه گیاهی است که بسته به رنگ آن «بهمن سفید» یا «بهمن سرخ» گفته می‌شود.
به فرانسوی گیاه راBehen وBen و ریشه آن راRacin de behen نامند و به انگلیسی آن را از انواع‌Centaury می‌شناسند. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Centaurea behen L . است و مترادفهای آن‌Behen album de Rauw . وCentaurea alata Lam . وC .acuta Vahl . می‌باشد.
این ریشه را در هند نیز به نام سفید بهمن نام می‌برند.
در کتب طب سنتی وقتی از ترکیب داروها ذکر می‌شود در مواردی از بهمنان نیز نامبرده می‌شود. منظور بهمن سفید و سرخ است که از نظر خواص دارویی تا حدود زیادی مشابه هستند.
توضیح: میوه درخت شوع نیز که از آن روغن می‌گیرندBen گویند. این میوه در این کتاب با نام حب البان آمده است.

مشخصات

بهمن گیاهی است دو ساله به رنگ سبز پریده. ساقه آن افراشته، قسمت بالای ساقه با شاخه‌های زیاد چتری است و بلندی گیاه 40- 30 سانتی‌متر می‌باشد. برگهای آن با بریدگی پهن کمی زبر با رگبرگهای برجسته‌ای است. سطح برگ پوشیده از تار سفت خار مانند می‌باشد. گلهای آن زرد با دم گل نسبتا دراز پوشیده از برگچه‌هایی که
ص: 387
مجموعا به صورت مخروطی درآمده که در رأس آن یک دسته گل قرار دارد. ریشه آن که در طب سنتی مستعمل است، نسبتا ضخیم عمودی شبیه هویج و کوچکتر ولی سخت و ناهموار و ناصاف است و دو نوع دارد یکی به رنگ زرد روشن یا سفید و دیگری سرخ‌رنگ است و طعم آن کمی شیرین می‌باشد. این گیاه از گیاهان بومی ایران است. در ایران در غرب در کردستان، اشتران‌کوه، کرمانشاه، همدان و نواحی مرزی غرب و در گوتوند و همچنین در اطراف تهران، ری، رنه دماوند و در مشرق در خراسان و در جنوب در فارس در چرمکان و کنار تخت دیده می‌شود.
در بعضی کتب آمده است که چون ریشه این گیاه را در ماه بهمن از خاک خارج کرده و به بازار عرضه می‌نمایند آن را بهمن گویند ولی به هر حال باید توجه نمود که فرانسوی‌ها برای آن نامی در این ردیف دارند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه گیاه وجود یک ماده متبلور تلخ به نام لاکتون بهنین 520] تأیید شده است.]G .I .M .P[

خواص- کاربرد

در هند از ریشه بهمن برای تقویت نیروی جنسی، برای معالجه یرقان و ناراحتی‌های سنگ در بدن تجویز می‌شود.
ریشه بهمن از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و بهمن سرخ گرمتر است و از بهمن سفید از خواص بیشتری دارد. و عده‌ای از حکما هر دو بهمن را گرم و تر می‌دانند. از نظر خواص معتقدند که برای تقویت نیروی جنسی و ازدیاد اسپرم بسیار نافع است و بدن را فربه می‌کند. بازکننده انسداد مجاری عروق و برطرف‌کننده نفخ و گاز است. برای سردمزاجان داروی خوبی است و برای خفقان، یرقان، خرد کردن سنگ کلیه و مثانه بخصوص اگر با ادویه مناسب خورده شود، بسیار مفید است. بهمن سرخ برای تقویت نیروی جنسی و انعاظ قوی‌تر از بهمن سفید است.
اگر آن را در آب بپزند به طوری که خوب پخته شود، مانند حلیم شود و آب آن را با شکر ناشتا بخورند برای فربه کردن بدن بسیار مفید است، خصوصا اگر با بادام و نخود
ص: 388
پخته و خورده شود. ضماد آن با نمک تلخ و عسل برای درخشان کردن رنگ چهره زنان داروی بسیار نافعی است. اگر بهمن سفید با زعفران مخلوط و از آن شیافی تهیه کرده و در مهبل گذارده شود برای پاک کردن و خوشبویی رحم مفید است. چون بهمن‌ها هر دو برای قسمت سفلای بدن مضّر است توصیه می‌شود که با انیسون و کتیرا و عناب خورده شود. مقدار خوراک از جرم بهمنها تا 10 گرم و از آب دم کرده آن تا 100 گرم است. تا حدی که مقدار جرم دم شده از 10 گرم تجاوز ننماید. هریک از دو بهمن جانشین دیگری است و جانشین بهمنها از نظر خواص هم وزن آنها تودری و نصف وزن آنها لسان العصافیر است. جانشین بهمن سرخ درونج است و جانشین بهمن سفید زرنباد.
مصرف بهمنها باید با نظارت پزشک متخصص انجام پذیرد.
توضیح: در متن فوق نامی از اصطلاح «نمک تلخ» برده شد. نمک تلخ را در کتب طب سنتی «ملح المّر» نام می‌برند و این‌طور تعریف شده است که رنگ آن مایل به سفید و یا تیره و کمی زرد و از تمام اقسام نمک گرمتر است و آن را مخلوط با صمغ زیتون برای التیام زخمها به کار می‌برند، خیلی مؤثر است و مقدار خوراک آن را در حدود 3- 2 گرم ذکر کرده‌اند. عده‌ای آن را قسمی «ملح نفطی» می‌دانند.
نمک نفطی معدنی است به رنگ سیاه و بدبو که آن را می‌سوزانند تا سفید شود و مسهل بسیار مؤثری است و قی‌آور می‌باشد. مقدار خوراک آن تا 4 گرم است.
ص: 389

بهمن پیچ

اشاره

«بهمن پیچ» دارویی هندی است که گیاه آن به انگلیسی‌East idian screw tree گفته می‌شود. میوه گیاهی است. گیاه آن از خانواده‌Sterculiaceae نام علمی آن‌Helicteres isora L . می‌باشد.

مشخصات

درختی است که در جنگلهای خشک غرب و مرکز هند از بیهار تا مناطق غرب جامو و در سیلان و استرالیا انتشار دارد. میوه آن خمیده و مارپیچی است و در بازار دارویی ایران با نام بهمن پیچ عرضه می‌شود. میوه آنکه مصرف دارویی دارد از برچه‌های باریک پیچیده‌ای که کلا به شکل مخروط به طول 5- 4 سانتی‌متر می‌باشد تشکیل شده است. برچه‌ها کرکدار به رنگ مایل به سبز و در هریک از آنها یک ردیف دانه قهوه‌ای رنگ گوشه‌دار قرار دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه بخصوص در پوست درخت وجود مواد فیتوسترول، کلروپلاست پیگمان 521] و یک هایدروکسی- کوبوکسیلیک اسید[522] و یک
ص: 390
ماده رنگی به رنگ زرد نارنجی و ساپونین و قند و فلوبوتانن 523] و لیینین تأیید شده است.
.] S. G. I. M. P [

خواص- کاربرد

میوه درخت نرم کننده پوست و مخاط است و قابض می‌باشد و برای رفع نفخ شکم اطفال و گریپ روده بچه‌ها نافع است. از پوست درخت در هند برای معالجه اسهال و اسهال خونی و صفرایی بودن استفاده می‌شود. از عصاره ریشه آن برای معالجه بیماری قند و رفع چرک حفره‌های بدن خصوصا چرک که در اثر عفونتهای ابتدایی در ریه می‌باشد به کار می‌رود. در هاینان از گیاه به عنوان تب‌بر استفاده می‌شود [تاناکا، اوداشیما]. در شبه جزیره مالایا از میوه آن در یک ترکیب دارویی تانن‌دار برای تقویت زنان پس از وضع حمل مصرف می‌شود [ریدلی . و از میوه و ریشه آن تواما برای افزایش اشتها و معالجه روماتیسم استفاده می‌شود [گیملت برکیل**].
در اندونزی از میوه آن در استعمال داخلی و خارجی برای معالجه گرفتگی عضلات و بیماری‌های پشت و کمر استفاده می‌شود [هین . تخم آن مدّر است و نرم کننده سینه است و در موارد برونشیت و ناراحتی‌های گلو و ریه‌ها و سرفه و سرماخوردگی نافع است و به عنوان پادزهر گزش عقرب مصرف می‌شود.
مصرف بهمن پیچ بخصوص در مورد اطفال باید با نظارت پزشک متخصص انجام گیرد.
ص: 391

دیفن باخیا

اشاره

در ایران با نام خارجی آن «دیفن باخیا» شناخته می‌شود. به فرانسوی‌Dieffenbachie و به انگلیسی‌Dumbe cane وTuftroot گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Araceae و سابقاAroidaceae نام علمی آن برای چند گونه معمول که باغبانها به عنوان گیاه داخل منزل می‌کارندDieffenbachia seguine (Jack) Schott و انواع دیگر آن یکی‌Dieffenbachia amoena (به انگلیسی‌Tuftroot ) و دیگری‌Dieffenbachia picta (به انگلیسی‌Spotted dieffenbachia ) می‌باشد. نام علمی این گیاه به افتخارJ .F .Dieffenbach ، گیاه‌شناس آلمانی، گذارده شده است.

مشخصات

گیاهی است چند ساله برگهای آن بیضی نوک‌تیز پهن و بزرگ به ابعاد 25- 18* 8- 7 سانتی‌متر به رنگ سبز تیره با لکه‌های سبز روشن نامنظم و بین رگبرگها لکه‌های سفید. ساقه آن سبز استوانه‌ای نسبتا ضخیم و افراشته و سریع الرشد است. بلندی آن در مواردی که در گلدان داخل منزل کاشته می‌شود تا یک متر هم می‌رسد. گیاهی است که به آب زیاد احتیاج دارد و در محل نیم‌آفتاب در خانه باید گذارده شود. مناطق حارّه و گرم را دوست دارد و در مناطق معتدل، در داخل منزل و یا در گلخانه کمی مرطوب و گرم باید نگهداری شود. درجه حرارت متوسط 7 درجه
ص: 392
سانتی‌گراد برای آن مناسب است و اگر از 7 درجه کمتر شود صدمه می‌بیند.
تکثیر آن از طریق قلمه ساقه آن است و در حرارت هوای 26 درجه سانتی‌گراد زود ریشه می‌دهد. از پاجوشهای آن هم می‌توان برای تکثیر استفاده نمود.
در مناطق با هوای خشک باید روی برگهای آن مرتبا آب‌پاشی کرد که مرطوب و شفاف باشد.
این گیاه بومی امریکای حارّه است و گونه ابلق آن بومی کلمبیا، ونزوئلا و اکوادور است. در ایران به عنوان گیاه زینتی در گلخانه و یا در خانه کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی عصاره آن سمّی است و ساقه‌های زیرزمینی و ریزوم گیاه دارای اکسالات کلسیم می‌باشد.

خواص- کاربرد

در مالایا برگهای آن را برای معالجه روماتیسم و تحلیل ورم به کار می‌برند. برای این کار برگها را به صورت گرد در می‌آورند و به صورت ضماد می‌مالند و یا آن را در روغن می‌جوشانند و به صورت مرهم می‌مالند.
این گیاه سمّی است و مصرف آن باید با احتیاط و با نظارت پزشک باشد.
ص: 393

پنبه

اشاره

به فارسی «پنبه» و «جوزق» و در اصفهان «کلوزه» گویند. در کتب طب سنتی با نام عربی آن «قطن» آمده است. به فرانسوی بوته آن راCotonnier و ثمر آن راCoton و به انگلیسی‌Cotton وCotton plant نام‌اند. گیاهی است از خانواده پنیرک‌Malvaceae دارای گونه‌های مختلفی است که به صورت بوته یکساله و یا درختچه می‌روید. نام علمی معروف‌ترین آنها عبارت است از:Gossypium herbaceum L . وG .hirsutum L . وG .arboreum L . وG .barbadense L . وG .peruvianum Gav . می‌باشد.
دو گونه اولی گونه‌هایی هستند که اغلب پرورش داده می‌شوند و در اکثر نقاط عالم از جمله ایران، مصر، امریکا، شوروی و سایر نواحی دنیا برای تهیه الیاف پنبه کاشته شده و منشأ ارقام مختلف اصلاح شده پنبه فعلی مزروع می‌باشد. سایر گونه‌ها نیز در پرو و برخی نقاط عالم کاشته می‌شود.

مشخصات

پنبه مزروع ایران گیاهی است یکساله که ارتفاع آن تا 1 متر، برگهای آن پنجه‌ای، متناوب، سطح آنها را اغلب تار تیره رنگی می‌پوشاند. گلهای آن زرد رنگ روشن است که در بن گلبرگها لکه‌های تیره‌ای وجود دارد. میوه آنکه به قوزه پنبه معروف است در ابعاد یک گردو و در داخل آن دانه‌های پنبه یا به اصطلاح
ص: 394
میوه با کپسولهای رسیده پنبه
پنبه دانه قرار دارد. سطح دانه‌های پنبه تیره رنگ سخت و پوشیده از تارهای سفید (در بعضی ارقام خرمایی) سلولوزی می‌باشد که پس از رسیدن قوزه و باز شدن آن، این تارهای سفید از هم باز شده و آماده چیدن می‌شود. تارهای پنبه در بعضی ارقام با طول مساوی و در برخی ارقام کوتاه و بلند هستند.
در اثر اصلاح و پرورش ارقام پنبه تلاش می‌شود که ارقام اصلاح شده با طول تار هرچه درازتر و یکنواخت‌تر و محکم‌تر به دست آید.
در دانه پنبه مقدار قابل ملاحظه‌ای (در حدود 20 درصد) روغن وجود دارد که برای تهیه روغن خوراکی نباتی استخراج می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه پنبه مواد بتائین، کولین، و سالیسیلیک
ص: 395
اسید[524] وجود دارد. در برگها و گل بدون گلبرگ پنبه در گونه‌G .hirsutum گلوکوزید کوئرسی‌مریترین 525] مشخص شده و از گلبرگهای آنکه جداگانه بررسی شده است، کوئرسی‌مریترین و ایزوکوئرسی‌تین 526] جدا شده است.]G .I .M .P[ در دانه پنبه برحسب ارقام مختلف 30- 18 درصد روغن ثابت قابل استخراج یافت می‌شود.
بررسی شیمیایی دیگری نشان می‌دهد که در روغن پنبه اولئین و ماده سمّی به نام گوسیپول 527] وجود دارد [یونگ کن . و در کنجاله تخم پنبه پس از روغن‌کشی برحسب وزن خشک آن در حدود 8/ 3 درصد گلوتامیک اسید یافت می‌شود [کریشنا ماکار راماچاندران . آقای راماچاندران نظر داده است که ماده ال- گلوتامیک اسید در حالت آزاد برای معالجه کمبودهای روانی در کودکان و نوجوانان اثر مفید دارد.
در هر 100 گرم آرد تخم پنبه که پس از روغن‌کشی از دانه تهیه می‌شود مواد زیر وجود دارد:
آب 6 گرم، پروتئین 48 گرم، مواد چرب 6 گرم، هیدراتهای کربن 31 گرم، کلسیم 283 میلی‌گرم، فسفر 1112 میلی‌گرم، آهن 6/ 12 میلی‌گرم، ویتامین‌A 60 واحد بین‌المللی، تیامین 21/ 1 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 84/ 0 میلی‌گرم و نیاسین 5/ 6 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

پوست ریشه پنبه قاعده‌آور است و در دوران وضع حمل به عنوان داروی کمک برای تسهیل وضع حمل به کار می‌رود. زیرا دارای خاصیت اکبولیک 528] می‌باشد.
داروهای اکبولیک داروهایی هستند که در اثر انقباض عضلات رحم موجب تسریع تولد جنین را فراهم می‌نماید و یا در موارد لازم موجبات سقط جنین می‌شوند. در هندوچین (کامبوج) از تمام اندام گیاه پنبه(G .Herbaceum) به عنوان تب‌بر استفاده می‌شود. جوشانده گیاه را برای معالجه مالاریا و سایر انواع تبها می‌خورند. دم کرده گلها و برگهای گیاه را برای نرم کردن سینه می‌خورند. در استعمال خارجی از
ص: 396
شاخه پنبه
خیس کرده غلیظ گلها و برگ پنبه در آب برای تحلیل ورمها مصرف می‌شود. ریشه پنبه قابض و مدّر است و برای معالجه اسهال خونی مفید است و در استعمال خارجی نرم کننده ورم است و دود آن برای بواسیر مفید می‌باشد [می‌ناتت و پتلو]. در اندونزی فقط از ضماد برگهای له‌شده پنبه استفاده کرده و به کمر می‌اندازند تا ناراحتی‌های مثانه و دفع ادرار رفع شود [وان‌استی‌نیس- کروزمان .
در روغن تخم پنبه ماده گوسیپول که سمّی است وجود دارد و برای مصرف پروتئین تخم پنبه و همچنین روغن آن باید قبلا این ماده سمّی حذف شود.
کنجاله تخم پنبه که پس از گرفتن روغن از تخم به دست می‌آید در حدود 8/ 3
ص: 397
درصد گلوتامیک اسید دارد که در حالت آزاد برای معالجه کمبودهای دماغی اطفال و نوجوانان مفید است.
از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گیاه پنبه گرم و خشک و دانه آن گرم و تر است. از نظر خواص معتقدند که ضماد گیاه پنبه سوخته که به حد خاکستر نرسیده باشد برای تحلیل ورم و رفع خارش مقعد و سوختگی آتش و جذب چرک زخمهای عمیق مفید است.
خوردن مغز تخم پنبه برای نرم کردن سینه و شکم نافع است و برای تسکین سرفه مفید می‌باشد. اشخاص سرد مزاج بهتر است آن را با شکر و دارچین بخورند. مغز تخم پنبه در گرم‌مزاجها مقوی نیروی جنسی است و برای ازدیاد اسپرم مؤثر است. مقدار خوراک آن تا 20 گرم است.
خوردن آب برگ تازه پنبه در حدود 100 گرم که به تدریج در دفعات با شربت سیب خورده شود، اسهال اطفال را بند می‌آورد و برای نوجوانان نیز این خاصیت را دارد.
ضماد آب برگ پنبه با روغن گل برای نقرس بسیار مفید است و ضماد آن با برگ خرفه برای درد مفاصل گرم و سرد نافع است. اگر در دم کرده برگ تازه مخلوط با کمی ریشه گیاه بنشینند برای اختناق رحم و برای رفع درد آن نافع است و پاشیدن گرد برگ آن خون جراحت و زخم را بند می‌آورد. تخم پنبه برای کلیه مضّر است و از این نظر باید با بنفشه خورده شود.
در هند از تخم پنبه به عنوان نرم‌کننده پوست و مخاط و ملیّن و نرم‌کننده سینه و برای افزایش ترشح شیر و برای افزایش نیروی جنسی می‌خورند و در موارد سردرد برای رفع سردرد می‌خورند. و از پوست ساقه پنبه و ریشه پنبه به عنوان قاعده‌آور و افزایش‌دهنده ترشح شیر استفاده می‌شود. آب برگ پنبه در موارد مارگزیدگی و عقرب‌زدگی به کار می‌رود.]G .I .M .P[
این گیاه به علت داشتن ماده سمّی گوسی‌پول باید با احتیاط و با نظارت پزشک، در حد مجاز مصرف شود.
ص: 398

آناغالس

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «آناغالس» و «آناغالس دشتی» و به عربی «عین الجمل» و «زغلیله» ذکر می‌شود. به فرانسوی آن راMouron rouge وMouron وMouron des champs وMargeline و به انگلیسی‌Red pimpernel وScarlet pimpernel گویند. گیاهی است از خانواده‌Primulaceae نام علمی آن‌Anagallis arvensis L . یاAngalis arvensis L . و مترادف آن‌A .orientalis Hort .ex F .et Mey . می‌باشد. گونه دیگری که گلهای آن آبی است به فرانسوی‌Mouron bleu و نام علمی آن‌Anagallis caerulea (Gouan) Schreb . و مترادف آن‌A .foemina Mill . می‌باشد.

مشخصات

آناغالس گیاهی است یکساله به ارتفاع کمتر از یک وجب و گسترده روی زمین.
ساقه آن با مقطع 4 گوش، برگها متقابل بدون دمبرگ بیضی دایره‌ای نوک‌تیز. گلهای آن قرمز با دم گل بلند. میوه آن پیکسید (کپسول شکوفا که از طرف سرباز و شکفته می‌شود) و دانه‌های ریز در داخل آن قرار دارد. دانه‌های آناغالس که در ابعاد دانه‌های خشخاش است، بسیار تند و تلخ می‌باشد. هر دو گونه فوق یعنی آناغالس قرمز و آناغالس آبی در ایران می‌رویند. در اغلب کتب طب سنتی آناغالس گل قرمز را آناغالس نر و آناغالس با گل آبی و لاجوردی را آناغالس ماده می‌خوانند. البته آقای
ص: 399

Miller
گیاه‌شناس نیز آناغالس با گلهای آبی را آناغالس ماده نامگذاری نموده است.
آناغالس با گلهای قرمز در تمام هند به صورت یک گیاه هرز می‌روید. در ایران در آذربایجان در تبریز، دیزه سیامک و در شمال ایران در گرگان، بندر گز، مازندران، محمودآباد، درّه هراز و در گیلان در جنوب آستارا، سفیدرود، جنوب رشت، لاهیجان، در بلوچستان در گشت و چاه‌بهار و بشاگرد، در منطقه البرز و دماوند در نواحی غرب در قزوین، بروجرد و تفرش و کرمانشاه و در کرند در اراک در کوه رزوند در خوزستان در اهواز، دزفول، شوشتر و در کرمان بین بم و جیرفت، در فارس در دالکی، بوشهر و در جزیره قشم و در خراسان می‌روید.
آناغالس با گلهای لاجوردی در جنوب غرب در دالکی، کازرون، در خرابه‌های شوش، در بوشهر، آبادان و مسجد سلیمان و در شمال غرب در تبریز، بلوچستان، مکران و در دامنه‌های البرز در اطراف تهران دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه مواد ساپونین و آنزیم 529] وجود دارد. در گیاه دو ساپونین گلوکوزیدی 530] مشخص شده است. ریشه گیاه همین‌که مدتی بماند بوی عطر سنبل الطیب از آن برمی‌خیزد و دارای گلوکوزیدی به نام سیکلامین 531] است. آناغالس برای گوسفند سمّی است ولی مقدار سمّیت آن از گیاهی تا گیاه دیگر فرق می‌کند.

خواص- کاربرد

گیاه آناغالس قرمز در هند در موارد یرقان، ناراحتی‌های مغزی، هاری، بیماری ترس از آب، صرع، استسقا، جذام و مالیخولیا تجویز می‌شود و به عنوان ضد سم در موارد مارگزیدگی کاربرد دارد.
از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی ایران آناغالس گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که خشک‌کننده است و باز کننده انسداد و گرفتگی مجاری
ص: 400
عروق می‌باشد. غرغره آب برگ و میوه آن برای رفع ناراحتی‌های مغزی و پاک کردن سر از بلغم و تسکین درد دندان مفید است. اگر قطره آن در بینی ریخته شود نیز همین خاصیت را دارد. اگر آن را با عسل مخلوط کرده در چشم بکشند برای ضعف بینایی و زخمهای چشم و سایر ناراحتی‌های پوستی اطراف چشم نافع است. ضماد آن برای بیرون آوردن خار و تیغ از اعضای بدن جلوگیری از توسعه زخمهای چرکین و بد و باد سرخ و التیام جراحتها مفید است. مقدار خوراک آن از 5- 2 گرم است و جانشین آن از نظر خواص ارطنیثا می‌باشد.
مصرف این گیاه باید با نظارت پزشک انجام گیرد.
ص: 401

توتون

اشاره

به فارسی «توتون» و «تنباکو» نامیده می‌شود. به فرانسوی‌Tabac و به انگلیسی‌Tobacco گفته می‌شود. نوعی از آن را که برای قلیان مصرف می‌شود (تنباکوی قلیان)Persian tobacco نام‌اند. گیاهی است از خانواده‌Solanaceae نام علمی آن‌Nicotiana tabacum L . (توتون کردستانی) و گونه‌های دیگری از آن با نامهای علمی‌N .tabacum var macrophylla یاN .macrophylla (تنباکوی برگ درشت) وN .rustica L . وN .chinensis وN .quadrivalvis نیز وجود دارند که در مناطق مختلف عالم مورد کشت و کار قرار می‌گیرند.
از برگهای گونه‌N .tabaccum توتونهای مرغوب هاوانا(Tabac commun) ، توتون ویرژینی(Tabac de Virginie) و توتون امریکایی‌Tabac americain) یا(Goundi تهیه می‌شود. و از توتونهای معمول برای سیگار است.
از برگهای گونه‌N .macrophylla توتون مریلاند(Tabac de Maryland) تهیه می‌شود و از برگهای گونه چینی توتون یا ترکی(Tabac Turc) تولید می‌شود.

مشخصات گیاه

تنباکو یا توتون گیاهی است علفی یکساله دارای ساقه خشبی یا نرم به بلندی 2- 5/ 1 متر. گلهای آن خوشه‌ای که به‌طور گروهی در انتهای شاخه گل‌دهنده به رنگ قرمز یا قرمز مایل به سفید ظاهر می‌شود. برگهای آن ساده اغلب کامل، کرکدار که پس
ص: 402
از رسیدن از یک قشر نازک صمغ چسبناک و معطّر پوشیده می‌شود. میوه آن معمولا دارای دو دریچه است به استثنای گونه‌N .quadrivalvis که دارای 4 دریچه می‌باشد و در آن دانه‌های ریز و فراوان توتون قرار دارند.
برای تکثیر معمولا بذر توتون را در اوایل بهار در خزانه می‌کارند و پس از دو ماه معمولا نهالهای حاصل را به مزرعه منتقل می‌نمایند. این موقعی است که نهالها شش برگه شده باشد. در اواخر تابستان وقتی که برگها آویزان شده و رنگ آنها روشن می‌شود و عطر و بوی قوی از آنها استشمام می‌گردد موقع برداشت محصول است. در بعضی موارد تمام برگها را یکباره قطع می‌کنند و در برخی مناطق بتدریج که برگها می‌رسد از اواخر تابستان تا اوایل پاییز در 3- 2 چین برگها برداشت می‌شود و پس از اینکه برگها رطوبت خود را از دست دادند در بعضی نواحی در هوای آزاد پهن کرده و خشک می‌نمایند ولی برای اینکه برگها بی‌عیب خشک شده و توتون مرغوب تهیه شود معمولا آنها را طبق روش خاصی در دستگاههای خشک‌کننده، خشک می‌کنند.
توتون بومی مناطق مختلف امریکای مرکزی، بولیوی، پرو می‌باشد و در کوبا، مجارستان، امریکای شمالی، ترکیه و ایران و مناطق زیادی از کشورهای جهان کاشته می‌شود. در ایران گونه‌های‌N .tabacum وN .persicum وN .rustica در مناطق مختلف کاشته می‌شود. از جمله در مشرق خراسان به نام تنباکوی ترکمانی و در جنوب شرقی بلوچستان و در کلات و در کاشان، اصفهان، فارس، تنباکوی معروف ایرانی کاشته می‌شود و در مناطق کردستان و غرب ایران و شمال ایران و شمال غرب ایران و مناطق مرکزی نظیر بروجرد و اراک و ... ارقام مختلف توتون کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گزارشی چنین آمده است:
در گونه‌N .tabacum وجود باریوم 532] و اکسالیک اسید[533] در گیاه تأیید شده است.
در برگهای آن گلوکوزید ازته‌ای به نام تاباسین 534] و به علاوه در حدود 7/ 1- 25/ 0 درصد از گلوکوزید ایزوکوئرسیترین 535] وجود دارد. آلکالوئید اصلی موجود در گیاه
ص: 403
نیکوتین است و آلکالوئیدهای دیگری با مقدار خیلی کمتر به نامهای نیکوتئین 536] نیکوتی‌مین 537]، آنابازین 538]، نور- نیکوتین و ... غیره وجود دارد. مقدار نیکوتین در حدود 4/ 2 درصد می‌باشد.]G .I .M .P[ در گزارش بررسی دیگری آمده است که در برگهای گیاهی که در سایه رشد کرده وجود ال- کینیک اسید[539] مشخص شده است. به علاوه در گیاه وجود کلروژنیک اسید[540] و کافئیک اسید[541] نیز تأیید شده است.
.] S. G. I. M. P [
در گزارش بررسی‌های دیگری علاوه به آلکالوئیدهای فوق آلکالوئیدی به نام نیکوتلین 542] نیز در گیاه مشخص شده است.]M .P .E .SE .A[ [543].
نیکوتین که آلکالوئید مهم و اصلی برگ توتون است معمولا به حالت ترکیب با اسیدهای به صورت مالات و سیترات و نظایر آن وجود دارد.
نیکوتئین به صورت مایع است.
نیکوتلین به صورت جامد است.
دود سیگار در حدود 5/ 0 درصد نیکوتین و به علاوه محتوی اکسید کربن، انیدرید کربنیک و مقدار کمی در حدود 4 میلی‌گرم در 100 گرم برگ توتون‌HCN و کمی اسید استیک و اسید پروپیونیک و اسید والرینیک و اسید بوتیریک و آمونیاک مقدار کمی ماده کولیدین 544] که خیلی سمّی است ولی بوی خوش و مطبوعی است، دارا می‌باشد.

خواص- کاربرد

در توتون یک ماده مخدر سمّی وجود دارد به نام نیکوتین که آلکالوئید اصلی و
ص: 404
چند رقم توتون معروف 1. توتون رسمی 2. توتون ویرژینی
عمده برگ توتون را تشکیل می‌دهد. در چین از توتون به عنوان دارو برای رفع ناراحتی مفاصل و بی‌حسی اعضا و رفع درد در نیمی از سر و برای موارد مارگزیدگی استفاده می‌شود. [هاو]. برای روماتیسم مفید است و از آن حشره‌کش تهیه می‌شود. که بر ضد مگسها و کرمها مؤثر است [ایشی دویا]. توتون را همراه با سایر داروها برای معالجه اسهال خونی و به عنوان قی‌آور به کار می‌برند و از آن محلولی به صورت محلول شست‌وشو برای قطع ترشحات سفید مهبل و معالجه ترشحات زیاد مخاطی سوزاکی مهبل و مجرای ادرار مصرف می‌نمایند [می‌نات و پتلو].
در اندونزی از شیره گیاه توتون برای پاک کردن زخمهای چرکین و جراحتهای پر از کرم استفاده می‌شود [رومفیوس و فایدهین . در بعضی جزایر از آن به عنوان سمّ برای کشتن برخی افعی‌ها استفاده می‌کنند. در فیلیپین از برگ آن به صورت ضماد برای معالجه جوش و کورک استفاده می‌شود و برای تسکین درد و رساندن دمل نیز مفید است و به علاوه ضماد برگ را در مواردی که مدفوع بچه‌ها متعفن است، روی
ص: 405
سرشاخه گلدار توتون
A
- گل‌B - میوه
شکم متعفن بچه‌ها می‌اندازند، رفع نفخ و تعفن می‌کند. تنقیه با جوشانده برگ توتون برای کشتن جانور و انگل مفید است. علایم مهم و عمده مسمومیت خوردن گیاه توتون عبارت است از قی، اسهال، سیخ شدن و گرفتگی عضلات سختی تنفس و در آخر فلج ریوی و مرگ [موزیگ و شرام .
گونه‌N .rusticana بهترین گونه برای تهیه حشره‌کش است [چونگ کوئو تونونگ یائوچی .
تنباکو از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که عطش‌آور و خشک‌کننده می‌باشد و سمّ اقسام ماهی است.
دود آن برای رفع فساد و هوای آلوده به میکرب نافع است و همچنین برای تسکین درد دندان رطوبی و سرفه رطوبی و تنگی‌نفس اثر مفید دارد و در موارد فوق جویدن تنباکو و کمی خوردن آن هم مفید است. اگر برگ خشک تنباکو را ساییده به صورت
ص: 406
گرد بپاشند، برای خشک کردن نزله دماغی سرد و تر و عطسه کردن مفید است.
گردپاشی از خاکستر آن برای التیام زخم حیوانات و ضماد برگ آن با روغن گل سرخ برای جرب جراحتدار و جلوگیری از خونریزی زخمهای تازه و خشک کردن زخمهای کهنه مفید است. خوردن آب غلیان که زرد شده باشد برای استسقا اثر مفید دارد.
تنباکو برای اشخاص گرم مزاج مضّر است و برای دماغ آنها اثر نامطلوبی دارد.
شکم را می‌بندد و خفقان و پرتی حواس و غلظت خون ایجاد می‌کند. در این موارد باید شیر تازه خورد.
توجه: چون تنباکو سمّی است در استعمال داخلی آن باید خیلی دقت شود و جز با نظر پزشک مصرف نشود.
تنطور تنباکو: برگ خشک تنباکو 75 گرم، الکل خالص 360 گرم. برگ را در الکل چند روز بخیسانند و با کاغذ صاف کنند و 2- 1 قطره از این تنطور برای جلوگیری از خونروی از سینه خورده شود.
تنقیه تنباکو: برگ خشک تنباکو 1 گرم، آب مقطر 250 گرم، تنباکو را در آب مقطر جوش دم کرده و صاف کنند و پس از خنک شدن اماله نمایند. این اماله یا حقنه برای قولنج ایلاوس 545] و همچنین در موارد کزاز مؤثر است. مقدار تنباکو را از 5- 1 گرم در همان مقدار آب طبق نظر پزشک ممکن است تغییر داد.

سابقه تاریخی طب سنتی تنباکو

تنباکو که از گیاهان بومی امریکای مرکزی است از آغاز کشف بشر آن را به عنوان گیاه دارویی مورد توجه قرار داده است. کریستف کلمب پس از مراجعت از سفر تاریخی خود و سپس اسپانیایی‌ها در قرن 15 میلادی، دانه این گیاه را به اروپا منتقل کرده و کاشتند. پس از چند سال این گیاه از نظر دارویی مورد توجه قرار گرفت.
شخصی به نام‌Jean Alicot که سفیر فرانسه در پرتغال بود مقداری از دانه‌ها و خود گیاه را به عنوان هدیه و نوعی اکسیر شفابخش به کاترین دومدیسی تقدیم کرد. از آن به بعد آن را به نام نیکوتیان نامگذاری کردند که منشأ نامگذاری علمی آن شده است. این گیاه به طوری در فرانسه مورد توجه حکماء و مردم از نظر دارو قرار گرفت که مردم
ص: 407
آن را به نامهای‌Herbe saint وHerbe tous les maux وPanacee (نوشدارو) وHerbe la reine وNicotiane خلاصه با ده‌ها نام اسم‌گذاری نمودند. استفاده از توتون به صورت دود کشیدن که برای اولین بار کریستف کلمب آن را از طرف سرخ‌پوستان دیده بود کم‌کم و بتدریج در اروپا نیز معمول شد و پس از آن چنان شایع گردید که دولتها درصدد وضع عوارضی روی توتون برآمده و منبع درآمدی برای دولت تهیه کردند. کاری که بتدریج در تمام کشورهای عالم معمول گردید و با علم به اینکه دود کردن این گیاه متضمن هزاران ناراحتی ریوی و ... برای بشر است، به مصداق طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد چون نتوانستند مردم را از کشیدن دخانیات منع کنند لذا با وضع عوارضی درصدد استفاده از این علاقه شدید مردم به سیگار در جهت کسب درآمدی برای دولت برآمدند.
ص: 408

سیاه گیله- قره‌قاط

اشاره

گیاهی است که در کتب طب سنتی و در بازار دارویی ایران با نامهای «قره‌قاط» و «قراقاط» و «قراقاظ» نامبرده می‌شود. این درختچه در جنگلهای شمال ایران می‌روید و در فومن و رشت با نام «سیاه گیله» و در امامزاده ابراهیم و سایر مناطق شمال ایران با نام «سیاه‌دار» شناخته می‌شود. به فرانسوی‌Airelle و به انگلیسی‌Caucasian whortleberry گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Ericaceae نام علمی آن‌Vaccinium arctostaphylos L . می‌باشد.

مشخصات

درختچه‌ای است به بلندی حدود 2 متر. برگهای آن تقریبا بدون دمبرگ، بیضی شکل، نوک‌تیز به طول 8- 3 سانتی‌متر. گلهای آن استکانی به رنگ سفید مایل به سبز یا صورتی به طول 8- 6 میلی‌متر است. میوه آن گرد به رنگ ارغوانی مایل به سیاه به قطر 8- 6 میلی‌متر و خوراکی است، شبیه زغال‌اخته است و اغلب با آن اشتباه می‌شود.
معمول است که آن را می‌پزند و می‌خورند.
این درختچه در جنگلهای شمال ایران در طالش، فومن، کلاردشت، لاجیم دیده شده است. در قفقاز نیز می‌روید. گونه‌های دیگری از این گیاه در مناطق مختلف اروپا و امریکای شمالی و شمال افریقا می‌روید که معروف‌ترین آنها به شرح زیر نامبرده می‌شود:
ص: 409

1. قره‌قاط سیاه

اشاره

این گیاه به فرانسوی به‌طور کلی‌Airelle و نام اختصاصی آن‌Airelle myrtille وMyrtille وMyrtille noire وBrimbelle وRaisin d'ours وRaisin des Bois و به انگلیسی‌Bilberry وBlenberry گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Ericaceae نام علمی آن‌Vaccinium myrtillus L . می‌باشد.

مشخصات

درختچه بسیار کوچکی است که بلندی آن 50- 20 سانتی‌متر است. برگهای آن شبیه گونه قبلی ایرانی گلهای آن نیز به رنگ مشابه رنگ گونه قبلی است. میوه آن نیز شبیه قره‌قاط ایرانی به ابعاد یک نخود به رنگ سیاه مایل به آبی با طعم شیرین مایل به ترش است.
این گیاه در اراضی سیلیسی دامنه‌های کوهستانات مرکزی اروپا به شکل خیلی پرپشت و متراکم شبیه تورب‌زار می‌روید. در ترکیه، قفقاز، سیبری و مناطق مختلف اروپا انتشار دارد.

2. قره‌قاط سرخ

اشاره

این گیاه را به فرانسوی‌Airelle rouge وAirlle ponctuee وMyrtille rouge و به انگلیسی‌Mountain cranberry وCowberry گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Ericaceae نام علمی آن‌Vaccinium vitis -idaea L . می‌باشد.

مشخصات

درختچه بسیار کوچک و بعبارت بهتر بوته‌ای است با ساقه‌های چوبی به بلندی 30- 10 سانتی‌متر که عملا پوشش متراکمی برای زمین می‌باشد. برگهای آن بی‌خزان قهوه‌ای رنگ و تخم مرغی شکل است ولی نوک آنها تیز نیست و قوسی شکل است.
گلهای آن کوچک و میوه آن به شکل و ابعاد گونه‌های قبلی ولی رنگ آن قرمز است.
گیاه دیگری از این خانواده ولی از جنس متفاوتی است که آن را عنب الدب یا انگور خرس می‌نامند که چون در ردیف گیاهان دارویی قابض و دارای خواص مشابه گونه‌های قره‌قاط است ذیلا ذکر می‌شود:
ص: 410
این گیاه را به فرانسوی‌Arbousier des Alpes وBusserole یاBousserole وRaisin d'ours و به انگلیسی‌Bearberry وUva -ursi وBear's grape وArbutus وUpland cranberry می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Ericaceae و نام علمی آن‌Arctostaphylos Uva -ursi (L .) Spreng . و مترادف آن‌Arbutus Uva -ursi L . می‌باشد.

مشخصات

این گیاه نیز درختچه کوچکی است که برگهای آن ضخیم و چرمی شبیه برگ شمشاد، بیضی، کمی دراز و به‌طور کلی گروهی است. گلهای آن کوچک مانند برخی از گونه‌های قره‌قاط، سفید صورتی، میوه آن گرد کوچک و قرمز رنگ و از گیاهان دارویی امریکای شمالی است.

ترکیبات شیمیایی

الف) گونه قره‌قاط سرخ‌V .vitis -idaea : در برگهای آن مواد آربوتین 546] و اورسون 547] و تانن و ایزوکوئرستین 548] و هایپرین 549] [کاریونه و کیمورا]. وجود دارد. ماده آربوتین در آب و الکل و اتر حل می‌شود و ماده عامل گیاه در مورد مدّر بودن است.
در میوه آن یک گلوکوزید به نام آیدئین 550] است که رنگ قرمز میوه مربوط به آن است و به علاوه دارای اسیدهای آلی مختلف و نوعی قند می‌باشد.
ب) گونه قره‌قاط سیاه(V .Myrtillus) : در برگ گیاه در حدود 30 درصد تانن و ماده واکسی‌نی‌ئین 551] و میرتلین 552] و کمی اسانس و لعاب و رزین و اسیدهای آلی و در خاکستر برگ آن مقدار قابل ملاحظه‌ای پتاسیم و منیزیم است. میوه آن نظیر قره‌قاط سرخ دارای مقداری در حدود 20 درصد انواع قند و اسیدهای آلی است.
ص: 411
قره‌قاط سرخ
پ) در گونه انگور خرس(A .uva -ursi) : در برگهای آن تانن، رزین، کمی اسانس و ماده اورسون و گلوکوزیدهای آربوتوزید[553]، اریکولین 554] و متیل آربوتوزید[555] می‌باشد.

خواص- کاربرد

قره‌قاط طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت سرد و خشک است و برای آن خواصی قایل‌اند از جمله میوه آن را برای قطع خونروی از سینه نافع می‌دانند. در بعضی از مدارک آمده است که دم کرده برگ و میوه آن برای بیماری قند و رفع فشار خون و در مورد تورم قولون و رفع اسهال مفید است (طب النبی).
ص: 412
در مدارک دیگری آمده است که برگ آن مدّر است و در رفع ناراحتی‌های مزمن مخاطی مثانه و مجرای ادرار مفید است و این خاصیت را در ارتباط با تانن و اسید گالیک و بخصوص خاصیت ضد عفونی مجرای ادرار را مدیون ماده آربوتین در برگ آن می‌دانند.
مقدار خوراک از برگ خشک آن 8- 4 گرم که چهار بار در عرض روز بخورند.
برای این کار دم‌کرده 20 گرم برگ خشک در 1000 گرم آب جوش را تهیه کرده و صاف می‌کنند و چند فنجان در روز می‌خورند. از نظر مواد ناسازگار توصیه این است که گیاه عنب الدب یا قره‌قاط را تواما با املاح آهن و ژلاتین و آلبومین نباید در یک روز خورد.
در مدارک طب سنتی خاور دور آمده است که از برگهای قره‌قاط سرخ برای درمان سوزاک می‌خورند [کاریونه و کیمورا]. در گزارش دیگری آمده است که برگهای گونه قره‌قاط سرخ(V .vitis idaea) و عنب الدب(A .uva -ursi) دارای خواص مشابه هستند و مانند سایر گونه‌ها مدّر و ضد نقرس است. برای کاهش اسید اوریک مفید است. با خوردن آن دردهای روماتیسمی، نقرس، درد سنگ کلیه تسکین می‌یابد. در خوردن آن نباید اسراف شود زیرا ممکن است مسموم کند. برای ضد عفونی مجاری ادرار مفید است. میوه آن نیز مانند تمام گونه‌های قره‌قاط قابض است و مدّر و اشتهاآور و برای قطع خونروی از سینه و قطع لکه‌های خونی در فواصل عادت ماهیانه مفید است.
ت) در مورد قره‌قاط سیاه(V .myrtillus) مشابه سایر گونه‌ها برگ آن قابض است و مدّر و برای ضد عفونی مجاری ادرار نافع است. ضمنا به علت وجود ماده میرتلین که نوعی انسولین گیاهی است خوردن دم کرده برگ آن برای پایین آوردن قند خون و ادرار مفید است.
در استعمال خارج جوشانده غلیظتر برگ را برای تسکین و التیام سوختگی در بیماری‌های پوست مصرف می‌کنند. میوه پخته آن کمی ملیّن است و در تنظیم عمل دفع در مبتلایان به بواسیر کمک می‌کند. میوه پخته و جوشانده حاصل از میوه پخته آن برای کاهش ورم روده و بیماری‌های عفونی روده مفید است. در استعمال خارجی، ضماد میوه پخته آن در بهبود ناراحتی‌های جلدی و رفع خارش پوست بسیار مؤثر است. در مورد بیماری قند می‌توان 20 گرم برگ خشک گیاه را با 20 گرم برگ خشک تمشک در یک لیتر آب جوش دم کرد و در عرض 24 ساعت بتدریج
ص: 413
استفاده نمود.
در مورد ورم روده می‌توان از جوشانده 60 گرم میوه گیاه در یک لیتر آب استفاده کرد که 5- 4 فنجان در روز خورده شود. اگر در حدود 100 گرم میوه خشک آن پخته شده و مخلوط با 300 گرم سرکه رقیق خورده شود برای رفع اسهالهای ساده مفید است.
در فرانسه معمول است 100 گرم میوه خشک گیاه را گرفته خرد کرده و در 500 گرم عرق کشمش به مدت 15 روز خیس می‌کنند و مرتبا آن را به هم می‌زنند.
به این ترتیب نوعی تنطور تهیه می‌شود که به عنوان قابض و ضدعفونی‌کننده برای رفع ناراحتی‌های معده روی شکم می‌مالند و یا برای التیام برفک روی مخاط دهان، در محل برفکها می‌مالند.
توضیح: گیاه دیگری که از خانواده انگور فرنگی(Saxifragaceae) می‌باشد به نام علمی‌Ribes orientale Desf . که به انگلیسی‌Oriental current گفته می‌شود نیز در ایران می‌روید که در ارسباران با نام قره‌قات شناخته می‌شود. شرح این گیاه و خواص دارویی آن در جلد دوم این کتاب در قسمت انواع انگور فرنگی آمده است.
مطالعات و بررسی‌های علمی که در مورد گیاه انگور خرس(Arctostaphilos uva -ursi) در مراکز تحقیقات بین‌المللی به عمل آمده است.
جالینوس طبیب معروف برگهای گیاه انگور خرس را به عنوان قابض برای درمان زخمها و جلوگیری از خونریزی تجویز می‌کرده است. ولی تا مدتها یعنی تا قرن سیزدهم این گیاه نافع مورد توجه کارشناسان گیاه‌درمانی مغرب زمین نبود ولی در مشرق‌زمین بخصوص حکمای طب سنتی ایران به خواص درمانی این گیاه تحت نام عنب الدّب توجه خاص داشتند و برای درمان بیماری‌های مختلف تجویز می‌کردند.
زمانی که مارکوپولو به اروپا بازگشت و در یادداشتهای خود اشاره کرده بود که پزشکان چینی از این گیاه به عنوان مدّر و برای درمان ناراحتی‌های کلیه و مجاری ادرار استفاده می‌کنند از آن تاریخ کم‌کم این گیاه در اروپا مورد توجه قرار گرفت و برای همان ناراحتی‌ها توصیه می‌شد. از طرف دیگر اولین گروههای مهاجران اروپایی به امریکا که این اطلاعات را با خود داشتند پس از ورود به امریکا با تعجب مشاهده کردند که سرخ‌پوستان بومی آن دیار مستقلا از این گیاه برای درمان ناراحتی‌های کلیه و مجاری ادرار استفاده می‌کنند و به علاوه سرخ‌پوستان برگهای چرمی این گیاه را با توتون مخلوط کرده به صورت دخانیات مصرف و دود می‌کردند
ص: 414
و آن راKinnikinnik می‌گفتند.
از سال 1820 گیاه انگور خرس رسما به عنوان یک گیاه دارویی برای رفع عفونتهای مجاری ادرار در فارماکوپه امریکا وارد شده و تا سال 1936 همچنان در فارماکوپه باقی بود. در سال 1852 شیمی‌دانها ماده مؤثر فعال آربوتین را در گیاه کشف کردند. در قرن نوزدهم پیشروان نوآوری‌های پزشکی این گیاه را برای درمان اسهال ساده، اسهال خونی، سوزاک، ادرار در بستر و ناراحتی‌های مزمن کلیه و مجاری ادرار توصیه می‌کردند. در عصر حاضر کارشناسان پزشکی روش هوموپاتی 556] داروهایی با مقادیر خیلی جزیی از این گیاه تهیه کرده و برای رفع خون در ادرار و ناراحتی‌های کلیه و عفونتهای مجاری ادرار و ترشحات غیر ارادی ادرار تجویز می‌کردند.

اثر گیاه در رفع ناراحتی‌های مجاری ادرار

کارشناسان گیاه‌درمانی امریکای شمالی در حال حاضر متفقا این گیاه را برای رفع ناراحتی‌های کلیه و مجاری ادرار تجویز می‌کنند. تحقیقات متعددی نشان می‌دهد که در مجاری ادرار ماده شیمیایی آربوتین موجود در گیاه انگور خرس از نظر شیمیایی به ماده دیگری به نام هایدروکینون 557] تبدیل می‌شود. به علاوه در گیاه مواد شیمیایی دیگری با آثار مدّر[558] نظیر اورسولیک اسید[559] و انواع تانن که بسیار قابض هستند و یک ماده شیمیایی دیگری به نام آلانتوان 560] وجود دارد ماده آلانتوان به رشد سلولهای جدید سالم کمک می‌کند.
وجود مواد مختلف شیمیایی فعّال در گیاه انگور خرس آثار شفابخش گیاه را در مورد رفع ناراحتی‌های مجاری ادرار کاملا تأیید می‌نماید. تجربیات عده زیادی از کارشناسان گیاه‌درمانی نشان می‌دهد که مصرف گیاه انگور خرس برای رفع ناراحتی‌های مجاری ادرار حتی در مواردی که آنتی‌بیوتیکها جواب نداده‌اند بسیار
ص: 415
مؤثر و مفید بوده است. در این مورد نظر پزشکان رسمی که با داروهای شیمیایی عمل می‌کنند این است که البته ممکن است تجربیات فوق در مورد اثر گیاه انگور خرس صحیح باشد ولی هنوز محافل علمی معتقدند که آنتی‌بیوتیکهای مناسب عموما و قاعدتا باید بیشتر مؤثر باشند، ولی به هر حال توصیه این است که در مورد ناراحتی‌های ملایم و غیر حاد مجاری ادرار می‌توان بدوا از گیاه انگور خرس استفاده کرد ولی در موارد شدید روشهای استاندارد پزشکی جدید با داروهای شیمیایی استفاده شود.
در مصرف گیاه انگور خرس نکته مهمی که باید رعایت شود این است که «برای اینکه حد اکثر استفاده از خاصیت عفونت‌کشی گیاه بشود باید ادرار قلیایی باشد و معنی آن این است که در جریان درمان با این گیاه باید از خوردن غذاها و مکملهای شیمیایی و اسیدی نظیر مرکبات، آب میوه ترش، ویتامین‌C وSauerkraut خودداری شود.» توضیح:Sauerkraut نوعی خوراک معمول در امریکاست که برای درست کردن آن کلم را کاملا خرد و ریز کرده با نمک آغشته می‌نمایند و می‌گذارند که تخمیر و ترش شود.

در مورد بیماری‌های زنان

گیاهان و داروهای مدّر نظیر انگور خرس معمولا از نفخهای شدید برخی از زنان در روزهای قبل از عادت ماهیانه جلوگیری می‌نماید و طبق تحقیقاتی که در مورد جانوران به عمل آمده، گیاه انگور خرس همچنین برای تحریک انقباضهای رحمی مؤثر است. زنان باردار نباید از این‌گونه داروها استفاده کنند.

در مورد فشار خون بالا

پزشکان معمولا برای کاهش فشار خون بالا داروهای مدّر تجویز می‌کنند. اگر فشار خون دارید و می‌خواهید از گیاه مدّر انگور خرس استفاده کنید، اشکالی ندارد ولی زیر نظر پزشک باید انجام شود. زیرا داروهای مدّر پتاسیم بدن را که عنصر بسیار لازمی است را شدیدا کاهش می‌دهند و اگر این‌گونه داروها را مرتبا مصرف کنید باید غذاهای غنی از پتاسیم نظیر موز و سبزیجات تازه زیاد مصرف کنید.

التیام زخم

آلانتوان موجود در انگور خرس التیام زخمها را تسریع می‌کند. آلانتوان ماده
ص: 416
مؤثر تعداد زیادی از داروهای شیمیایی بدون نسخه است که به صورت کرم و پماد برای پوست تجویز می‌شوند، نظیرHerpecin -L Cold sore Lip Balm برای تب‌خالهای روی لب و یاVagimide cream برای رفع تحریکهای در ارتباط با عفونتهای آلت تناسلی زنان و ...

برای کنترل اسهال

تاننهای قابض موجود در گیاه انگور خرس برای رفع اسهال بسیار مفید است.

مقدار و روش مصرف گیاه

برای التیام زخم و بریدگی‌های کوچک پس از اینکه محل زخم و یا بریدگی کوچک با صابون و آب کاملا شسته و تمیز شد ممکن است له کرده برگ گیاه روی آن گذارده شود و یا پارچه تمیزی را در محلول دم کرده برگ گیاه وارد کرده و روی محل زخم یا بریدگی گذارد. در تهیه دم کرده آن برای خوردن، برای اینکه مزه قابض تانن آن قابل تحمل شود برگها را یک شب قبل در آب سرد خیس کنید و سپس برای درمان ناراحتی‌های مجاری ادرار و اسهال یک قاشق مربّاخوری از برگها را در یک پیمانه آب جوش ریخته و 10 دقیقه ریز ریز با آتش ملایم بجوشد. 3 پیمانه در روز باید خورد (هر پیمانه حدود 200 گرم است). برای کودکان بزرگتر از 2 سال و کوچکتر از 16 سال و اشخاص بزرگتر از 65 سال از دم کرده خیلی رقیق آن شروع و به تدریج به حد مجاز برسد.

احتیاط در مصرف گیاه

پس از خوردن دم کرده گیاه رنگ ادرار اغلب سبز تیره می‌شود. ترکیبات گیاهان دارویی که برای کاهش وزن مصرف می‌شود معمولا دارای ماده مدّر هستند که ادرار را زیاد می‌کنند. انگور خرس از گیاهانی است که در اغلب این‌گونه ترکیبهای دارویی کاهش وزن، مصرف می‌شود زیرا تولید ادرار را زیاد می‌کند. ولی توجه شود که داروهای مدّر موقتا وزن را کاهش می‌دهد امّا به محض قطع داروها وزن به حالت اولیه باز می‌گردد. برای کاهش وزن به‌طور اصولی در صورتی که از نظر سلامتی ضروری تشخیص شود تنها داروهای مدّر تجویز نمی‌شود و کلید اصلی برای کاهش وزن بادوام و صحیح، کاهش چربی و ازدیاد فایبر در غذاها، تمرینهای متناسب
ص: 417
ورزشی و راه‌پیمایی در هوای آزاد بدون آلودگی است.
بعضی از کارشناسان محافظه کار گیاه‌درمانی عقیده چندانی به مصرف انگور خرس ندارند زیرا می‌گویند در برخی اشخاص این گیاه ایجاد آشفتگی و قی و طنین در گوش و تشنج می‌نماید. منبع این بدبینی تحقیقی است که در سال 1949 به عمل آمده بود ولی در آن تحقیق خود گیاه مصرف نشده بود بلکه ماده مؤثر فعال شیمیایی ضد عفونت گیاه یعنی‌Hydroquinone از گیاه جدا شده و به مقدار زیاد مصرف شده ولی مصرف خود گیاه در حد مجاز معمولا بدون ناراحتی است و اگر عوارض کوچکی از نظر طنین در گوش ایجاد شود کافی است که مقدار مصرف آن کاسته شود، فورا عوارض قطع می‌شود.
گیاه انگور خرس از نظر مقدار تانن آن‌قدر غنی است که معمولا از آن در چرمسازی استفاده می‌شده است و مصرف زیاد تانن در انسان ممکن است ایجاد ناراحتی معده نماید.
تانن از موادی است که در مورد سرطان‌زایی آن بحثهای له و علیه و متناقض می‌شود. بعضی از کارشناسان در مورد سرطان‌زایی آن هشدار می‌دهند ولی به هر حال اثر گیاه انگور خرس در ایجاد سرطان هنوز قطعی و روشن نیست ولی چون این بحث مطرح شده است شرط احتیاط ایجاب می‌کند اشخاصی که مظنون به سرطان هستند از خوردن این گیاه خودداری نمایند و یا اگر به دلایلی لازم است مصرف کنند با شیر مخلوط و بخورند که تانن آن خنثی شود.
در مورد مصرف این گیاه توصیه مراجع صاحب‌نظر این است که باستثنای کودکان زیر دو سال و زنان باردار و مادران شیرده برای سایر اشخاص با رعایت ملاحظاتی که در این بخش ذکر شد، در حد مجاز بی‌اشکال است، به هر حال باید زیر نظر پزشک مصرف شود.
ص: 418

بوصیر

اشاره

در کتب فارسی «بوصیر» و «بوسیر» نوشته‌اند. در برخی مناطق ایران آن را «علف خرگوش» و گل خرگوشک و «گل ماهور» و «علف ماهور» گویند. در کتب طب سنتی با نامهای «قلومس» و «بوصیر» و «آذان الدّب» آورده شده است. به فرانسوی به‌طور کلی گیاهان این جنس راMolene و به انگلیسی‌Mullen وLungwort وCandlewickplant وTorches وVelvetdock وFlannel plant وFeltwort وMullein نام‌اند. گیاهی است از خانواده‌Scrophulariaceae نام علمی آن‌Verbascum thapsus L . و مترادف آن‌V .thapsiforme Schrad . می‌باشد. این گونه را به فرانسوی با نامهای محلی‌Bouillon Blanc وCierge de Notre -Dame وBonhomme نام‌اند. متجاوز از 20 گونه از این گیاه در ایران دیده شده است که نام و محل رویش تعدادی از آنها در آخر این بخش خواهد آمد.

مشخصات

بوصیر گیاهی است دو ساله که بلندی آن تا 2 متر می‌رسد. گلهای آن خیلی کم دوام و پوشیده از تارهای پنبه‌ای سفید، زرد یا حنایی و در بعضی ارقام قرمز و سفید است.
برگهای آن در قسمت پایین ساقه بزرگ موجدار، بیضی، نوک‌تیز، بدون دمبرگ ساقه را در آغوش می‌گیرد. این گیاه معمولا در کنار جاده‌ها و پرچین‌ها می‌روید و این‌گونه در مناطق معتدل هیمالیا و ارتفاعات 4000- 1500 متر در هند و در مناطق مختلف
ص: 419
جنوب اروپا انتشار دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای بوصیر وجود یک ماده تلخ و مواد ساپونین تأیید شده است و به علاوه آلفا- کاروتن 561]، اسانس و رزین و لعاب فراوان دارد.

خواص- کاربرد

در هند از برگهای آن برای معالجه آسم و سایر ناراحتی‌های ریوی استفاده می‌شود. برگهای آن را دم کرده و با روغن آغشته می‌نمایند و روی مواضع متورم می‌گذارند، فروکش می‌کند. برگها و گل و ریشه آن قابض و برای نرم کردن سینه مفید است. دانه آن مخدّر است و برای تقویت نیروی جنسی مستعمل می‌باشد.
از ریشه آن به عنوان ضد انگل و کرم استفاده می‌شود.]G .I .M .P[ بوصیر از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و از نظر خواص درمانی معتقدند که قابض و مدّر است و اگر 5 گرم ریشه آن خورده شود برای جلوگیری از رطوبتها نافع است و اگر با سرکه رقیق خورده شود برای قطع اسهال و دم کرده گل آن برای تسکین سرفه‌های سرد و تنگی نفس مفید است. مقدار خوراک آن تا 10 گرم است.
دم کرده 20 گرم گل خشک آن در یک لیتر آب جوش را صاف می‌نمایند تا کرکها و تارهای آن گرفته شود و تحریک نکند سپس این دم کرده را در مصرف داخلی به کار می‌برند و می‌خورند. در این دم کرده باید یک قاشق چای‌خوری جوش شیرین ریخته شود تا اثر ساپونین موجود در آن خنثی شود.
در فرانسه معمول است 30- 10 گرم گل خشک بوصیر را در یک لیتر آب جوش دم کرده و سپس صاف می‌کنند و تارهای آن را می‌گیرند و روزی 4- 3 فنجان آن را در موارد قولنجهای روده‌ای یا کولیکهای روده‌ای به عنوان مسکن و آرامبخش می‌خورند. و همچنین به همان نسبت قبلی گل را در آب می‌جوشانند برای کمپرس و شست‌وشو استفاده می‌کنند.
ص: 420

گونه‌هایی که در ایران می‌رویند:

1.Verbascum haesarens Fregn Bornm . گیاهی است دو ساله در جنوب شرقی ایران در کوه هزار بین کرمان و بندر عباس دیده می‌شود.
2.V .firuzabadicum Parsa . گیاهی است دو ساله در کوههای اطراف شیراز در فیروزآباد، دیده می‌شود.
3.V .sinaiticum Bth . دو ساله است و در بلوچستان دیده می‌شود.
4.V .phyllostachyum Boiss . دو ساله است و در کوههای غرب و ارقامی از آن در اراک در تراران دیده می‌شود.
5.V .Soongaricum Schrenk . که مترادف آن‌V .Khorassanicum Boiss . است.
در مناطق البرز در فرح‌زاد، گچسر، حسن‌آباد و در کوههای خراسان و در جنوب دنا- در غرب ایران در کوه الوند و در شمال غرب در دیلمان دیده می‌شود.
6.V .speciosum Schrad . گیاهی است دو ساله در تپه‌های جنوب تبریز و در غرب در اشتران‌کوه و در نهاوند دیده می‌شود.
7.V .Cheiranthifolium Boiss گیاهی است دو ساله در قلعه توس تفرش دیده شده است.
8.V .persicum Hausskn . گیاهی است چند ساله و در کردستان، نهاوند، لرستان دیده شده است.
9.V .sinuatum L . گیاهی است دو ساله و در دامنه‌های البرز، جاجرود و در غرب در همدان و آذربایجان می‌روید.
10.V .georgicum . که به فرانسوی‌Bouillon jaune و به انگلیسی‌Yellow mullen گفته می‌شود. نام محلی آن در ایران در خرقان «دم گاو» و در بختیاری «ماهی زهره» است. این گیاه سمّی است و برای بی‌حس کردن و گیج کردن ماهی در موقع صید از آن استفاده می‌شود [شلیمر].

مطالعات و بررسی‌های علمی که در مورد گیاه بوصیر(Verbascum thapsus) در مراکز تحقیقاتی بین‌المللی انجام شده است.

گیاه خشک بوصیر خوب می‌سوزد و قبل از کشف پنبه، پیشینیان از برگها و ساقه‌های بوصیر به عنوان فتیله شمع استفاده می‌کردند و به همین دلیل نام گیاه فتیله
ص: 421
شمع 562] به آن گذارده شده است و ساقه‌ها و گلهای خشک آن را با پیه و چربی مذاب آغشته می‌کردند که مدت زیادتری بسوزد و به همین سبب به آن مشعل 563] نیز می‌گویند.
در فرهنگ انسانهای روزگاران کهن به بوصیر عنوان گیاه سحرآمیز داده می‌شد و معتقد بودند انسان را از آسیب سحر و جادو و شر شیطان در امان می‌دارد. این گیاه را در خانواده‌Scrophulariaceae طبقه‌بندی نموده‌اند و این کلمه مشتق ازScrophula می‌باشد و اسکروفولا اصطلاحا به غدد لنفی متورم گفته می‌شود که بعدها سل نامیده شد. دیوسکوریدس پزشک یونانی دم کرده ریشه بوصیر در شراب را برای درمان اسهال ساده تجویز می‌نمود.[564]

معارف گیاهی ؛ ج‌4 ؛ ص421

در مورد ناراحتی‌های تنفسی

از روزگاران کهن از گیاه بوصیر برای درمان ناراحتی‌های تنفسی مصرف می‌شد که هنوز هم این کاربرد را حفظ کرده است. در مکتب پزشکی قدیم هند که‌Ayurveda نامیده می‌شد پزشکان از این گیاه برای درمان سرفه استفاده می‌کردند، کارشناس گیاه‌درمان انگلیسی‌Nicholas Culpeper در یادداشتهایش نوشته است که غرغره دم کرده بوصیر برای تسکین درد دندان و سرفه‌های کهنه مؤثر می‌باشد. و گیاه‌درمان دیگری به نام‌William Coles این گیاه را برای درمان سرفه گاوان تجویز می‌کند. مهاجران اروپایی اولیه این گیاه را با خود به امریکا بردند و سرخ‌پوستان امریکایی برای درمان سرفه، برونشیت و آسم از آن استقبال نمودند.
دانشمندان پیشرو گیاه‌درمان قرن نوزدهم از گیاه بوصیر به عنوان مدّر برای درمان استسقا و رفع ناراحتی‌های تنفسی و معدی استفاده می‌کردند و ضمنا آن را مسکّن و آرامبخش ملایمی می‌دانستند.
به‌طور کلی از قدیم الایام این گیاه برای سرفه، سرماخوردگی، التهاب حلق و گلو، آسم، ورم لوزه‌ها، اسهال، بواسیر، عفونتهای مجاری ادرار مصرف می‌شده است.
دانشمندان گیاه درمان معاصر در امریکا، این گیاه را در مصرف داخلی برای رفع سرفه، سرماخوردگی، التهاب گلو و حلق و سایر ناراحتی‌های تنفسی و در استعمال خارجی دم کرده مخلوط با سرکه داغ برای کمپرس بواسیر تجویز می‌نمایند. از اواخر
ص: 422
قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بوصیر به عنوان داروی سرفه در لیست داروهای ملی امریکا وارد شده ولی در سال 1936 از لیست خارج شد، معهذا بررسی‌های وسیعی که در سال 1986 محققان داروشناسی مردمی در ایندیانا و پردو[565] با همکاری دانشمند گیاه‌درمان‌Varro Tyler Ph .D به عمل آوردند، بوصیر را به عنوان داروی بسیار متداول مردمی برای انواع ناراحتی‌های تنفسی معرفی کردند.
در تحقیقاتی که به عمل آمده حد اقل در لوله‌های آزمایشگاهی نشان داده شده است که بوصیر از رشد باکتری‌های مسبب سل جلوگیری می‌نماید لذا برای‌Scrophula مؤثر باشد. در حال حاضر برای آرام کردن تحریکات و ناراحتی‌های ملایم تنفسی کاربرد دارد.

در مورد سرفه و التهاب گلو و حلق

در بوصیر ماده موسیلاژ یا لعاب وجود دارد که با جذب آب متورم و لیز می‌شود و اثر آن برای نرم کردن گلو و آرام کردن سرفه محسوس است. کارشناس گیاه‌درمان آلمانی به نام‌Rudolph Fritz Weiss M .D می‌نویسد که شهرت بوصیر به عنوان داروی ضد سرفه صحیح و قابل اعتماد است.

در مورد بواسیر

بوصیر برای کمک به رفع ناراحتی‌های بواسیر بسیار مؤثر است. در بوصیر تاننهایی وجود دارد که قابض هستند و تحقیق دیگری نشان داده است که بوصیر دارای خاصیت ضد ورم می‌باشد.

در مورد اسهال

تاننهای قابض بوصیر عامل بسیار مؤثری برای تأیید آثار آن در درمان اسهال است.

مقدار و روش مصرف گیاه

از نظر تهیه دم کرده برای آرام کردن سرفه و التهاب گلو و تا حدودی درمان اسهال
ص: 423
2- 1 قاشق مرباخوری از برگها و گل و یا ریشه‌های خشک بوصیر را در یک پیمانه (200 گرم) آب جوش 15 دقیقه خیس کنید و 3 پیمانه در روز بخورید. چون بوصیر تلخ است می‌توان آن را با کمی عسل، قند قهوه‌ای، آب لیموترش و یا به هر حال مخلوط با یک نوع آب میوه مناسب مطبوع مصرف کرد و برای درمان بواسیر می‌توان از کمپرس دم کرده غلیظ و سرد گیاه استفاده کرد.
در مورد تنطور می‌توان 2/ 1 تا یک قاشق مرباخوری تنطور را با 3 بار در روز مصرف نمود. برای گرم کردن سرفه کهنه در کودکان زیر دو سال ممکن است از دم کرده خیلی رقیق بوصیر استفاده کرد.

احتیاطها

تخمهای بوصیر سمّی است و مصرف آن ممکن است مسمومیت ایجاد نماید. در مورد عوارضی برای برگ و گل و ریشه آن تا به حال گزارش نامساعدی در دست نیست. تاننهای آن ممکن است آثار له و علیه سرطان داشته باشند عده‌ای معتقدند که سرطانزا می‌باشد و عده‌ای از دانشمندان معتقدند که سرطانزا نیست به این جهت از نظر احتیاط لازم توصیه می‌شود اشخاصی که در مظان نوعی سرطان هستند از خوردن آن خودداری نمایند. به‌طور کلی نظر دانشمندان و صاحب‌نظران این است که بوصیر بی‌ضرر است ولی به هر حال با نظارت پزشک مصرف شود.
و به استثناء زنان باردار و مادران شیرده به‌طور کلی برای سایر اشخاص سالم مصرف آن در حد مجاز و زیر نظر پزشک بدون اشکال است. معمولا ظرف دو هفته آثار شفابخشی آن ظاهر می‌شود و اگر چنین نشد و یا عوارضی ظاهر شد، خوردن آن باید متوقف شود.
ص: 425