گروه نرم افزاری آسمان

دار فلفل





اشاره

به فارسی در بازار دارویی ایران «فلفل دراز» و در کتب طب سنتی و بازار «دار فلفل» نامبرده می‌شود. به هندی آن را «پی‌پلامول» نامند. به فرانسوی‌Poivrier Long و به انگلیسی‌Long pepper گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده فلفل‌Piperaceae نام علمی آن‌Piper longum L . و مترادف آن‌Chavica roxburghii Miq . می‌باشد.

مشخصات

دار فلفل گیاهی است چندساله، بوته‌مانند دارای ریشه‌ای ضخیم و برگهای آن قلبی‌شکل، نوک‌تیز، به ابعاد 9- 6* 5- 3 سانتی‌متر. دمبرگ آن نسبتا دراز است. گلها به شکل سنبله و گروهی در محل اتصال دمبرگ به ساقه ظاهر می‌شود. میوه آن کوچک، گوشت‌دار، شبیه شاه‌توت به رنگ سیاه، دانه‌های آن کوچک، سرخ‌رنگ و به هم پیوسته که پرده‌های سیاه‌رنگی بین آنها قرار دارد. ریشه آن پرگره، ضخیم، پوست ریشه خاکستری و مغز آن سفید و طعم آن تند است. این ریشه را به فارسی و در بازار دارویی گیاهی ایران «فلفل مویه» می‌نامند. این گیاه در ایران نمی‌روید و در مناطق حارّه و گرم هندوستان و هند و چین و شبه جزیره مالایا انتشار دارد و در سایر مناطق دنیا اغلب کاشته می‌شود.
ص: 81

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه بخصوص در دانه‌ها و در ریشه و سایر قسمتهای آن مواد چاویسین 122] و پی‌پرین 123] یافت می‌شود [فوکود].

خواص- کاربرد

میوه آن مقوی معده است [روا]. داروی مفیدی برای آفتاب‌زدگی و نزله‌های روده‌ای و درد معده و در عین حال کرم‌کش است [ایشی دویا]. از داروهایی است که برای معالجه زنان عقیم و بعضی موارد اختلالات کلیه‌ای و مجاری ادرار تجویز می‌شود [استوارت . به‌طور کلی برای معالجه بیماری‌هایی که موجب پایین آمدن درجه حرارت بدن می‌شود مفید است [هوبونز]. آقای فوکود این دارو را یک داروی گرم و گرم‌کننده می‌نامد. برای تنطیم وضع بلغم مفید است [هوپر]. بویژه برای تسکین سرفه و نزله و سوءهاضمه و کولیک نتایج خوبی دارد [ریدلی . معمولا دانه و ریشه این گیاه و گلها و ساقه‌های جوان آن در طب سنتی مستعمل است [لیو].
فلفل دراز از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و خواص میوه آن: محلل مواد سرد، باد و گاز است. و گرفتگی‌های کبد و طحال را باز می‌کند. مقوی معده است و به هضم غذا کمک می‌نماید. قی را رفع می‌کند و محرک نیروی جنسی است و ترشح اسپرم را افزایش می‌دهد. مدّر و قاعده‌آور است. جنین را سقط می‌کند و برای صرع و فلج و سرفه سرد و رطوبی و نقرس و سیاتیک مفید است.
اگر آن را کوبیده با روغن مخلوط نمایند و به محل عقرب‌زدگی بمالند مفید است.
مقدار خوراک آن تا 5 گرم است. ممکن است سردرد ایجاد کند در این صورت از صمغ عربی یا گلاب یا صندل می‌توان استفاده نمود. جانشین آن از نظر خواص هم‌وزن آن فلفل سفید و یا هم‌وزن آن زنجبیل و زرنباد (نصف وزن از هریک) می‌باشد.
ریشه گیاه فلفل دراز را فلفل مویه گویند. از نظر طبیعت و خواص و مقدار خوراک ریشه آن شبیه میوه فلفل دراز و کمی هم قوی‌تر از آن است و اگر به تنهایی
ص: 82
خورده شود و یا آب پخته آن با مویز، غرغره شود، برای قطع بلغم از دماغ و برای صرع مفید است. برای قولنج و بادهای سرد و بیماری‌های طحال و سیاتیک و نقرس و تشنج بسیار مفید است. معده را تقویت و گرم می‌کند و اشتها را افزایش می‌دهد.
جانشین آن از نظر خواص هم‌وزن آن نارمشک و یا دو ثلث وزن آن سورنجان و ثلث وزن آن حب القرملم است. (شرح سه گیاه اخیر در جلدهای دیگر این کتاب درج شده است).
فلفل مویه برای گرم‌مزاجان مضّر است و موجب کاهش نور چشم و کاهش ترشح اسپرم می‌شود.
مصرف این گیاه باید در حد مقدار مجاز و با نظر پزشک و کارشناس گیاه‌درمانی انجام پذیرد.
ص: 83

کاوا

اشاره

کاوا گیاه دیگری است که در کتب طب سنتی و به فارسی «کاوا» گفته می‌شود. به فرانسوی آن راKava یاKawa و به انگلیسی‌Kava نامند. گیاهی است از خانواده فلفل‌Piperaceae نام علمی آن‌Piper methysticum Forst . می‌باشد.
این گیاه به صورت درختچه‌ای است و در مناطق مختلف اوقیانوسیه و پولی‌نزی و جزایر هاوایی انتشار دارد. در ایران تا به حال شناسایی نشده است. ریشه این گیاه مهمترین قسمت دارویی گیاه است.

ترکیبات شیمیایی

ماده عامل فعال فیزیولوژیکی گیاه در رزین آن است. در سال 1939 آقای وین وان در نتیجه بررسی‌های خود اعلام نمود که در رزین آن ماده مؤثر دارویی به نام دی‌هایدروکاوائین 124] که مشابه ماریندی‌نین 125] است، وجود دارد و در سال 1959 آقای هانسل یک ماده مؤثر آرام‌بخش و مسکّن دیگری به نام دی‌هایدرو متیستی‌سین 126] در آن مشخص نمود که تأثیر آن بسرعت ماده قبلی ظاهر
ص: 84
نمی‌شود ولی پایدارتر است [اشتاین متز].

خواص- کاربرد

ریشه درختچه کاوا برای معالجه سوزاک، ضد عفونی مجاری تناسلی و مجاری ادرار، کاهش التهاب و ورم مثانه مصرف می‌شود. تأثیر آن از دو جهت است اولا ضدعفونی‌کننده است، ثانیا نوعی مخدّر می‌باشد. و طبق تحقیقاتی که در گینه جدید به عمل آمده به صورت امولسیون مصرف می‌شود. مقدار مصرف آن معمولا 75- 1 گرم عصاره هیدروالکلی ریشه گیاه است که طی روز این مقدار در چند بار مصرف می‌شود. به بیان بهتر مقدار عصاره الکلی باید آن‌قدر باشد که از یک گرم کاوا تهیه شده باشد.
چون ریشه کاوا مخدّر است، مصرف آن باید با احتیاط و در حد مجاز و زیر نظر پزشک باشد.
گونه دیگری از خانواده‌Piperaceae درختچه‌ای است به نام علمی‌Piper angustifolia L . که به فرانسوی‌Matico و به انگلیسی‌Matico plant گفته می‌شود و برگهای آن که مصرف دارویی دارد در بازار دارویی به ماتیکو معروف است. درختچه کوتاهی است به بلندی کمتر از 3 متر. برگهای آن متناوب چرمی، نوک‌تیز و دارای دمبرگ کوتاه است، همچنین پوشیده شده‌اند از کرک، روی برگها قهوه‌ای و زیر برگها سبز روشن می‌باشد. گلهای آن اغلب نر و ماده به صورت سنبله و میوه‌اش که دارای یک دانه است، معطّر می‌باشد. این گیاه در نواحی امریکای جنوبی انتشار دارد. وجود آن در ایران هنوز شناسایی نشده است. از برگهای آن اسانس زردرنگ که محتوی موادAzarone وApiol و یک ماده تلخ به نام‌Maticine و یک اسید به نام‌Arthantic acid است، جدا شده است.
از برگهای این گیاه برای قطع خونروی داخلی و خارجی استفاده می‌شود، به همین جهت به آن‌Solder's herb یا گیاه مفید برای سربازان نیز می‌گویند. دم‌کرده و یا تنطور برگهای آن را در موارد خون در ادرار و اخلاط خونی و برای جلوگیری از خونریزی بینی تجویز می‌کنند. برای تهیه دم‌کرده یک قاشق مرباخوری از برگ گیاه را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش 10 دقیقه دم کرده و مصرف می‌کنند.
ص: 85

کافور

اشاره

به فارسی «کافور» و در کتب طب سنتی نیز کافور نامبرده می‌شود. جسم سفید و شفاف و متبلوری است که به فرانسوی‌Camphre یاCamphre du japon و به انگلیسی‌Camphor وLaurel camphor گفته می‌شود. کافور از درختی گرفته می‌شود به نام درخت کافور که به فرانسوی‌Camphrier وLaurier du Japon و به انگلیسی‌Camphor tree نامبرده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Lauraceae نام علمی آن‌Cinnamomum camphora (L .) Nees Eberum و مترادفهای آن‌Camphora officinarum Nees . وLaurus comphora L . می‌باشد.
توضیح: در مدارک امریکایی نام اصلی گیاه را منسوب به گیاه‌شناسان دیگری می‌نویسند(Cinnamomum camphora )L .) J .S .Presl( .

مشخصات

1. درخت کافور درختی است بزرگ دارای تنه صاف و قائم و تاج بزرگ. از کلیه اعضای درخت از جمله چوب تنه، شاخه‌ها، برگ و ... کافور گرفته می‌شود، البته در پوست آن بیشتر است. درخت شبیه درخت زیرفون است. درخت کافور در مناطق گرم شرقی آسیا در جنگلهای هندوستان، در چین، در جزیره فورموز معروف به ماچین، در ژاپن، جاوه و سوماترا انتشار دارد و در مناطق دیگری کاشته می‌شود.
تکثیر درخت کافور از طریق کاشت دانه یا خوابانیدن شاخه‌های آن انجام می‌گیرد.
ص: 86
درخت کافور به ایران وارد شده و در باغ کشاورزی لاهیجان درخت 60 ساله‌ای از کافور دیده می‌شود.
2. کافور: ماده‌ای است که از جوشاندن و تبخیر قطعات ریزشده ساقه، شاخه و ریشه درخت به دست می‌آورند و به شکل قطعاتی به وزن 100- 75 کیلوگرم به بازار می‌آورند. البته این کافور خام است و برای مصارف دارویی و طبی آن را از طریق تصعید و یا تقطیر تصفیه می‌نمایند و با نامهای کافور ژاپنی و کافور چینی در بازار به فروش می‌رسد.
کافور جسمی است سفید شفاف متبلور، دارای بوی تند، نافذ و طعم تیز و معطّر.
سبکتر از آب است و در مجاورت هوای آزاد فرّار می‌باشد. فرمول خام آن‌C 01 H 61 O و در 175 درجه سانتی‌گراد ذوب شود. در آب کمی حل می‌شود ولی در اتر و استون و الکل و کلروفورم و روغنهای چرب و روغنهای فرّار بخوبی حل می‌شود. از هیدرژناسیون کافور الکلی به نام بورنئول به دست می‌آید که اگر آب از بورنئول گرفته شود ماده کامفن به دست می‌آید. کافور نه فقط در درخت کافور وجود دارد بلکه روغن فرّاری است که در عده زیادی از گیاهان یافت می‌شود از جمله در گیاهان صاصفراس، دارچین، خولنجان، زرنباد، هل و گیاهان دیگری نظیر آزربه، لاواند، اکلیل کوهی همه اسانس روغنی فرّاری دارند که در آن مقدار زیادی کافور وجود دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی و مواد عامله در درخت کافور اسانس روغنی فرّار وجود دارد. در برگهای آن در حدود 73/ 0 درصد کامفور[127] و 97/ 0 درصد کامفرول 128] مشخص شده است G .I .M .P[ . در گزارش مطالعات دیگری ترکیبات شیمیایی درخت کافور چنین شرح داده شده است:
مواد کامفور، لیمونن 129] که همان دی‌پنتن 130] است و پی سیمول 131]، پی نن،
ص: 87
ارتودن 132] و سالون 133] [چونگ کوئو تونونگ یائوچی در درخت کافور وجود دارد.
آقای کوبوتا نظر داده است که در قسمت چوبی درخت در حدود 1 درصد اسانس روغنی (کامفور و کامفوراویل) یافت می‌شود. از تقطیر اسانس کافور در درجه حرارت بالا در حدود 5 درصد سسکی‌ترپن و 10 درصد سسکی‌ترپن الکل 134] به دست می‌آید که مصارف پزشکی دارد. در چربی دانه‌های درخت، گلیسیریدهای لوریک اسید[135]، کاپریک اسید[136] و اولئیک اسید مشخص شده است S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

کافور معمولا چون مخلوط و غیر خالص به بازار عرضه می‌شود باید با آزمایشهایی از درجه خلوص آن اطمینان حاصل کرد. روشهای مختلفی برای این آزمایشها هست از جمله اگر کافور را روی یخ و برف بگذارند و آتش بزنند، اگر مانند شمع مشتعل شد، خالص است و الّا غیر خالص می‌باشد. دوم اینکه قطعه شیشه‌ای را روی آتش گذارند و روی آن قدری کافور بریزند، اگر تمام کافور سوخت و چیزی نماند خالص است. راه دیگر اینکه اگر کمی از آن را بر شقیقه بمالند، اگر خنکی و سردی بسیار در چشم ظاهر شد و آب از چشم آمد، خالص است. سرانجام اینکه بوی کافور خالص شبیه بوی ترنج و لیمو است و برای حفظ آن باید در شیشه ضخیم سرتنگی بریزند و درب آن را محکم ببندند تا حتی الامکان سطح کمتری از آن در مجاورت هوا قرار گیرد.
در کره از کافور به عنوان داروی ضد تشنج و در عین حال حشره‌کش استفاده می‌شود [چونگ . در چین به عنوان داروی معرّق، بادشکن، آرام‌بخش، مسکّن و کرم‌کش و ضد روماتیسم 137] کاربرد دارد. در استعمال خارجی برای تسکین درد دندان، مخلوط با پمادهایی برای معالجه کچلی 138] به کار می‌رود [استوارت .
ص: 88
شاخه‌ای از درخت کافور
مقدار زیاد و خارج از حد مجاز آن سمّی است، لذا مصرف کافور باید زیر نظر پزشک و در حد مجاز باشد [اشتاین متز]. روا[139] معتقد است که کافور تونیک است و در استعمال خارج برای معالجه التهابها و ورم آبسه‌ها و روماتیسم کاربرد دارد. کافور خاصیت ضد عفونی کردن و تحریک قلب دارد [موزیگ و شرام و کاریونه و کیمورا].
به علاوه برای معالجه بیماری‌های جهاز تنفسی مفید است و در مورد مسمومیت از تریاک به عنوان پادزهر مورد توجه است. هاو[140] معتقد است که ضدعفونی‌کننده و
ص: 89
کرم‌کش است و معالج وبا و فلج می‌باشد. در هند و چین به عنوان ضد اسپاسم و برای کاهش ترشح شیر مستعمل است [کروست و پتلو].
کافور از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی ایران سرد و خشک است ولی با کمال تعجب در هند آن را گرم و خشک می‌دانند. از نظر خواص حکما طب سنتی معتقدند که فرح‌آور است و مقوی دماغ و قلب و برای رفع تبهای عفونی و ذات الجنب و زخمهای ریه، سل و اسهال گرم مفید است. رفع تشنگی و مسکّن التهاب کبد و کلیه و سوزش مجاری ادرار است. اگر با گلاب و گل سرخ به پیشانی مالیده شود، مسکن سردرد گرم می‌باشد. اگر با آب گشنیز و سرمه ساییده و مخلوط کرده و به چشم مالیده شود، باعث جلوگیری از برآمدن دانه در پلک می‌گردد و اگر دانه برآمده است، فروکش می‌کند. اگر قطره محلول آن با آب گشنیز تازه در گوش ریخته شود برای تسکین درد گوش گرم و قطع خونریزی از بینی نافع است. غرغره آن با گلاب برای تسکین درد دندان کرم‌خورده و زخمهای دهان مفید است. پاشیدن گرد آن روی زخمها و جراحتهای بد در مورد زخمهای گرم و جراحات تازه و قطع خون و تسکین درد آنها نافع است. برای سردمزاجان مضّر است و معده را ضعیف می‌کند و نیروی جنسی را کاهش می‌دهد. استشمام بیش از اندازه آن موجب سفید شدن مو، پیری، قطع اشتها، قطع نسل و تولید سنگ مثانه و سنگ کلیه است لذا در این قبیل موارد باید ادویه گرم مانند گل قند، روغن سوسن، بنفشه و نرگس خورده شود.
شیخ الرئیس ابو علی سینا معتقد است اگر کافور در حد اعتدال خورده شود، برای تقویت قلب و روح مفید است. و در مزاجهای گرم برای تعدیل گرمی مزاج مؤثر و نافع است ولی در مزاجهای سرد باید مخلوط با داروهای گرم خورده شود مانند مشک و زعفران و خشکی آن را با مخلوط کردن با روغن بنفشه و شب‌بو تعدیل کرد. مقدار خوراک آن تا 5/ 0 گرم است. اگر 10 گرم آن خورده شود خطرناک است و قاطع نیروی جنسی می‌شود، ایجاد اختلال و فساد در معده و مسمومیت می‌کند.
مواد ناسازگار: کافور را نباید با سقز یا صمغهای سقزی مصرف نمود.
ص: 90

کافور بورنئو

اشاره

به فارسی «کافور بورنئو» گفته می‌شود. به فرانسوی‌Borneol وCamphol وCamphure de Borneo و به انگلیسی‌Borneol وBorneo camphor گفته می‌شود. جسمی است به شکل دانه‌های متبلور که از درختی گرفته می‌شود. درخت از خانواده‌Dipterocarpaceae و نام علمی آن‌Dryobalanops aromatica Gaertn . و مترادف آن‌Dryobalanops camphora colebr . می‌باشد.

مشخصات

1. درخت کافور بورنئو درختی است بزرگ، به بلندی 60- 50 متر، برگهای آن به رنگ سبز تیره تخم‌مرغی، نوک‌تیز با بوی معطّر کافور. میوه آن به شکل بلوط که در چین به عنوان چاشنی برای خوش‌طعم کردن غذا مصرف می‌شود و می‌خورند.
معمولا درخت را در بهار موقعی که باردار است، می‌اندازند و تمام تنه درخت را به قطعاتی تقسیم می‌کنند تا دانه‌ها و قطعات متبلور کافور بورنئو را از داخل آن بیرون آورند. ابعاد این دانه‌های متبلور بندرت از 5/ 2 سانتی‌متر تجاوز می‌کند. این دانه‌ها در لای شکاف یا در داخل سلولهای بدنه درخت به وجود می‌آید. در برخی موارد نیز در داخل تورّم بعضی شاخه‌های درخت تشکیل می‌شود. از یک درخت بزرگ کافور بورنئو در حدود 4/ 1 کیلوگرم کافور بورنئو گرفته می‌شود.
2. کافور بورنئو یا بورنئول که به شکل دانه‌های متبلور قرمز مایل به سفید یا
ص: 91
صورتی مایل به سفید در بازار عرضه می‌شود، از نظر شیمیایی یک ترپن الکل 141] است که فرمول خام آن‌C 01 H 71 OH می‌باشد. در 208 درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شود و در 212 درجه سانتی‌گراد به جوش می‌آید. در آب حل نمی‌شود. بوی آن شبیه کافور معمولی و رنگ و طعم آن گرم و سوزاننده است.
درخت کافور بورنئو در سوماترا و بورنئو می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در رزین روغنی درخت کافور بورنئو یا در کافور بورنئو مواد بورنئول 142] و کامفن و ترپینئول و سسکی‌ترپن وجود دارد [روا].

خواص- کاربرد

در چین گرد کافور بورنئو را اغلب سمّی می‌دانند و تقریبا مصارف داخلی آن معمول نیست مگر به مقدار خیلی کم و بیشتر در استعمال خارجی، در موارد تیره‌گی قرنیه چشم مصرف می‌شود [روا]. از گرد آن در استعمال خارجی برای کاهش ورم و التهابهای پوستی به کار می‌برند [استوارت . از گرد آن برای معالجه آبله‌مرغان در استعمال خارجی مصرف می‌شود [چی‌یو]. در استعمال خارجی در موارد ناراحتی‌های غشای مخاط بینی، چشم و گلو و بواسیر مصرف می‌شود [هو].
مطالعات اخیر چینی‌ها بر روی کافور نشان‌دهنده این است که کافور بورنئو بدون دود و خوب می‌سوزد و بوی مطبوعی دارد. اگر جویده شود بتدریج در دهان ذوب می‌شود. کمی تلخ و گزنده و کمی خنک‌کننده است و داروی مفیدی برای تنظیم کارهای طبیعی فیزیولوژیکی است. مقدار کمی از آن در مصارف داخلی برای موارد ضعف دید چشم و التهاب گلو تجویز می‌شود. معروف است که داروی خوبی در استعمال خارجی برای بیماری کاتاراکت 143] چشم است و برای کاهش ورم نیز مفید است [چونگ یائوچی . در اندونزی از گرد مغز میوه‌های درخت به عنوان قرمزکننده پوست 144] مصرف می‌شود و برای معالجه کولیک و درد شکم کاربرد دارد.
ص: 92
در گذشته اشخاصی که تصمیم به خودکشی داشتند مقدار زیادی از آن را می‌خوردند. ولی به علت گرانی قیمت آن خوشبختانه خیلی کم در این مورد مصرف می‌شود. در مصارف داخلی به مقدار خیلی کم (کمتر از 5/ 0 گرم) به عنوان محرّک، معرّق، مسکّن و ضد اسپاسم و برای تسکین درد مفاصل 145] و کشتن کرم معده و در موارد عادت ماهیانه دردناک تجویز می‌شود. در مصارف خارجی، گرد آن را برای التیام شانکر،Buboes (تورم‌Lymphnode که اغلب چرکین می‌شود و معمولا بعد از بروز شانکر و سوزاک ظاهر می‌شود) و تاولهای بزرگ و زخمهای اکزمایی روی موضع می‌پاشند. علاوه بر گرد کافور بورنئو روغن کافور بورنئو نیز در بازار هست که شبیه روغن کافور معمولی است ولی از نظر خواص در سطح بالاتری قرار دارد. این روغن را در موقعی که درخت کافور بورنئو را می‌اندازند و دانه‌های متبلور کافور را برمی‌دارند از چوبهای شکسته تنه درخت روغنی نیز جاری می‌شود که همین روغن 146] کافور بورنئو است که از آن به عنوان مرهم برای التیام زخم استفاده می‌شود. از این روغن برای تسکین درد روماتیسم نیز استفاده می‌شود [ریدلی . معمولا برای حفظ و نگهداری جسد برای مدتی تا قبل از دفن کردن از کافور بورنئو استفاده می‌شود [برکیل .
گیاه دیگری به نام علمی‌Blumea balsamifera DC . از خانواده‌Compositae در مناطق هندوستان تا جنوب شرقی چین انتشار دارد. از این درخت نیز در هند و چین بورنئول گرفته می‌شود. در اسانس آن دو ماده لووروتاتوری 147] بورنئول و لووروتاتوری کامفور[148] وجود دارد. و به علاوه در برگهای این گیاه یک اسانس متبلور که دارای یک نوع کامفور به نام نگای کامفور[149] و یک گلوکوزید است وجود دارد.
خوردن عصاره این برگها فشار خون را کاهش می‌دهد و برای معالجه هیجان، بی‌خوابی و فشار خون بالا تجویز می‌شود.
ص: 93

بابونه

اشاره

بابونه به‌طور کلی به تعدادی از گیاهان گفته می‌شود که از خانواده گیاهی‌Compositae تیره فرعی‌Radiae ولی از جنسها و گونه‌های مختلف و متفاوت می‌باشند. از نظر شکل خارجی تا حدودی شبیه به هم هستند ضمن اینکه اختلافاتی کم و بیش در آنها وجود دارد. گونه‌های مختلف آنها عبارت‌اند ازAnthemis ،Matricaria ،Chrysanthemum وPyrethrum .

مشخصات

این گیاهان یکساله یا چندساله عموما دارای برگهایی سبز با بریدگی‌های عمیق است، در بعضی از آنها بریدگی بقدری عمیق است که برگ به شکل نخهایی درآمده مانند برگ شبت نظیرMatricaria camomille . گلهای آنها عموما به شکل طبق منفرد که درMatricaire فلسی بین گلهای طبق وجود ندارد ولی در جنس‌Anthemis بین گلهای یک طبق فلس وجود دارد. عموما طبق آنها دارای دو نوع گل است. گلهای زبانه‌ای سفید در اطراف طبق و گلهای لوله‌ای زرد یا قهوه‌ای در وسط طبق. از نظر ارتفاع گیاه، اغلب آنها کوتاه در حدود یک وجب حتی بعضی گسترده روی زمین و تک‌وتوک بلند و ساقه آنها تا یک متر می‌رسد. در کتب طب سنتی قدیم که با تقسیم‌بندی گیاه‌شناسی مدرن آشنایی نداشته‌اند با توجه به مشخصات ظاهری آنها را طبقه‌بندی کرده و شرح می‌دهند و انواع آنها را با نامهای «بابونه»، «بابونه چشم گاو»،
ص: 94
«بابونج»، «بابونه صغیر»، «بابونه کبیر»، «اقحوان»، «اقحوان متعفن»، «اقحوان تلخ»، «بابونه رومی»، «بابونه شیرازی»، «بابونه زرد» و ... نام می‌برند. از نظر خواص دارویی شباهت زیادی به هم دارند و نوعا گل آنها مصرف دارویی دارد و معمول است که در بازار گل هریک بتنهایی و یا مخلوطی از گلهای چند نوع مختلف از آنها تحت نام بابونه یا گل بابونه یا سایر نامهای یادشده فروخته می‌شود.
در این کتاب از نظر اهمیت، به ذکر مختصری از مشخصات و خواص دارویی تعدادی از معروف‌ترین آنها می‌پردازیم.
ص: 95

بابونه کبیر

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «اقحوان» و «اقحوان کبیر» و «بابونه گاوی» و «کرکاش» و «کرکیش» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Matricaire commune وGrande camomille وPyrethre parthenium و به انگلیسی‌Feverfew وParthenium وWhitewort نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae تیره فرعی‌Rediae نام علمی آن‌Chrysanthemum parthenium (L .) Bernh . و مترادفهای آن‌Phyrethrum parthenium (L .) Sm . وMatricaria parthenium L . می‌باشد. در برخی مدارک گیاه‌شناسان انگلیسی و امریکایی گیاه را با نام‌Tanacetum parthenium نیز ذکر کرده‌اند.

مشخصات

گیاهی است دوساله و چندساله. بلندی ساقها آن تا 70 سانتی‌متر نیز می‌رسد.
معمولا به علت گلهای زیبایی که دارد در باغها کاشته می‌شود. برگهای آن متناوب و سبز با بریدگی شبیه برگهای داودی است و معمولا در اثر بریدگی به سه قسمت عمده تقسیم می‌شود. گلهای آن به صورت گروهی در یک طبق مجتمع، اطراف و دور طبق را گلهای سفید و قسمت وسط آن را به شکل دایره‌ای گلهای زرد طلایی بسیار زیبا تشکیل داده است.) این گیاه بومی آسیای صغیر و اروپا می‌باشد ولی در سایر مناطق عالم نیز وارد شده است. در ایران در مناطق شمالی در گیلان، لاهیجان و مازندران و
ص: 96
در آذربایجان در تبریز به‌طور خودرو می‌روید. گیاهی است که از تمام اعضای هوایی آن عطر قوی بابونه استشمام می‌شود. تکثیر آن از طریق کاشت بذر در بهار انجام می‌گیرد. گلهای آن در تابستان ظاهر می‌شود. برداشت گلها در تابستان و برگهای آن در هر زمان که روییده باشد، میسر است البته تا حدی که به رشد طبیعی گیاه صدمه نزند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی تمام اعضای گیاه دارای اسانس بسیار قوی است که شامل نوعی الکل به نام بورنئول یا کامفول 150] است و به علاوه دارای مقداری از انواع ترپن‌ها و سایر مواد می‌باشد که منشاء بوی قوی متصاعده از گیاه در اثر مالش است. از نظر مصارف دارویی معمولا گل آن مصرف می‌شود که آن را خشک کرده و نگهداری می‌کنند.

خواص- کاربرد

از گلهای خشک آن به عنوان ضد اسپاسم برای تسکین تب مصرف می‌شود و تنطور آن حشره‌کش است. در دورانی در اروپا بخصوص در بازار لندن به عنوان داروی پیش‌گیری طاعون عرضه می‌شده و مصرف می‌شده است. گلهای گیاه بابونه کبیر از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که گرم‌کننده قوی، بازکننده گرفتگی‌ها و انسداد مجاری کبد، دهانه عروق، رقیق‌کننده خون غلیظ در مثانه و تحلیل‌برنده ورم رکتوم می‌باشد. ترشح ادرار و عرق را زیاد می‌کند و قاعده‌آور است و برای سقط جنین مؤثر می‌باشد. سنگ مثانه را خرد می‌کند، برای درد مثانه، ورم طحال، استسقاء و رفع صدا و درد معده نافع است. بوییدن گل تازه آن خواب‌آور است و اگر اسراف شود خواب‌آلودگی ایجاد می‌نماید. در مورد بی‌خوابی پیران اگر هر شب بابونه کبیر و جو پوست‌گرفته را در آب بجوشانند و روغن ایرسا داخل آن نموده و به سر بمالند خواب راحتی می‌آورد.
مالیدن گرد آن برای تقویت طبقات چشم و جلوگیری از کاهش دید چشم و ترمیم جای زخم و رفع آب سفید در چشم مفید است. عده‌ای خاصیت اکتحال برای رفع آب سفید یا آب مروارید چشم را مختص بابونه صغیر می‌دانند. خوردن انگشت پیچ
ص: 97
آن برای تنگی نفس، سرفه و خونروی از سینه نافع است. آشامیدن 12 گرم برگ خشک آن با سکنجبین و نمک مسهل سودا می‌باشد و خوردن 5 گرم آن با سکنجبین برای تقویت اشتها بسیار مؤثر است.
اگر دم‌کرده گل آن با عسل خورده شود مدّر قوی است و رقیق‌کننده خون منجمد در مثانه، معده و مسکّن دردهای آن می‌باشد. شیاف آن در مهبل قاعده‌آور قوی و پاک‌کننده رحم است. مالیدن آب تازه آن بر بیضه‌ها، کنج ران و آلت تناسلی مرد برای تقویت نیروی جنسی مؤثر است. کمپرس آن به این ترتیب که پارچه‌ای را با آب دم‌کرده آن خیس کرده روی موضع بگذارند برای رفع پیچیدگی عصب و رفع زهر جانوران سمّی مفید است. اسراف در خوردن آن ایجاد سردرد و سنگینی سر می‌نماید از این نظر باید با سکنجبین و گل نیلوفر خورده شود. مضر دهانه معده است و از این نظر باید با بنفشه و انیسون و سکنجبین خورده شود. مقدار خوراک آن تا 15 گرم است و اگر گل بابونه کبیر یافت نشود برای تمام موارد فوق می‌توان از بابونه صغیر با دو برابر وزن یعنی تا 20 گرم هر خوراک استفاده کرد. برای این کار 20 گرم گیاه را در 1000 گرم آب جوش دم کرده و یک فنجان قبل از هر غذا می‌خورند. برای کمپرس 60- 50 گرم گیاه را در 1000 گرم آب می‌جوشانند.
برگ و گل بابونه اثر کرم‌کشی نیز دارد و در دفع کرمک مفید است چه با مالیدن دم‌کرده آن در مقعد و چه با خوردن آن. گذاردن ضماد گیاه روی پیشانی برای تسکین سردرد و همچنین در مورد میگرن مفید است. گرد سرشاخه گلدار گیاه و تنطور آن حشره‌کش است.

مطالعات جدید علمی دانشمندان در مراکز تحقیقاتی جهان بر روی گیاه بابونه کبیر

با بررسی تاریخ تحولات گیاه‌درمانی روشن می‌شود که گیاه بابونه کبیر تا قبل از سال 1970 در محافل علمی گیاه‌درمانی اروپای شمالی و امریکا مورد توجه نبوده و اطلاعی از آثار شفابخش آن نداشتند درحالی‌که از چند قرن قبل از میلاد مسیح در مدارک طب سنتی حکمای یونان و ایران و سایر مناطق خاور برای بابونه کبیر خواص درمانی زیادی نوشته شده است. پس از سال 1970 مطالعات و تحقیقات جدیدی که در مورد این گیاه در مراکز تحقیقاتی مغرب زمین به عمل آمد نشان می‌دهد که دانشمندان آن دیار به خواص درمانی بابونه کبیر وقوف یافته و معتقد شدند که این گیاه
ص: 98
دارای خواص متعددی است، از جمله برای پیش‌گیری از میگرن آثار مفیدی دارد.
ابتدا اغلب دانشمندان و مردم تصور می‌کردند این گیاه تب‌بر است و به همین علت نام‌Fever few که به معنای تب‌بر است برای آن برگزیده شده است و استدلال این محافل پژوهشی این بود که ریشه این کلمه از لغت‌Febrifugia مشتق شده که در لاتین به معنای تب‌بر می‌باشد و در اثر مرور زمان کلمه‌Ferevfew به‌Febrifugia تبدیل شده است. درحالی‌که این تصور و این استنباط اشتباه و غلط است. این گیاه در هیچ زمانی نام‌Febrifugia نداشته است، تمام حکما، پزشکان معروف روزگاران کهن از جمله‌Dioscorides و جالینوس برای این گیاه در یادداشتهای خود نام یونانی‌Parthenion را نوشته‌اند و در شرح خواص آن می‌نویسند که برای رفع ناراحتی‌ها و اشکالات عادت ماهیانه و مسائل در ارتباط با تولد نوزاد مفید است. و در هیچ کجا به تب‌بر بودن آن اشاره‌ای نشده است. در دوران تاریک قرون وسطی کم‌کم نام‌Parthenion از خاطره‌ها فراموش شد و بعدا در دوران تجدید حیات تحقیقات علمی در مدارک علمی آن زمان به علت اینکه برگهای گیاه مانند پر مرغان بریدگی دارد نام‌Featherfoil را برای آن برگزیدند که این نام هم به مرور زمان به‌Featherfew و سرانجام به‌Feverfew درآمده است. توجیه دیگر این است که محتملاFeverfew نام بابونه رومی یا گل بابونه بوده و به اشتباه برای بابونه کبیر برگزیده شده است. تا قرنها کارشناسان گیاه‌درمانی این گیاه را برای رفع سردرد نیز توصیه و تجویز می‌کردند. در قرن هفدهم طبیب معروف انگلیسی به نام‌John parkinson ادعا کرده است که این گیاه برای رفع انواع دردهای سر مفید است و بیش از صد سال پس از آن طبیب معروف دیگری به نام‌John Hill نوشته است در مورد سردردهای خیلی شدید اثر این گیاه سرآمد اثر داروهای شفابخش زمان است، ولی اغلب کارشناسان گیاه‌درمانی کماکان هم‌رأی با دانشمندان کهن یونان، معتقد به خواص بابونه کبیر برای رفع ناراحتی‌های زنانگی بودند. دانشمند گیاه‌درمان معروف قرن هفدهم انگلیس به نام‌Nicholas culpepper این گیاه را از بهترین داروها برای سلامت و صلابت رحم می‌دانسته و دم‌کرده آن را برای رفع سرماخوردگی و ناراحتی‌ها و التهاب سینه تجویز می‌نموده است. و قبل از آن در حدود هزار سال قبل شیخ الرئیس ابو علی سینا برای این گیاه خواص متعددی قائل بوده و برای رفع انسداد عروق و افزایش ترشح عرق و ادرار و رفع گرفتگی عادت ماهیانه زنان و حتی در برخی موارد برای سقط جنین، قطع سرفه و خونروی از سینه و دهها ناراحتی دیگر تجویز می‌نموده است
ص: 99
اولین گروه‌های مهاجر اروپایی این گیاه را با خود به امریکا بردند و دانشمندان قرن نوزدهم امریکا بیشتر از این گیاه برای رفع ناراحتی‌های عادت ماهیانه و معالجه هیستری‌های زنان استفاده می‌کردند. در اواخر سال 1970 یک تصادف موجب شده است که شهرت قدیمی در مورد مفید بودن بابونه کبیر برای رفع سردرد تأیید شود و آن چنین بود:
همسر مدیر عامل بهداری کمپانی ملی زغال سنگ که از یک میگرن شدید مزمن رنج می‌برد، به توصیه یکی از کارگران هر روز مقداری برگ بابونه کبیر را می‌جوید. با کمال تعجب متوجه شد که پس از مدتی بیماریش کمی بهتر شده و پس از 14 ماه بهبودی کامل یافت. شوهر این خانم داستان این تجربه را به‌Dr .E .Stewart Johnson که در کلینیک شهر لندن کار می‌کرد، گزارش داد. دکتر جانسون بی‌درنگ خوردن برگهای بابونه کبیر را به ده نفر از بیمارهایش که مبتلا به میگرن بودند، توصیه کرد. پس از مدتی سه نفر آنها بکلی بهبود یافتند و 7 نفر دیگر گزارش دادند که بهبودی محسوسی یافته‌اند. سپس دکتر جانسون این دارو را به 270 نفر دیگر از بیمارهایش که مبتلا به میگرن بودند، تجویز کرد. و نتیجه مطالعاتش نشان داد که 70 درصد آنها بهبودی محسوسی پیدا کردند. پس از آن دکتر جانسون که از این توفیق به وجد آمده بود، بررسی علمی وسیعی را طرح و آغاز کرد. در این طرح به تعداد زیادی از بیماران برگ بابونه می‌داد و به تعدادی نیز پلاسبو[151]، وی طوری عمل می‌کرد که هیچ‌یک از بیماران داوطلب و مجریان تحقیق نمی‌دانستند که کدام داوطلب بابونه کبیر خورده است و کدام پلاسبو. نتیجه آزمایش نشان داد که بابونه محسوسا آثار برتر و شفابخشی نسبت به پلاسبو داشته است.
چندی بعد نتایج یک تحقیق بسیار وسیع علمی در این‌باره در مجله پزشکی انگلیسی‌Lancet انتشار یافت. در این تحقیق 72 نفر مبتلا به میگرن سخت، داوطلب آزمایش شده بودند و به عده‌ای از آنها که به‌طور اتفاقی و تصادفی طبق روش علمی آمار انتخاب شده بودند، روزی یک کپسول محتوی پودر برگ بابونه کبیر و یا برگ منجمد خشک بابونه کبیر «معادل دو برگ متوسط گیاه» داده می‌شد و به عده‌ای دیگر از آنها روزانه یک کپسول پلاسبو که از نظر شکل ظاهری هیچ تفاوتی با کپسولهای برگ گیاه نداشتند داده می‌شد. به‌طوری‌که هیچ‌یک از
ص: 100
داوطلبان و پزشکان مجری برنامه نمی‌دانستند که کدام از داوطلبان چه خورده است، گیاه یا پلاسبو. فقط مدیر اجرای برنامه می‌دانست که چطور عمل کرده است. و پس از دو ماه عکس طرح اول اجرا شد، یعنی آن عده‌ای که پلاسبو خورده بودند، کپسول گیاه داده شد و به عده‌ای که گیاه خورده بودند، کپسول پلاسبو داده شد. نتیجه آزمایش بسیار جالب بود. گیاه بابونه کبیر 24 درصد از داوطلبان را به کلی شفا داده و سردرد بقیه نیز خیلی ملایمتر شده بود. و خیلی کمتر آشفتگی و قی و استفراغ داشتند.

بابونه کبیر به عنوان عامل کاهش فشار خون

در آزمایشی که در مورد اثر بابونه کبیر بر روی میگرن انجام گرفت نشان داده شد که این گیاه ممکن است برای کاهش فشار خون نیز مؤثر باشد. فشار خون بالا یکی از اختلالات جدّی است که نیاز به دقت و مراقبت شدید پزشکی دارد. مصرف بابونه کبیر هیچ عوارض جانبی نامساعدی بیشتر از داروهای شیمیایی صنعتی استاندارد فشار خون، ندارد بنابراین اشخاصی که مبتلا به فشار خون هستند به راحتی می‌توانند این گیاه را امتحان کنند.

بابونه کبیر به عنوان عامل مؤثر در رفع اختلالات هاضمه

بابونه کبیر شبیه گیاه هم‌خانواده‌اش بابونه رومی محتوی ماده مؤثر شیمیایی است که عضلات نرم مجاری هاضمه را آرام می‌کند و اثر ضد اسپاسم دارد. بنابراین توصیه می‌شود اشخاصی که اختلالات سوءهاضمه دارند، خوردن بابونه کبیر را پس از هر غذا آزمایش کنند.

بابونه کبیر به عنوان عامل مؤثر در رفع ناراحتی‌های زنانه

خاصیت ضد اسپاسم بابونه کبیر نه فقط عضلات نرم مجاری هاضمه بلکه عضلات نرم رحم را نیز آرام می‌کند. احتمالا یکی از دلایل تأثیر بابونه کبیر بر روی میگرن، توانایی این گیاه در خنثی کردن آثار زیان‌آور موادی است به نام پروستاگلاندین 152]. در
ص: 101
بدن پروستاگلاندین‌ها مواد بیولوژیکی بسیار فعالی هستند که با دردها و التهابها در قسمتهای مختلف بدن ارتباط دارند و همچنین در گرفتگی و انقباض رحم نیز نقش دارند. و خواص ضد اسپاسم و ضد پروستاگلاندین بابونه کبیر، نقش مؤثر تاریخی این گیاه را در رفع ناراحتی‌های رحم تأیید می‌کند.
ضمنا بررسی‌هایی که در مورد جانوران آزمایشگاهی به عمل آمده روشنگر آثار ملایم آرام‌بخش بابونه کبیر است و اگر قبل از خواب خورده شود احتمالا موجب خواب عمیق می‌شود.
تحقیق جدید دیگری حاکی از ضد تومور بودن بابونه کبیر است ولی هنوز خیلی زود است که درباره آثار ضد سرطانی بابونه کبیر اظهارنظر شود و احتمالا در آتیه ممکن است این خاصیت گیاه نیز مورد توجه قرار گیرد.

مقدار مصرف

برای کنترل میگرن دو عدد برگ تازه متوسط بابونه کبیر و یا دو برگ منجمد آن را در روز باید جوید. و یا از کپسولی که حاوی 85 میلی‌گرم برگ گیاه است در روز استفاده کرد. بابونه کبیر تلخ است و لذا اغلب خوردن کپسول آماده را به جویدن برگ ترجیح می‌دهند.
برای استفاده از سایر خواص گیاه از جمله برای کاهش فشار خون، کمک به رفع سوءهاضمه، رفع گرفتگی رحم و اختلالات عادت ماهیانه از دم‌کرده برگ گیاه استفاده می‌شود. برای این کار نصف تا یک قاشق مربّاخوری برگ بابونه کبیر را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش 15- 10 دقیقه باید خیس کرد و 2 پیمانه در روز خورد.
چون بابونه کبیر عادت ماهیانه را افزایش می‌دهد، بنابراین زنان باردار باید از خوردن آن احتراز کنند. در برخی موارد ممکن است خوردن بابونه کبیر موجب زخم یا التهابهایی در داخل دهان شود و یا ایجاد دل‌درد کند، این موارد با قطع خوردن آن رفع خواهد شد. چون بابونه کبیر ممکن است در جلوگیری از لخته شدن خون مؤثر باشد، اشخاصی که مبتلا به اختلالات خونی از جمله این اختلال هستند و از داروهای ضد لخته شدن خون استفاده می‌کنند، برای خوردن بابونه کبیر باید با پزشک مشورت نمایند. در مورد اشخاص مبتلا به میگرن بابونه کبیر میگرن را کاهش می‌دهد ولی مصرف آن در کوتاه‌مدت معالجه نمی‌کند و باید در مدت درازی مصرف شود. تا به
ص: 102
حال عوارض جانبی برای مصرف درازمدت گیاه گزارش نشده است.
قابل ذکر است که مصرف بابونه کبیر باید در حد مقدار مجاز باشد و باستثنای زنان باردار، مادران شیرده و اشخاصی که اختلالات لخته شدن خون دارند و از داروهای ضد لخته شدن خون استفاده می‌کنند برای سایر اشخاص بالغ مصرف آن مجاز اعلام شده است ولی به‌هرحال بهتر است با نظر کارشناس گیاه‌درمانی و پزشک مصرف شود.
ص: 103

بابونه رسمی

اشاره

در کتب طب سنتی با نام هانه «بابونه»، «بابونه صغیر» و «اقحوان صغیر» و در بازار به نامهای «گل بابونه» و «بابونه رسمی» و در برخی کتب با نام «بهار» معرفی شده است. به فرانسوی‌Matricaire camomille وPetite camomille وCamomille d'allemagne و به انگلیسی‌Wild chamomile ،Common chamomile وGerman chamomile وSpelt chamomile گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae تیره فرعی‌Radiae نام علمی آن‌Matricaria chamomilla L . و مترادفهای آن‌Chamomilla vulgaris Gray . وChamomilla officinalis C .Koch . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است یکساله، کوتاه، بلندی آن حد اکثر تا یک متر، با برگهای سبز بریده شده، بسیار نازک شبیه برگ شبت، گلهای آن خیلی کوچک شبیه به داودی‌ها(Chrysanthemes) و یا شبیه انواع دیگر بابونه‌ها(Anthemis) است. که در یک طبق مدوّر کوچک قرار دارد، هر طبق دو نوع گل دارد، گلهای سفید که در قسمت خارج دایره و کمی متمایل به طرف پایین و آویزان و گلهای زرد مایل به قهوه‌ای یا زرد که در وسط دایره مرکزی قرار دارند و بسیار معطرند. گلها در طول فصلهای بهار و تابستان می‌رسند و می‌توان آنها را بتدریج که می‌رسند برای مصارف دارویی
ص: 104
چید.
این گیاه بومی اروپاست و در سایر مناطق دنیا نیز پرورش داده می‌شود. در ایران در برخی مناطق شمال ایران و همچنین در جنوب در شوشتر به‌طور خودرو دیده می‌شود و در باغچه‌ها نیز کاشته می‌شود. تکثیر آن از طریق کاشت بذر آن صورت می‌گیرد و چون دانه‌های آن سخت است برای اینکه جوانه زدن آن تسریع شود معمول است که قبل از کاشتن یک روز یا یک شب بذر را در آب خیس می‌کنند و پس از آن از آب خارج کرده مدت کوتاهی در سایه پهن می‌کنند تا کمی رطوبت آن گرفته شده و در موقع کاشتن از هم جدا شوند و سپس روی خطوطی به فاصله 30- 20 سانتی‌متر می‌کارند. معمولا در اوایل بهار کاشته می‌شود. گلهای آن را که مصرف دارویی دارد در تابستان برداشت و در سایه خشک می‌کنند.

ترکیبات شیمیایی

گیاه بابونه صغیر دارای اسانس روغنی فرّار است و در این اسانس در حدود 3 درصد از نوعی گلی‌کوزید وجود دارد که خاصیت ضد اسپاسم و متوقف کردن اسپاسم دارد و اگر مقدار زیادی خورده شود موجب فلج شدن عضلات نرم و صاف می‌شود.
اسانس بابونه همچنین وجود ماده کامازولن، آپیژنین 153]، آلفا- هتروزید[154]، سالیسیلیک اسید[155]، یک بتا- هتروزید[156] غیر متبلور و مقداری ماده آزولن خالص که عامل ضد ورم است، مشخص گردیده است G .I .M .P[ .
در گزارش مطالعات شیمیایی دیگری آمده است که در اسانس روغنی بابونه ماده عاملی به نام کامازولین 157] وجود دارد که خاصیت آنتی‌فلوژستیک و ضد التهاب دارو مربوط به آن می‌باشد. به علاوه در آن ماده کامازولن یافت می‌شود که از آن به عنوان دارو آنتی‌هیستامینیک 158] در مورد بیماران مبتلا به آلرژی استفاده می‌شود.
ص: 105
بابونه صغیر دارای خاصیت ضد اسپاسم است که مربوط به وجود ماده آپیژنین یا مربوط به آپی‌ئین 159] و متوکسی کومارین 160] است که در آن یافت می‌شود.
حد اکثر مقدار اسانس و مقدار آزولن در آن در موقعی است که گلهای گیاه بخوبی ظاهر و باز شده‌اند. در برگ و ساقه‌های گیاه نیز در حدود 9/ 0 درصد اسانس وجود دارد ولی عاری از ماده آزولن می‌باشد. مقدار اسانس و مقدار کامازولن در گیاه وحشی و در گیاه پرورشی متفاوت می‌باشد و یکسان نیست.
توضیح: هیستامین ماده‌ای است که در بدن انسان وجود دارد. این ماده از اسید امینه‌ای به نام هیستیدین 161] تولید می‌شود. اثر این ماده در مواردی که به نسوج بدن آسیبی برسد ظاهر می‌شود. لکه‌های ملتهب و قرمزرنگی که در مواضع سوختگی پوست بروز می‌کند، نتیجه تولید موضعی هیستامین در آن نقطه از بدن می‌باشد. در اشخاصی که جریان گردش خون آنها طبیعی و نرمال است اگر مقداری ماده هیستامین زیر پوست آنها تزریق شود ظرف چند ثانیه نقاط قرمز کوچکی روی پوست ظاهر می‌شود و پس از حدود یک دقیقه به حد اکثر رسیده و پس از آن به رنگ آبی درمی‌آید. پس از گزش پشه نیز اغلب چنین آثاری روی پوست ظاهر می‌شود. اگر این ماده از طریق رگ به بدن تزریق شود، ترشحات معدی را افزایش داده و دانه‌های قرمز در پوست ظاهر شده فشار خون پایین می‌آید و سردرد ایجاد می‌شود. این سردرد ممکن است سردرد شدیدی باشد که آن را اصطلاحا سردرد هیستامینی می‌نامند.
بابونه‌ای که در لهستان روییده مورد تجزیه و بررسی قرار گرفته است و از آن در حدود 67/ 0- 46/ 0 درصد اسانس گرفته شده است که مقدار ماده آزولن محتوی اسانس 95/ 7- 52/ 4 درصد بوده است.
در گزارش مطالعات دیگری آمده است که اسانس روغنی فرّار بابونه صغیر دارای آزولن، ایزوآمیل 162]، ایزوبوتیل 163]، و ترکیبات الکلی دیگری نظیر استرهای با
ص: 106
آنژلیک اسید[164] و تیگلیک اسید[165] می‌باشد و به علاوه در اسانس بابونه صغیر آنتلمیک اسید[166] و تانن و مالیک اسید[167] مشخص شده است [یونگ کن .

خواص- کاربرد

بابونه صغیر یا بابونه در اغلب مناطق چین، جاوه و ژاپن کاشته می‌شود و در نواحی اروپا و آسیا به‌طور خودرو می‌روید و کاشته می‌شود. در چین و ژاپن گلهای خشک‌شده آن را با چای دم کرده و به عنوان بادشکن [کاریونه و کیمورا]. و معرّق [هین می‌خورند.
در هندوستان از گلهای خشک آن به عنوان محرّک، رقیق‌کننده، محلل ورم و تومور، بادشکن و در موارد ضعفهای اساسی نظیر ضعف هاضمه، هیستری و همچنین برای تسکین تبهای نوبه‌ای استفاده می‌شود. اسانس آن در استعمال خارجی در موارد روماتیسم و همچنین برای از بین بردن نفخ و کولیک به کار می‌رود. خوردن دم‌کرده گل بابونه موجب افزایش ترشحات صفرا می‌شود.
بابونه صغیر از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی مانند بابونه کبیر خیلی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که تمام خواص بابونه کبیر را دارد، منتهی با قدرت کمتر و به همین دلیل مقدار خوراک آن دو برابر مقدار خوراک بابونه کبیر یعنی 20 گرم در دم‌کرده‌ها برای 1000 گرم آب جوش مصرف می‌شود و در مورد خواص آن آمده است:
از عصاره گلهای تازه بابونه که شامل اسانس فراوانی است برای ضد عفونی کردن مخاط دهان و لثه‌ها پس از کشیدن دندان و در موارد جرّاحی‌های دهان استفاده می‌شود. از جوشانده گلهای آن برای شفاف کردن و طلایی کردن رنگ موهای بور و برای بور کردن رنگ موهای بلوطی استفاده می‌شود. در این مورد در حدود 1000 گرم گلهای خشک بازنشده گیاه را در 1000 گرم آب در حدود 20 دقیقه جوشانیده و مصرف می‌کنند. از ضماد آن برای نرم کردن ورمهای سفت استفاده می‌شود و جوشانده غلیظتر گلهای آن برای شست‌وشو، ضد عفونی و التیام زخم بسیار مؤثر و
ص: 107
بابونه رسمی
A
- مقطع گل
مفید است. در استعمال داخلی از دم‌کرده 30- 20 گرم گل و غنچه‌های بابونه در یک لیتر آب جوش استفاده می‌شود که بتدریج ظرف روز فنجان فنجان میل شود. در برخی موارد برای اثر بیشتر ممکن است 30- 20 گرم گل بابونه را در 300 گرم آب جوش دم کرده و در 3 دفعه مصرف کنند.
برای تهیه روغن بابونه صغیر در حدود 450 گرم گل بابونه را گرفته و با حدود 2 کیلوگرم روغن زیتون یا روغن کنجد مخلوط می‌کنند. اگر این مخلوط را در 40 روز در آفتاب بگذارند آماده مصرف است. روش دیگر در داروسازی این است که این مخلوط را با آتش ملایم حرارت می‌دهند تا آب آن تبخیر شود و روغن بماند البته نسوزد. قطره این روغن در گوش برای تسکین درد گوش بسیار نافع است و مالیدن این روغن برای لقوه، پیچیدگی عصب و ورم قسمت سفلای بدن، مقعد، رکتوم و سفتی رحم و تسکین درد روماتیسم نافع است و برای نرم کردن ورمهای سخت نیز مفید است. اگر چند قطره آن در بینی ریخته شود، برای بی‌خوابی افراد پیر مؤثر است. سابقا
ص: 108
در شهرهای ایران مرسوم بود که در بهار گیاه تازه بابونه به نام جزئی از سبزی صحرایی در بازار عرضه می‌شد و آن را مخلوط با سایر سبزی‌ها در بعضی غذاها مصرف می‌کردند.
ص: 109

بابونه وحشی

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای عربی آن «اقحوان» و «عین القط» آمده است.
به فرانسوی‌Camomille sauvage وAnthemis des champs و به انگلیسی‌Wild chamomile گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Anthemis arvensis L . و مترادف آن‌A .anglica Spreng . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است یکساله و کوچک. بلندی آن در حدود یک وجب. برگها مانند بابونه معمولی تقسیم شده و نواری است. در طبق گل این گیاه دو نوع گل یکی به رنگ زرد و دیگر زبانه‌ای و به رنگ سفید وجود دارد. این گیاه در آذربایجان غربی و در جنوب غربی ایران در شهبازان و در کشور و ازنا و در دامنه‌های نزدیک دهلران دیده می‌شود. این گیاه عطر ضعیفی دارد و آشفتگی ایجاد نمی‌کند ولی طعم آن بسیار تلخ است.
از نظر ترکیبات شیمیایی در گلهای این گیاه ماده آنته‌میک اسید[168] مشخص شده است.
از نظر طبیعت گرم و خشک و از نظر خواص درمانی گیاهی است که برای
ص: 110
ضد عفونی و التیام زخم مفید است و ضمنا تب‌بر می‌باشد. از دم‌کرده گلهای آن برای شست‌وشوی زخم استفاده می‌شود و در التیام زخم تسریع می‌کند.

سایر تحقیقات علمی جدیدی که محققان در مراکز تحقیقاتی جهان درباره خواص درمانی بابونه انجام داده‌اند.

بابونه به‌طور کلی به دو نوع گیاه گفته می‌شود که هر دو از یک خانواده ولی از دو جنس متفاوت می‌باشند. در فارسی یکی را بابونه رومی یا بابونه به نام علمی‌Anthemis nobilis و دیگری را بابونه رسمی یا بابونه صغیر و به‌طور کلی گل بابونه به نام علمی‌Matricaria chamomilla می‌نامند. و در محافل گیاه‌درمانی اروپا و امریکا چون هر دو گیاه تقریبا دارای خواص مشابهی هستند، لذا به‌طور کلی به هر دو بابونه‌Chamomile گفته می‌شود. منتهی یکی را بابونه آلمانی یا هنگری(German chamonile) با نام علمی‌Matricaria chamomilla و دیگری را بابونه رومی یا انگلیسی‌Roman chamomile) یا(English chamomile با نام علمی‌Anthemis nobilis نام می‌برند. هر دو گیاه دارای اسانس روغنی به رنگ آبی روشن می‌باشند که ترکیب شیمیایی آنها متفاوت است ولی از روزگاران کهن هر دو اسانس در درمان بیماری‌های مختلف تقریبا با اثر مشابهی به کار برده می‌شدند. طبیب یونانی‌Dioscorides و طبیعی‌دان ایتالیایی‌Pliny بابونه را برای درمان انواع سردردها و ناراحتی‌های کلیه، کبد و مثانه تجویز و توصیه می‌کردند. حکمای قدیمی هند روش طبی آیورودا نیز بابونه را برای درمان همین ناراحتی‌ها مؤثر می‌دانستند. آلمانی‌ها از دهها قرن پیش از بابونه برای رفع ناراحتی‌های هاضمه و افزایش ترشحات عادت ماهیانه و رفع گرفتگی‌های رحمی زنان مصرف می‌کردند. دانشمند گیاه‌درمان قرن هفدهم در انگلیس به نام نیکولا کولپیر[169] بابونه را برای رفع تب، سوءهاضمه، تسکین انواع دردها، زردی، سنگ کلیه، ناراحتی‌های قلبی در اثر جمع شدن مایع و برای افزایش عادت ماهیانه توصیه می‌نموده است. مهاجران اولیه آلمانی بابونه را با خود به امریکای شمالی بردند و در حال حاضر قسمت عمده بابونه که در امریکا می‌روید از نوع آلمانی است.
پزشکان قرن نوزدهم در امریکای شمالی ضماد بابونه را برای تسریع التیام زخم و
ص: 111
جلوگیری از ایجاد قانقرایا به کار می‌بردند و برای رفع سوءهاضمه و درمان مالاریا و گرفتگی‌های عادت ماهیانه و افزایش ترشحات عادت ماهیانه و خلاصه برای غالب ناراحتی‌های زنانه در ارتباط با زایمان و جلوگیری از زایمان پیش‌رس و درمان زخمهای پستان و نوک پستان و درمان دل‌دردهای کودکان دم‌کرده بابونه را توصیه می‌نمودند. در حال حاضر بابونه در امریکای شمالی از پرفروش‌ترین گیاهان دارویی است که به صورت بابونه خالص و یا مخلوطی از بابونه و چند گیاه مناسب دیگر در بازار عرضه می‌شود. اسانس خوش‌بو شبیه عطر سیب بابونه، برای معطر کردن اغلب کرمها و فرآورده‌های دارویی پوست به کار می‌رود و از روزگاران کهن یعنی از دوران وایکینگ‌ها بابونه در ترکیبات مواد شست‌وشوی سر برای شفاف و درخشان کردن موهای بلوند زنها به کار می‌رفته است. کارشناسان گیاه‌درمانی معاصر در اروپا و امریکا بابونه را در مصارف خارجی برای تسریع التیام زخمها و معالجه التهابها و در مصارف داخلی برای کاهش تب، اختلالات هاضمه، اضطراب و بی‌خوابی توصیه می‌کنند.

بابونه برای التیام زخمها

در آلمان که کاربرد گیاهان دارویی در حال حاضر بیشتر از سایر مناطق جهان رواج دارد یکی از کمپانی‌های داروسازی، فرآورده خاصی از بابونه تهیه و به بازار عرضه کرده است به نام تجارتی کامیلوزان 170] که آلمانی‌ها آن را به صورت مصرف خارجی برای التیام زخمها و التهابها و مصرف داخلی آن را برای رفع اختلالات هاضمه و اولسرهای هاضمه به کار می‌برند. مصرف بابونه آن‌چنان در آلمان رواج دارد که اغلب مردم آن را با اصطلاح‌Alles Zutraut یعنی قابل تحمل و مفید برای همه نام می‌برند. البته شاید این اصطلاح کمی اغراق باشد ولی به‌هرحال بابونه واقعا از گیاهان بسیار مفید است.

بابونه برای رفع اختلالات هاضمه

دهها پژوهش علمی کاربرد مفید بابونه را برای کمک به هاضمه تأیید
ص: 112
می‌کنند. مواد شیمیایی متعددی از جمله ماده مفید بیزابولول 171] که در اسانس بابونه وجود دارد به نظر می‌رسد خاصیت آرام‌بخش برای عضلات نرم آستر مجاری هاضمه داشته باشد و برای آن عضلات آثار ضد اسپاسم دارد. یک پژوهش علمی جدید نشان می‌دهد که بابونه از نظر آرام کردن مجاری هاضمه حتی از داروی معروف پاپاورین 172] مشتق از تریاک، مؤثرتر است.

بابونه برای معالجه اولسرها

بابونه ممکن است از ایجاد اولسرهای معده جلوگیری کند و یا التیام آنها را تسریع نماید. در یک پژوهش به دو گروه جانور آزمایشگاهی مواد شیمیایی ایجادکننده اولسر معده خورانده شده و سپس جانورانی که در آنها اولسر معده ایجاد شده بوده به دو دسته تقسیم و به یک دسته از آنها مرتبا بابونه داده شده و مشاهده گردیده است که سریعا بهبود یافته و اولسر آنها رفع گردیده است.

بابونه از نظر تأمین سلامتی زنان

گیاهان ضد اسپاسم نه فقط مجاری هاضمه را آرام می‌کنند بلکه سایر عضلات نرم نظیر عضلات رحم نیز تحت تأثیر آرام‌بخشی بابونه قرار می‌گیرند. و خاصیت ضد اسپاسم بابونه شهرت کهن این گیاه در مورد آثار آن در آرام کردن گرفتگی‌های عادت ماهیانه دردناک و کاهش احتمال زایمان نارس را تأیید می‌نماید. و جالب این است که در عین حال بابونه برای تحریک و افزایش عادت ماهیانه نیز به کار می‌رود.
علت وجود این دو خاصیت متناقض در بابونه هنوز کاملا روشن نشده است ولی دانشمندان و محققان اروپا ماده‌ای از بابونه جدا کرده‌اند که موجب انقباض رحم می‌شود. و زنان براحتی می‌توانند بابونه را برای آرام کردن گرفتگی‌های عادت ماهیانه و در عین حال در موارد لازم برای باز شدن عادت ماهیانه امتحان کنند. بدیهی است زنان حامله در صورت احتیاج باید با نظر پزشک خود در حد مجاز از بابونه استفاده کنند.
ص: 113

بابونه به عنوان مسکن و آرام‌بخش

شهرت تاریخی بابونه به عنوان مسکن و آرام‌بخش نیز مبنای علمی دارد و تحقیقات جدیدی که در این‌باره انجام شده است نشان می‌دهد که گیاه بابونه سیستم اعصاب مرکزی را تحت تأثیر آرام‌بخشی قرار می‌دهد. و توصیه این است که هر وقت احساس اضطراب و نگرانی شدید کردید، فورا دم‌کرده‌ای از بابونه را میل فرمایید و یا چند مشت گل بابونه را در آب داغ وان حمام ریخته و با آن حمام کنید و دقایقی در آن استراحت نمایید اثر آرام‌بخشی آن را احساس خواهید کرد.

آثار بابونه در بیماری آرتروز و دردهای مفاصل

تحقیقاتی که در مورد جانوران آزمایشگاهی به عمل آمده نشان می‌دهد که بابونه التهاب و ورمهای دردناک ارتروز در مفاصل را تسکین می‌دهد. البته نتایجی که از تحقیقات روی جانوران گرفته می‌شود صددرصد قابل تسری برای انسان نیست ولی به‌طور سنتی قرنهاست که بابونه برای ناراحتی‌های آرتروز به کار می‌رود. و تأثیر محسوسی داشته است. توصیه می‌شود اشخاص مبتلا به آرتروز آن را امتحان کنند.

اثر بابونه برای پیش‌گیری از عفونتها

پزشکان محقق و پیشرو امریکا حق دارند که از کمپرس بابونه برای جلوگیری از عفونت زخمها استفاده می‌کنند. زیرا چندین پژوهش علمی نشان می‌دهد که کاربرد اسانس بابونه روی پوست سوخته‌شده، زمان ترمیم سوختگی پوست را محسوسا کاهش می‌دهد. تحقیقات جدید دیگری نشان می‌دهد که گیاه بابونه قارچ معروف عامل عفونت جهاز تناسلی زنان به نام کاندیدا آلبی‌کانس 173] را از بین می‌برد و در عین حال برای از بین بردن انواعی از باکتری‌ها (استافیلوکوکوس)[174] نیز مؤثر است. بابونه همچنین برای ایجاد اختلال در تکثیر ویروس پولیو[175] مؤثر
ص: 114
است.
برای بریدگی و خراشهای شدید و سوختگی پوست باید دم‌کرده غلیظی از بابونه تهیه کرده و پس از خنک شدن به صورت کمپرس روی پوست انداخت.

آثار بابونه در سیستم دفاعی بدن

تا چندی پیش روشن نبود که چرا بابونه از عفونتها جلوگیری می‌کند تا اینکه محققان انگلیسی کشف کردند که بابونه عامل مؤثری برای تحریک گلبولهای سفید مدافع عفونت در سیستم دفاعی بدن به نام‌Macrophages and B -lymphocytes می‌باشد. بنابراین هر وقت مبتلا به سرماخوردگی یا انفلوانزا شدید بی‌درنگ از دم‌کرده بابونه استفاده کنید، در عین حال که هیچ ضرری ندارد به احتمال زیاد برای رفع سرماخوردگی شما مؤثر خواهد بود.

مقدار مصرف بابونه

برای استفاده از خواص درمانی بابونه می‌توان از دم‌کرده و یا از تنطور آن استفاده کرد. برای تهیه یک دم‌کرده مطبوع باید 4- 2 قاشق مربّاخوری سر پر گلهای بابونه را در یک لیتر پیمانه (220 گرم) آب جوش ریخته بگذارید 20- 15 دقیقه خیس بخورد و تا 3 پیمانه در روز بخورید. در مورد تنطور نصف تا یک قاشق مربّاخوری سه بار در روز خورده شود و اگر از فرآورده‌های تجارتی استفاده می‌کنید، طبق دستور روی بسته دارو عمل کنید.
برای رفع دل‌درد کودکان زیر دو سال می‌توان از دم‌کرده رقیق بابونه استفاده کرد.
برای کودکان بزرگتر و افراد بالاتر از 65 سال از دم‌کرده رقیق شروع و بتدریج تا حد مجاز اضافه شود.
برای استفاده از آثار آرام‌بخشی آن در حمام باید مشتی از گلهای بابونه را در پارچه نازکی ریخته و بسته را در آب داغ وان بیندازید و پس از آنکه آب داغ وان کمی ملایم و حرارت آن قابل تحمل شد، چندین دقیقه در آن دراز کشیده و استحمام کنید.
برای بریدگی‌ها، خراشها و سوختگی‌های پوست دم‌کرده غلیظ بابونه را تهیه کرده و به صورت کمپرس با یک پارچه تمیز روی پوست بیندازید.
ص: 115

بحثی درباره فاکتورهای ایمنی در مصرف بابونه

چند سال قبل، در گزارشی که در مجله آلرژی و ایمن‌شناسی کلینیکی 176] منتشر شد، ادعا شده بود که مصرف دم‌کرده بابونه برای اشخاصی که به گیاه 177]Ragweed حساسیت دارند ایجاد آلرژی شدید و خطرناک مرگبار می‌کند، بلافاصله کارشناسان گیاه‌درمانی محافظه‌کار اعلام کردند اشخاصی که نسبت به گیاه‌ragweed حساسیت دارند از خوردن بابونه خودداری نمایند. ولی پس از آن برای اینکه تکلیف این اعلام خطر به‌طور علمی روشن شود، محققان مطالعه وسیعی را آغاز نمودند و تمام گزارشهای پزشکی مصرف بابونه در تمام مناطق جهان از سال 1887 تا سال 1982 را با مکاتبه جمع‌آوری و از نظر اثر آلرژی‌زایی بررسی نمودند. مطالعه دقیق کلیه این گزارشها نشان داده است که هیچ حادثه مرگ در اثر خوردن بابونه گزارش نشده و فقط در تمام این دوره حدود صد سال مصرف بابونه در 50 مورد عکس العمل داشته که 45 مورد آن از بابونه رومی و 5 مورد از بابونه آلمانی که در امریکا معمولا مصرف می‌شود، بوده است.
نتیجه: مصرف بابونه هیچ عوارض جانبی خطرناک مغایر با سلامتی ندارد و فقط اشخاصی که قبلا در مورد گیاه‌ragweed حساسیت داشته‌اند، بهتر است در خوردن بابونه و منسوب نزدیکش بومادران دوباره فکر کنند. این نتیجه به آن معنی نیست که مصرف بابونه در هیچ شرایطی عکس العمل و عوارضی ندارد و البته خوردن مقدار زیاد دم‌کرده بابونه غلیظ ممکن است ایجاد آشفتگی و قی و استفراغ کند. بابونه در لیست داروها، طبق نظر سازمان نظارت بر مواد خوراکی و داروی امریکای شمالی در ردیف گیاهان بدون عوارض جانبی خطرناک منظور می‌باشد. باستثنای زنان باردار و زنان شیرده خوردن بابونه در حد مجاز برای همه افراد توصیه شده ولی بهتر است به هر حال با مشورت پزشک مصرف شود.
ص: 116

بابونه رومی

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «بابونه»، «بابونه رومی»، «بابونه حقیقی»، «بابونج» و «بابونق» و «بابونه شیرازی» نامبرده شده است. به فرانسوی‌Camomille odorante ،Camomille romaine ،Anthemis odorante وAnthemis noble و به انگلیسی‌Roman chamomile وCommon chamomile گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae تیره فرعی‌Radiae نام علمی آن‌Anthemis nobilis L . و نامهای مترادف آن‌Ormenis nobilis J .Gay . وAnthemis aurea DC . می‌باشد.

مشخصات

بابونه رومی گیاهی است پایا و کوتاه. بلندی آن از یک وجب کمتر، بسیار معطّر و در بعضی ارقام ساقه آن گسترده روی زمین است. ساقه آن به رنگ سبز مایل به سفید، برگها متناوب بسیار بریده‌بریده مانند شبت ولی پوشیده از کرک است. گلهای آن مجتمع در یک طبق که به‌طور منفرد در انتهای ساقه گل‌دهنده در تابستان ظاهر می‌شود. در هر طبق گلهای سفید در اطراف دایره و گلهای زرد در قسمت مدوّر و برجسته وسط طبق قرار دارند. این گیاه در اروپا و آسیا انتشار دارد. و به علت خواص دارویی معروف آن کاشته می‌شود. در ایران به‌طور وحشی و خودرو نمی‌روید ولی سابقا مرسوم بود در باغچه‌ها به‌طور پرورشی کاشته می‌شد [شلیمر]. تکثیر آن از طریق کاشت بذر میسر است ولی اغلب از طریق کاشت قسمتی از بوته گیاه در بهار با فواصل
ص: 117
30* 20 سانتی‌متر انجام می‌گیرد و در آغاز کاشت پس از چند آبیاری گیاه در زمین مستقر می‌شود. برداشت گلها هر تابستان انجام می‌شود و معمولا هربار در حدود 4/ 3 گلهای بازشده را برداشت و در سایه خشک می‌کنند و مرتبا زیرورو می‌کنند تا قبل از خشک شدن تخمیر نشود. در مصارف دارویی از گلهای خشک آن استفاده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی بابونه رومی دارای اسانس روغنی آنته‌من 178]، یک گلوکوزید تلخ، آنتمیک اسید و یک آلکالوئید بنام آنتمین 179] است. بررسی دیگری نشان می‌دهد که در حدود 25/ 0 درصد اسانس روغنی و 19/ 0- 3/ 0 درصد سولفور در آن وجود دارد. آزمایش دیگری نشان می‌دهد که در گلهای آن در حدود یک درصد اسانس وجود دارد که بوی آن کافوری قوی و طعم آن تلخ و سوزاننده و معطّر است G .I .M .P[ . مطالعات دیگری نشان می‌دهد که حد اکثر مقدار اسانس که از گلهای بابونه رومی گرفته شده تا 25/ 5 درصد نیز رسیده است که شامل استرها، اسیدها، الکل‌ها، آنتمول 180] و آزولن‌ها می‌باشد.]S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

از نظر طبیعت گل بابونه رومی طبق نظر حکمای طب سنتی مانند سایر بابونه‌ها گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که شبیه بابونه صغیر است. لطیف‌کننده، تحلیل‌برنده، مقوی دماغ، اعصاب و نیروی جنسی است و برای رفع تب و لرزهای تبهای نوبه‌ای از زمان جالینوس طرف توجه بوده است. مدّر است و قاعده‌آور و ترشح شیر را افزایش می‌دهد و برای رفع سردرد و تحلیل ورمها و خرد کردن سنگ مثانه مفید است. در موارد قطره‌قطره ادرار کردن و بند آمدن و کم بودن ترشحات عادت ماهیانه نافع است. نشستن در دم‌کرده آن و یا ریختن دم‌کرده آن روی اعضای مختلف نیز در رفع ناراحتی‌های فوق مؤثر است. بخور دم‌کرده آن با سرکه برای چشم
ص: 118
بابونه رومی
و کاهش درد آن خوب است. جویدن آن برای التیام زخمهای دهان مفید است. دود سوخته آن برای گریز حشرات مؤثر است. مقدار خوراک آن تا 15 گرم است. برای حلق مضّر است از این نظر باید با عسل و شربت انار خورده شود. ریشه آن گرمتر و خشک‌تر از گل آن است و خواص آن بیشتر از گل آن می‌باشد. خوردن 5 گرم آن با سرکه رقیق بسیار محرک نیروی جنسی است.
برای تهیه روغن آن، گل آن را در 4 برابر وزن آن روغن کنجد ریخته و با دو برابر آن آب می‌جوشانند تا آب آن بکلی تبخیر شود و روغن بماند البته باید احتیاط کرد که روغن آن نسوزد. اگر گل خشک مصرف شود، نصف مقدار آن کافی است.
مالیدن روغن آن برای تحلیل ورمهای سرد و تحلیل باد و گاز در اعضای مختلف و کاهش درد کمر و درد مفاصل و نقرس نافع است و قطره آن در گوش برای کاهش درد گوش و رفع سنگینی شنوایی مفید است.
در فرانسه معمول است 20- 10 گرم گل بابونه رومی را در یک لیتر آب جوش
ص: 119
به مدت نیم ساعت دم می‌کنند و آن را برای اسپاسم و تسکین دردهای عصبی می‌خورند.
روش تهیه گرد بابونه رومی: گل بابونه را به مقدار مورد نظر در گرم‌خانه 25 درجه سانتی‌گراد می‌خشکانند و نرم ساییده از الک ابریشمی نمره 120 می‌گذرانند. این گرد مانند تقویت‌کننده‌های معدی است و 2- 1 گرم و در برخی موارد بیشتر مصرف می‌شود.
عرق گل بابونه: 1 واحد گل بابونه را در 6 واحد آب در حمام ماریه تقطیر می‌کنند تا 4 واحد مقطر به دست آید و این عرق اساس تهیه پوسیونهای محرک قرار می‌گیرد. مقدار خوراک آن 100- 25 گرم است. برای تهیه اسانس بونه نیز ضمن تهیه عرق بابونه همین‌که اسانس آن جمع شد، عمل تقطیر را متوقف کرده و آن را جمع‌آوری می‌کنند. مقدار خوراک اسانس بابونه که مقوی و محرّک است 10- 1 قطره است.
دم‌کرده بابونه رومی: 5 گرم گل بابونه را در 500 گرم آب جوش دم کرده و صاف می‌نمایند. این دم‌کرده برای تقویت معده استعمال می‌شود و چون تهوع‌آور است برای تسهیل عمل قی کردن در مواردی که مواد قی‌آور استعمال شده است فنجان فنجان خورده می‌شود.
عصاره بابونه: گل خشک بابونه 1 واحد و آب جوش 8 واحد. گلها را نیم‌کوب کرده در 6 جزء آب مدت 12 ساعت دم می‌کنند و با فشار از پارچه می‌گذرانند و تفاله را در باقیمانده آب دم می‌نمایند و صاف می‌کنند و هر دو صاف‌شده را مخلوط کرده در حمام ماریه در حد غلظت عصاره نرم قوام می‌آورند. این عصاره مقوی معده و قاطع تب است. مقدار خوراک آن 5- 1 گرم می‌باشد.
شربت بابونه: گل خشک بابونه 1 واحد، آب مقطر 15 واحد و قند به مقدار کافی. گلها را نیم‌کوب کرده مدت 6 ساعت در آب جوش دم می‌کنند و با فشار صاف می‌نمایند تا ته‌نشین شود و صاف روی آن را برداشته به نسبت 18 در 10 قند اضافه می‌کنند و می‌جوشانند تا قوام آید و حفظ می‌کنند.
روغن بابونه با روغن زیتون: گل خشک بابونه 1 واحد و روغن زیتون 10 واحد.
آن دو را مخلوط کرده روی آتش ملایم مدت 2 ساعت می‌گذارند دم بکشد و گاه به گاه به هم می‌زنند بعد می‌گذارند 24 ساعت بماند و با فشار از پارچه ردّ می‌کنند و با کاغذ نیز صاف می‌کنند تا تقریبا 6 واحد روغن به دست آید. این روغن را در موارد
ص: 120
قولنجهای باد و نفخ روی شکم می‌مالند. بسیار مؤثر است.
مالیدنی برای درد مفاصل: گل بابونه خشک 1500 گرم و اسانس تربانتین 125 گرم. بابونه را خرد کرده در کمی آب باز می‌کنند بعد اسانس را اضافه می‌کنند و خوب به هم می‌زنند و صاف می‌کنند. اسانس در سطح آب قرار می‌گیرد آن را جدا می‌کنند مایعی به رنگ آبی به دست می‌آید که برای مالش تسکین درد مفاصل استفاده می‌شود.
توجه: بابونه رومی با گردو، گنه‌گنه، تانن، املاح نقره، املاح جیوه و سرب و سولفات آهن ناسازگار است و نباید توأما خورده شود.
ص: 121

پیر تر

اشاره

از بعضی از گونه‌های پیر ترها به سبب بوی نافذی که اسانس رزینی آنها دارد به عنوان حشره‌کش استفاده می‌شود. این‌گونه از گیاهان که به فارسی «پیرتر» گفته می‌شوند به فرانسوی با اسامی زیر خوانده می‌شوند:
1.Pyrethre feuilles cineraire
2.Pyrethre coccine یاPyrethre de Caucase
3.Pyrethre rose
کاشت دو گونه آخر در قفقاز و ایران قدمت تاریخی دارد ولی در 50- 40 سال اخیر ورود حشره‌کشهای خارجی ترکیبی کشت آنها را کاهش داده است. عده‌ای از گیاه‌شناسان دو گونه اخیر را یک نوع می‌دانند. بین سه نوع یادشده گونه اول از نظر خاصیت حشره‌کشی سرآمد می‌باشد و بسیار قوی است و گیاهی است از خانواده‌Compositae تیره فرعی‌Radiae نام علمی آن‌Chrysanthemum cinerariaefolium Vis . و مترادف آن‌Pyrethrum cimerarifolium Trev . می‌باشد.

مشخصات

پیر تر گونه اول(P .Feuilles Cineraire) گیاهی است چندساله بلندی آن در حدود 50 سانتی‌متر خیلی شبیه بابونه. پوشیده از کرک نرم سفید، برگهای آن دارای
ص: 122
بریدگی زیاد، گلهای آن در وسط طبق زرد و در اطراف سفید است. این گیاه در ایران به‌طور وحشی دیده نشده ولی برای ساخت حشره‌کش کاشته می‌شود و خوب رشد می‌کند. برای تکثیر آن در بهار تخم آن را در خزانه می‌کارند، دو سه هفته طول می‌کشد که جوانه بزند وقتی که گیاهان 8- 7 برگه شدند، بیرون آورده به محل اصلی با فواصل 60 سانتی‌متر از هر طرف منتقل می‌کنند. این گیاه زمینهای شنی سبک و رو به آفتاب را دوست دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گلهای این گیاه که سمّی است و حشره‌کش می‌باشد، مواد پیرترین 181]I و پیرترین 182]II وجود دارد. هر دو ماده فوق حشره‌کش قوی هستند، اولی از دومی نیز قوی‌تر است. نمونه‌ای از این گیاه که در هند کاشته شده و از نظر مواد عامل مورد بررسی قرار گرفته، مقدار مواد عامل موجود در آن قابل ملاحظه است.
گیاه برداشت‌شده در هند را تجزیه کرده‌اند در نمونه‌ای دارای 247/ 0 درصد و در نمونه دیگر 491/ 0 درصد و در دوازده نمونه به‌طور متوسط 3/ 1- 7/ 0 درصد دارای ماده عامل بوده است. به‌علاوه در گیاه وجود بتا- کاروتن 183] مشخص شده است.
در گلهای گیاه 4/ 0- 2/ 0 درصد از دو نوع پیرترین‌I وII یافت می‌شود و به‌علاوه در گلها مواد کریزانتین 184]، پالمیتیک اسید و لینولئیک اسید و مقدار کمی اسانس روغنی فرّار مشخص شده است. ماده پیرترین در اتر و پترولیوم اتر[185] بهتر از بنزن 186] حل می‌شود.
گونه‌Pyrethre rose به نام علمی‌Chrysanthemum roseum Bieb . می‌باشد. و گونه‌Pyrethre coccine به نام علمی‌Chrysanthemum coccineum Willd . می‌باشد.
برخی از گیاه‌شناسان دو نام بالا را مترادف می‌دانند. دکتر پولاک در یادداشت‌های تحقیقاتی خود آورده است که گونه‌Pyrethre rose به نام علمی
ص: 123

Pyrethrum roseum
به میزان فراوانی در کوههای طالش شمال ایران وجود دارد و نام آن «کیک واش» است.

خواص- کاربرد

گرد گیاه پیرتر و بخصوص گرد گلهای خشک آن دارای خاصیت حشره‌کشی است و از آن مخلوط با سایر مواد مناسب نظیر نفت می‌توان محلولهای حشره‌کش ساخت. برای نمونه نسخه‌ای از آن ارائه می‌شود.
گرد گل پیرتر حدود 100 گرم، متیل سالیسیلات 187] 50 گرم، نفت چراغ 1000 گرم و یک اسانس خوش‌بو نظیر اسانس سیترونل که از گیاه‌Cymbopogon nardus گرفته می‌شود، 15 گرم. گرد گیاه و سایر اجزا را در محلول ریخته، مدت یک هفته می‌گذارند که خوب خیس بخورد پس از آن صاف کرده و آماده مصرف است.
با مخلوط کردن گلهای خشک‌شده سه گونه فوق، گرد حشره‌کش تهیه می‌شود. و برای کشتن حشرات منازل مسکونی مانند ساس، شپش، مگس و حشرات موذی که به پارچه‌های پشمی و پوست خز حمله می‌کنند، مصرف می‌شود. پیرترها برای از بین بردن برخی از حشرات آفات گیاهی نظیر آفات حشره‌ای سبزی و درختان میوه نیز تا حدودی البته به‌طور ضعیف می‌تواند مؤثر باشد. در گذشته برای از بین بردن کرمهای اسکاریس و کدو، 15- 10 گرم از این گیاه را به صورت حب یا گرد همراه با یک مسهل می‌خوردند ولی به علت سمیت آن فعلا مصرف نمی‌شود. ولی در دامپزشکی برای از بین بردن کرم شکم در اسب، گاو و سگ با دوزهای متفاوت مصرف دارد.
در گذشته معمول بود که برای مبارزه با لارو تخمهای نسل اول حشره‌Cochylis که به مو حمله می‌کند، 1500 گرم گل خشک پیرتر را در الکل می‌خیساندند و پس از آن یک محلول آبی شامل 2 کیلوگرم صابون سیاه مخلوط با خیسانده پیرتر را در مقداری آب می‌ریختند که مجموعا 100 لیتر می‌شد. این محلول را در خردادماه با سمپاش فشاری روی خوشه‌های مو می‌پاشیدند.
ص: 124