گروه نرم افزاری آسمان

سنجد تلخ





اشاره

به فارسی در اطراف تهران و در درّه کرج با نامهای «سنجد تلخ»، «کام»، «کهام»، و در درّه طالقان «کاه» و در آذربایجان در میانه «چالی» گویند. در کتب طب سنتی با نامهای «ابو قانس» و «غاسول رومی» آمده است. به فرانسوی‌Hippophae وArgousier وGriset وSaule epineux و به انگلیسی‌Sea buckthorn وSand -thorn وWillow thorn می‌نامند. درختچه‌ای است از خانواده سنجدEleagnaceae نام علمی آن‌Hippophae rhamnoides L . و مترادفهای آن‌Hippophae rhamnoideum St .Lag . وOsyris rhamnoides Scop . وRhamnoides Hippophae Moench . می‌باشد.

مشخصات

سنجد تلخ درختچه‌ای است کوچک، خاردار، با برگهای نقره‌فام (پشت برگ) و بدون دمبرگ، باریک، دراز به طول 4- 3 سانتی‌متر و عرض 7- 5 میلی‌متر. گلهای نر بدون پایک و گلهای ماده پایک‌دار به رنگ مایل به سبز است. میوه‌اش تخم‌مرغی کوچک، گوشتی به رنگ حنایی نارنجی و با طعم کمی ترش است. چون میوه این درختچه دارای مقدار زیادی ویتامین‌C می‌باشد و در مداوای بیماری‌های ناشی از کمبود ویتامین‌C داروی بسیار مفیدی است لذا کشت و پرورش آن معمول است.
تکثیر آن از طریق کاشت قلمه یا ریشه‌جوش به آسانی صورت می‌گیرد و خودبه‌خود
ص: 269
بسرعت تکثیر می‌شود. در حال حاضر اغلب در پرچین باغها از آن استفاده می‌شود.
این درختچه در اروپا و آسیای غربی و مرکزی تا چین انتشار دارد و در شمال غرب هیمالیا نیز می‌روید. در ایران در ارتفاعات البرز تا آذربایجان و در طالقان و درّه کرج تا ارتفاعات 2000 متر می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

میوه سنجد تلخ منبع غنی ویتامین‌C است [اسکوربیک اسید[386] و دی‌هایدرو اسکوربیک اسید[387]]. یک فنجان چای از میوه آن محتوی حدود 80 میلی‌گرم ویتامین‌C است که خیلی ناپایدار می‌باشد و اگر 30 دقیقه در آن حرارت بماند از بین می‌رود. ولی گرد عصاره میوه ویتامین‌C خود را 3- 2 سال حفظ می‌کند و پایدار است. میوه رسیده آن منبع غنی از کاروتن 388] است، به علاوه دارای ویتامین‌B 1 نیز می‌باشد. از میوه آن در حدود 2 درصد یک چربی به رنگ قرمز نیز می‌گیرند که دارای بو و طعم نامطبوعی است و منبع غنی کاروتن می‌باشد.
در تخمهای آن در حدود 13- 12 درصد از روغن زردی که به کندی خشک می‌شود، وجود دارد. به علاوه در تخم آن دو ماده رنگی به نام زآکسانتین 389] و کاروتن یافت می‌شود. پوست درختچه دارای حدود 3 درصد از یک نوع ماده چرب زردرنگ، دو آلکالوئید و کاروتن است. در برگها و شاخه‌های آن 5- 4 درصد تانن یافت می‌شود و در برگهای آن کاروتن، ویتامین‌C وجود دارد. وجود ماده همنین 390] در گره‌های ریشه آن گزارش شده است.

خواص- کاربرد

از میوه ترش سنجد تلخ با کمک قند مربّای خوش‌طعمی درست می‌شود. در هند شربتی که از میوه‌های آن تهیه می‌شود برای رفع ناراحتی‌های ریه تجویز می‌شود و جوشانده میوه سنجد تلخ برای رفع التهابهای جلدی به کار می‌رود.
ص: 270
میوه تازه و خام آن برای رفع عوارض ناشی از کمبود ویتامین‌C خورده می‌شود.
سنجد تلخ از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که بازکننده گرفتگی‌ها و مسهل بلغم و زردآب است و برای استسقا نافع می‌باشد. معمولا برای موارد فوق حکمای سنتی از ریشه گیاه استفاده می‌کنند.
ریشه آن قوی و پر از شیره تلخی است که آن را گرفته و با آرد خلّر و گاودانه مخلوط کرده، خشک می‌نمایند و نگه می‌دارند. اگر یک گرم از عصاره ریشه آن با آب عسل خورده شود مسهل بلغم و زردآب و رطوبتهای بدن است و برای استسقا کبد گرم بسیار مفید است. در سوریه از ریشه این گیاه مانند صابون استفاده می‌کنند و به همین علت آن را غاسول رومی می‌نامند.
ریشه سنجد تلخ مضرّ احشا و اعضای داخل شکم است و از این نظر باید با عسل خورده شود و اگر اسهال و لینت آن زاید بر حد اعتدال باشد، نشستن در آب سرد آن اسهال را قطع می‌کند. برای گرفتن عصاره ریشه آن ریشه را گرفته پس از تمیز کردن کوبیده با فشار عصاره آن را از پارچه‌ای ردّ می‌کنند.
توجه شود که چون آلکالوئید دارد در مصرف عصاره ریشه آن باید کمال احتیاط به عمل آید و ضمن اینکه زیر نظر پزشک و با تجویز او باشد، از مقدار مقرر که حد اکثر تا یک گرم است تجاوز نکند و حتما با آب عسل مصرف شود.
ص: 271

شاه‌بلوط هندی

اشاره

به فارسی «شاه‌بلوط هندی» و «بلوط هندی» و به عربی «قسطنه هندی» نامیده می‌شود. به فرانسوی‌Marronnier d'Inde و به انگلیسی‌Horsechestnut گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Hippocastanaceae نام علمی آن‌Aesculus hippocastanum L . می‌باشد.

مشخصات

شاه‌بلوط هندی درختی است زیبا و بزرگ که بلندی آن در مناطق مساعد تا 30 متر نیز می‌رسد. برگهای آن مرکب پنجه‌ای با بریدگی‌های بسیار عمیق به‌طوری که برگ را به صورت هفت برگچه مستقل دراز دندانه‌دار و سبز تیره تقسیم کرده است.
گلهای آن خوشه‌ای، معطّر و سفید با لکه‌های قرمز که در اردیبهشت‌ماه ظاهر می‌شود.
میوه آن کپسول حجیم است که پوست آن دارای تضاریس و برآمدگی‌های نوک‌تیز و در داخل پوست یک دانه درشت به رنگ قهوه‌ای برّاق قرار گرفته است. (گاهی بندرت دو دانه). پوست سخت دانه دارای لکه سفید مشخصی است و در داخل دانه مغز آن به صورت دو لپه روغن‌دار با طعمی تلخ قرار دارد. تکثیر این درخت خیلی ساده از طریق کاشت بذر آن صورت می‌گیرد. نمو آن خیلی سریع است و زمستانهای سرد ایران را خوب تحمل می‌کند. به خاک خشک و غنی احتیاج دارد و در اراضی مرطوب و سفت خوب نمی‌شود. این درخت بومی هند است ولی در سایر مناطق دنیا
ص: 272
نیز کاشته می‌شود. در ایران در باغهای شمال ایران کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در مغز دانه شاه‌بلوط هندی وجود مواد اسین 391]، اسی‌ژنین 392]، فلاوون 393]، اسکولین 394] و اسکولتین 395] تأیید شده است. قسمت قند ساپونین آن شامل گلوکوز[396]، کسیلوز[397] و گلوکورونیک اسید[398] می‌باشد. در میوه شاه‌بلوط چند ساپونین وجود دارد. گلهای آن دارای روتین، ایزوکوئرسیترین 399]، ماده کمپفرول- 3- گلوکوزید[400]، یک کمپفرول- 3- آرابینوزید[401] و یک کمپفرول- 3- رامنو گلوکوزید[402] می‌باشد. برگهای آن دارای کوئرسیترین می‌باشد]S .G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که در مغز دانه شاه‌بلوط هندی مقدار قابل ملاحظه‌ای (در حدود 10 درصد) ساپونین وجود دارد که از دو نوع گلوکوساپونین تشکیل می‌شود یکی به نام اسکولین و دیگری به نام فراکسین 403] و به علاوه در حدود 5 درصد روغن، کمی نشاسته و ... در مغز دانه وجود دارد. در پوست دانه مقداری اسکولین و فراکسین و تانن و اسیدی به نام اسکولیتانیک اسید یافت می‌شود.
اسکولین یک گلوکوزیدی است که در آب حل می‌شود و یک محلول آبی‌رنگ فلورسانس یا شب درخشان تشکیل می‌دهد که اشعه ماوراء بنفش را جذب می‌کند. از این خاصیت آن استفاده شده و برای تهیه شیشه‌های عینکهایی که چشم را در مقابل
ص: 273
شاخه شاه‌بلوط هندی با گل
A
- میوه‌B - دانه
روشنایی شدید محافظت می‌نماید، به کار می‌رود.

خواص- کاربرد[404]


معارف گیاهی ؛ ج‌5 ؛ ص273
هند از میوه و پوست درخت به عنوان تب‌بر استفاده می‌شود و عصاره برگهای آن را برای تسکین سرفه، نقرس و روماتیسم تجویز می‌نمایند. مغز دانه آن قابض است و مجاری عروق سطحی را تنگ می‌کند و به این جهت برای کنترل واریس و انواعی از خونریزی به کار می‌رود. مالیدن روغن مغز دانه آن برای تسکین نقرس و روماتیسم مفید است. 30 گرم پوست را در 1000 گرم آب می‌جوشانند و این جوشانده را برای تقویت معده و قطع اسهالهای ساده می‌خورند. از روغن مغز دانه یا عصاره الکلی آن به مواضع دردهای عصبی می‌مالند، درد را تسکین می‌دهد. به علاوه برای خارش و سرمازدگی نیز مفید است. از تنطور الکلی مغز دانه به نسبت 5/ 1 برای تسکین درد بواسیر
ص: 274
به مقدار 60- 30 قطره قبل از ناهار و شام استفاده می‌شود.
پوست درخت شاه‌بلوط هندی از نظر خواص خیلی شبیه کنکینای زرد است و قابض و کمی تلخ می‌باشد. معمولا پوست شاخه‌های جوان را خشک کرده و نرم ساییده به مقدار 30- 15 گرم به جای کنکینا مصرف می‌کنند برای قطع تب مفید است. از جوشانده 50 گرم پوست در 1000 گرم آب به عنوان ضدعفونی‌کننده برای شستن جراحتهای غانغرایایی استفاده می‌شود. سابقا از ماده اسکولین به مقدار 2- 5/ 0 گرم در موارد تبهای نوبه‌ای و دردهای معده تجویز می‌کردند.
در ایران یک گونه دیگر از شاه‌بلوط هندی به نام شاه‌بلوط هندی سرخ نیز کاشته می‌شود که به فرانسوی‌Marronnier rouge و به انگلیسی‌Red horsechestnut گفته می‌شود و نام علمی آن نیزAesculus carnea می‌باشد که بیشتر جنبه درخت زینتی دارد.
ص: 275

شاه‌بلوط

اشاره

به فارسی «شاه بلوط» و در کتب طب سنتی و به عربی آن را با نامهای «شجره قصطل»، «قصطل» (در مصر)، «ابو فروه»، «بلوط الملک» و «شجره بلوط الملک» می‌نامند. به فرانسوی‌Ch taignier و به انگلیسی‌Chestnut tree وSweet chestnut tree وMeat nut tree گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Fagaceae نام علمی آن‌Castanea Sativa Mill . و مترادف آن‌Castanea vulgaris Lam . وCastanea vesca Gaertn . می‌باشد.

مشخصات

شاه‌بلوط درختی است بزرگ که سالهای دراز عمر می‌کند. ارتفاع آن تا 50 متر نیز دیده شده است. برگهای آن دراز، بیضی نوک‌تیز، کشیده، دندانه‌دار، با دمبرگ و به رنگ سبز چمنی است. گلهای نر آن به شکل شاتونهای استوانه‌ای و گلهای ماده آن معمولا سه‌تا سه‌تا در یک محفظه قرار دارد. میوه آن پس از رسیدن دارای 6- 3 خانه است که تخمها در آنها قرار دارند. پوست خارجی میوه تیغدار است.
شاه‌بلوط بیشتر اراضی سیلیسی را ترجیح می‌دهد، از خاکهای آهکی پرهیز دارد.
معمولا در دامنه‌های با ارتفاع متوسط یا میان‌بند جنگل می‌روید. شاه‌بلوط بومی امریکا و جنوب اروپاست ولی به‌طور گسترده‌ای در مناطق مختلف آسیا، ایران، قفقاز حتی تا چین انتشار دارد. در ایران در جنگلهای شفت، شفارود، مخلوط با
ص: 276
شاه بلوط
A
- گل نرB - گل ماده‌C - میوه‌D - دانه
درختان ممرز و کلهو و بلندمازو می‌روید. تکثیر شاه‌بلوط از طریق کاشت بذر آن صورت می‌گیرد. بذر را معمولا پس از چیدن در لای ماسه نگه می‌دارند و در اوایل بهار در خزانه‌ای که با خاک خوب آماده باشد، روی خطوطی به فواصل 25 سانتی‌متر در عمق 7- 6 سانتی‌متر می‌کارند. در بهار سال بعد گیاهان جوان حاصله را به محل دیگری منتقل و روی خطوطی با فاصله 80 سانتی‌متر و فاصله بین نهالها 50 سانتی‌متر نشا می‌نمایند. در حوالی سال ششم که نهالها در حدود 3- 2 متر ارتفاع دارند آنها را به محل اصلی منتقل می‌کنند. معمولا شاه‌بلوط را در حاشیه مزارع و جاده‌ها و خیابانها با فاصله 15- 10 متر می‌کارند.

ترکیبات شیمیایی

در برگهای شاه‌بلوط در حدود 46 درصد آب و حدود 8 درصد پروتئین است.
ص: 277
در برگها و پوست درخت و در چوب شاه‌بلوط تانن وجود دارد (10- 8 درصد).
میوه آن از نظر مواد مغذی جالب است. در هر 100 گرم قسمت قابل خوردن میوه خشک آن مواد زیر موجود است:
آب 8- 7 درصد، مواد نشاسته‌ای و قند 75 درصد، پروتئین 6 درصد، چربی 4 درصد، کلسیم 52 میلی‌گرم، فسفر 160 میلی‌گرم، پتاسیم 875 میلی‌گرم، آهن 3 میلی‌گرم، تیامین 32/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 38/ 0 میلی‌گرم و نیاسین 2/ 1 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

دم‌کرده 50 در هزار برگهای شاه‌بلوط مقوی و قابض است و برای تسکین حمله‌های شدید سرفه و سیاه‌سرفه و همچنین شرایط تحریکی جهاز تنفسی به‌طور کلی اثر نافع دارد. برای جلوگیری از اسهال ساده نیز مفید است. جوشانده 80- 70 گرم برگ و پوست درخت در 1000 گرم آب به صورت غرغره برای رفع درد گلو و حلق اثر نافع دارد. این جوشانده روی زخمهای واریسی اثر کنترل‌کننده دارد.
ص: 278

درخت عرعر (پهن‌برگ)

اشاره

به فارسی «درخت عرعر» گویند و در کتب طب سنتی و به عربی با نامهای «شجرة السماء» و «شجرة الله» آمده است. در برخی مناطق ایران آن را «سماق چینی» می‌نامند. به فرانسوی‌Ailante وArbre de ciel وFrene puant وAilante glanduleux و به انگلیسی‌Ailanto وTree of heaven وTree of the God وChinese ash وChinese Sumach گویند. در برخی نواحی فرانسه به این درخت‌Vernis du Japon گفته می‌شود که نام اشتباه محلی برای عرعر است زیرا این نام در فرانسه نام صحیحی برای یک درختی به نام‌Rhux vernix از خانواده‌Terebinthaceae است که نوعی سماق است. درخت عرعر از خانواده‌Simarubaceae (سابقا(Zanthoxyleae و نام علمی آن‌Ailanthus altissima (Mill) .Swingle و مترادفهای آن‌Ailanthus glandulosa Desf . وAilanthus Giraldii Dode می‌باشد.

مشخصات

عرعر درختی است نسبتا بزرگ. برگهای آن مرکب زوج، بزرگ، به رنگ سبز تیره و گاهی به رنگ جگری درمی‌آید. جوانه‌های آن در اردیبهشت باز می‌شود.
گلهای عرعر دارای بوی نامطبوعی است و به محض تماس با دست این بو را از خود بیرون می‌دهد. این بوی نامطبوع مربوط به وجود یک ماده فرّار بدبو در آن است که
ص: 279
در اثر تماس با پوست بدن انسان ایجاد تاول می‌نماید. میوه عرعر بالدار است و پس از رسیدن قرمزرنگ می‌شود. درخت عرعر دارای ریشه‌های خزنده سطحی زیادی است و گاهی دیده می‌شود که جستهای ریشه‌جوش از فاصله دومتری درخت می‌روید و درخت دیگری ایجاد می‌کند. عصاره آبی برگهای عرعر دارای ماده‌ای است که برای نهالهای جوان سایر درختان سمّی است.
درخت عرعر از درختان بومی چین است در قرن هجدهم به اروپا و در همان اوان به سایر مناطق آسیا وارد شده، در ایران نیز کاشته می‌شود و به علت کم‌نیازی و مقاومت به خشکی از درختانی است که در مناطق خشک ایران به‌طور وسیعی جای خود را باز کرده و گسترش می‌یابد. نام این درخت از نام چینی آن‌Ailanto گرفته شده است. این کلمه در زبان چینی به معنای ملکوتی و آسمانی است. توجه شود که در کتب طب سنتی نام عرعر برای درخت دیگری از سروهای کوهی که سوزنی‌برگ است ذکر می‌شود و ارتباطی با درخت عرعر مصطلح در ایران که از پهن‌برگان است ندارد و شرح آن عرعر نیز در سایر جلدهای این مجموعه آمده است.

ترکیبات شیمیایی

در اعضای هوایی درخت عرعر ماده تلخی به نام الانتین 405] وجود دارد. در برگهای درخت عرعر یک اسانس روغنی فرّار مشخص شده و در پوست درخت عرعر ماده عامل تلخ الانتین و ساپونین وجود دارد. در چوب عرعر مواد رزینی، تانن و ماده ساپونین، کاسین 406]، کوئرستین و در آخر وانیلین 407] (15/ 0- 1/ 0) درصد وجود دارد]G .I .M .P[ .
در گزارش دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی درخت عرعر چنین آمده است:
در پوست درخت عرعر یک صمغ روغنی 408]، یک اسانس تلخ، یک اسانس معطّر، یک رزین و مقداری لعاب وجود دارد. به علاوه در پوست درخت سریل الکل 409]،
ص: 280
الانتین، کاسین و کلسیم اکسالات 410] [چونگ یائوچی . و ایزوکوئرستین 411] یا کوئرستین- 3- گلوکوزید[412] یافت می‌شود [ناکائوکی موریتا].

خواص- کاربرد

در خاور دور از تمام قسمتهای مختلف اندام عرعر در مناطق از منچوری تا شبه جزیره مالایا برای مصارف دارویی استفاده می‌شود. میوه آن در داروخانه‌ها به عنوان دارو برای بیماری‌های چشم طبق نسخه پزشک عرضه می‌شود [هوپر]. در منچوری از میوه آن برای قطع دیسانتری استفاده می‌شود [ایشی‌دویا]. در چین میوه آن به عنوان ضد سرفه، قاعده‌آور و برای معالجه بواسیر تجویز می‌شود [روا]. مهمترین قسمت گیاه از نظر دارویی پوست درخت و پوست ریشه آن است. در کره از پوست درخت برای تسکین سرفه و ناراحتی‌های گوارشی و روده‌ای مصرف می‌شود [چونگ . معمولا در چین در بهار یا پاییز درخت را قطع کرده ریشه آن را از خاک خارج نموده و قسمتهای خشن خارج ریشه را پاک نموده و پوست ریشه را جدا می‌کنند و در آفتاب خشک کرده نگاه می‌دارند. این پوست تلخ، قابض و خنک‌کننده است و برای معالجه اسهال خونی، قطع خونریزی و احتلام غیر ارادی نافع است [چونگ یائوچی .
دم‌کرده پوست تازه درخت عرعر یا پوست ریشه به مقدار 50 گرم پوست در 1000 گرم آب جوش و اگر پوست خشک باشد 100 گرم پوست در 1000 گرم آب جوش که 20 دقیقه دم شود، مصرف می‌شود. چون این دم‌کرده تلخ است و بوی نامطبوعی دارد کمی قند و اسانسی نظیر عرق بهارنارنج به آن اضافه می‌شود. برای قطع اسهال خونی یک قاشق مربّاخوری صبح و یک قاشق مربّاخوری عصر خورده می‌شود. اگر منظور دفع کرم باشد از گرد پوست درخت عرعر یک گرم در روز تا یک هفته باید خورد و در روز آخر نیز از یک مسهل روغنی قوی نظیر روغن کرچک استفاده می‌شود. از عصاره آبی شیره ریشه درخت که از خیس کردن ریشه در آب و فشردن آن حاصل می‌شود برای رفع کم‌خونی [ایشی‌دویا]. و قطع اسهال [روا و
ص: 281
شاخه‌ای از درخت عرعر
A
- گل‌B - دانه
فوکود] و برای دفع کرم کدو استفاده می‌شود. برگهای درخت برای حیوانات اهلی مسموم‌کننده است و رزین برگها موجب التهاب مجاری هاضمه آنها می‌شود. حتی باغبانها و اشخاصی که درخت را قطع می‌کنند و با برگ درخت تماس حاصل می‌نمایند در پوست دست آنها تاولهای چرکی ایجاد می‌شود. بوی نامطبوع درخت در بعضی اشخاص خواب‌آور است و چرت ایجاد می‌کند [پتلو]. برگها و تنه درخت و ریشه درخت همه قابض و بازکننده مجاری عروق هستند و محلول آنها به صورت شست‌وشو برای پاک کردن زخمهای انگلی با خارش و جرب و تاولها مفید است [استوارت . خیس‌کرده قسمتهای مختلف درخت در آب محلول حشره‌کش مؤثری است. مصرف فرآورده‌های درخت عرعر بهتر است زیر نظر پزشک باشد.
ص: 282

هوفاریقون- چای کوهی

اشاره

در کتب طب سنتی «هوفاریقون»، «داذی رومی»، «گل راعی» و «قوریون» و به فارسی «علف چای»، «گل هزار چشم» و «چای کوهی» نام برده می‌شود. به فرانسوی آن راMillepertuis وMillepertuis officinal وMillepertuis common وHerbr de la saint -jean و به انگلیسی‌Hypericum وHard hay وSt .John's Wort نامند. گیاهی است از خانواده‌Hypericaceae نام علمی آن‌Hypericum perforatum L . و مترادفهای آن‌H .officinal Gater . وH .vulgare Lam . می‌باشد.

مشخصات

هوفاریقون گیاهی است چندساله علفی با برگهای متقابل بیضی کمی دراز. در پهنه برگها صدها نقطه شفاف غیر حاجب ماورا که شبیه سوراخ است دیده می‌شود به همین جهت این گونه را پرفرراتوم یعنی سوراخ‌سوراخ نامگذاری کرده‌اند. ولی در حقیقت سوراخ نیست بلکه پرده نازک شفاف است که غده‌هایی مملو از مایع و شیره قرمزرنگی است. گلها به رنگ سفید یا زرد به صورت منفرد در قله ساقه به‌طور گروهی و مجتمع به صورت چتری در بالای گیاه در ماههای اردیبهشت تا مهر ظاهر می‌شوند. گل آن کمی معطّر و دارای بویی شیبیه صمغ صنوبر است. میوه آن به شکل کپسول که در داخل آن تخمها جای دارند. این گیاه دارای گونه‌های زینتی با گلهای
ص: 283
درشت بسیار زیبا است که در گل‌کاری پرورش داده می‌شود مانند گونه چینی و ژاپنی و علف چای گل درشت و نظایر آن و چون خواص دارویی گونه‌های زینتی و به اصطلاح بستانی مورد توجه نیست، از ذکر شرح آنها خودداری می‌شود.
این گیاه معمولا در اغلب مناطق دنیا در اراضی لخت و قسمتهای روشن‌شده و کم‌درخت جنگل‌ها و در خرابه‌ها می‌روید. در ایران در دامنه‌های البرز، کرج، جاده چالوس، قره‌داغ یا آذربایجان غربی، جنگل علی بولاغ، لاهیجان، طوالش، خراسان، غرب ایران، بروجرد، نهاوند، گرگان، گنبد قابوس، جنگل گلستان، مازندران درّه هراز، دره تالار و سایر مناطق دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی وجود مواد عامله در برگها و سرشاخه‌های گلدار این گیاه اسانس روغنی فرّار و در حدود 7/ 0- 5/ 0 درصد از یک نوع گلوکوزید به نام هایپرین 413] و یک ماده قرمزرنگ به نام هایپریسین 414] بخصوص در تخم آن مشخص شده است. به علاوه مقدار قابل ملاحظه‌ای در حدود 12 درصد یک نوع تانن شبیه تانن چای در برگهای آن وجود دارد.
در گزارش بررسیهای شیمیایی دیگری ترکیبات شیمیایی هوفاریقون چنین آمده است:
اجزاء عمده گیاه عبارت‌اند از (11/ 0- 06/ 0) درصد اسانس روغنی فرّار، تانن، رزین و یک ماده رنگی به نام هایپریسین (466/ 0 درصد). به علاوه در گیاه روتین، چند گلوکوزید، چند آلکالوئید، روغن ثابت، ویتامین‌C ، پروویتامین‌A و مواد رنگی دیگر از جمله پزودو هایپریسین 415] کاروتنوئید، کلرفیل 416] و یک ماده رنگی به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز می‌باشد. عصاره آبی گیاه رشد باکتری به نام مایکوباکتریوم توبرکولوزیس 417] را متوقف می‌کند. در برگهای گیاه در حدود 2 درصد روتین وجود دارد. در گلهای آن 095/ 0 درصد روتین و 1/ 0 درصد کوئرستین وجود دارد.
ص: 284
مقدار تانن در ساقه‌های جوان گیاه 8/ 3 درصد، در برگها 4/ 12 درصد و در گلها در حدود 16 درصد می‌باشد.
اثر فیزلوژیکی گیاه مربوط به وجود اسانس، هایپریسین، کولین، تانن و نیکوتی‌نیک اسید[418] در آن است.

خواص- کاربرد

در نقطه‌های روشن برگ غده‌هایی وجود دارد که مملو از شیره قرمزرنگ مایل به قهوه‌ای است. در اروپا از این شیره به عنوان مؤثرترین دارو برای التیام زخمها، سوختگی‌ها و مالیدن به محلهایی از بدن که پوست آن کنده شده است، استفاده می‌کنند. برگهای گیاه برای اسب مسموم‌کننده است. در هند از این گیاه به عنوان قابض، ضد کرم معده و روده، قاعده‌آور، مدّر و محلل استفاده می‌کنند.
طبق نظر حکمای طب سنتی هوفاریقون یا علف چای از نظر طبیعت خیلی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که محلل و خشک‌کننده است و گرفتگی‌ها را باز می‌کند و اخلاط و لزجی‌ها را از هم می‌پاشد. خوردن آن برای کزاز و باز کردن گرفتگی‌های معده و کبد و ازدیاد ترشح ادرار نافع است و قاعده‌آور و مسهل صفرا می‌باشد. اگر دم‌کرده برگ آن با سرکه رقیق و یا مستقیما عصاره برگ آن مرتبا تا 40 روز خورده شود، برای رفع درد ناحیه سرین و همچنین برای سیاتیک و نقرس مفید است. اگر تخم گیاه هر روز تا 2 گرم با عسل مخلوط و خورده شود برای سیاتیک بسیار نافع است. ضماد برگ آن برای پاک کردن و التیام زخمها و جراحتهای شدید و وخیم و سوختگی آتش مفید است. پاشیدن گرد برگ برای پاک کردن زخمهای متعفنه بسیار مؤثر است. دم‌کرده آن برای میگرن و سردردهای عصبی و تأخیر در عادت ماهیانه زنان جوان، آسم مرطوب، صرع، هیستری و تسکین اعصاب مفید است. مقدار خوراک آن تا 4 گرم است که به صورت گرد مستقل و یا به صورت دم‌کرده یا جوشانده استفاده می‌شود. برای تهیه دم‌کرده یا جوشانده 40- 10 گرم برگ و گل را در 1000 گرم آب می‌جوشانند یا دم می‌کنند به‌طوری که در هر فنجان که خورده می‌شود 4- 1 گرم حد اکثر از جرم برگ یا گل داشته باشد. دم‌کرده 2 گرم از هریک از هوفاریقون، آویشن، بومادران برای هریک فنجان آب جوش برای رفع
ص: 285
بی‌اختیاری ادرار نافع است.
روغن هوفاریقون: گل خشک هوفاریقون 1 واحد و روغن زیتون 10 واحد. آن را در ظرفی مخلوط کرده مدت 2 ساعت روی آتش ملایم گذاشته گاه‌گاه به هم می‌زنند و بعد می‌گذارند 24 ساعت بماند پس از آن با فشار از پارچه‌ای گذرانیده صاف می‌کنند. مالیدن این روغن برای رفع تشنج مفید است و در زخمها اثر ضدعفونی‌کننده دارد و در استعمال خارجی، در زخمها، جراحتها، ورمها، برای تسکین درد روماتیسم و لومباگو و به صورت روغن برای آفتاب‌زدگی و روغن زیبایی برای پوست مصرف می‌شود. این روغن به نام‌St .John's wort oil معروف است. در فرانسه معمول است 500 گرم از سرشاخه‌های گلدار گیاه را گرفته خرد کرده و در یک لیتر روغن زیتون و نصف لیتر سرکه سفید می‌ریزند و مدت 3 روز در آفتاب می‌خیسانند. سپس مخلوط را در حمام ماریه حرارت می‌دهند تا سرکه آن کاملا تبخیر شود و روغن بماند از این روغن قرمز برای مالیدن روی جراحت و سوختگی به عنوان ضدعفونی‌کننده می‌مالند در التیام سوختگی بسیار مؤثر است. دم‌کرده آن در موارد کمی اشتها، اسهال ساده، قولنج کبدی و کلیوی، زردی، سنگ کلیه و کم‌خونی دختران جوان مصرف می‌شود.

سایر تحقیقات جدید علمی که در مورد گیاه چای کوهی(St .John's wort) انجام شده است.

گیاه هوفاریقون یا چای کوهی که در امریکا به‌St .John's wort معروف است، از دو هزار سال پیش تاکنون به عنوان گیاه شفابخش بخصوص برای تسریع التیام زخم به کار می‌رفته است، تا اینکه در تحقیقات جدید علمی دانشمندان به خاصیت احتمالی آن در مورد تحریک و تقویت سیستم دفاعی بدن پی برده‌اند. و هیجان‌انگیزترین خاصیت و ظرفیت درمانی آن در سال 1988 کشف شد و آن وقتی بود که محققان دانشگاه نیویورک به فعالیت قابل ملاحظه این گیاه بر ضد گروهی از ویروسها شامل‌HIV [419] که عامل ایجاد سندرومهای نارسایی سیستم دفاعی بدن(AIDS) [420] است پی بردند. و پس از آن تاریخ تعدادی از بیماران مبتلا به‌AIDS درباره اثر درمانی مثبت
ص: 286
مصرف این گیاه در بهبود بیماری آنها گزارشهایی داده‌اند.
برگها و گلهای گیاه چای کوهی حاوی غده‌هایی است که در اثر فشار با انگشتان، اسانس روغنی قرمزی از آنها خارج می‌شود. در قرن اول میلادی طبیعی‌دان معروف ایتالیایی به نام‌Pliny خیس‌کرده چای کوهی در شراب قرمز را برای درمان مارگزیدگی تجویز می‌کرد. و پزشک یونانی‌Dioscorides این گیاه را در مصرف خارجی برای درمان سوختگی و در مصرف داخلی به عنوان مدّر، محرّک، افزاینده عادت ماهیانه و برای درمان سیاتیک و تبهای نوبه‌ای (مالاریا) توصیه می‌کرد. جالب این است که در حدود دو هزار سال قبل شیخ الرئیس ابو علی سینا و سایر حکمای ایرانی این گیاه را با نام هوفاریقون شناسایی کرده و برای درمان سیاتیک، نقرس، سوختگی، التیام زخمها و تحریک عادت ماهیانه و دهها ناراحتی دیگر توصیه و مصرف می‌نمودند که مشروح آن را در آغاز این بخش ملاحظه فرموده‌اید.
در دوران رواج روش معروف پزشکی‌Doctorine of Signatures که در آن مکتب با توجه به شکل گیاه آن را برای درمان بیماری‌ها با علایم مشابه همان شکل مفید می‌دانستند، چون گیاه چای کوهی دارای عصاره قرمز خونی‌رنگ بود، معتقد بودند که برای درمان خونریزی‌ها و التیام زخمها و بریدگی‌ها مفید است.
در قرن شانزدهم دانشمند گیاه‌درمان آن عصر به نام‌John Gerard چای کوهی را به عنوان پرارزش‌ترین داروها برای درمان زخمهای عمیق توصیه می‌کرد و در یادداشتهایش می‌نویسد: گیاه مدّر است و بر ضد سنگ مثانه بسیار مفید می‌باشد. اولین فارماکوپه لندن در سال 1618 توصیه می‌کند که اگر گلهای نیم‌کوب چای کوهی را با روغنی مثلا روغن زیتون مخلوط نموده و مخلوط را مدت سه هفته در آفتاب بگذارند تنطور حاصل برای درمان زخمها مفید است و این روش معالجه زخم، طی چند قرن بر جو پزشکی انگلیس حاکم بوده است.
در قرن هفدهم میلادی نیز گیاه‌درمان دیگر انگلیسی به نام‌Nicholas culpepper در یادداشتهایش چای کوهی را به عنوان تنها داروی مؤثر برای درمان زخم نامبرده و اشاره می‌کند که اگر آن را با شراب جوشانیده و بخورند برای آسیبهای داخلی مفید است و اگر آن را به صورت پماد درآورند برای باز کردن انسدادها و کاهش ورمها و بستن و به هم آوردن لبه زخمها بسیار مؤثر است. مهاجران اولیه گیاه چای کوهی را با خود به امریکا وارد کرده و با تعجب مشاهده نموده‌اند که بومیان سرخ‌پوست امریکا قرنهاست که به‌طور مرسوم قبیله‌ای از نوعی از این گیاه که در امریکا می‌روید برای
ص: 287
درمان همان مواردی که در اروپا معمول است، به کار می‌برند و به عنوان تونیک برای درمان اسهال، تب، نیش مارهای سمّی و التیام زخم و ناراحتی‌های پوستی مصرف می‌کنند.
در قرن نوزدهم‌Dr Charles Millspaugh پی به ارزش والای درمان این گیاه برده و برای زخمهای سربازان در جنگلهای امریکا توصیه می‌نموده است.
در تمام دوران قرن نوزدهم که روش پزشکی هوموپاتی 421] روش مرسوم و معمول در امریکا بوده است. کلیه هوموپاتها از این گیاه برای درمان زخمها، آسم و نیش جانوران سمّی، سیاتیک، اسهال و بواسیر و انواعی از اشکال فلج، دارو تهیه و تجویز می‌کردند. و هوموپاتهای معاصر امریکا هم عینا چای کوهی را برای همین موارد به کار می‌برند. پزشکان محقق و پیشاهنگ و مبتکر امریکا در قرن نوزدهم نیز از این گیاه برای پیشگیری کزاز و درمان زخمها و هیستریا در مورد ناراحتی‌ها و اختلالات عادت ماهیانه به سبب نیروی قاطع مؤثر آن روی سیستم اعصاب مرکزی و نخاع استفاده می‌کردند. اخیرا به علت اینکه در سال 1977 سازمان نظارت بر خوراک و دارو در امریکا مصرف چای کوهی را غیر قابل اطمینان اعلام کرد، بین کارشناسان گیاه‌درمانی امریکا دودستگی ایجاد شده است.
زیرا برخی تحقیقات نشان می‌دهد که گاوهایی که مقدار زیادی از این گیاه خورده‌اند پوست بدن آنها در برابر تابش اشعه آفتاب حساس شده و تاولهایی ناشی از سوختگی در پوست ایجاد شده است. و عده‌ای این عارضه را در مورد انسان بخصوص اشخاصی که دارای پوست حساس هستند نیز قابل تسری می‌دانند و این دسته از کارشناسان گیاه‌درمانی امریکا مصرف داخلی این گیاه را برای اشخاصی که دارای پوست حساس هستند توصیه نمی‌کنند ولی معتقدند برای بقیه اشخاص اشکالی ندارد. و در عین حال عده زیادی از کارشناسان گیاه‌درمانی معاصر امریکا به این نظریه معتقد نیستند و می‌گویند بیش از 2000 سال است که این گیاه در مصرف داخلی برای درمان بیماری‌ها در مورد افراد مختلف به کار رفته و عوارض خطرناکی نداشته است، بنابراین حالا نیز مصرف آن را برای انسان بدون اشکال می‌دانند و گیاه را به صورت مصرف خارجی برای درمان زخمها و به صورت مصرف داخلی برای سیاتیک،
ص: 288
بی‌خوابی، گرفتگی‌های عادت ماهیانه، سردرد، سرماخوردگی، ناراحتی‌های سینه‌ای و به عنوان آرام‌بخش مفید می‌دانند و توصیه می‌کنند.
گیاه چای کوهی به‌طور گسترده و دقیق در روسیه و آلمان تحت پژوهش و تحقیق قرار گرفته است. این پژوهشها نشان داده است که گیاه دارای مقدار زیادی مواد شیمیایی فعال به نام‌Flavonoids با ظرفیت ایجاد تعادل در سیستم دفاعی بدن می‌باشد. و در عین حال در گیاه ماده شیمیایی فعّال دیگری به نام هایپریسین وجود دارد که دارای فعالیت ضد ویروس و ضد افسردگی است. تحقیقات دیگری برای گیاه چای کوهی آثار ضد باکتری و ضد قارچ و ضد التهاب را تأیید می‌کند.

چای کوهی برای درمان ایدز[422]

یکی از آثار هیجان‌انگیز و جالب چای کوهی اثر ماده شیمیایی فعّال هایپریسین بر ضد ویروس ایدز است. یک پژوهش علمی که گزارش نتایج آن در نشریه:
Proceedings of the National Academy of Sciences
منتشر شده است حاکی از آزمایشهایی است که در این مورد در لوله‌های آزمایشگاهی در مورد جانوران به عمل آمده است. این آزمایشها نشان می‌دهند که گیاه با سمیت کم، آثار قابل ملاحظه‌ای بر ضد ویروسهایی مشابه‌HIV یعنی ویروس ایدز دارد.
ابتدا موشهای آزمایشگاهی با ویروسهایی که ایجاد بیماری لوکمیا(Leukemia) می‌کنند تزریق شده و سپس یک تزریق از عصاره گیاه چای کوهی شده‌اند و این تزریق صددرصد از بروز بیماری در آنها جلوگیری کرده است. و در آزمایشهایی که عصاره گیاه از راه دهان به موش داده شده است نیز همین اثر جالب را نشان داده است.
پژوهشها نشان می‌دهد که عصاره گیاه از سد خونی مغزی عبور می‌کند که این خاصیت برای درمان ایدز بسیار مهم است زیرا ویروس ایدز اغلب به مغز حمله می‌کند. این خواص گیاه هیجانی بین دانشمندان ایجاد کرده و موجب شده که عده‌ای از آنها این گیاه را در مورد انسانهای مبتلا به ایدز نیز به کار برند. نتایج این تحقیقات هنوز تا تاریخی که این کتاب نوشته می‌شود منتشر نشده است ولی نتایج مراحل اولیه مقدماتی
ص: 289
پژوهشها در نشریه اخبار درمان ایدز[423] در سال 1989 منتشر شده که بعضی از آنها تا حال آثار مثبتی بر ضد ویروس ایدز نشان داده است و بیماران بهبودی محسوسی یافته‌اند به این معنی که فعالیت سیستم دفاعی آنها محسوسا افزایش یافته، وزن آنها زیاد شده، اشتها بهتر شده و انرژی بیشتری یافته‌اند. این اخبار هرچند مقدماتی است ولی بسیار هیجان‌انگیز می‌باشد ولی به‌هرحال هنوز باید با احتیاط تلقی شود و ما دام که پژوهشهای علمی به‌طور کامل مراحل قطعی خود را طی نکنند، با اینکه آزمایشهای مقدماتی امیدبخش است، نمی‌توان ادعا کرد که چای کوهی برای درمان ایدز مؤثر است. معمولا به بیماران مبتلا به این بیماری که برای آزمایش داوطلب می‌شوند خود گیاه داده نمی‌شود بلکه از عصاره گیاه که عیار آن استاندارد شده باشد، داده می‌شود.

چای کوهی از نظر درمان زخمها

مطالعات متعددی آثار چای کوهی برای درمان زخم را تأیید می‌کند. ماده شیمیایی هایپریسین و سایر مواد آنتی‌بیوتیک موجود در اسانس روغنی قرمزرنگ گیاه ممکن است برای پیش‌گیری عفونت زخمها مفید باشد و به علاوه مواد شیمیایی‌Flavonoids موجود در گیاه ظرفیت گیاه را برای تحریک و تقویت سیستم دفاعی بدن افزایش داده و برای کاهش التهاب زخمها کمک بسیار مؤثری می‌کند.
یک پژوهش جدید در آلمان نشان می‌دهد که در مقایسه با درمانهای معمولی با سایر مواد شیمیایی، استفاده از گیاه چای کوهی مدت التیام زخم و سوختگی را خیلی کوتاه می‌کند و جای زخم نیز خیلی کمتر باقی می‌ماند. این فرآورده در حال حاضر بیشتر در بازارهای آلمان عرضه می‌شود.

چای کوهی به عنوان داروی ضد افسردگی

تحقیقات نشان می‌دهد که ماده شیمیایی هایپریسین موجود در چای کوهی ممکن است در ابعاد فعالیت ماده‌ای به نام‌MAO [424] دخالت کرده و آن را به مهارکننده
ص: 290

MAO
[425] تبدیل کند. مهارکننده‌های‌MAO گروه مهمی از داروهای ضد افسردگی می‌باشند. در یک پژوهش کوچک در آلمان که 15 نفر زن به منظور درمان افسردگی تحت معالجه قرار گرفته‌اند، پس از اینکه به آنها چای کوهی داده شد محسوسا بهبود یافتند، اشتهای آنها افزایش یافت، به زندگی بسیار علاقه‌مند شدند و اعتماد بنفس خود را بازیافتند و خواب آنها خوب شد. ولی باید توجه داشت که این گیاه درمان فوری برای افسردگی نیست و طبق پژوهشهای یک کارشناس گیاه‌درمان آلمانی به نام دکترRudolph Fritz Weiss اثر چای کوهی برای درمان افسردگی فوری نیست و شاید 3- 2 ماه طول بکشد تا اثر آن ظاهر شود.

مقدار مصرف

برای درمان احتمالی ایدز با پزشک مطلع و واردی مشورت کنید تا مقدار استاندارد عصاره را در اختیار شما قرار دهد و یا داوطلب آزمایش در یکی از کلینیکهای درمان آزمایشی این بیماری بشوید.
برای التیام زخم پس از اینکه محل زخم با آب و صابون کاملا تمیز شد برگها و گلهای تازه له‌شده گیاه را روی زخم بگذارید. برای تهیه دم‌کرده برای معالجه افسردگی و احتمالا تحریک سیستم دفاعی بدن 2- 1 قاشق مرباخوری سرپر گیاه خشک را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش 15- 10 دقیقه خیس کنید و تا 3 پیمانه در روز بخورید. طعم آن ابتدا کمی شیرین و سپس تلخ و قابض است. به شکل تنظور 4/ 1 تا یک قاشق مربّاخوری 3 بار در روز مصرف شود. این گیاه به کودکان زیر دو سال نباید داده شود و برای کودکان بزرگتر و افراد مسنتر از 65 سال از مقدار کم شروع و بتدریج تا حد مجاز و لازم اضافه گردد.

فاکتورهای ایمنی

مهارکننده‌های‌MAO در ترکیب با بعضی خوراکی‌ها ممکن است در ابعاد خطرناکی فشار خون را بالا ببرد و علایم آن سردرد، سفتی گردن، آشفتگی و قی و سردی پوست بدن می‌باشد. البته قدرت تأثیر گیاه در مقدار مجاز به قدرت مهارکننده‌های‌MAO دارویی تجارتی نیست ولی مع هذا توصیه می‌شود اشخاصی که
ص: 291
از این گیاه استفاده می‌کنند نباید از داروهای‌Amphetamines [426]، مخدّرها، و از اسیدهای آمینه‌Tryptophan ،Tyrosine و قرص‌های ضد بارداری، بخورهای ضد آسم، از داروهای ضد سرماخوردگی و تب ینجه استفاده کنند. و به علاوه باید از خوردن قهوه، کالباس، ماست، شوکولات، باقلا و خوراکهای دودی نظیر ماهی دودی و خوراکهای شور مانند خیارشور خودداری کنند.
در مواردی که چای کوهی به عنوان علوفه دارویی به دامها داده می‌شود ماده شیمیایی هایپریسین زیر پوست دام جمع می‌شود و زیر تابش اشعه آفتاب ایجاد سوختگی و تاول می‌نماید. حتی در مواردی که به جانوران آزمایشگاهی به مقدار زیاد ماده شیمیایی هایپریسین تزریق شده و زیر تابش اشعه آفتاب قرار داده شده‌اند، مرده‌اند. ولی تحقیقات دانشمندان نشان می‌دهد در مصارف این گیاه برای انسان در صورتی که در حد مجاز توصیه شده، مصرف شود ایجاد عوارض پوستی در برابر اشعه خورشید نمی‌کند مگر در پوستهای خیلی حساس که معمولا از دیگران در مقابل اشعه خورشید حساستر باشند. به همین دلیل اشخاصی که از این گیاه استفاده می‌کنند، شبیه اشخاصی که از آنتی‌بیوتیک تتراسایکلین 427] استفاده می‌کنند باید حتی الامکان دور از تابش اشعه آفتاب باشند. طبق گزارش‌های تحقیقاتی بین بیماران مبتلا به ایدز که از این گیاه مصرف کرده‌اند، فقط برخی از آنها کمی سرگیجه، حساسیت در مقابل اشعه آفتاب، آشفتگی و اسهال داشته‌اند.
سازمان نظارت بر خوراک و دارو در امریکا در مورد عوارض جانبی این گیاه کمی سردرگم می‌باشد. پس از اینکه ابتدا در سال 1977 مصرف آن را مضّر اعلام کرد، مدّتی پس از آن نظر خود را اصلاح و اعلام کرده است که مصرف این گیاه مخلوط با ورموت در حد مجاز توصیه شده بدون اشکال است. به استثنای زنان باردار و مادران شیرده و کودکان زیر دو سال برای سایر اشخاص سالم که مبتلا به فشار خون نیستند و از مهارکننده‌های‌MAO و سایر داروها و خوراکهای معارض با مصرف این گیاه استفاده نمی‌کنند استفاده از چای کوهی در حد مجاز توصیه شده، بلامانع می‌باشد
ص: 292
و بیماران می‌توانند زیر نظر پزشک مصرف نمایند و اگر در حین مصرف کمی سردرد، یا سفتی گردن، آشفتگی و یا عوارض دیگری داشتند مصرف دارو را قطع کنند و اگر عوارض جانبی بالا مدتی ادامه داشت به پزشک مراجعه کنند.
ص: 293

حرشف مریمی

اشاره

از بوته‌های خاردار است. به فارسی «حرشف مریمی» و در کتب طب سنتی و به عربی «سلبین»، «شوکه ابراهیم» و «علیّص» آمده است. به فرانسوی آن راChardon -Marie ،Chardon laite ،Silybe وChardon notre -Dame و به انگلیسی‌Ladie's thistle وMilk thistle نامند. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Silybum marianum (L .) Gaertn . و مترادف آن‌Carduus marianus L . می‌باشد.

مشخصات

حرشف مریمی گیاهی است به صورت بوته خاردار، دوساله به بلندی 70- 50 سانتی‌متر، دارای برگهای پهن، بیضی، بسیار نامنظم، سبز شفاف با لکه‌های سفید، دندانه‌دار با دندانه‌های نامنظم که انتهای آنها خار زردرنگی است. گلهای آن درشت به رنگ ارغوانی و ریشه آن کمی ضخیم است. میوه آن سیاه و دارای نقطه‌هایی به رنگ زرد می‌باشد.
این گیاه در اغلب نقاط مناطق معتدل و گرمسیر نیمکره شمالی می‌روید. در ایران در کرند غرب، در آبادان، بوشهر، کازرون، برازجان، گرگان، گنبد، مازندران در کلاردشت، در آذربایجان در دشت مرغان در لرستان در باغ سراب و در خوزستان در شوش، حمیدیه و همه جا در کنار جاده‌های متروک و اراضی بایر می‌روید.
ص: 294
حرشف مریمی

ترکیبات شیمیایی

در گیاه حرشف مریمی ماده‌ای به نام تیرامین 428] وجود دارد. تیرامین یک باز است که خواص شیمیایی آن شبیه ماده شیمیایی آدرنالین 429] است که معمولا برای بند آوردن خونریزی مصرف می‌شود]G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

گیاه حرشف مریمی به علت داشتن ماده تیرامین بخصوص در دانه‌های آن خاصیت بند آوردن خونریزی دارد و عصاره الکلی دانه گیاه به مقدار 30/ 0- 20/ 0 گرم در روز در این‌گونه موارد مصرف و خورده می‌شود. در عین حال به سبب وجود این ماده در عصاره دانه و عصاره گیاه ممکن است موجب افزایش فشار خون شود.
عصاره الکلی از خیس کردن دانه له‌شده آن در 5 برابر آن الکل برای چندین روز (2- 1 هفته) بدست می‌آید.
ریشه و برگ و گل گیاه تلخ، اشتهاآور، مقوی، تب‌بر، معرّق است. از عصاره الکلی آن در بیماری‌های کبد، طحال، زردی، یبوست مزمن، رفع سنگهای صفراوی، سردردهای یک‌طرفه، دریاگرفتگی، خستگی‌های ناشی از کار زیاد و سل ریوی در مراحل پیشرفته استفاده می‌شود.
ص: 295
تیرامین ماده‌ای است که در جریان تبدیل تایروزین 430] به اپی‌نفرین 431] در بدن حاصل می‌شود. ماده تیرامین در پنیرهای کهنه کاملا رسیده و نمک‌دار، در آب جو، در غلاف دانه باقلا، در مخمّر آب جو، در شراب و در جگر مرغ و خروس وجود دارد.
اگر در مواردی که نوعی از داروهای ضد افسردگی خورده می‌شود، از انواع پنیرهای کهنه نیز که دارای تیرامین است خورده شود ممکن است فشار خون بالا رود و دچار سردرد شدید و تپش قلب و سفتی و درد گردن و در برخی موارد ممکن است خونریزی‌های داخل مغزی نیز رخ دهد. این حوادث به علت وجود تیرامین است که با داروهای ضد افسردگی ناسازگار است و وجود توأم آنها در بدن این عوارض را ایجاد کرده است. این عوارض در اصطلاح پزشکی به واکنش پنیری 432] معروف است.
در هندوستان از برگهای گیاه به عنوان تب‌بر و معرّق استفاده می‌شود و از دانه‌های آن به عنوان نرم‌کننده و برای قطع خونریزی مصرف می‌شود.
ص: 296

روناس

اشاره

به فارسی «رودک» و «روناس» گفته می‌شود. در بلوچستان با نام محلی «سورچاه» و «پاس کوه» و در حریرود «رودانگ» شناخته می‌شود. در کتب طب سنتی با نامهای «فوّه»، «عروق الصباغین» و «فوة الصبغ» نام برده شده است. به فرانسوی‌Garance وRouge de teinturiers و به انگلیسی‌Madder گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Rubiaceae نام علمی آن‌Rubia tinctorium L . و مترادفهای آن‌Rubia sylvestris Mill . وRubia tinctoria Salisb . می‌باشد.
روناس و اسامی فارسی و قدیمی عربی یادشده به خود گیاه روناس و در عین حال به ریشه روناس و به رنگ قرمزی که از آن گرفته می‌شود، اطلاق می‌شود.

مشخصات

روناس گیاهی است علفی و چندساله به بلندی تا 2 متر، دارای ساقه‌ای پوشیده از خارهای ریز و کج با مقطع چهارگوش. برگهای آن به صورت گروهی از چند برگ به شکل چتر از هر نقطه ساقه و دور آن بیرون می‌آید، بیضی، نوک‌تیز که منتهی به خارهایی می‌شود. گلها کوچک به رنگ زرد مایل به سبز و میوه آن گوشتی با غشای کمی ضخیم. ریشه آن که قسمت اساسی مورد استفاده در این گیاه است به رنگ سرخ تیره، طویل استوانه‌ای به حجم یک قلم تحریر، رنگ داخل آن سرخ روشن و طعمی تلخ و گس دارد. از ریشه یا ساقه‌های زیرزمینی آن ماده رنگی به نام
ص: 297
آلیزارین 433] گرفته می‌شود و چون این ماده در ریشه‌های 3- 2 ساله تولید می‌شود، بنابراین اگر منظور استفاده از رنگ ریشه باشد باید از ریشه‌های 3 ساله و بالاتر استفاده شود.
روناس از طریق کاشت بذر آن تکثیر می‌شود. خاک مزرعه باید در پاییز شخم عمیق خورده باشد و در بهار نیز یک شخم سطحی می‌زنند و بذر را می‌کارند. مقدار بذر 70- 60 کیلوگرم در هکتار کافی است. فاصله بین خطوط کاشت 25 سانتی‌متر و بین بوته‌ها 5- 4 سانتی‌متر باشد. در دوره رویش تابستان باید آبیاری شود و در اوایل زمستان پای بوته‌ها را باید خاک داد. در سال بعد وقتی گل دادن شروع می‌شود می‌توان به قطع برگ و گل آن اقدام نمود. قبل از زمستان سال دوم نیز باید پای بوته‌ها را خاک داد و در مرداد سال بعد می‌توان به کندن ریشه‌ها اقدام نمود. البته اگر بذر در خزانه کاشته شود و گیاه از خزانه به زمین اصلی منتقل شود، یک سال رشد گیاه تسریع می‌شود.
رنگ روناس از زمانی که رنگ آنیلین 434] کشف شد تا حدود زیادی اهمیت خود را از دست داده است. این گیاه به‌طور وحشی در مناطق مدیترانه‌ای اروپا، آسیا، افریقای شمالی و قفقاز انتشار دارد. در ایران در بیشتر نواحی کشور در ری، دماوند، و در مناطق غربی در اراک، تبریز و خوی و یزدخاست، دیلمان، بلوچستان و هریرود و سایر مناطق می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه روناس مواد آلیزارین، پورپورین 435]، روبیادین 436]، مقداری گلوکوز، مواد پکتیک، رزین، کمی مواد چرب و ... وجود دارد. مقدار قند ریشه روناس نسبتا زیاد است به همین جهت اگر آن را در آب بگذارند تولید الکل و اسانسی به نام اسانس روناس می‌نماید.
در گزارش دیگری آمده است که در عصاره خشک آن آنتراگلی‌کوزید[437]
ص: 298
مشخص شده است.]G .I .M .P .S[ . آلیزارین با دی‌اوکسی آنتراکینون 438] به فرمول‌C 41 H 8 O 5 به رنگ قرمز و پورپورین به نام تری‌اوکسی آنتراکینون به فرمول‌C 41 H 8 O 5 به رنگ زرد نارنجی می‌باشد. آلیزارین برای تهیه رنگ ثابت پشم در صنعت قالی‌بافی و پارچه‌بافی مصرف دارد و در حال حاضر به‌طور صنعتی تهیه می‌شود.

خواص- کاربرد

در اروپا از گیاه روناس به عنوان قابض و مدّر استفاده می‌شود. ریشه آن مشهور است که دارای خاصیت قاعده‌آور و مدّر می‌باشد. ریشه روناس به‌طور کلی از ریشه‌های مفتّح یعنی بازکننده انسداد و گرفتگی‌های مجاری است به همین علت مدّر است و از عواملی است که در موارد بیماری نرمی استخوان یا راشی‌تیسم استعمال می‌شود. معمولا پس از خوردن روناس استخوانها رنگین می‌شود و ماده رنگین از طریق ادرار از بدن خارج می‌شود. مقدار خوراک ساییده ریشه روناس به‌طور گرد از 4- 2 گرم و در دم‌کرده 20 گرم آن را در 1000 گرم آب جوش دم می‌کنند.
ریشه روناس از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و در مورد خواص آن معتقدند که بازکننده گرفتگی‌هاست. خوردن آن با عسل برای فلج، بی‌حسّی عضو، لقوه، سستی اعضا، یرقان، تقویت معده، ازدیاد ترشح ادرار غلیظ، ازدیاد ترشح شیر و عادت ماهیانه و همچنین سیاتیک نافع است. با سکنجبین برای باز کردن گرفتگی‌های کبد و طحال نافع است. ضماد آن برای فلج و سایر بیماری‌های سرد مربوط به اعصاب، کچلی، قوبا که نوعی بیماری خارش پوست است و رفع عوارض حاصله در پوست در اثر ضربه و کوفتگی مفید است.
خوردن ساییده آن با طعام برای گازگرفتگی سگ هار مفید است (البته در مواردی که تهیه سرم ضد هاری میسر باشد از نظر تسریع اثر، انتخاب مرجحّی است). برگ و شاخه و میوه آن همه دافع سموم گزندگان است. روناس مضّر مثانه است چون ترشح ادرار را خیلی با فشار زیاد می‌کند و ممکن است ایجاد خون در ادرار کند از این نظر باید با کتیرا خورده شود. چون برای سر نیز مضّر است باید با
ص: 299
انیسون خورده شود. مقدار خوراک آن تا 4 گرم از جرم ریشه و در دم‌کرده‌ها 15- 10 گرم در 1000 گرم آب جوش است. پس از خوردن آن باید مرتبا حمام کرد.
روناس
ص: 300

لیوراند- روناس هندی

اشاره

گونه دیگری از گیاهان جنس روناس است. نام محلی این گیاه در بلوچستان «لیوراند» می‌باشد. و به «روناس هندی» معروف است. به انگلیسی‌Madder وIndian madder plant و به فرانسوی نوعی ازGarance است. گیاهی است از خانواده‌Rubiaceae نام علمی آن‌Rubia cordifolia L . و مترادفهای آن‌R .cordifolia var mungista (Roxb .) Miq . (در فلور ایران‌R .munjista Roxb . را نیز از مترادفهای آن ذکر می‌کند.) وR .cordifolia var stenophylla Franch . وR .akana Nak . می‌باشد.

مشخصات

لیوراند گیاهی است خزنده با ریشه پایا و چندساله و شاخه‌های قوی. برگها گروهی و چتری از هر نقطه ساقه 4 برگ خارج می‌شود و دارای دمبرگ، تخم‌مرغی‌شکل و قلبی و نوک‌تیز است. گلهای آن کوچک است.
این گیاه در بلوچستان می‌روید و در هندوستان نیز در تمام مناطق تپه‌ای هند انتشار دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه وجود مواد آلیزارین، روبریه ریترینیک
ص: 301
شاخه روناس
A
- گل
اسید[439] و پوپورین تأیید شده است. [چیو- چونگ یائوچی . در گزارش دیگری آمده است که در گیاه گلوکوزید مونجیستین 440] یافت می‌شود]G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در کره ساقه‌های زیرزمینی و ریشه‌های گیاه برای معالجه روماتیسم زردی، مشکلات و اختلالات عادت ماهیانه و قطع خونریزی بخصوص قطع خونریزی از بینی تجویز می‌شود. [ایشی دویا]. در چین این گیاه به شکل علف هرز عملا در تمام مناطق می‌روید. ریشه گیاه را از اواسط تابستان تا اواسط پاییز برداشت می‌کنند. دارویی است تلخ و خنک‌کننده و مقوی خون و در تمام موارد بیماری‌هایی که خون در آنها
ص: 302
مطرح است تجویز می‌شود. از جمله برای اسهال خونی و ادرار خونی [چونگ یائوچی . در برخی مناطق در موارد شکستگی و ضرب‌خوردگی اعضا به کار می‌رود.
برای التیام زخم مفید است [روا]. قابض و اصلاح‌کننده و قاعده‌آور است [استوارت .
Lebedev
ضمن تجربیاتی دریافته است که این گیاه خاصیت آنتی‌بیوتیک دارد و بر ضد استافیلوکوکوس مؤثر است [چیو]. در فیلیپین از جوشانده ریشه آن برای معالجه برخی اختلالات ترشح ادرار و مثانه مصرف می‌کنند [دیگانگکو و گررو]. در هند از جوشانده ریشه گیاه به عنوان ضد سم و در موارد گزیدگی مار کبرا و نیش عقرب استفاده می‌شود و خیلی مؤثر است.
ص: 303

آقطی

اشاره

به فارسی «آقطی» و در کتب طب سنتی با نامهای «خمان» و «سبوقه» نام برده می‌شود. به فرانسوی انواع آن‌Sureau و به انگلیسی‌Elder گفته می‌شود. گونه‌های مختلفه این گیاه از خانواده‌Caprifoliceae هستند و چند گونه از آنها از نظر دارویی مورد توجه می‌باشند که به شرح آنها می‌پردازیم.

1. خمان کبیر

اشاره

به فارسی «خمان کبیر» و «آقطی سیاه» و در کتب طب سنتی «سبوقه» ذکر می‌شود.
نام محلی آن در آذربایجان غربی «تر» و «دارگن» و در همدان «انگور کولی» می‌باشد.
به فرانسوی‌Sureau noir وSureau commun وGrand sureau و به انگلیسی‌Elder berry وHilder وEuropean elder وCommon elder گفته می‌شود. نام علمی آن‌Sambucus nigra L . می‌باشد.

مشخصات

خمان کبیر درختچه‌ای است که بلندی آن تا 10 متر می‌رسد. برگهای آن بریده و مرکب و دارای 7- 5 برگچه دندانه‌دار به ابعاد 15- 10 سانتی‌متر، بیضی‌شکل و نوک‌تیز است. گلهای آن سفید، شکری‌رنگ که در شرایط اقلیمی آذربایجان غربی و همدان در اواخر اردیبهشت ظاهر می‌شوند. میوه‌های آن گوشتی ریز، به رنگ آبی
ص: 304
سیر یا سیاه است.
این گیاه بومی اروپا و آسیاست و در ایران در آذربایجان غربی، همدان، کنگاور دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در پوست درختچه و برگهای آن گلوکوزید سیانوژنتیک، سامبونیگرین 441] وجود دارد. از برگهای جوان گیاه اکسالیک اسید و اسانس و آلکالوئیدی به نام سامبوسین 442] جدا شده است. از میوه‌های آن کریزانتمین 443] به دست می‌آید. در پوست درختچه، برگها و سرشاخه‌های گلدار گیاه مواد کولین و آلکالوئید سامبوسین یافت می‌شود. در گلهای آن ماده الدرین 444] که مشابه روتین است و مقدار کمی اسانس مشخص شده است G .I .M .P[ . در انگور کولی که میوه گیاه است علاوه بر کریزانتمین مواد قندی، اسانس، کمی ماده تلخ، صمغ و نوعی رزین، اسیدهای مختلف از جمله والریانیک اسید[445]، استیک اسید[446]، یک ماده قرمزرنگ و ...
مشخص شده است.

2. خمان صغیر

اشاره

به فارسی «خمان صغیر» و «آقطی» و در شمال ایران که رویشگاه این گیاه است با نامهای محلی «پلم»، «پلخون» و «شون» شناخته می‌شود و در کتب طب سنتی نیز «خمان صغیر» و «آقطی» آمده است. به فرانسوی‌Hieble وPetit sureau وSureau yeble وHerbe aux yeux و به انگلیسی‌Ground elder وDwarf elder وDanewort نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Caprifoliceae نام علمی آن‌Sambucus elbulus L . می‌باشد.
ص: 305

مشخصات

خمان صغیر گیاهی است علفی چندساله که بلندی ساقه آن 150- 80 سانتی‌متر می‌باشد. ساقه آن 4 گوش. برگها مرکب دارای 6- 5 برگچه، هر برگچه بیضی مثلثی شکل، از دو طرف باریک و نوک‌تیز، دراز و دندانه‌دار است. گلهای آن سفید یا صورتی با بوی بادام تلخ است. میوه آن کروی سیاه‌رنگ کوچک در ابعاد زالزالک می‌باشد.
معمولا ساقه، میوه، گل، برگ، دانه و ریشه، خلاصه تمام اعضای گیاه خواص دارویی دارند. این گیاه در جنگلهای شمال ایران می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

در برگهای گیاه خمان صغیر گلوکوزید سیانوژنتیک، اسانس روغنی فرّاری به نام اسانس یبل 447] و به علاوه دارای کمی ماده تلخ، ماده پالمیتین 448] و کمی قند ساکاروز است. در ریشه آن مقدار کمی ساکاروز، استیک اسید، والریانیک اسید، تانیک اسید[449] و ماده هی‌یبلین 450] می‌باشد. در گلهای گیاه نیز اسانس و در میوه آن تانن، اسانس، ماده تلخ، والریانیک اسید، سیتریک اسید[451]، وینیک اسید و مالیک اسید است. در دانه آن روغن ثابت در حد استخراج تجارتی وجود دارد.

3. آقطی سرخ

اشاره

به فرانسوی‌Sureau rouge وSureau grappes و به انگلیسی‌Red berried elder وPoison elder گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Caprifoliceae نام علمی آن‌Sambucus racemosa L . می‌باشد.
ص: 306

مشخصات

درختچه‌ای است زیبا که در باغها به عنوان درختچه زینتی کاشته می‌شود. میوه آن به رنگ قرمز مرجانی است. بومی اروپا و آسیا می‌باشد به ایران از خارج وارد شده و در برخی باغها کاشته می‌شود.

خواص- کاربرد

قسمت ماهیچه چوب درختچه آقطی سیاه که رنگ آن سفید است در آزمایشگاه برای تهیه مقاطع میکروسکوپی به کار می‌رود. از نظر دارویی منظور از خمان به خمان صغیر یعنی گونه علمی آن اطلاق می‌شود ولی به‌هرحال از اعضای گیاه خمان کبیر نیز استفاده می‌شود. در هند از گلهای خمان کبیر به عنوان مدّر، معرّق و در موارد تب و به عنوان اصلاح‌کننده در موارد سیفیلیس و روماتیسم استفاده می‌شود. و میوه و پوست ریشه آن برای لینت مزاج تجویز می‌شود. و ریشه خمان صغیر را به عنوان مسهل و در موارد استسقا به کار می‌برند. میوه خمان صغیر نیز در استسقا و به عنوان مسهل کاربرد دارد. برگهای خمان صغیر برای نرم کردن سینه و به عنوان مدّر و معرّق و مسهل و در موارد استسقا تجویز می‌شود.
خمان صغیر از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی سرد و خشک است و معتقدند که ریشه آن قوی‌ترین قسمت گیاه از نظر خواص دارویی است. خوردن دم‌کرده برگ و ساقه آن برای تسهیل اخراج بلغم و صفرا و در استسقا نافع است. و عصاره برگ و یا دم‌کرده ریشه آن نیز همان خواص را دارا می‌باشد. در حدود 10 گرم از ساییده ریشه آن برای ترمیم شکستگی استخوان نافع است. دم‌کرده ریشه آن با شراب برای استسقا و گزیدن افعی و درد مفاصل و مضمضه آن برای از بین بردن کرم دندان مفید است. اگر در چشم ریخته شود برای رفع سرخی چشم و نشستن در دم‌کرده ریشه آن برای رفع سستی رحم و نرم کردن و باز کردن آن نافع است. خوردن میوه آن و همچنین مالیدن میوه آن به موی سر برای سیاه کردن مو و جلوگیری از ریزش آن نافع است و به علاوه مدّر و ملین است و برای کاهش دردهای روماتیسمی استفاده می‌شود. مضر ریه است و از این جهت معمولا آن را با عسل می‌خورند. مقدار خوراک آن تا 10 گرم می‌باشد.
بقراط حکیم خمان کبیر را برای استسقا تجویز می‌کرده و 45- 30 گرم برگ
ص: 307
خمان کبیر را در آب یا شیر جوش داده به عنوان مسهل به مریض می‌داد. در برخی نقاط فرانسه مرسوم است برگ خمان کبیر را مانند سالاد می‌خورند نظیر مسهل لینت می‌دهد. پوست دوم خمان کبیر برای لینت مزاج قوی‌تر است و مانند برگ آن در صورتی که تازه باشد دارای طعمی نامطبوع و بوی تهوع‌آور است ولی چون خشک شود بی‌بو و بی‌طعم می‌گردد ولی خاصیت مسهلی آن باقی می‌ماند. عصاره ریشه خمان کبیر به مقدار 60- 5 گرم ایجاد اسهال آبی می‌کند که مدفوع براحتی خارج می‌شود و تا 10- 8 ساعت اثر آن بیشتر نمی‌ماند. اغلب حکماء طب سنتی پوست دوم درختچه را به ریشه و برگ آن ترجیح می‌دهند و معمولا 30- 15 گرم پوست دوم آن را در 250 گرم آب جوشانیده و می‌خورند. عصاره میوه خمان کبیر به ربّ آقطی معروف است و برای تعریق 10- 1 گرم آن را می‌توان خورد. عصاره پوست خمان کبیر از داروهای مشهور برای معالجه استسقا لحمی و زقی است و خوراک از 150- 30 گرم آن را تجویز می‌کنند. در چین خمان قرمز را به عنوان داروی مؤثری در موارد شکستگی استخوان مصرف می‌کنند [پی . و از داروهای ضد تب می‌باشد [هوبوتر].
جوشانده جوانه و برگهای گیاه خمان صغیر را به صورت غرغره برای تسکین درد گلو به کار می‌برند.
میوه خمان کبیر یا انگور کولی مسهل و ملیّن است و در موارد روماتیسم حاد مفصلی اثر بسیار مفیدی دارد و مدّر و تسکین‌دهنده است شیره و عصاره میوه خمان کبیر به مقدار یک قاشق بزرگ در یک لیوان آب در اشخاص بالغ اثر بیشتری دارد.
جوشانده گلهای تازه خمان کبیر در موارد استسقا و زخمهایی که بیم قانقرایایی شدن دارند و سوختگی‌ها اثر نافع دارد.
ص: 308

شونگ

اشاره

نام کلی درختچه‌هایی است که در کتب طب سنتی با نامهای «شجرة الطوال»، «صریمة الجدی» و «زهر العسل» نامبرده شده است. نام محلی این درختچه‌ها در ایران غالبا مشترک و به اغلب گونه‌های مختلف آن گفته می‌شود از جمله در رودسر و دیلمان «پلاخور»، در کتول «سفیدال»، در قوشخانه «اوچ‌قد»، در خلخال «دوقّوزدان و دوقّوزدانا»، در نور و کجور و زیارت گرگان «شونگ- شن» و در لرستان، کردستان و فارس «شن- شهن» می‌نامند. این درختچه‌ها بالارونده و همه از خانواده‌Caprifoliaceae می‌باشد. به فرانسوی به‌طور کلی‌Chevrefeuille و به انگلیسی‌Honeysuckle گفته می‌شود. از نظر مشخصات گیاهی اغلب به هم شبیه هستند گونه‌های مختلف معروف آن به شرح زیر است.

1. پیچ امین الدوله

اشاره

به فارسی «پیچ امین الدوله» و در کتب قدیم به نام «سلطان الجبل» آمده است. به فرانسوی‌Chevrefeuille des jardins وChevrefeuille و به انگلیسی‌Italian honeysuckle وSweet woodbine وPerfoliate honeysuckle وSweet honeysuckle گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Caprifoliaceae نام علمی آن‌Lonicera caprifolium L . و مترادفهای آن‌Lonicera pallida Host . وCaprifolium perfoliatum Roehl . وCaprifolium hortense Lam . می‌باشد.
ص: 309

مشخصات

پیچ امین الدوله از گیاهان بالارونده است که به عنوان پیچ زینتی از نظر زیبایی و عطر مطبوع گلهایش در باغها کاشته می‌شود. برگهای آن متقابل سبز بیضی. گلهای آن ابتدا سفید و سپس شکری‌رنگ و در اوایل بهار ظاهر می‌شود.
میوه آن گوشت‌دار تخم‌مرغی به رنگ قرمز ارغوانی که پس از رسیدن تیره مایل به سیاه می‌شود. این درختچه بومی اروپا و آسیای غربی است در ایران کاشته می‌شود.

2. پیچ امین الدوله گونه ژاپنی

اشاره

گونه‌ای از این جنس گیاه که خیلی شبیه پیچ امین الدوله است و از نظر دارویی در طب سنتی معروف و مورد توجه می‌باشد، گونه‌ای است که نام علمی آن‌Lonicera japonica Thunb . و واریته‌ای از آن به نام
Lonicera Japonica Thunb. var repens( Sieb. )Rehd.
و مترادفهای آن‌L .chinensis wats وL .brachypode DC .var Repens Sieb . است. این گیاه به انگلیسی‌Japanese Honeysuckle وSweet honeysuckle . گفته می‌شود.

مشخصات

پیچ امین الدوله گونه ژاپنی بومی ژاپن و کره و چین است و در سایر مناطق دنیا به عنوان درختچه گل زینتی و پیچ زینتی کاشته می‌شود. درختچه‌ای است بالارونده معمولا در اغلب مناطق همیشه سبز و تا 9 متر بالا می‌رود. ساقه آن پوشیده از مو، برگها تخم‌مرغی کمی دراز و کشیده کمی موجی به طول 9- 4 سانتی‌متر و عرض 5- 2 سانتی‌متر. گلها سفید بسیار معطّر شبیه پیچ امین الدوله و رنگ آنها پس از چندی شکری مایل به زرد می‌شود. میوه درختچه شبیه میوه پیچ امین الدوله و سیاه است. گلهای آن در اواخر بهار و اوایل تابستان ظاهر می‌شوند. تکثیر آن از طریق کاشت قلمه یا خوابانیدن انجام می‌گیرد. در جاهای نیمه‌آفتاب و نیمه‌سایه و اگر خاک مرطوب و رطوبت جو کافی باشد در آفتاب کامل نیز خوب رشد می‌کند. به آب زیادی احتیاج ندارد و در فصول خشک آبیاری می‌شود.
ص: 310

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در شاخه‌های سبز پیچ امین الدوله گونه ژاپنی و در برگهای آن تانن و ساپونین [روا]. و ماده لوتئولین 452] یافت می‌شود [چونگ کوئو تو نونگ یائوچی . در گلهای آن اینوزیتول مشخص شده است [چیو]. میوه‌های آن منبع غنی از کاروتنوئید است و جزء عمده آن کریپتوکسانتین 453] است.]S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در تمام مناطق شرق در کره، ژاپن، چین و سایر مناطق از گل و برگ پیچکهای گیاه پیچ امین الدوله گونه ژاپنی به عنوان دارو استفاده می‌شود. در کره از گلهای آن به عنوان ضد سمّ و برای مداوای اختلال در ادرار و دردهای عصبی و آبسه استفاده می‌شود [ایشی دویا]. در چین گلهای بازنشده پیچ امین الدوله را که به اصطلاح داروسازی Flos lonicerae[ گفته می‌شود در ماههای اردیبهشت و خرداد در روزهای آفتابی قبل از طلوع آفتاب چیده می‌شود. غنچه‌های گل را که هنوز باز نشده در محل سایه‌ای پهن و مرتبا زیرورو می‌کنند تا بدون اینکه سیاه شود، خشک شود.
این گلها شیرین و خنک‌کننده و داروی خوبی برای زکامهای تابستانه که با تب و سردرد توأم است می‌باشد و برای مداوای جوش و کورک و زخمهای کفگیرک 454] مصرف دارد. گلها را سوزانیده و از زغال آن برای دفع دیسانتری می‌خورند [چونگ یائوچی . پیچکهای سبز پیچ ژاپنی که هنوز چوبی نشده‌اند در پاییز و زمستان چیده شده و بسته‌بندی نموده در آفتاب خشک می‌کنند. این دارو نیز شیرین، خنک‌کننده است و برای تسکین درد استخوانها و جوش و کورک تجویز می‌شود [چونگ یائوچی . آب گل آن را تقطیر کرده و عرق آن را به عنوان مقوی معده مصرف می‌کنند [ایچی مورا]. عرق حاصل از تقطیر آب برگ و گل به عنوان تب‌بر و تصفیه کننده خون و برای رفع ناراحتی‌های روماتیسمی مصرف دارد [هو] و مدّر است [ایشی دویا] به علاوه برای رفع التهاب روده‌ای و زخم معده و بواسیر دردناک و زخم
ص: 311
گلو و زخمهای گوشه دهان [لوئی و به عنوان ضد سم [چونگ کاربرد دارد. جوشانده گیاه به خصوص برای اختلالات آلات سیستم دفع نافع است [هو]. جوشانده گیاه به طور غلیظتر در استعمال خارجی برای شست‌وشوی ورمها، زخم [کاریونه کیمورا]، جوش و کورک و بیماری‌های جلدی نظیر اکزما[455]، جرب 456]، سرخک 457] مفید است [پتلو].
عصاره گلها و برگها و پیچکها در محلول 50/ 1 خاصیت توبرکولو استاتیک 458] بر ضد باکتری مایکو باکتریوم توبر کولوزیس واریته هومی‌نیس 459] دارد [موزیگ و شرام . از گیاه برای تهیه حشره‌کش نیز استفاده می‌شود [چونگ کوئوتو نونگ یائوچی . پتلو اظهار عقیده می‌کند که برگها و پوست ساقه گیاه برای بوقلمون سمّی است و در عین حال برای زهر مار، عقرب و ... ضد سم محسوب می‌شود.

3. گونه دیگری از این گیاه که در کتب طب سنتی با نام «صریمة الجدی» آمده است

اشاره

به فرانسوی‌Chevrefeuille des bois . وPericlymene و به انگلیسی‌Bindwood وWoodbine honeysuckle وCommon honeysuckle وSuckle -bush گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده پیچ امین الدوله‌Caprifoliaceae نام علمی آن‌Lonicera periclymenum L . می‌باشد.

مشخصات

مانند سایر گونه‌ها درختچه‌ای است بالارونده که به گیاهان اطراف خود می‌پیچد و تا بلندی 4 متر بالا می‌رود. برگها بیضی بدون دندانه و گلهای آن سفید و معطّر ابتدا به رنگ سفید و سپس به رنگ زرد درمی‌آید. میوه آن قرمز و تخم‌مرغی‌شکل است. این درختچه در جنگل‌های اروپا بخصوص در فرانسه انتشار دارد. در هند نیز در مناطق مختلف برای گلهای زیبا و معطّر آن کاشته می‌شود.
ص: 312

ترکیبات شیمیایی

درختچه صریمة الجدی دارای سالیسیلیک اسید، ساپونین و قند و انورتین 460] است S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در هند از برگهای درختچه گونه‌L .periclymenum به عنوان ملیّن و کمی قابض استفاده می‌شود. پوست آن را به عنوان معرّق، تصفیه‌کننده خون، مدّر و ضد نزله به کار می‌برند. در موارد سنگ کلیه و زردی نیز مصرف دارد. صریمة الجدی طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت خیلی گرم و خشک است و معتقدند که انسداد مجاری را رفع می‌کند و مدّر است و ملیّن و پاک‌کننده رحم از فضولات می‌باشد. اگر تا چند روز هر روز 5 گرم از تخم آن با 200 گرم سرکه رقیق مخلوط و خورده شود برای سختی تنفس و پاک کردن رحم و دفع سموم مفید است. برای کلیه مضّر است، لذا باید با عناب خورده شود. جوشانده 50 گرم پوست ساقه آن در 1000 گرم آب برای دفع سنگ کلیه و در موارد آب آوردن انساج اثر مفید دارد. اگر 150 گرم از ساقه با پوست آن در یک لیتر سرکه خیسانده شود و صاف کرده و هر روز چند فنجان بخورند در موارد یادشده اثر مفید دارد. برگ آن قابض است و از جوشانده آن به صورت غرغره در موارد التهاب گلو استفاده می‌شود. گلهای آن که باید قبل از شکفتن چیده شود به صورت دم‌کرده 8- 4 گرم گل خشک در 1000 گرم آب جوش 3- 2 فنجان در روز در موارد گریپ، آسمهای عصبی، سردردهای یک‌طرفه و نزله‌های ریوی می‌خورند.

4. پیچ آویزی

اشاره

این پیچ را به فرانسوی‌Chevrefeuille de Virginie و به انگلیسی‌Scarlet trumpet وTrumpet honeysuckle گویند. گیاهی است از خانواده پیچ امین الدوله‌Caprifoliaceae نام علمی آن‌Lonicera sempervirens L . و مترادف آن‌CAprifolium sempervirens Moench . است.
ص: 313

مشخصات

این پیچ از درختچه‌های بومی امریکای شمالی است. به ایران نیز وارد شده و در باغها برای گل زیبای سرخ شیپوری‌شکل آن کاشته می‌شود. طول گلها 8- 3 سانتی‌متر است. در اقلیم تهران فقط در اوایل بهار شکوفه می‌کند ولی در شمال ایران فصل شکوفه آن طولانی است و در اردیبهشت‌ماه غرق شکوفه است. میوه آن به رنگ سرخ و در اواسط تابستان ظاهر می‌شود.
چند گونه از این گیاه به‌طور وحشی در ایران می‌رویند از جمله:
الف).Lonicera bracteolaris Boiss .Bh . شکل گیاه شبیه سایر گونه‌ها و گلهای آن زردرنگ و میوه آن سرخ است. در شاهوارکوه گرگان، تازه‌کند، گلی‌داغ، شاه‌پسند، سیاه‌بیشه، آب باریک، الموت و گردنه الله اکبر خراسان و در جنگلهای ارسباران دیده می‌شود.
ب).Lonicera iberica M .B . در طوالش در جنگلهای شمال ایران و در آذربایجان و کیلوان زنجان و گرگان، شاهوارکوه، گردنه خوش‌ییلاق و درّه تالار فیروزکوه، درّه چالوس، کلاردشت، رودبار، عمارلو، آستارا، ارسباران، اطراف دماوند، ارتفاعات الموت، خوی، میانه و اطراف تبریز دیده می‌شود.
پ)Lonicera hypoleuca درختچه کوتاهی است که بلندی آن تا 5/ 1 متر می‌رسد و در بلوچستان و لرستان دیده می‌شود.
ت) پلاخور-
Lonicera nummularifolia J. Sp. Subs nummularifolia Davis.
که مترادف آن‌Lonicera persica J .S . وL .Rurdestanica Schlecht . می‌باشد. درختچه‌ای است که بلندی آن تا 5 متر می‌رسد. در دامنه‌های البرز، زاگروس و در کردستان در باغ خان مریوان، همدان، کرمانشاه تا قصر شیرین، در خمین در لرستان در بروجرد، خرم‌آباد، درود، اشتران‌کوه، در اردکان و بم همچنین بین کرمان و بندر عباس و در خراسان در قوچان و لطف‌آباد و در کوه دشته کرج شناسایی شده است.
ث)Lonicera floribunda Boiss .et Buhse درختچه‌ای است به بلندی تا 5/ 3 متر ایستاده و بدون پیچ‌وخم. ساقه‌ها توخالی و سوراخدار شاخه‌های جوان سبز، پوشیده از کرک و شاخه‌های مسن سفید مایل به خاکستری است. برگها متقابل با دمبرگ تخم‌مرغی نوک‌دار. گلها سفید صورتی. این گیاه در ارتفاعات البرز و در جنگلهای
ص: 314
شمال در گرگان، بهشهر، علی‌آباد نزدیک زیارت دره چالوس، درّه تالار، دشت نظیر و کلاردشت دیده می‌شود.
ص: 315