گروه نرم افزاری آسمان

[ادامه نام گیاهان دارویی






جوز القّی

اشاره

در کتب طب سنتی ایران «جوز القی»، «حب الملوک» و «دندبرّی» نامبرده می‌شود. میوه درختچه‌ای است که درختچه را به فرانسوی‌Medicinier ،Purghere ، وGros pignon d'Inde وRicin d'Amerique و به انگلیسی‌Jequirity ،Indian licorice ،Wild liquorice وPhysic nut tree ،Purging nut tree وSpurge nettle و در برخی مدارک‌Sponge nettle و دانه‌اش را که مصرف دارویی داردJequirity bean ،Purging nut وPhysic nut نامند. گیاهی است از خانواده‌Euphorbiaceae نام علمی آن‌Jatropha curcas L . و مترادف آن‌Curcus purgans Medic . می‌باشد.

مشخصات

درختچه‌ای است کوتاه، برگهای آن پنجه‌ای با بریدگی بسیار و برگچه‌ها باریک و دراز. میوه آن در ابعاد یک فندق یا انجیر و کمی بزرگتر، پوست آن ضخیم و قسمت خارجی میوه دارای چند برآمدگی است. رنگ میوه زرد تیره است که در داخل آن دانه‌های سمّی روغنی گیاه قرار دارد. روی پوسته سخت هر دانه را یک پوسته نازک پوشیده که رنگ آن تیره ولی دارای نقطه‌های بسیار کوچک سفید است. این پوسته در جریان بیرون آوردن دانه‌ها برای استفاده از دانه جدا می‌شود و رنگ زرد تیره پوسته سخت دانه بدون نقطه‌ها به چشم می‌خورد.
ص: 2
این گیاه بومی مکزیکو و مناطق حارّه امریکاست و در آسیا در مناطق حارّه هند می‌روید و کاشته می‌شود و در اغلب نواحی هند به عنوان پرچین از آن استفاده می‌شود. در ایران تا به حال وجود این گیاه گزارش نشده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه آن ماده عامل سمّی کورسین 1] یافت می‌شود. در مغز دانه آن روغن چرب و 2 فیتوسترول 2] و یک فیتوسترولین 3] که گلوکوزیدی است از فیتوسترول و مقداری سوکروز[4] و مواد صمغی رزینی که خاصیت مسهل و تهوع دارند یافت می‌شود]G .I .M .P[ . در دانه آن در حدود 25 درصد روغن وجود دارد که با فشار گرفته می‌شود، طعم آن نامطبوع و خاصیت مسهلی آن از روغن کرچک بیشتر است.
در گزارش بررسی‌های دیگری آمده است که دانه آن دارای کورسین یا کورکازین 5] و یک ماده رزینی که هر دو سمی هستند و روغن کورکاس 6] می‌باشد. روغن کورکاس شامل میریستیک اسید[7] و پالمیتیک اسید[8] و استئاریک اسید[9] و آراشیدیک اسید[10] و اولئیک اسید[11] و لینولئیک اسید[12] می‌باشد [والنزوئلا].
در پوست درختچه تانن، موم، رزین و چند ساپونین 13] یافت می‌شود [ولث اف اندیا].
ص: 3
جوز القی
A
- میوه‌B - گل ماده‌C - گل نر

خواص- کاربرد

در هندوستان دانه‌های آن را سرخ کرده و به عنوان مسهل مصرف می‌کنند. آب گیاه که در اثر فشار و کوبیدن شاخه و برگهای نازک به دست می‌آید، برای رفع ناراحتی‌های پوست از جمله جرب و اکزما به کار می‌رود. از سرشاخه‌های آن برای مسواک لثه‌هایی که متورم هستند، استفاده می‌شود، داروی بسیار مؤثری است. در برمه از تخم آن به عنوان مسهل ملایم استفاده می‌شود [ماسون . در هندوچین ابتدا جنین مغز دانه را خارج کرده و مغز بدون جنین را به عنوان مسهل می‌خورند [فوکود].
در مغز دانه مواد سمی فیتوتوکسین 14] و کورسین وجود دارد که به رگهای خونی صدمه می‌زند و اگر زیاد خورده شود ممکن است هلاک کند [پتلو]. روغن مغز دانه ملیّن است [تاکا اوداشیما]. از این روغن در بیماری‌های پوست استفاده می‌شود. [لیو]. اگر
ص: 4
کمی از این روغن خورده شود و یا مقدار بیشتری در استعمال خارجی به کمر و پشت با فشار مالیده شود، موجب سقط جنین می‌شود [می‌نات . از لاتکس یا به عبارت بهتر از شیرابه گیاه روی زخم می‌مالند، التیام‌بخش است [می‌نات . کمی از آن را روی قطعه پارچه‌ای که روی انگشت کشیده شده، ریخته و زبان باردار بیماران را با آن پاک می‌کنند [پتلو]. در شبه‌جزیره مالایا از شیرابه گیاه برای بند آوردن خون استفاده می‌شود و روی زخم و بریدگی و سایر انواع زخمها که خونروی دارند می‌مالند [برکیل . در اندونزی نیز به عنوان بند آورنده خون از آن استفاده می‌شود [هین و وان‌استی‌نیس کروسمان . و برای معالجه ناراحتی‌های پوست از قبیل جرب، اکزما به کار می‌رود. از رقیق شده آن به صورت دهان‌شویه برای معالجه لثه‌های متورم که خون از آنها می‌رود، استفاده می‌شود [هین . در فیلیپین کمی از شیرابه آن را روی پنبه می‌ریزند و روی دندان که درد می‌کند می‌گذارند، تسکین‌دهنده است [سولیت .
پوست درخت را از ساقه گرم شده آن جدا می‌کنند و با آن عضو از جا دررفته را می‌پیچند [سولیت . همچنین اگر عضوی را حیوانی گاز بگیرد این پوست را روی آن می‌گذارند و می‌بندند [کوئی زمبینگ . برگهای این گیاه ضد انگل است و له شده برگها را روی جرب پوست می‌گذارند [می‌نات . همچنین برگها قرمزکننده پوست است و برای کنترل فلج مفید است [پتلو]. و در موارد روماتیسم نیز به کار می‌رود. در فیلیپین از جوشانده برگها برای معالجه سرفه استفاده می‌شود و از جوشانده برگ و ریشه گیاه برای قطع اسهال می‌خورند [گررو]. ضمنا در اندونزی از جوشانده برگ و ریشه گیاه برای معالجه تکرار ادرار استفاده می‌شود [وک .
حکمای طب سنتی میوه گیاه جوز القی را گرم و خشک می‌دانند و مقدار خوراک از آن را تا 4 گرم توصیه می‌کنند. معمولا 4 گرم جوز القی را با 5 گرم رازیانه و آب گرم و کمی عسل مخلوط کرده به عنوان قی‌آور تجویز می‌کنند و بلغم و صفرا را از راه قی دفع می‌کنند و ضمنا مسهل نیز می‌باشد. اصولا در طب سنتی ایران از جوز القی بیشتر به عنوان قی‌آور استفاده می‌شود و از مصرف داخلی آن در مدارک قدیم ایرانی خیلی کم بحث شده است.
به‌هرحال چون این گیاه سمّی است مصرف آن باید با مشورت و زیر نظر پزشک انجام شود.
ص: 5

ترمس

اشاره

در کتب طب سنتی گیاه و دانه آن با نامهای «باقلای مصری»، «ترمس» و «ترمس» نامبرده شده است. به فرانسوی‌Lupin و انواع آن راLupin blanc وLupin jaune وLupin bleu (که آن راLupin cafe یاLupin hirsute نیز می‌گویند زیرا دانه‌های آن را می‌توان به جای دانه قهوه مصرف نمود) و به انگلیسی‌Lupine و انواع آن را نظیر فرانسوی‌ها بسته به رنگ گلها به نامهای‌Yellow Lupine ،White Lupine وBlue Lupine می‌خوانند. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Papilionaceae اسامی گونه‌های عمده آن عبارت است از:Lupinus albus L . (سفید)، وLupinus luteus L . (زرد)، وLupinus angustifolius L . (آبی). این گیاه را به هندی نیز ترمس نامند.

مشخصات

گیاهی است یکساله، کوتاه به بلندی در حدود یک وجب. برگهای آن به شکل پنجه مرکب است و غالبا 7 برگچه که همه از انتهای یک دمبرگ دراز خارج می‌شوند تشکیل شده است. گلها مانند گل سایر پروانه‌واران، کوچک و به رنگهای سفید، زرد یا آبی بسته به گونه‌های مختلف آن است. میوه آن نیام، و دارای غلافی شبیه باقلا که در آن چند دانه قرار دارد. دانه آنکه مستعمل در طب سنتی است کمی کوچکتر از باقلا به رنگ سفید مایل به زرد، وسط آن کمی فرو رفته
ص: 6
و طعم آن کمی تلخ است. دانه انواع مزروع و پرورشی آن کمی بزرگتر و دانه نوع وحشی آن کمی ریزتر و طعم آن تلختر و رنگ آن زردتر است. به عنوان دارو معمولا دانه‌های گیاه وحشی ترجیح داده می‌شود زیرا ماده فعّال شیمیایی آن بیشتر و مؤثرتر است.
این گیاه از گیاهان آهک‌گریز است و در اراضی آهکی خوب نمی‌شود و مانند سایر لگومینوزها ازت هوا را گرفته و در خاک تثبیت می‌کند و موجب تقویت خاک می‌شود. از جهت آهک گریز بودن ترمس سفید کمتر از ترمس زرد حساسیت دارد. در زراعت به عنوان کود سبز کاربرد دارد. اراضی سیلیسی قابل نفوذ را دوست دارد و تکثیر آن از طریق کاشت تخم آن در بهار یا در پاییز صورت می‌گیرد (در مناطق معتدل در بهار و در نواحی گرمسیر در پاییز).
این گیاه بومی مناطق مدیترانه‌ای است و در نواحی مشرق زمین عموما می‌روید.
در اروپا و مصر و هند و قفقاز کاشته می‌شود. معمولا در مناطق مدیترانه‌ای به عنوان علوفه و کود سبز کاشته می‌شود و چون نوع زرد وحشی آن از نظر علوفه سمّی است، انواعی از آن را که شیرین و دارای سمیت خیلی کمی است برای کاشت و پرورش انتخاب می‌کنند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ترمس سفید آلکالوئیدهای لوپی‌نین 15]، لوپینی‌دین 16] و لوپامین 17] وجود دارد. خوردن جوشانده دانه آن تحمل به قند را در بیماران دیابتیک بالا می‌برد و عصاره دانه آن فشار خون خرگوش را کاهش می‌دهد. در دانه آن آلکالوئید لوپانین یافت می‌شود]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که نهالهای کوچک و جوانه‌های اولیه و شاخه و برگهای سبز ترمس سفید منبع غنی ماده آسپاراژین 18] هستند. در گونه ترمس آبی در پروتئین دانه‌های آن
ص: 7
ترمس زرد
A
- گل
2 گلوبولین 19] به نامهای گلوبولین 1 و گلوبولین 2 و تعداد زیادی اسیدهای آمینه وجود دارد. با اینکه پروتئین دانه دارای متیونین 20] نیست، درجه قابلیت هضم آن 90 درصد و ارزش بیولوژی آن 53 درصد است. آلکالوئید عمده دانه‌ها دی- لوپی‌نین 21] است. جوانه‌های دانه کشت شده دارای حدود 16- 10 درصد آسپاراژین است. دانه ترمس زرد دارای حدود 73/ 0- 43/ 0 درصد لوپی‌نین و
ص: 8
حدود 37/ 0- 20/ 0 درصد اسپارتئین 22] است که سیانوژنتیک 23] هستند]S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در هند تخم ترمس سفید معمولا به عنوان ضد کرم شکم، مدّر، مقوی و دوای سینه کاربرد دارد و به علاوه معتقدند که بازکننده انسداد و گرفتگی‌های مجاری عروق است و اصلاح‌کننده و بادشکن است. جوانه‌های تازه روئیده دانه یا به اصطلاح مالت باقلای مصری، منبع غنی از ماده آسپاراژین است که یکی از داروهای مدر است.
طبق نظر حکمای طب سنتی طبیعت باقلای مصری یا تخم ترمس کمی گرم و خشک است. این گیاه بازکننده انسداد مجاری طحال و کبد و مدّر و قاعده‌آور است.
خوردن دم‌کرده آن با آب عسل یا سرکه مخلوط با آب برای دفع کرم روده و کرم کدو و همچنین به عنوان مدّر و قاعده‌آور مفید است. اگر با سداب و فلفل مخلوط و خورده شود برای باز کردن عادت ماهیانه و ازدیاد ترشح آن، تحلیل ورم طحال و باز کردن انسداد و گرفتگی‌های مجاری کبد بسیار نافع است. ضماد آرد آن با آب عسل که زیر ناف انداخته شود، برای اخراج کرم روده و کرم کدو مفید است و ضمنا برای رفع ناراحتی‌های جلدی نظیر جرب، کچلی، اکزما و زخمهای بد پوست نافع است.
ضماد پخته آن با عسل و سرکه برای سیاتیک، دردهای سرین، رفع آثار ضربه و کوفتگی نافع است. جوشانده آن در سرکه بویژه اگر با آب دریا مخلوط شود برای ورمهای سرد و درد مفاصل سرد مفید است و اگر ضماد آرد آن را با آرد جو و آب بتنهایی بر سرین اندازند برای سیاتیک بسیار نافع است. ضماد پخته آن در مورد قانقرایا مفید است. پاشیدن آب جوشانده آن بر درب و دیوار خانه مانند سم‌پاشی برای کشتن حشرات و گریزاندن آنها مؤثر است. شیاف آرد آنکه با عسل مخلوط شده باشد و مرّمکی به آن اضافه شده باشد، برای ازدیاد ترشح عادت ماهیانه و تسهیل اخراج جنین و تحلیل نفخ رحم مفید است. در تمام موارد نوع تلختر آن از نوع غیر تلخ یا کم‌تلخ قوی‌تر است. نوع شیرین آنکه مانند بقولات خورده می‌شود از نظر مواد غذایی خوب است ولی خیلی دیرهضم است. مقدار خوراک آن مخلوط با دواهای دیگر 11 و 12 گرم و اگر بتنهایی خورده شود تا 28 گرم است.
ص: 9
ترمس سفید
A
- گل
انواعی از آن سمّی است لذا باید با احتیاط و زیر نظر پزشک مصرف شود.
در صورتی که حیوان در خوردن آن اسراف کرده باشد مسمومیت حاصله را در دامپزشکی اصطلاحا لوپینوز[24] نامند. این مسمومیت ممکن است در صورت اسراف در خوردن شاخه و برگ و یا دانه ترمس ایجاد شود. این بیماری یا مسمومیت که زردی 25] نیز گفته می‌شود، در اثر آلکالوئید لوپی‌نین است و بویژه در گوسفندان بیشتر دیده می‌شود زیرا گوسفند از تلخی این علوفه زیاد بدش نمی‌آید.
ص: 10

غافث

اشاره

به فارسی و در کتب طب سنتی با نامهای «غافث»، «غافت» و «دوای جگر» معروف است. به فرانسوی‌The de bois وAigremoine وAigremoine eupatoire و به انگلیسی‌Common agrimony وLiver wort گفته می‌شود.
گیاهی است از خانواده‌Rosaceae نام علمی آن‌Agrimonia eupatoria L . و مترادف آن‌Agrimonia asiatica Juz . می‌باشد.
گونه فوق در ایران شناسایی شده است. گونه‌های دیگری نیز در ردیف گونه فوق در کشورهای خاور دور به عنوان دارو مورد توجه هستند که از نظر ترکیبات شیمیایی و خواص دارویی کاملا شبیه می‌باشند و شاید واریته‌هایی از غافث باشند و یا مترادفهای آن، ولی عملا گیاه‌شناسان نامهای جداگانه‌ای برای آنها دارند، از آن جمله‌A .eupatoria var pilosa Nak .،A .pilosa Ledeb .،A .pilosa var japonica Nak . وA .viscidula bunge . است.

مشخصات

غافث گیاهی است چندساله به بلندی 50- 20 سانتی‌متر. برگهای آن مرکب و هر برگ دارای 9- 5 برگچه دندانه‌دار و بیضی است. ساقه آن پوشیده از کرک است و گلهای آن کوچک، زرد رنگ که در امتداد قسمت انتهایی ساقه گل‌دهنده ظاهر می‌شوند. میوه آن پوشیده از خارهای کج به شکل قلّاب است که وقتی حیوانات از
ص: 11
کنار گیاه می‌گذرند میوه‌های گیاه به پوست و پشم حیوانات می‌چسبند.
این گیاه در جنگلها و جاهای سایه‌دار اغلب مناطق نیمکره شمالی می‌روید. در اروپا و در آسیا بخصوص در هند و ایران انتشار دارد. در هند در کشمیر و دامنه‌های معتدل هیمالیا و در ایران در شمال ایران در گیلان، رودبار، هرزویل، عمارلو، رامسر، در گرگان، در مازندران در دشت نظیر درّه هراز، در آذربایجان در شمال غربی اردبیل، در اطراف تهران در کرج در حبله‌رود، در کرمانشاه، در تفرش، در خراسان در درّه اترک و بین شیروان و بجنورد و در کوههای بختیاری می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه اسانس روغنی فرّار و تانن 26] [موزیک و شرام .، مواد لاستیکی 27] و یک فیتوسترول 28] [روا] وجود دارد. ضمنا یک ماده رنگی نیز در آن یافت می‌شود.

خواص- کاربرد

در هند از ریشه آن به عنوان قابض، تونیک و مدّر و از برگهای آن به عنوان داروی ضد کرم شکم استفاده می‌شود. در چین معمولا تمامی گیاه را در ماههای تیر تا آبان در مواقعی که ظاهرا در بهترین وضع رشد می‌باشد، می‌چینند و آن را تمیز کرده و خوب می‌شویند و در آفتاب خشک می‌کنند. تمام گیاه بخصوص برگهای آن قابض و گرم‌کننده و تونیک و بندآورنده خون است [چونگ یائوچی . برای معالجه دیسانتری کاربرد دارد [لیو]. و در اسهالهای ساده نیز داروی خوبی است [ایچی مورا].
برای تسکین و آرام کردن ناراحتی رحم و برای معالجه بواسیر نیز نافع است [هو]. از ریشه آن برای معالجه سل استفاده می‌شود [لیو]. این دارو برای تقویت قلب مؤثر است [لو]. چیو معتقد است که در موارد حمله‌های ناگهانی قلبی ممکن است برای خوردن و استعمال داخلی تجویز شود. رشد گلبولهای قرمز را تسریع و افزایش می‌دهد و حشره‌کش می‌باشد [چونگ کوئو تو نونگ یائوچی .
ص: 12
غافث
غافث از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است. در مورد خواص آن معتقدند که برای باز کردن انسداد مجاری کبد و طحال مفید است و مدّر می‌باشد. قاعده‌آور است. خوردن عصاره یا دم‌کرده گیاه برای تسکین دردهای کبد، باز کردن گرفتگی کبد و طحال و تقویت آنها، تحلیل ورم طحال و نرم کردن آنها نافع است. شیافی که با عصاره گیاه تهیه شود قاعده‌آور نیرومندی است. خوردن گیاه غافث با آب شاهتره و سکنجبین و همچنین خوردن گل و عصاره آن برای التیام زخمهای داخلی مفید است. مالیدن عصاره آن در استعمال خارجی به موضع برای التیام جرب و خارش و پاشیدن گرد آن برای خشک کردن زخمها نافع است. غرغره آن برای تسکین آنژین، ورم لوزه، درد گلو و ورم حلق نافع است. مقدار خوراک آن تا 12 گرم و در جوشانده و دم‌کرده‌ها تا 28 گرم است. در استعمال خارج و غرغره‌ها،
ص: 13
جوشانده با عسل یا تنها 100 گرم گیاه در 1000 گرم آب که آن‌قدر بجوشد که 300 گرم بماند استفاده می‌شود و اگر به جوشانده زیرفون و مریم گلی، از هریک 50 گرم، اضافه شود اثرش بیشتر است. عصاره گیاه از نظر طبیعت سرد و خشک است و برای رفع خارش و جرب و درد کبد مفید است. البته عصاره باید با آب شاهتره و سکنجبین خورده شود. مقدار خوراک عصاره آن 4- 2 گرم است. برای بیضه‌ها مضّر است از این نظر باید با مصطکی خورده شود.
دکتر شلیمر می‌نویسد که این گیاه در موارد انسداد مجاری کبد و طحال مفید است و شیافی که با عصاره آن تهیه شود، شدیدا قاعده‌آور است. در فرانسه دم‌کرده‌ای از گیاهان زیر تهیه می‌کنند:
سرشاخه گلدار و برگ خشک غافث 50 گرم، ریوند 25 گرم، ریشه اونونیس 29] 25 گرم، و سرشاخه گلدار فراسیون ابیض 30] 25 گرم. اینها را تهیه کرده و هربار یک قاشق قهوه‌خوری از مخلوط خرد کرده آنها را در یک پیمانه (200 گرم) آب جوش 15 دقیقه دم می‌کنند و یک پیمانه صبح ناشتا و یک پیمانه عصر می‌خورند. برای رفع سنگ صفراوی مؤثر است.
ص: 14

غافث کنفی

اشاره

از انواع غافث است به فرانسوی‌Eupatoire وChanvre d'eau و به انگلیسی‌Water hemp ،Hemp agrimony وEupatorium گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Eupatorium cannabinum L . می‌باشد.

مشخصات

غافث کنفی گیاهی است چندساله دارای ساقه‌ای کرکدار به رنگ سبز مایل به قرمز، مخطط و به بلندی 5/ 1- 1 متر. برگهای آن متقابل، مرکب، دارای 5- 3 برگچه و هر برگچه بیضی، نوک‌تیز و دندانه‌دار است. گلهای آن مجتمع در انتهای ساقه گل‌دهنده به شکل گروهی از گلهای کوچک لوله‌ای به رنگ قرمز و بندرت سفید است. میوه آن کوچک، قهوه‌ای با کاکل است.
این گیاه در نقاط مرطوب سایه‌دار و نزدیک باتلاقها می‌روید. در اروپا و آسیا انتشار دارد. در شبه قاره هند به صورت علف هرز در بنگال و آسام دیده می‌شود. در ایران در شمال در رودبار، دامنه‌های البرز، دامنه‌های مرطوب و آفتاب‌گیر اوشان و اطراف تهران دیده می‌شود. ریشه این گیاه دارای بوی نامطبوعی است.
ص: 15

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه وجود یک ماده تلخ، اوپاتورین 31]، اینولین 32] و یک رزین 33] تأیید شده است G .I .M .P[ . در گزارش تجزیه دیگری آمده است که گیاه دارای اوپارین 34]، اوپاتوریوپیکرین 35] و ... می‌باشد. به علاوه از برگهای آن تری‌ترپن 36] و تاراکساسترول 37] که آلفا- لاکتوسرول 38] نیز نامیده می‌شود و در حدود 4/ 0 درصد روتین جدا شده است. حد اکثر مقدار ماده اوپارین در یک گیاه مزروع غافث کنفی در حدود 34/ 0 درصد است.

خواص- کاربرد

در روزگاران کهن این گیاه از نظر خاصیت ضد سم و یا تریاق داشتن مشهور بوده است. در تاریخ داروهای گیاهی آمده است که نام این گیاه در ارتباط با این خاصیت است زیرا شخصی به نام‌Mithridate Eupator که در قرن چهارم قبل از میلاد مسیح در سرزمین کهن‌Pont که در شمال شرقی آسیای صغیر واقع بود، حکمرانی می‌کرده است با استفاده از این گیاه خود را از سمومی که دشمنان به او می‌دادند، مصون می‌کرده است. سابقا از این گیاه در اروپا به عنوان تونیک، تب‌بر، و ضد عوارض کمی ویتامین‌C استفاده می‌کردند و از همه مهمتر در موارد مسمومیت برای خنثی کردن سم، تریاق بسیار مؤثری بوده است.
در هندوستان از این گیاه به عنوان داروی معرّق، مدّر، مسهل قوی، مؤثر برای جبران کمی ویتامین‌C بدن و همچنین قی‌آور استفاده می‌کنند و در موارد یرقان مؤثر است و از جوشانده آن در استعمال خارج برای شست‌وشوی زخم و جراحت
ص: 16
استفاده می‌شود. در هندوچین از این گیاه به عنوان داروی قاعده‌آور و مسهل استفاده می‌شود]G .I .M .P[ . اگر 50- 30 گرم برگ خشک گیاه را در 1000 گرم آب بجوشانند. خوردن 3- 2 فنجان آن در موارد فوق مؤثر است، ضمنا برای تحریک ترشح صفرا، رفع گرفتگی مجاری کبد، در موارد وجود صفرا در خون و رفع یبوستهای ناشی از تنبلی بعضی غدد، بسیار اثر مفید دارد.
گیاه دیگری از خانواده‌Compositae هست که آن را نیز به انگلیسی‌Water hemp و به فرانسوی‌Chanvre aquatique وEupatoire aquatique گویند ولی گیاهی است متفاوت با غافث کنفی. نام علمی این گیاه‌Bidens tripartita L . و مترادف آن‌B .cannabina Lam . می‌باشد که از نظر تشابه نامهای فرانسوی و انگلیسی به شرح مختصر آن مبادرت می‌شود.

مشخصات

گیاهی است یکساله، کوچک در حد یک وجب. برگهای آن متقابل بدون دمبرگ، بیضی، نوک‌تیز و دندانه‌دار. گلهای آن زرد و میوه آن قهوه‌ای و کوچک است.
این گیاه در اروپا، آسیا، شمال افریقا انتشار دارد. در ایران در اطراف تهران، در اصفهان و در شمال ایران در گیلان و لاهیجان و در آخر در ارسباران شناسایی و دیده شده است.

خواص- کاربرد

در چین از این گیاه برای معالجه اسهال خونی مزمن استفاده می‌شود [روا]. در موارد ناراحتی‌های قلبی و به عنوان خنک‌کننده مصرف دارد [چئو]. به علاوه جوشانده آن برای شست‌وشوی مواضع مبتلا به اکزمای مزمن به کار می‌رود [استوارت .
ص: 17

پای خر

اشاره

به فارسی «پای خر» و در کتب طب سنتی با نامهای «فرفره»، «فنجیوون» و «حشیشة السعال» نامبرده شده است. و در اطراف تهران در اراضی بین تهران و دماوند در مزارع حاشیه سد لتیان به آردپشتک معروف است. به فرانسوی‌Tussilago ،Pas d ' ne ،Bechion وTaconnet وHerbe de Saint -Quirin و به انگلیسی‌Farfara ،Ass's foot ،Horse hoof ،Horse foot ،,Feal's foot Cough wort ،Common colt's foot نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Tussilago farfara L . می‌باشد. این گیاه را در زبان اردو در هند نیز فنجیوون(Fanjiwun) نامند.

مشخصات

پای خر گیاهی است چندساله، قسمت زیرین آن ضخیم، گوشتی و خزنده است که از آن تعدادی ساقه‌های قائم خارج می‌شود. ساقه‌ها به رنگ سفید پنبه‌ای، فلس‌دار که رنگ فلس آنها بنفش است. برگهای آن پهن و نزدیک سطح زمین وصل به ریشه، صفحه برگ که به طرف خاک است سفید پنبه‌ای و صفحه فوقانی برگ سبز، به شکل قلب با کناره‌های موجی و معمولا پس از گل ظاهر می‌شوند. گلهای آن منفرد، زرد رنگ است و در اوایل بهار ظاهر می‌شوند. ساقه زیرزمینی یا به اصطلاح بیخ یا ریشه آن تلخ، تند و خشک شده آن بیشتر تلخ و تند است. این گیاه چون برگش شبیه کف
ص: 18
پای الاغ یا کره‌اسب است به این جهت پای خر یا پای کره‌اسب گفته می‌شود و چون گلها و سایر قسمتهای گیاه برای تسکین سرفه و نرم کردن سینه بسیار مؤثر است، لذا آن را حشیشة السعال گویند. کلمه‌Tussilago نیز به معنای دفع سرفه است زیراTussi وToux به معنای سرفه می‌باشد.
تکثیر گیاه از طریق کاشت انشعابات ریشه‌دار گیاه یعنی قسمتی از گیاه با ریشه و یا از طریق کاشت قطعات زیرزمینی گیاه انجام می‌گیرد. این گیاه در نقاط مرطوب و نمناک می‌روید و در ایران در اغلب مناطق از جمله در راه شمشک، فرح‌زاد، راه چالوس، دامنه‌های مرطوب کندوان و سایر نقاط دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای نوعی از فیتوسترین 39] و همچنین تاراکسانتین 40]، فارادیول 41] و تانن می‌باشد [چونگ یائوچی . در گزارش دیگری آمده است که در برگهای آن یک گلوکوزید تلخ و مقداری لعاب وجود دارد]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که در ساقه زیرزمینی گیاه روغن اتری 42]، پارافین 43]، اینولین و تانن یافت می‌شود و ماده عامل آن روغن اتری است S .G .I .M .P[ .
در گزارش دیگری از منابع فرانسوی آمده است که علاوه بر موارد یاد شده در خاکستر گیاه مقدار قابل ملاحظه‌ای (حدود 27 درصد) پتاسیم و کمی سدیم و منیزیم است و در گلهای آن ماده فارادیول 44] مشخص شده است.

خواص- کاربرد

در هند برگها و ریشه‌های گیاه را در موارد ناراحتی‌های سینه، برونشیت مزمن و آسم تجویز می‌کنند. برگهای آن در موارد ناراحتی‌های ریوی مانند سیگار پیچیده و دود می‌کنند. (تصویر رنگی گیاه را در ضمائم آخر کتاب ملاحظه نمائید).
ص: 19
حشیشة القرعان
Petasite commun
در چین در زمستان موقعی که غنچه‌ها و جوانه‌های گل هنوز باز نشده گیاه را با سرشاخه‌های گل‌دهنده چیده و غنچه‌ها را جدا کرده بدون اینکه بشویند در محل بادگیری می‌گذارند تا نیمه‌خشک شود بعد در غربالی تکان می‌دهند تا مواد خارجی آن جدا شود پس از آن خشک کرده و نگه می‌دارند. باید دقت کرد که یخ نزند و رنگ غنچه‌ها عوض نشود. بهترین آن، که در بازار عرضه می‌شود به رنگ ارغوانی مایل به قرمز است. این دارو شیرین، گزنده و گرم‌کننده، به عنوان داروی بسیار مؤثری برای رفع ناراحتی‌های ریه مورد توجه است. برای آسم، سرطان ریه و خروج اخلاط خونی از ریه تجویز می‌شود [چونگ یائوچی . در موارد سرماخوردگی شدید نیز داروی بسیار خوبی است [لوئی . برای تسکین سرفه و نرم کردن سینه نیز توصیه می‌شود [کاریونه و کیمورا]. برای سرفه شدید و التهاب شدید سینه [ایشی دویا]،
ص: 20
انفلوانزا [روا]، سل و فلج ناگهانی ناشی از خونریزی مغزی [استوارت مفید است. از جوشانده یا دم‌کرده آن به عنوان مایع شست‌وشوی چشم استفاده می‌شود [استوارت . در فرانسه 5 گرم گل و برگ خشک گیاه را در یک پیمانه (200 گرم) آب جوش دم می‌کنند و با عسل شیرین می‌نمایند و به عنوان آرام‌بخش در موارد آسم 4- 3 پیمانه در روز می‌خورند. این دم‌کرده در موارد برونشیت نیز بسیار مفید است.
از نظر طبیعت گیاه پای خر طبق نظر حکمای طب سنتی ایران خیلی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که محلل باد و گازهای سینه می‌باشد تا حدی که حتی نگه داشتن مقداری از ریشه و برگ آن در دهان برای سرفه مزمن و تنگی نفس و قرحه سینه و تحلیل بردن گاز سینه بسیار مفید است. بخور خشک آن و استنشاق دود آن نیز همین اثر را دارد. ضماد برگ و گل آن ورمها را تحلیل می‌برد و سر باز می‌کند و زخمها را التیام می‌دهد و شیاف آن در مهبل برای خارج کردن جنین زنده و مرده مؤثر است. سابقا در انگلیس مرسوم بود به عنوان توتون سیگار مصرف می‌شد، دود آن برای ناراحتی سینه مؤثر بوده است.
دم‌کرده رقیق پای خر: 5 گرم ریشه پای خر را در 1000 گرم آب جوش دم کرده صاف بنمایند و به عنوان دوای سینه بتدریج فنجان فنجان بخورند.
شربت پای خر: ریشه پای خر 1 واحد، آب مقطر جوش 15 واحد و مقداری قند سفید. ریشه را 6 ساعت در آب جوش دم کرده با فشار صاف نمایند و بگذارند ته‌نشین شود و صاف روی آن را با انحراف ظرف بردارند و به نسبت 18 روی 10 قند افزوده آن را می‌جوشانند تا قوام آید و حفظ می‌کنند. این شربت سینه بسیار خوبی است که البته اثر آن خیلی شدید نیست ولی بتدریج اثر می‌کند.
گیاه دیگری از این خانواده که از نظر خواص نیز تا حدودی شبیه پای خر می‌باشد، گیاهی است که در کتب مختلف با نام «حب القرعان» آمده است. به فرانسوی‌Petasite وPetasite commun وChapeliere و به انگلیسی‌Butter -bur وPestilence wort گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Petasites hybridus (L .) Gaertn . و مترادف آن‌P .officinalis Moench . و ...
می‌باشد.
گیاهی است علفی چندساله با برگهای ریشه‌ای پهن، قلبی شکل که با دمبرگی دراز به ریشه متصل می‌شود. گلها به رنگ صورتی یا ارغوانی و گاهی سفید می‌باشند.
این گیاه در اروپا در فرانسه و سایر مناطق، مغرب آسیا، سیبری و ایران انتشار دارد
ص: 21
و معمولا در کنار رودخانه‌ها و دشتهای مرطوب می‌روید و در ایران در گرگان در زیارت و بندر گز دیده شده است.
از نظر ترکیبات شیمیایی ریشه و قسمتهای زیرزمینی این گیاه دارای انواعی از قندهای گلوکوز، ساکاروز و اینولین است و در برگهای گیاه نیز کمی اسانس، لعاب، تانن، یک ماده تلخ و ... وجود دارد. ریشه گیاه دارای بوی نامطبوعی می‌باشد.

خواص- کاربرد

از این گیاه سابقا برای معالجه طاعون استفاده می‌شده است به همین دلیل یکی از نامهای انگلیسی آن‌Pestilence wort است. دم‌کرده 30 گرم ریشه و برگ گیاه در 1000 گرم آب برای بیماری‌های ریوی، سرخک، مخملک، تسکین سرفه، گرفتگی صدا و نقرس مفید است. گرد خشک برگهای آن برای التیام زخمهای سخت مفید است و برگهای پهن گیاه را روی محل سوختگی می‌گذارند خیلی در التیام و تسکین آن مؤثر است.

سایر بررسی‌ها و تحقیقات علمی که در مورد گیاه پای خر در جهان به عمل آمده است

بررسی تاریخ تحولات پزشکی حاکی است که گیاه پای خر از قریب دو هزار سال قبل به عنوان داروی سرفه مورد توجه بوده و هنوز هم شهرت شفابخشی خود را به این عنوان حفظ کرده است. پزشکان چینی از این گیاه علاوه بر شفای سرفه برای درمان آسم، سرماخوردگی، انفلوانزا، التهابهای برونشها و حتی برای سرطان ریه استفاده می‌کرده‌اند. در مکتب طب سنتی هندAyurveda حکمای این مکتب گرد گیاه خشک پای خر را برای معالجه سرفه، سردرد، التهابهای بینی به کار می‌بردند. حکمای قدیم یونانی و رومی از جمله دیوسکوریدس 45]، پلی‌نی 46] و جالینوس نیز مانند حکمای ایرانی چون شیخ الرئیس ابو علی سینا، رازی و سایر حکمای ایران از دود این گیاه برای رفع ناراحتی‌های آسم، سرفه و سینه استفاده می‌کردند که ممکن است امروزه شوخی به نظر برسد ولی این روش شاید در طول هزار سال مورد عمل و توجه بوده
ص: 22
است. حکمای گیاه‌درمانی انگلیس در قرن هفدهم از جمله‌Nicholas culpeper این گیاه را نه فقط برای درمان سرفه بلکه برای کاهش تب و رفع التهابها و درمان سوزش آلات تناسلی نیز توصیه می‌کردند. در فرانسه مقارن دوران انقلاب فرانسه این گیاه به قدری از نظر دارویی مورد توجه و مصرف بود که به عنوان سمبول شفابخشی روی تابلوهای داروخانه‌ها نقش می‌شد. مهاجران اروپایی این گیاه را به امریکا وارد کردند و گیاه پای خر برای درمان سرفه مورد استقبال سرخ‌پوستان بومی آن دیار قرار گرفت.
در آن دوران در موارد سیاه‌سرفه حکمای گیاه‌درمانی پتوهایی را در دم‌کرده داغ این گیاه خیس کرده و دور بدن بیمار می‌پیچیدند. در قرن نوزدهم پزشکان امریکایی این گیاه را برای انواع ناراحتی‌های تنفسی و اختلالات هاضمه توصیه می‌نمودند و غالب حکمای کارشناس گیاه‌درمانی امریکا در حال حاضر نیز این گیاه را برای شفای ناراحتی‌های تنفسی تجویز می‌کنند و برخی از آنها ضماد تهیه شده از برگهای خرد شده و تازه‌گیاه را روی سوختگی و التهابها می‌اندازند.
دانشمندان و محققان فعلی جهان در مورد آثار درمانی گیاه پای خر دو دسته هستند. پژوهشگران آلمانی از این گیاه به عنوان داروی جالب مؤثر برای درمان سرفه استفاده می‌کنند و بخصوص معتقدند که دم‌کرده آن برای‌Emphysema [47] بسیار مفید است، ولی حکمای محافظه‌کاری نظیرDr Varro Tyler آن را سرطان‌زا می‌دانند و مصرف آن را توصیه نمی‌کنند.
طبق پژوهشهای علمی که به عمل آمده نشان داده شده است که گیاه پای خر برای درمان ناراحتی‌های تنفسی از طرق مختلفی کمک می‌کند زیرا دارای ماده‌ای است (موسیلاژ) که مجرای تنفسی را نرم و آرام می‌نماید. یک پژوهش که در آلمان در مورد جانوران انجام شده نشان می‌دهد که خوردن این گیاه فعالیت تارهای مویین میکروسکپی موجود در لوله‌های تنفسی را افزایش می‌دهد و موجب می‌شود که اخلاط از مجرای تنفسی خارج شود. آزمایش دیگری نشان می‌دهد که این گیاه فعالیت ماده‌PAF [48] که عامل تحریک و برانگیختن حمله‌های آسمی است را در بدن سرکوب می‌کند.
ص: 23

مقدار مصرف

اگر منظور استفاده از نیروی آرام‌بخش گیاه برای سرفه است با نظر پزشک و کارشناس گیاه‌درمانی مورد وثوق خود عمل نمایید زیرا مصرف این گیاه در امریکا آثار متناقضی نشان داده است و به همین دلیل در کانادا مصرف گیاه پای خر ممنوع اعلام شده است. در کشورهای اروپایی بخصوص در آلمان که معمولا این گیاه در سطح گسترده‌ای به‌طور عادی مصرف می‌شود به صورت دم‌کرده و یا از تنطور آن استفاده می‌شود و به علت تلخی آن اغلب با عسل خورده می‌شود. این گیاه نباید به کودکان زیر دو سال داده شود. در امریکا اغلب کارشناسان گیاه‌درمانی برای آرام کردن سرفه گیاه‌Slippery elm [49] را به گیاه پای خر ترجیح می‌دهند.

در مصرف این گیاه از نظر احتیاط به نکات زیر توجه شود:

گیاه پای خر دارای مواد شیمیایی است به نام‌Pyrrolizidines که مصرف مقدار زیاد آن در شکل بیماری‌HVOD [50] به کبد آسیب می‌رساند. در این بیماری عروق خونی کبد باریک شده و در فعالیت آنها اختلال ایجاد می‌شود. به علاوه طبق آزمایشهایی که در مورد جانوران به عمل آمده و گزارش آن در مجله مؤسسه ملی سرطان منتشر شده است جانورانی که مقدار زیادی از این گیاه خورده‌اند دچار سرطان کبد شده‌اند. به دلایل فوق مصرف این گیاه در امریکا چندان مرسوم نیست ولی در آلمان به‌طور گسترده‌ای از این گیاه استفاده می‌شود و پزشکان آلمانی معتقدند مصرف کم و کوتاه‌مدت آن بدون اشکال است. پژوهشهای جدید آزمایشگاهی نشان می‌دهد که گیاه پای خر به کروموزومهای انسانی آسیب وارد نمی‌سازد و معنی آن این است که سرطان‌زا نیست زیرا عوامل سرطان‌زا همیشه به کروموزومها صدمه می‌رسانند. از طرف دیگر چون موادPyrrolizidines به کبد آسیب می‌رسانند لذا اشخاص با سابقه الکلیسم و یا اشخاصی که مبتلا به نوعی از بیماری‌های کبدی هستند به‌هرحال بهتر است که از مصرف پای خر خودداری کنند.
ص: 24
سازمان نظارت بر دارو و خوراک امریکا(FDA) گیاه پای خر را از نظر عوارض جانبی نامشخص اعلام کرده است. به استثنای زنان باردار، مادران شیرده، کودکان زیر دو سال، اشخاصی که مبتلا به ناراحتی‌های کبدی هستند و افراد معتاد به الکل و افرادی که داروهای با ظرفیت مسمومیت کبد مصرف می‌کنند، برای سایر اشخاص مصرف این گیاه را در حد مجاز بلامانع اعلام نموده است ولی به‌هرحال این گیاه باید با تجویز و زیر نظر پزشک در مدت کوتاه و به مقدار مجاز مصرف شود.
ص: 25

کتیرا

اشاره

به فارسی «کتیرا» نامیده می‌شود. به فرانسوی‌Gomme adragante و به انگلیسی‌Tragacanth و به عربی «کثیرا» گفته می‌شود. شیره گیاهی است که بیشتر از گیاهانی از جنس‌Astragalus از خانواده‌Leguminosae به نام عمومی «گون» گرفته می‌شود.

مشخصات گیاه گون

گیاه گون را به فرانسوی‌Astragale وTragacanthe و به انگلیسی‌Astragale یاTragacanth وMilkveteh می‌نامند. گونه‌های مختلفی دارد که به صورت درختچه یا گیاهان علفی چندساله و یکساله می‌باشند. تعداد گونه‌های آنها از 200 متجاوز است عموما در مناطق استپی و کوهستانی ایران می‌رویند و غالب آنها خاردار هستند.
در ایران به‌طور کلی آنها را «گون» نامند و در کتب طب سنتی این گیاهان با نام عربی «محلب العقاب» و «اصابع العروس» آمده است.
از تعداد زیادی از آنها صمغ کتیرا استخراج می‌شود که از لحاظ اقتصادی بسیار اهمیت دارند زیرا کتیرا موارد مصرف دارویی و صنعتی فراوانی دارد. بعضی از این گیاهان به علت جذب ماده سلنیوم از خاک سمّی هستند و با پی بردن به وجود سلنیوم در این گیاهان به وجود اورانیوم در محل رویش آنها پی می‌برند. از نوعی از گیاه گون گز خوانسار گرفته می‌شود که شرح آن در قسمت مخصوص گز خوانسار در جلدهای دیگر این مجموعه آمده است. اسامی علمی تعدادی از گونهای معروف که در ایران
ص: 26
می‌رویند به شرح زیر است:
1.Astragalus adscendens Boiss .Hauss Kn . در چهارمحال، خوانسار، خوزستان و لرستان انتشار دارد. درختچه‌ای است کوچک شاخه‌های آن خوابیده و چتری و برگهای آن 6- 4 جفت برگچه دارد. از این درختچه گز خوانسار گرفته می‌شود که در بخش گزها شرح داده شده است. از این گون مانند اغلب گونها کتیرا نیز گرفته می‌شود.
2. گون سفیدA .gossypinus Fisch .var filagineus Boiss . درختچه‌ای است با خارهای زرد، برگها دارای 7- 4 برگچه بیضی، نوک‌تیز و در نقاط استپی کشور مانند همدان، کرمانشاه، کردستان، بختیاری، بهبهان، دامنه‌های البرز و کرج دیده می‌شود. از این گون کتیرای بسیار مرغوبی استخراج می‌شود که از کتیراهای سفید مرغوب است.
3.Astragalus acutus Bge . درختچه‌ای است بزرگ خاردار و برگهای آن دارای 7- 5 جفت برگچه است. این گون در فارس و در دامنه‌های مرتفع کوه دنا دیده می‌شود.
4.A .brachycalyx Fisch . درختچه‌ای است که در ارتفاعات کردستان دیده می‌شود. برگهای آن 9- 5 جفت برگچه دارد.
5.A .calliphysa Bge . درختچه‌ای است که در بیابانهای بین یزد و کرمان دیده می‌شود. گیاهی است خاردار با کرکهای سفید، برگهای آن 3- 2 جفت برگچه دارد.
6.A .dolius Boiss .Hausskn . در کردستان، اورامان می‌روید. دارای خارهای بلند و انبوه است و برگهای آن دارای 4 جفت برگچه فاصله‌دار می‌باشد.
7.A .glaucacanthos Fisch . این گون با نام محلی «اسی‌گون» شناخته می‌شود.
درختچه‌ای است که در کرج، اصفهان، همدان، اطراف یزد و حوالی کرمان دیده می‌شود. گیاهی است خاردار با خارهای طویل. برگهای آن دارای 4- 3 جفت برگچه است.
8.A .Kurdicus Boiss .. این درختچه در ارتفاعات کردستان و مناطق جنوبی ایران در بوشهر انتشار دارد.
9.A .echidna Bge .. درختچه‌ای است که در ارتفاعات مرکزی شرقی ایران دیده می‌شود. شاخه‌های آن قطور، خاردار و برگهای آن دارای 8- 6 جفت برگچه است.
10.A .parrowianus Boiss .Hausskn .. نام آن گون زرد یا زرد گون.
ص: 27
درختچه‌ای است با خارهای زرد رنگ و برگهای آن دارای 6- 5 جفت برگچه نیزه‌ای است. این گون اولین بار در ارتفاعات پرّو کرمانشاه دیده شده است و نام آن از این محل ناشی می‌شود. در ارتفاعات زاگروس و ارتفاعات البرز و درّه کرج انتشار دارد.
از این گون کتیرای زرد استخراج می‌شود.
11.A .florulentus Boiss .Hausskn .. درختچه‌ای است که در ارتفاعات کهکیلویه و در فریدن و چهارمحال انتشار دارد و برگهای آن دارای 10- 8 جفت برگچه بیضی و نوک‌تیز است.
12.A .verus Oliv . که در کرمانشاه، همدان، اورامان و شاهو انتشار دارد.
13.A .gummifer Labill . در کردستان و همچنین در سوریه، لبنان و ارمنستان انتشار دارد. بوته‌ای است چوبی که بلندی آن تا 5/ 0 متر می‌شود. ساقه گیاه خاردار، گلها زرد رنگ و میوه آن نیام است که در آن یک عدد دانه قرار دارد.
14.A .sarcocolla Dymock از شناسایی این گون در گزارشهای گیاه‌شناسان ایران ذکر نشده ولی در گزارش گیاه‌شناسان هندی آن را بومی ایران می‌دانند.
15.A .p seudoparrowianus Sirj .Rech . شبیه گون زرد است. نام محلی آن در دامنه‌های البرز «شلال» است.
و دهها گونه دیگر در نواحی جنوب شرقی ایران در بلوچستان، بین شهداد، کرمان، ارتفاعات الوند، ارتفاعات ییلاقات مازندران، کوه رادکان، اطراف سمنان، بین نیشابور و مشهد، استان فارس و حوالی لار و ... می‌رویند. علاوه بر گونه‌های درختچه‌ای فوق چندین گونه‌گون علفی نیز در آذربایجان و سایر نقاط ایران می‌رویند که از نظر کتیرا قابل توجه نیستند.
بین گونه‌های فوق تعدادی از نظر تولید محصول کتیرا بیشتر از سایرین قابل توجه هستند، از آن جمله:A .verus ،A .gossypinus وA .gummifer از نظر کتیرای سفید وA .parrowianus و چند گونه دیگر از جمله‌A .creticus Lamk که در ایران دیده نشده است و همچنین‌A .p seudoparrowianus از نظر کتیرای زرد.

مشخصات صمغ کتیرا

کتیرا صمغی است که از ساقه گون گرفته می‌شود. این صمغ خودبخود و یا معمولا بر اثر شکافی که به ساقه گون وارد می‌شود جاری می‌گردد و پس از مدت کوتاهی خشک می‌شود که آن را جمع‌آوری کرده و به دو صورت عمده در بازار عرضه
ص: 28
می‌کنند. یک نوع کتیرای زرد است که مانند تارها و یا نوارهای پیچیده و دودی شکل است و دیگر کتیرای سفید است که به شکل پارچه عریضی می‌باشد و اطراف یا وسط آنها برآمده است.

ترکیبات شیمیایی

کتیرا دارای 15- 10 درصد آب، 4- 3 درصد مواد معدنی و 3 درصد نشاسته است. کتیرا ماده‌ای است بی‌بو که 70- 60 درصد آن در آب حل نمی‌شود ولی با جذب رطوبت به صورت لعاب چسبنده‌ای درمی‌آید که ذرات نشاسته در داخل آن محسوسا دیده می‌شود. در کتیرا به‌طور کلی دو نوع ماده مؤثر قابل توجه وجود دارد یکی ماده‌ای است که در آب محلول است به نام تراگا کانتین 51]، دوم ماده‌ای است که در آب بخصوص آب سرد غیر محلول است و باسورین 52] نامیده می‌شود. تراگاکانتین متشکل است از اورونیک اسید[53] که به چند مولکول قند آرابینوز[54] متصل است.
باسورین شامل گالاکتورونیک اسید[55] متصل به قندهای گالاکتوز[56] و کسیلوز[57] می‌باشد.
کتیرا از نظر شیمیایی مخلوطی است از تعدادی پلی‌ساکارید وزن مولکولی کتیرا بالغ بر هشتصد هزار است.

خواص- کاربرد

از نظر طبیعت صمغ کتیرا، حکمای طب سنتی اتفاق‌نظر ندارند. عده زیادی آن را از نظر گرمی و سردی معتدل و از نظر رطوبت آن را مرطوب و حتی مرطوب‌تر از صمغ عربی می‌دانند، ولی عده دیگری از حکما معتقدند که طبیعت کتیرا سرد و خشک است. از نظر خواص معتقدند که کتیرا غلیظکننده خون و مواد رقیقه و به‌طور کلی نرم‌کننده است و حدت اخلاط و حدت داروهای گرم را که خورده می‌شود،
ص: 29
تسکین می‌دهد و معده را تقویت می‌بخشد، نظر به این خاصیت کتیرا است که در توصیه‌های دارویی طب سنتی غالبا آمده است که داروهای خیلی گرم و شدید با کتیرا خورده شود. کتیرا کمی ملین و مسهل است. مخلوط با لعابها و داروهای مناسب برای زخمهای چشم، دردهای چشم، و ورم ملتحمه مفید است. مصرف گرد آن نیز در این موارد نافع است و از صمغ عربی در موارد اکتحال مؤثرتر است. اگر کتیرا با شیر تازه بز خورده شود برای بند آوردن خونروی از سینه و سایر اعضای داخلی، سرفه، خشونت سینه و حلق و زخمهای ریه، گرفتگی آواز نافع است و اگر با عسل مخلوط کرده از آن چسب درست کنند و حبها را در دهان نگه داشته و آب آن را فروبرند برای ناراحتی‌های سینه نافع است. اگر کتیرا مخلوط با داروهای مناسب خورده شود برای تقویت روده، تسکین درد کلیه و مثانه، زخم مثانه و مجاری بول مفید است و اگر آن را با مغز بادام شیرین، نشاسته و شکر مخلوط کنند، بسیار چاق‌کننده و مقوی است. اگر لعابهای مناسب مخلوط به موی مالیده شود از دوتا شدن مو جلوگیری می‌شود. مقدار خوراک آن تنها و یا با داروهای مختلفه از 25- 5 گرم می‌باشد.

توجه:

1. از جنس‌Astragalus گیاهی به نام‌Astragalus fasciculaefolius Boiss . در ایران بین کازرون، بوشهر و شیراز و در مسجد سلیمان، خرّم‌آباد، لرستان، کردستان و در لاوه 80 کیلومتری شمال غرب دزفول دیده می‌شود.
گیاهی است خشبی بلندی آن 100- 30 سانتی‌متر شاخه‌های آن پوشیده از کرک مجهز به خارهای دراز و سفید است. برگهای آن دارای 3- 2 جفت برگچه بیضی شکل و کمی گوشتی است. از این گیاه ماده شیرینی ترشح می‌شود که صادر می‌شود.
این ماده به صورت قطعات زرد قهوه‌ای کمرنگ، شکننده، بی‌بو و شیرین و قابل حل در آب و الکل است و شامل ماده‌ای شبیه گلیسیریزین 58] ماده فعال ریشه شیرین‌بیان است. از خمیر این ماده برای تسکین درد گوش به‌طور ضماد استفاده می‌شود. و در گذشته خانمها از صمغ آن برای صاف کردن صورت استفاده می‌کردند.
2. گیاه دیگری به نام‌Astragalus hamosus L . از این خانواده در ایران در بندرعباس، جزیره قشم، کاشان در سیلاخور، شوش، دهلران، سیاه‌کوه پشت‌کوه،
ص: 30
گوتوند، نیریز فارس، بوشهر و همدان دیده می‌شود.
گیاهی است یکساله به بلندی 25- 20 سانتی‌متر پوشیده از کرک. برگها دارای 12- 10 جفت برگچه، میوه آن نیام به طول 40- 20 میلی‌متر و عرض 3 میلی‌متر استوانه‌ای شکل که در آن 25- 20 دانه قرار دارد. این گیاه را با گل بنفشه مخلوط می‌کنند مسهل خوبی است. گیاه برای ناراحتی اعصاب مفید است ترشح شیر را افزایش می‌دهد. از نظر کتیرا چندان مورد توجه نیست و مقدار جزئی صمغی شبیه کتیرا از آن گرفته می‌شود. در شبه صمغی که از این گیاه گرفته می‌شود مواد تراگاکانت 59] و ساپونین وجود دارد.
ص: 31

راسن

اشاره

گونه‌های مختلف این گیاه در کتب طب سنتی با نامهای «جناح رومی»، «زنجبیل شامی» و «راسن» نامبرده می‌شود. به فرانسوی به‌طور کلی جنس آن راAunee یاAulnee و گونه عمده آنکه زنجبیل شامی می‌باشدGrande aunee ،Inule وOeil de cheval و به انگلیسی‌Elecampane ،Inul ،Wild sunflower ،Velvet dock وScabwort ،Horse heal گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Inula helenium L . و مترادفهای آن‌Aster helenium Scop . وHelenium grandiflorum Gilib . می‌باشد. راسن به ریشه گیاه و خود گیاه نیز گفته می‌شود.

مشخصات

راسن گیاهی است چندساله با ساقه راست، توخالی، به بلندی 2- 1 متر، کرکدار با شاخه‌های منشعب، برگهای آن بدون دمبرگ است و بن برگ، ساقه را در آغوش گرفته و همچنین برگ آن متناوب و به رنگ سبز روشن است، پهنه فوقانی برگ زبر و پهنه تحتانی آن کرکدار مایل به سفید می‌باشد. گلهای آن به صورت کاپی تول خیلی درشت به رنگ زرد، شبیه گل آفتاب‌گردان البته کوچکتر است. این گلها در مناطق معتدل در اواسط تابستان ظاهر می‌شوند. میوه آن به رنگ قهوه‌ای و ریشه آن در سطح خارجی ضخیم گوشتی و قرمز رنگ یا زرد کمرنگ با بوی خیلی تند و معطّر و
ص: 32
طعم تلخ و گس است. این گیاه در چمنزارهای مرطوب و نقاط باتلاقی شمال آسیا در خاورمیانه، اروپا و ایران به‌طور خودرو می‌روید. در ایران در مناطق شمالی، غرب و مناطق مرکزی مانند اراک دیده شده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای اسانس و یک ماده عامل تلخ و بنزوئیک اسید[60] می‌باشد. در ریشه آن مواد اینولین، پزودواینولین 61] و اینولنین وجود دارد. به‌علاوه از ریشه آن مواد سمّی آلانتولاکتون 62]، ایزوآلانتولاکتون 63] و دی‌هایدرو آلانتولاکتون 64] جدا شده است. سمیت آلانتولاکتون کمتر از ساپونین است ولی از نظر ترکیب شیمیایی شبیه ساپونین است. ماده دی‌هایدرو آلانتولاکتون از سموم قلبی خیلی شدید است.]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی ریشه راسن آمده است که در آن یک ماده رزینی گس، نرم و قهوه‌ای رنگ، یک اسانس، ماده‌ای به نام هلنین 65] یا کافور راسن 66] و در آخر اینولین وجود دارد. ماده اینولین در حدود 40 درصد ریشه را تشکیل می‌دهد. اینولین یکی از هیدراتهای کربن است شبیه به نشاسته و به شکل گرد سفید با وزن مخصوص 35/ 1 را که در آب جوش حل می‌شود و به طور طبیعی از ساقه زیرزمینی راسن، کوکب، غده سیب‌زمینی ترشی و ... به دست می‌آید.
در گزارش دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی راسن آمده است که ریشه راسن دارای هلنین، انسولین 67]، موسیلاژ[68]، و اسانس می‌باشد [یونگ کن .
ص: 33
راسن
A
- گل‌B - گل
هلنین مخلوطی است از ایزوآلانتولاکتون، دی‌هایدرو آلانتولاکتون و آلانتولاکتون. ماده آلانتولاکتون خاصیت کرم‌کشی و ضد کرم شکم دارد.

خواص- کاربرد

گیاه راسن در اروپا، شمال آسیا و جنوب غربی چین به‌طور خودرو می‌روید و در ژاپن کاشته می‌شود. در چین و ژاپن ریشه آن را به عنوان قابض، مقوی معده، نرم‌کننده سینه و مقوی عمومی برای بیماری سل به کار می‌برند. [کاریونه و کیمورا، لو و چیو]. داروی ضد کرم شکم است [کاریونه و کیمورا]. برای معالجه وبا، تب مالاریا، التهاب لوله‌های گوارشی، اسهال خونی و برونشیت خوردن آن تجویز می‌شود. در استعمال خارجی به عنوان تریاق ضد سمّ مار و حشرات سمّی کاربرد دارد. [لو]. در کره ریشه راسن برای بند آوردن اسهال و در موارد کولیک، گوش‌درد، دندان‌درد و دردهای ناگهانی موضعی خورده می‌شود. [ایشی دویا]. سرشاخه‌های گلدار گیاه در
ص: 34
اغلب داروخانه‌های چین به عنوان داروی تونیک عرضه می‌شود [برکیل و هوپر]. در فرانسه معمول است که از دم‌کرده 50 گرم ریشه راسن در یک لیتر آب جوش که با عسل شیرین شده باشد، 5- 4 فنجان در روز برای تسکین سرفه می‌خورند.
ریشه راسن از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی ایران خیلی گرم و خشک است. خوردن آن فرح‌بخش است و دارای نیروی تریاقیه و مبارزه با آثار مسمومیت می‌باشد. مقوی قلب، دهانه معده، هاضمه، نیروی جنسی و مثانه است.
مالیخولیا و احساس وحشت و ترس را رفع می‌کند و انسداد مجاری کبد و طحال را از بین می‌برد و گاز و نفخ را تحلیل می‌برد مسکّن دردهای سر و کبد و درد مفاصل و روماتیسم و سیاتیک و درد پشت می‌باشد. خوردن دم‌کرده آن همچنین ضماد آن برای امراض سرد و مرطوب نظیر قطره‌قطره ادرار کردن بی‌اختیار که ناشی از سردی است، ادرار در بستر و باز شدن قاعدگی نافع است. شستن ورمها با دم‌کرده راسن در سرکه مفید است و محلل ورم می‌باشد. خوردن 5 گرم انگشت پیچ‌گرد آن با عسل برای سرفه و تنگی نفس و سختی تنفس و اخراج بلغم از سینه نافع است. خوردن دم‌کرده آن با سرکه رقیق برای رفع آثار سموم جانوران گزنده و سایر سموم سرد مفید است. استعمال قطره آن در گوش برای رفع طنین و صدا در گوش نافع می‌باشد.
اگر 30 گرم ریشه آن را در یک لیتر عصاره رقیق لیموترش تازه 5- 4 روز بخیسانند و هربار یک قاشق آش‌خوری بخورند برای اشخاص مسن مبتلا به آسم برونشیتی مفید است.
مصرف راسن برای گرم‌مزاجان خوب نیست و سردرد می‌آورد و اگر اسراف در خوردن آن نمایند موجب فساد خون و قطع نیروی جنسی می‌شود، در این قبیل موارد باید از سرکه و میوه‌های ترش، مانند انار ترش استفاده نمود. مقدار خوراک زنجبیل شامی در دم‌کرده‌ها 2- 5/ 1 گرم آن در 150- 100 گرم آب جوش (یک فنجان) است و قبل از غذا خورده می‌شود. و در جوشانده‌ها 5/ 1 گرم آن در یک فنجان آب جوشانده تهیه می‌شود که قبل از غذا خورده می‌شود. بهتر است با عسل شیرین شود.
جانشین زنجبیل شامی در خواص ایرسا و قسط شیرین است.
روش تهیه ماء العسل منفث (آب عسل خلطآور): ریشه راسن 4 گرم، لبلاب 4 گرم، زوفا 4 گرم. اینها را در یک لیتر آب جوش دم کرده صاف نمایند و 60 گرم عسل سفید به آن بیفزایند. این شربت را باید بتدریج در عرض روز خورد، برای خلط آوردن در برونشیت مزمن مفید است.
ص: 35

شاه‌بانک

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «شه‌بانق»، «شاه‌بانج» و «شابابج» (قانون) آمده است. به عربی «برنوف»، «ریحان الشیطان» و «بنفسج الکلاب» نامیده می‌شود. به فرانسوی به آن‌Aunee conyze گویند. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Inula conyza DC . می‌باشد.
توضیح: در کتب طب سنتی؛ گیاه دیگری با نام قاقلی را نیز شابانک ذکر می‌کنند.

مشخصات

گیاهی است چندساله به بلندی 100- 50 سانتی‌متر، پوشیده از کرک، برگها بیضی، دراز، نوک‌تیز و ناهموار و برگها پایین با دمبرگ و برگهای بالای ساقه بدون دمبرگ. گلها به صورت طبق کوچک که روی آن گلهای لوله‌ای سفید مایل به زرد قرار دارد. این گیاه در اروپا، آسیا در اراضی غیر سیلیسی می‌روید و در مصر فراوان است، در ایران در شمال، قره‌داغ و در جنگلهای حسن بیگلو دیده می‌شود.

خواص- کاربرد

از نظر طبیعت شابانک گرم و خشک است و از نظر خواص حکمای طب سنتی معتقدند که در استعمال داخلی برای صرع، آب رفتن از دهان خصوصا در مورد کودکان، تحلیل گاز و بادهای شکم و در استعمال خارجی برای التیام زخمها مفید و جانشین مرزنجوش است.

سایر بررسی‌ها و تحقیقات علمی که در مورد گیاه راسن در جهان به عمل آمده است.

بررسی افسانه‌های کهن و تاریخ تحولات پزشکی در جهان حاکی است، روزی که پرنس ترویان، به نام پاریس، هلن تروی را از اسپارتا ربود و جنگ معروف‌Trojan آغاز شد، هلن مقداری گیاه و ریشه راسن همراه خود برده بود. شاید هلن آن زن زیبایی که عامل برانگیختن آن جنگهای خونین بود، مبتلا به دیسانتری و یا انواعی انگل روده‌ای نظیرPinworms ،Hookworms و یاGirardiasis بوده است و این گیاه
ص: 36
را برای درمان همراه برده است که بدیهی است هیچ‌کس حقیقت امر را نمی‌داند ولی آنچه که می‌دانیم این است که گیاه راسن با نام لاتین که برای آن برگزیده شده(Inula helenium) ، نه فقط یادآور خاطراتی از آن زن فتّانه و از جنگهای ترویان است بلکه شاید از همان دوران به عنوان داروی مؤثری برای دفع انگلهای روده به حساب می‌آمده است.
سقراط راسن را برای تحریک فعالیت مغز، کلیه، معده و رحم تجویز می‌کرده است. حکمای روم قدیم راسن را برای درمان اختلالات هاضمه به کار می‌بردند.Pliny طبیعی‌دان رومی می‌نویسد هیچ روزی را به سر نیاورید مگر اینکه مقداری از ریشه راسن خورده باشید، زیرا به هاضمه به میزان مؤثری کمک می‌کند، فرح‌انگیز است و سودا را خارج می‌سازد. جالینوس راسن را برای رفع ناراحتی‌های سیاتیک توصیه می‌کرده است. در طب سنتی چین و در مکتب هندی آیورودا، حکما راسن را برای درمان اختلالات تنفسی بخصوص برای آسم و برونشیت به کار می‌بردند. در دوران قرون وسطی کارشناسان گیاه‌درمانی اروپا ریشه راسن را برای درمان سرفه، برونشیت و آسم تجویز می‌کردند و خود گیاه را دامپزشکان برای معالجه جرب به گوسفندان می‌دادند و از اینجا نام انگلیسی آن(Scabwort) منشأ گرفته است و همچنین برای درمان انواع دیگری از ناراحتی‌ها داخل علوفه به اسب می‌دادند و نام‌Horse heal نیز از آن ناشی شده است. به علاوه به مرور زمان راسن جای خود را به عنوان داروی مفید برای هاضمه انسان باز کرد و طی قرنها جز اصلی الکسیر معروف هاضمه به نام‌Potio paulina را تشکیل می‌داد. در قرن هفدهم در انگلیس کارشناس گیاه‌درمانی معروف آن زمان به نام‌Nicholas culpeper ریشه راسن را برای درمان سرفه و رفع کوتاهی نفس و خس‌خس کردن در موقع تنفس تجویز می‌کرده است.
جالینوس گیاه راسن را برای درمان سیاتیک، نقرس و دفع انگل معده توصیه می‌نموده است. در دوران گذشته اروپاییان از ریشه راسن برای تهیه شیرینی مخصوص استفاده می‌کردند و در ترکیبی ریشه راسن را با عسل مخلوط کرده و برای درمان سیاه‌سرفه به کار می‌بردند. مهاجران اولیه به امریکا از راسن برای نرم کردن سینه و کمک به هاضمه و تحریک فعالیت عادت ماهیانه و به عنوان داروی مدّر در موارد آب آوردن بدن بخصوص جمع شدن آب در حفره‌های ریه در بیماری‌های قلبی به کار می‌بردند. قبایل سرخ‌پوست امریکا از این گیاه برای
ص: 37
رفع اختلالات تنفسی استفاده می‌کرده‌اند. در قرن نوزدهم حکمای متجدد امریکا راسن را به‌عنوان داروی مدّر، محرک و افزایش‌دهنده عادت ماهیانه و بویژه برای درمان آسم برونشی، ذات الریه مزمن، ضعف اعضای هاضمه، خارش، سوءهاضمه، عرق کردن شبانه و سرماخوردگی‌های سخت توصیه می‌نموده‌اند. در حال حاضر کارشناسان گیاه‌درمانی معاصر امریکا از راسن برای درمان سرفه، آسم وemphysema [69] استفاده می‌کنند و عده‌ای نیز آن را برای کمک به هاضمه، درمان اختلالات عادت ماهیانه، ناراحتی‌های پوستی، دفع انگلهای روده‌ای توصیه می‌کنند.
تحقیقات دانشمندان اروپایی نشان می‌دهد در راسن ماده‌ای وجود دارد به نام آلانتوان که شدیدا برای اخراج انگلها و کرمهای روده‌ای مؤثر است و همچنین معتقدند این گیاه برای کشتن تعدادی از باکتری‌ها و قارچهای بیماری‌زا در روده‌ها مفید است. در امریکا انگلهای روده‌ای به خصوص انواع‌Pinworms وGirardiasis روز به روز بیشتر اشاعه پیدا می‌کند و تعداد زیادی از کودکان را مبتلا می‌کند. و در سایر مناطق عالم بخصوص در مناطق حارّه نیز این انگلها بسیار شایع است و توصیه می‌شود اگر به این قبیل مناطق مسافرت می‌کنید همان کاری را بکنید که‌Helen of troy کرد یعنی مقداری راسن با خود همراه داشته باشید.
با اینکه در آزمایشهای علمی تا به حال نشان داده نشده است که راسن موجب انقباض رحم می‌شود ولی چون در طب سنتی طی قرنها از این گیاه برای تحریک و افزایش عادت ماهیانه استفاده می‌شده است توصیه می‌شود که در این موارد زنان باردار از آن استفاده نکنند. در تعدادی از پژوهشها نشان داده شده است که مصرف راسن در جانوران آزمایشگاهی آثار خواب‌آور و آرام‌بخش و کاهش فشار خون داشته است برای این کار می‌توان قبل از خواب مقداری از آن را میل نمود.

مقدار مصرف

مهمترین خاصیت راسن جلوگیری و مبارزه با کرمها و انگلهای روده‌ای است. به
ص: 38
عنوان داروی دفع انگل و همچنین برای کاهش فشار خون می‌توان از جوشاند و یا از تنطور آن استفاده نمود. برای تهیه جوشانده 2- 1 قاشق مربّاخوری از گرد خشک ریشه گیاه را در 3 پیمانه (600 گرم) آب مدت 30 دقیقه بجوشانید. طعم آن قدری تلخ است و هربار 2- 1 قاشق سوپ‌خوری بزرگ مخلوط با کمی عسل میل شود، به طوری که روی هم 2 پیمانه (400 گرم) در روز خورده شود. در مورد تنطور 4/ 1 تا 2/ 1 قاشق مربّاخوری هربار خورده شود و این کار 3 بار در روز تکرار شود. از این گیاه به کودکان زیر دو سال نباید داده شود و برای کودکان بزرگتر و اشخاص مسنتر از 65 سال باید با جوشانده رقیق آن شروع و بتدریج غلظت آن را به حد مجاز رسانید.
با اینکه تا به حال در هیچ تحقیقی نشان داده نشده است که راسن برای تحریک رحم مؤثر باشد ولی چون طبق تجربه‌های سنتی معمولا برای تحریک و افزایش عادت ماهیانه به کار می‌رود به این دلیل زنان باردار نباید آن را مصرف نمایند. در تحقیقاتی که در مورد جانوران آزمایشگاهی به عمل آمده نشان داده شده است که مصرف مقدار کم این گیاه قند خون را کاهش می‌دهد، ولی مصرف مقدار زیاد آن قند خون را افزایش می‌دهد. این تحقیقات تا به حال در مورد انسان در مراکز علمی انجام نشده است ولی به‌هرحال بیماران دیابتیک بهتر است از خوردن این گیاه پرهیز کنند.
در اشخاصی که حساسیت دارند ممکن است با تماس پوست آنها با راسن و یا اسانس آن ایجاد خارش شود و جز این هیچ عوارض جانبی دیگری ندارد.
راسن در لیست گیاهان دارویی سازمان نظارت بر دارو و خوراک(FDA) امریکا در ردیف گیاهان بدون عوارض جانبی آورده شده است و مصرف این گیاه به استثنای زنان باردار و مادران شیرده و کودکان زیر دو سال و اشخاصی که مبتلا به دیابت هستند، برای سایر اشخاص بلامانع اعلام شده است. اگر در حین مصرف راسن ناراحتی‌های کمی از قبیل اسهال یا اختلالات هاضمه رخ دهد، فورا مقدار مصرف آن کاهش داده شود و یا به کلی قطع شود بی‌درنگ رفع عوارض خواهد شد ولی به‌هرحال توصیه می‌شود که بهتر است مصرف آن زیر نظر پزشک باشد.
ص: 39

صمغ کینو

اشاره

در کتب طب سنتی با نام «صمغ سینی» و «صمغ چینی» آورده می‌شود. به فرانسوی و انگلیسی‌Kino و به انگلیسی آن راKinogum می‌نامند. صمغی است که از گیاهان خاصی گرفته می‌شود و در بازار دارویی با نامهای مختلفی عرضه می‌شود که معروف‌ترین آنها عبارت‌اند از:

1. صمغ کینوی مالابر

اشاره

صمغ کینوی مالابر از درختی از خانواده‌Leguminosae گرفته می‌شود. این درخت را به فرانسوی‌Pterocarpe و به انگلیسی‌Pterocarpus می‌نامند. نام علمی آن‌Pterocarpus marsupium Roxb . می‌باشد.
توضیح: به عصاره قابض شاخه و برگهای درختچه‌ای به نام‌Uncaria gambir (Hunter) Roxb از خانواده‌Rubiaceae در امریکاGambier گفته می‌شود که از نظر خواص دارویی شبیه صمغ کینوی مالابر می‌باشد.

مشخصات

درخت پتروکارپ که از آن صمغ مالابر گرفته می‌شود، بومی مناطق جنوبی هند، هندوچین و سیلان است. گلهای آن زرد، میوه آن به صورت غلاف می‌باشد. از تنه این درخت در اثر شکاف شیره قرمز رنگی خارج می‌شود که ابتدا حالت روان دارد ولی
ص: 40
پس از قرار گرفتن در مجاورت هوا سفت می‌شود.
صمغ کینوی مالابر به صورت قطعات نسبتا کوچکی است به رنگ قرمز تیره نزدیک به سیاه و درخشان که از ورقه‌های نازک شفاف و سرخ یاقوتی تشکیل می‌شود. خیلی شکننده و بی‌بو می‌باشد. اگر آن را در دهان بگذارند نرم می‌شود، به دندانها می‌چسبد و رنگ بزاق را تیره می‌کند. در آب سرد و الکل 90 درجه حل می‌شود، البته در آب گرم بهتر حل می‌شود، این صمغ هرچه کهنه‌تر باشد کمتر حل می‌شود. صمغ کینوی مالابر از نظر شکل و خواص شبیه کات هندی است با این تفاوت که از کات هندی سرختر و پررنگ‌تر است و از نظر خواص درمانی شبیه کات هندی است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی صمغ کینوی مالابر دارای کینوتانیک اسید[70] و ماده رنگی قرمزی به نام قرمز کینو[71] می‌باشد. ماده قرمز یاد شده غیر محلول است.

خواص- کاربرد

صمغ کینوی مالابر در هند به عنوان قابض و برای بند آوردن اسهال و همچنین در موارد ابتلا به پیروزیس 72] به کار می‌رود. پیروزیس ناراحتی است که با احساس سوزش در معده و مری همراه با افزایش ترشی در معده خود را نشان می‌دهد. صمغ کینوی مالابر همچنین برای تسکین دندان درد نیز به کار می‌رود.

2. صمغ کینو قرمز

اشاره

از درختی به نام‌Pterocarpus indicus Willd . که نامهای مترادف آن‌P .flavus Lour . وP .pallidus Blco . می‌باشد گرفته می‌شود. این درخت از خانواده‌Leguminosae و بومی مناطق جنوبی چین تا گینه جدید است و در مناطق شرقی و غربی هندوستان نیز می‌روید و در این مناطق پرورش نیز داده می‌شود.
ص: 41
پس از اینکه شکافی در پوست تنه این درخت ایجاد شد شیره درخت خارج شده و در مجاورت هوا خشک می‌شود و در قطعات معطّر کوچکی به نام صمغ چینی یا صمغ کینو درمی‌آید. در چین از شیره این درخت یا صمغ کینو و یا جوشانده پوست و چوب درخت به عنوان قابض استفاده می‌کنند [هاو]. از صمغ آن برای قطع اسهال استفاده می‌شود [برکیل، پتلو و تئوبالد]. ضمنا مسهل خوبی است [وب . به صورت غرغره از این صمغ برای درمان زخمهای دهان استعمال می‌شود [پروت هریر]. ضماد آن را روی زخمها و جراحتها می‌گذارند برای حفاظت و حمایت و التیام زخم مفید است [براون . آن را روی اکزمای پوست نیز می‌مالند [وک . جوشانده پوست و چوب آن مدّر است و در موارد استسقا خورده می‌شود و از تشکیل سنگ و اسید اوریک جلوگیری می‌کند [اوکابه دلگادو]. از له شده برگهای درخت به عنوان عطسه‌آور برای معالجه سردردهای صفراوی استفاده می‌شود [وان‌استی‌نیس- کروسمان . از چوب درخت به عنوان داروی ضد مالاریا، ضد اسهال خونی و مدّر استفاده می‌شود. مغز میوه آن قی‌آور است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی این صمغ دارای یک تانن مخصوصی به نام کینوتانیک اسید و یک ماده رنگی قرمز است که پس از تقطیر خشک از آن مواد پیروکاتچین 73] و پروتوکاتچینیک اسید[74] بدست می‌آید و خواص آن شبیه خواص کاتچو[75] ولی کمی کمتر از آن است [پتلو].

3. صمغ کینوی بنگال

اشاره

این صمغ از گیاهی گرفته می‌شود از خانواده‌Leguminosae نام علمی آن‌Butea monosperma (Lam .) Kuntze و مترادف آن‌Butea frondosa Koen .ex Roxb . می‌باشد. در قسمت وسیعی از هندوستان می‌روید.
ص: 42

ترکیبات شیمیایی

از صمغ کینوی بنگال ماده لوکوسی نیکتین 76] جدا شده است. در برگها و گلهای گیاه گلوکوزید وجود دارد. در دانه‌های آن در حدود 18 درصد روغن زردرنگ بی‌طعمی یافت می‌شود و دانه‌های تازه آن دارای پروتئولی‌تیک انزیم 77] و لیپولی‌تیک انزیم 78] می‌باشد. در گلهای آن در حدود 5/ 1 درصد گلوکوزید بوترین 79] و 3/ 0 درصد بوتئین 80]، 04/ 0 درصد بوتین 81]، 02/ 0 درصد از یک گلوکوزید نامشخص و یک هتروزید[82] می‌باشد.

خواص- کاربرد

در هندوستان از صمغ کینوی بنگال به عنوان قابض در موارد اسهال خونی می‌خورند. از دانه‌های گیاه به عنوان داروی ضد کرم و برای کشتن انگلهای داخل شکم خورده می‌شود. دانه‌های آن پهن و قرمز مایل به قهوه‌ای به ابعاد 5* 3 سانتی‌متر و دارای لکه‌های سفیدی است. برگهای گیاه قابض و تونیک است و گلهای آن قابض، مدّر و برای تصفیه خون و به عنوان افزاینده نیروی جنسی تجویز می‌شود. از برگها و دانه آن نیز در موارد گزش مار استفاده می‌شود. از درختان دیگری نیز صمغ کینو گرفته می‌شود از جمله:
الف، کینوی افریقا که از درختی به نام علمی‌Pterocarpus erinaceus Lam . گرفته می‌شود. این درخت از خانواده‌Leguminosae و بومی سنگال است.
ب، کینوی جامائیک از درختی به نام علمی‌Coccoloba uvifera L . گرفته می‌شود.
این درخت از خانواده‌Polygonaceae و بومی منطقه جامائیکا و هند غربی می‌باشد.
پ، کینوی استرالیا که از یک نوع اوکالیپتوس به نام علمی‌Eucalyptus
ص: 43

camaldulensis Dehn.
که مترادف آن‌E .rostrata Schlecht . می‌باشد گرفته می‌شود. وطن این اوکالیپتوس استرالیا است. این درخت به ایران وارد شده و در شمال ایران و برخی مناطق جنوب کاشته می‌شود. این درخت از خانواده‌Myrtaceae است.
همچنین از گونه دیگری اکالیپتوس به نام‌E .globulus Labill . نیز صمغ کینو گرفته می‌شود. این درخت نیز به ایران وارد شده و در شمال ایران کاشته می‌شود.

خواص- کاربرد علمی کینوها

انواع صمغهای کینو عموما قابض و دارای مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن هستند. بین آنها صمغ کینوی هندی یا صمغ کینوی مالابر از نظر دارویی بهترین اثر را دارد ولی از سایر اقسام کینو که فوقا ذکر شد نیز استفاده می‌شود. کینو به عنوان بندآورنده خون مصارف وسیعی دارد و بخصوص در دندان‌پزشکی مستعمل است و مقدار خوراک آن 4- 1 گرم است.
توجه: در مصرف کینوها باید توجه شود که در آن واحد با داروهای قی‌آور و اسیدها و ژلاتین و املاح نقره و املاح آهن مصرف نشود.
ص: 44

مشک نباتی

اشاره

نامهای محلی آن در خوزستان عبارت است از «آکاسیا»، «مشک» و «باور» و به عربی «فتانا» و «شوک الشام» گویند. به فرانسوی به آن
Cassie, Acacia de Farnese Acacia, odorante
وCassier و به انگلیسی
, Sponge tree, Popinac, Cassia Sweet acacia
وHuisache acacia گفته می‌شود. درختچه‌ای است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Mimosaceae نام علمی آن‌Acacia farnesia (L .) Willd . و در برخی مدارک گیاه‌شناسی‌Acacia Farnesiana Willd . و مترادفهای آن
Mimosa scorpioides, Acacia leptophylla DC., Acacia adenopa Hook. Forsk.
وMimosa Farnesiana L . می‌باشد.

مشخصات

گیاه مشک یا آکاسیای معطّر درختچه‌ای است خاردار، کوتاه که بلندی آن تا 6 متر می‌باشد. برگهای آن مرکب زوج و همیشه سبز و ناخزان و گلهای آن زرد طلایی، بسیار زیبا و خیلی معطّر است. میوه آن نیام به رنگ قهوه‌ای مانند باقلا که طول آن 7- 3 سانتی‌متر است. تکثیر آن از طریق کاشت بذر آنکه در اوایل بهار وقتی که متوسط درجه حرارت از 15 درجه سانتی‌گراد کمتر نباشد، صورت می‌گیرد و پس از اینکه گیاه جوان حاصل شد آن را به محل اصلی منتقل می‌کنند و می‌کارند.
این درختچه بومی مناطق حارّه هند و گویان است در ایران در خوزستان و
ص: 45
بلوچستان دیده می‌شود. در خوزستان با نام «آکاسیا» و در برخی نقاط مشک و در بلوچستان با نام باور شناخته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گلهای آکاسیا اسانس با بوی بسیار مطبوعی وجود دارد و در غلاف میوه آن در حدود 23 درصد تانن یافت می‌شود]G .I .M .P[ . اسانس آن دارای الکل و سسکی‌ترپن 83]، فارنزول و ... می‌باشد [فوکود]. در گزارش دیگری آمده است که در اسانس آکاسیای معطّر مواد اترمتیلیک 84]، اسید سالیسیلیک 85]، الکل بنزیلیک 86]، آلدئید بنزیلیک 87]، آلدئید انیسیک 88] و نوعی ستون 89] با بوی عطر بنفشه وجود دارد.

خواص- کاربرد

از میوه مشک نباتی به علت مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن که در آن است به عنوان قابض استفاده می‌شود و از گلهای آن به صورت دم‌کرده و از تنطور گل آن به عنوان مسکّن دردهای عصبی مصرف می‌شود. در هندوچین معتقدند که گرده لقاح این گیاه که پخش می‌شود موجب ناراحتی چشم می‌گردد. از برگهای له شده آن به صورت ضماد برای التیام زخم باز و جراحت استفاده می‌شود [فوکود و کروست و پتلو].
در شبه جزیره مالایا از دم‌کرده گلها و برگهای آن به زائو در دوران پس از زایمان می‌دهند [گیملت برکیل . و ریشه له شده آن را روی ورمها می‌اندازند [برکیل هانیف و برکیل . در اندونزی از قسمتهای مختلف گیاه به عنوان قی‌آور مصرف می‌کنند و ماده چسبنده‌ای که از غلافهای جوان میوه آن تهیه می‌شود برای التیام زخمهای گوشه چشم کاربرد دارد [فیله و فایدهین . در فیلیپین از جوشانده قابض
ص: 46
پوست آن برای معالجه بیرون آمدگی مقعد و قطع ترشحات مفرط سفید سوزاکی مهبل استفاده می‌شود. جوشانده برگهای آن را برای شستن زخمها و جراحتها به کار می‌برند.
ص: 47

آکاسیای عربی

اشاره

گونه‌های مختلف این درختچه را به‌طور کلی «آکاسیای عربی» می‌خوانند. در عربستان، افریقا و جنوب ایران می‌روید. در جنوب ایران انواع آن دارای نامهای محلی مختلفی است، از جمله در بندرعباس «کرت»، بین بندرعباس و لار «سلم» و در بلوچستان «فولب» و همچنین در سایر نقاط بلوچستان گونه‌های مختلف آن را با نامهای «چگرد»، «تج»، «طلع»، «سیال»، «ببله»، «چش»، «پالوس»، «پلوزا» و ... شناخته می‌شود. به عربی نام عمومی آنها «ام‌غیلان» یا «مغیلان» است. در کتب طب سنتی با نامهای «سنط»، «صنط»، «خرنوب مصری»، «ببله»، «بابل» و «نب‌نب» نامبرده شده است. درختچه‌هایی هستند که از آنها «صمغ عربی» گرفته می‌شود. به فرانسوی‌Gommier ,Acacia d'Egypte ,Acacia d'Arabie وGommier rouge و به انگلیسی‌Egyptian acacia وGum -arabic tree وBablah گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Mimosaceae -Leguminosae جنس‌Acacia . دارای گونه‌های مختلفی است که از آنها صمغ عربی گرفته می‌شود منتهی از نظر خواص دارویی مرغوبیت آنها متفاوت است. انواع نامرغوب و کم‌اثر آن به مصارف صنعتی می‌رسد.
گونه‌های عمده آنها به شرح زیر است:
1. گونه‌Acacia senegal Willd . که مترادفهای آن‌Acacia rupestris Stocks . وAcacia verek Guill .et Perr . وAcacia trispinosa Stocks . می‌باشد.
درختچه‌ای است که در جنوب شرقی ایران در بلوچستان با نام محلی «خور»
ص: 48
و «چش» شناخته می‌شود. صمغ عربی که از آن گرفته می‌شود به فرانسوی‌Gomme arabique وGomme de senegal و به انگلیسی‌Gum arabic نامیده می‌شود.

مشخصات

درختچه‌ای است خاردار به بلندی تا 7 متر، برگهای آن مرکب، دارای برگچه‌های ریز به صورت شانه‌ای زوج. گلهای آن سفید معطّر به صورت سنبله، میوه آن به شکل غلاف مانند لوبیا که دارای 5- 3 دانه حنایی رنگ است. از این درختچه صمغ عربی مرغوب با رنگ سفید مایل به زرد گرفته می‌شود که مصرف طبّی و دارویی دارد. این درختچه در صحرای غربی، سنگال، عربستان و ایران می‌روید.
2. گونه‌Acacia arabica (Lam .) Willd . و مترادف آن‌Mimosa arabica Lam . می‌باشد. این درخت را به فرانسوی‌Gommier rouge وAcacia d'Egypt و به انگلیسی‌Gum arabic tree وEgyptian thorn وBablah گویند. در ایران در بندرعباس واریته‌ای از آن
Acacia arabica willd. var nilotica Willd( L. )Asch. et Schw.
با نامهای محلی «کرت» و «سلم» و در بلوچستان «بیور» و «کیگر» و در کتب طب سنتی با نامهای «سنط»، «خرنوب مصری»، «ببله» و «نب‌نب» و غلاف میوه آن را «قرظ» می‌نامند.
درختی است به بلندی تا 15 متر که در افریقای حارّه، سودان، سنگال، سومالی و واریته‌ای از آن در جنوب ایران می‌روید. شاخه‌های آن خاردار است. برگها شبیه گونه آکاسیای سنگال و گلهای آن معطّر زردرنگ است. میوه آن غلافی است که در آن 15- 5 دانه قرار دارد. رنگ صمغ آن تیره و نامرغوب است و بیشتر مصرف صنعتی دارد.
3. گونه‌Acacia seyal Del .. به فرانسوی‌Arbre gomme و به انگلیسی‌Thirsty thorn وShittim thorn وShittah tree گفته می‌شود.
در جنوب ایران دارای نامهای محلی مختلفی است. در چاه‌بهار «چگرد» و در بلوچستان به‌طور کلی «تج» و در کتب مختلف طب سنتی با نامهای «طلع»، «سیال» و «ببله» نام برده می‌شود.
درختچه‌ای است که بلندی آن تا 9 متر می‌رسد و دارای خارهایی سفید رنگ به طول 3- 2 سانتی‌متر می‌باشد. برگهای آن مانند گونه‌های قبلی زردرنگ است. میوه
ص: 49
آن به صورت غلافی است که در آن 8 دانه قرار دارد. از این درخت صمغ نامرغوبی گرفته می‌شود که مصرف صنعتی دارد.
4. گونه‌Acacia modesta Wall . درختچه‌ای است با شاخه‌های خاردار.
برگهای آن مانند سایر گونه‌ها، رنگ گلها مایل به سبز و میوه آن به صورت غلافی است که در آن 8- 6 دانه قرار دارد. صمغ آن تیره و قهوه‌ای است و بیشتر مصارف صنعتی دارد. در مناطق حارّه استوایی افریقا مانند سایر گونه‌ها انتشار دارد. در ایران در جنوب به‌طور خودرو دیده می‌شود. در بلوچستان با نامهای محلی «پالوس»، «پلوزا» و «فولب» شناخته می‌شود. صمغ آن به رنگ قهوه‌ای و نامرغوب است و مصرف صنعتی دارد.

ترکیبات شیمیایی درخت آکاسیا

در برگهای آکاسیای عربی و در میوه آن در حدود 32 درصد تانن وجود دارد. و در میوه آن بتنهایی در حدود 41 درصد تانن یافت می‌شود]G .I .M .P[ .
5. گونه‌Acacia cyanophylla Lindl .. این درختچه بومی استرالیاست و به ایران وارد شده و رشد آن روی شنهای ساحلی دریای خزر و در جنوب کشور رضایت‌بخش است.

خواص- کاربرد درخت آکاسیا

طبق نظر حکمای طب سنتی تمام قسمتهای درخت آکاسیا سرد و خشک و قابض است. دم‌کرده برگ و خارهای آن اسهال را بند می‌آورد و بخور آن برای رفع درد اعصاب و ناراحتی اعصاب مفید است. ضماد برگ تازه آن برای التیام جراحتهای بزرگ و عمیق مفید است. اگر با گرد ریشه آن دندانها را مسواک کنند برای استحکام لثه‌ها و جلای دندان بسیار نافع است. عصاره غلاف میوه آکاسیا دارای خواص متعددی است که از نظر اهمیت جداگانه به شرح آن پرداخته می‌شود.
عصاره غلاف میوه آکاسیا در کتب طب سنتی با نام «اقاقیا» نامبرده می‌شود و برای تهیه آن غلافهای میوه را قبل از رسیدن چیده، کوبیده و با فشار عصاره آن را می‌گیرند و صاف می‌کنند و با آتش ملایم جوش می‌دهند تا کمی سفت شود، سپس آن را در قالبهایی ریخته خشک می‌کنند. رنگ تازه آن سرخ و یاقوتی است و پس از خشک شدن سبز مایل به سرخ و سیاه می‌شود. اگر عصاره غلاف را پس از رسیدن میوه بگیرند
ص: 50
و خشک کنند سیاه می‌شود. عصاره میوه نارس مرغوبتر است و خشک شده آن به صورت قطعاتی به وزن 125 و 250 گرم در بازار عرضه می‌شود و به‌طور کلی به عنوان عامل قابض از آن استفاده می‌شود.
عصاره خشک شده غلاف آکاسیا از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی سرد و خشک و قابض می‌باشد. خونریزی را بند می‌آورد و خونروی از سینه را قطع می‌کند و اسهال خونی را بند می‌آورد، مقوی معده و کبد است. مالیدن آن سرخی چشم را رفع می‌کند و موجب تقویت دید می‌شود و آن را معمولا مخلوط با سایر داروهای رفع ناخنک چشم مصرف می‌کنند. اگر آن را با سفیده تخم‌مرغ مخلوط کنند و بر روی مواضع سوختگی بمالند مفید است و مانع تاول زدن می‌شود. پاشیدن گرد آن برای قطع خونریزی از عضو بدن مفید است. حقنه یا اماله آن برای تقویت معده مفید است. اگر در رحم وارد شود برای شست‌وشو و خشک کردن رطوبتهای رحم مفید است و رحم را محکم می‌کند. شیاف آن در مهبل، خونریزی را قطع می‌کند. اگر در آب حل کنند و سر را با آن بشویند رنگ موی را سیاه کرده از ریختن آن جلوگیری می‌کند. مقدار خوراک آن تا 5 گرم است.
ص: 51

صمغ عربی

اشاره

به فارسی «ازدوتازی» و به فرانسوی‌Gomme arabique وGomme de senegal و به انگلیسی‌Gum arabic نامیده می‌شود. صمغی است که از شاخه‌های آکاسیا به خصوص ازAcacia senegal بر اثر گزش حشرات و برخورد شاخه‌ها در اثر باد و ایجاد خراش در آنها به حالت طبیعی جاری می‌شود، ولی عملا با ایجاد خراش و شکاف با ابزارهای مخصوص به طوری که خراش سطحی باشد و به لایه چوب مرکزی آسیبی نرساند، به دست می‌آید. در اوایل پاییز پس از فصل بارندگی این صمغ از ساقه و شاخه‌ها و تنه درخت آکاسیا گرفته می‌شود. معمولا در این فصل در سنگال بادی به نام‌Harmattan از طرف شرق می‌وزد که هرچه قوی‌تر باشد سیلان و جریان خروج صمغ را بیشتر می‌کند.
از نظر رنگ بسته به اینکه صمغ عربی از چه گونه‌ای از آکاسیا گرفته شده و چه وقت و چطور گرفته شده رنگ آن متفاوت است ولی روی هم رفته هرچه رنگ تیره‌تر و به طرف قهوه‌ای باشد، صمغ عربی نامرغوب‌تر است. نوع تمیز و مرغوب صمغ عربی به رنگ سفید یا سفید مایل به زرد است و قطعات آن به شکل دانه‌های اشکلی و یا تکه‌های کوچک دنباله‌دار است، اگر شکسته شود مقطع آن درخشنده و مخطط با خطوط سفید می‌باشد.
صمغ عربی در آب کاملا حل می‌شود و محلول چسبناک ایجاد می‌کند که در اثر
ص: 52
الکل قوی و سواستات دوپلمب 90] رسوب می‌نماید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی بسته به نوع گیاهی که صمغ عربی از آن گرفته می‌شود و زمان و نحوه گرفتن ترکیب آن تا حدودی فرق می‌کند ولی به‌طور کلی در ترکیب صمغ عربی دو ماده آرابان 91] و گالاکتان 92] وجود دارد که در اثر هیدرولیز آنها دو قند به نام آرابینوز و گالاکتوز تولید می‌شود.
آرابینوز یک قند پنج کربنی به فرمول خام‌C 5 H 01 O 5 است و گالاکتوز یک قند شش کربنی به فرمول خام‌C 6 H 21 O 6 است.
صمغ عربی عکس‌العمل اسید دارد و در آزمایشگاه ترکیبات اسیدی مختلفی از جمله اسید آرابیگ 93] و اسید گومیک 94] از آن به دست می‌آید.
به‌طور کلی در ترکیب شیمیایی صمغ عربی، آب، قندها، اسیدها، مواد معدنی و مقدار کمی تانن و تانوزید[95] وجود دارد. تانن و تانوزید در موقع خارج شدن صمغ، از پوست ساقه داخل صمغ می‌شود. به علاوه از صمغ عربی چند دیاستاز به نامهای اکسیداز[96]، پروکسیداز[97]، آمیلاز[98] و امولسین یافت می‌شود.

خواص- کاربرد صمغ عربی

اغلب حکمای طب سنتی صمغ عربی را از نظر گرمی معتدل و ضمنا خشک می‌دانند و تنها جالینوس حکیم آن را گرم و خشک ذکر می‌کند. این صمغ نرم‌کننده سینه و مقوی معده و روده است، اگر کمی از آن را در دهان بگذارند و آب حاصل از[99]

معارف گیاهی ؛ ج‌6 ؛ ص52
ص: 53
آن را کم‌کم فرو برند و یا به صورت حب و یا مخلوط با داروهای مناسب بخورند مانع ریختن مواد نزله و زکام به سینه شده و حدّت داروهای گرم خورده شده را رفع می‌کند، ضمنا برای قطع اسهال صفراوی، رفع درد سینه، سرفه، زخمها و خراشهای ریه، خشونت حلق، قصبه ریه و صاف کردن صدا نافع است. خوردن 15- 10 گرم آن برای رفع اسهال و التهاب و ناراحتی روده‌ها مفید است. اگر آن را با روغن گل سرخ تفت داده و بخورند برای قطع خونریزی از هر عضوی مفید است. (به استثنای خونروی از رحم و بواسیر). اگر روزی 5 گرم از آن را نرم کرده با 30 گرم روغن تازه گاو مخلوط و بخورند و این کار را 7- 3 روز ادامه دهند، برای قطع خونروی از سینه و ریه و سایر اعضا به استثنای رحم و بواسیر مفید است و اگر گرد آن را با سفیده تخم‌مرغ مخلوط و به محل سوختگی از آتش و یا شقاق سر پستان بمالند، مفید است.
صمغ عربی برای اعضای قسمت پایین بدن (رحم، بواسیر، مثانه و ...) مضّر است و برای رفع عوارض آن باید با آن کتیرا خورد.
توجه: در موقع خوردن صمغ عربی باید از خوردن داروهایی شامل بوراکس 100]، پرکلرور آهن، الکل و استات سرب خودداری شود و همچنین از مخلوط کردن صمغ عربی در ترکیبات فوق باید احتراز شود زیرا موجب واکنش نامساعد بدن می‌شود.
از نظر مصارف صنعتی صمغ عربی کاربرد زیادی دارد. در صنعت نساجی برای آهار پارچه و در صنعت کاغذسازی برای تهیه چسب و در خوش‌نویسی برای تهیه مرکب اعلا مصرف می‌شود. به علت چسبی که دارد در آرایش مو برای شکل دادن به و ممکن است به صورت مناسبی مصرف شود ولی به‌هرحال توجه شود که نباید آن را با کتیرا مخلوط کرد.
در برخی مناطق از دکسترین ماده مصنوعی می‌سازند و به جای صمغ عربی عرضه می‌کنند، این ماده خواص صمغ عربی را ندارد. برای تشخیص اصلی بودن یا تقلبی بودن که ماده‌ای که به نام صمغ عربی فروخته می‌شود، می‌توان با تأثیر اسید ازتیک روی آن آزمایش نمود، به این ترتیب اگر اسید ازتیک روی صمغ عربی حقیقی تأثیر داده شود ماده‌ای به نام موسیک اسید[101] به فرمول خام‌COOH (CHOH) 4 COOH
ص: 54
تولید می‌شود ولی اگر روی صمغ عربی تقلبی تأثیر داده شود، ماده اکسالیک اسید[102] تولید می‌شود.
در طب گیاهی معمول است که صمغ عربی مغسول یعنی پاک کرده و غسل داده شده را به کار می‌برند. روش مغسول کردن صمغ عربی این است که ابتدا سطح خارجی صمغ را تراشیده و سپس آن را در آب سرد ریخته و می‌مالند تا خوب مخلوط شود، بعد مایع چسبنده را از پارچه ظریف نازکی ردّ می‌کنند تا آب آن خارج شود و آن را خشک می‌کنند تا صمغ عربی مغسول به دست آید. یا اینکه قشر روی آب را که صمغ عربی حل شده است می‌گیرند و خشک می‌کنند.
روش تهیه گرد صمغ عربی: صمغ عربی یا صمغ سنگال را پاک کرده و مغسول نموده و مقدار مورد نظر از آن را نیم‌کوب نموده، در گرم‌خانه با درجه حرارت 40 درجه سانتی‌گراد می‌خشکانند سپس آن را نرم کوبیده از صافی ابریشمی شماره 100 عبور می‌دهند. این گرد برای مصرف آماده است.
گرد صمغی ملیّن مدّر: گرد صمغ عربی 3 واحد، ریشه شیرین‌بیان 2 واحد، قند کوبیده نرم 1 واحد. آنها را مخلوط کرده و مصرف می‌نمایند. این گرد ملیّن و مدّر است. مقدار خوراک آن 30- 20 گرم است که در 1000 گرم آب حل کرده با پارچه صاف نموده، مصرف می‌کنند.
آب صمغی ساده: 20 گرم صمغ عربی یا صمغ سنگال مغسول را در 1000 گرم آب سرد حل کنند و صاف نموده و به عنوان ملیّن بنوشند.
ص: 55

اوکالیپتوس

اشاره

به فارسی «اوکالیپتوس» گفته می‌شود. به فرانسوی آن راEucalyptus وArbra la fievre و به انگلیسی‌Gum tree وEucalyptus وAustralian fever tree می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Myrtaceae بیش از چهارصد گونه دارد که تنها چند گونه آن به ایران وارد شده و در مناطق مختلف که زمستان سرد ندارند، نظیر نواحی شمال و جنوب ایران کاشته شده است. درختانی که در شمال کاشته شده‌اند هرچند سال یکبار که سرمای سختی رخ می‌دهد سرمازده می‌شوند. در چاه‌بهار نام محلی اوکالیپتوس «آلگ» است. ذیلا اسامی علمی چند گونه آنکه در ایران کاشته شده نامبرده می‌شود.
1. گونه‌Eucalyptus camaldulensis Dehn . و مترادف آن‌E .rostrata Schlecht . و به انگلیسی این‌گونه راRed gum وMurray red gum گویند. این درخت در شمال ایران در اوایل مرداد شکوفه می‌کند و گلهای آن لیمویی رنگ است و تخم آن در اوایل زمستان می‌رسد. در خوزستان کاشته می‌شود. از این درخت صمغی به نام کینوی استرالیا گرفته می‌شود که در بخش صمغ کینو خواص آن شرح داده شده است.
2.Eucalyptus globulus Labill . به فرانسوی‌Gommier bleu de Tasmanie وEucalyptus commun و به انگلیسی‌Bluegum وTasmanian bluegum نامیده می‌شود. این درخت نیز حدود 50 سال قبل به ایران وارد شده و در
ص: 56
شمال کاشته شده است. مقاومت آن به سرما کم است. در استرالیا و تاسمانی از بلندترین اوکالیپتوسها بوده و بلندی آن تا 100 متر می‌رسد ولی در ایران به علت نامساعد بودن شرایط اقلیمی زیاد بلند نمی‌شود. از این درخت نیز صمغ کینو گرفته می‌شود.
3..Eucalyptus microtheca F .Muell . این درخت به انگلیسی‌Coolibah eucalyptus وFlooded box گفته می‌شود. این‌گونه نیز دهها سال قبل به ایران وارد شده و در خوزستان در آبادان کاشته می‌شود و در مقابل شوری خاک حساسیت کمتری از سایر گونه‌ها نشان می‌دهد.
4. اخیرا گونه‌های دیگری وارد شده و از نظر تطابق با شرایط اقلیمی ایران، در شمال تحت بررسی می‌باشند.

مشخصات کلی

اوکالیپتوس درختی است بزرگ و در شرایط اقلیمی استرالیا، موطن خود، تا 100 متر نیز می‌رسد. برگهای آن دو جور هستند، برگهای جوان آن به شکل قلب، متقابل، افقی ولی برگهای مسن و کهن آن متناوب است. به‌طور کلی برگهای اوکالیپتوس دایمی، همیشه سبز، ناخزان، داسی شکل، اغلب سبز مایل به کبود و کمی مومی است.
درختی است که در اراضی خیلی مرطوب و یا با مصرف آب فراوان رشد سریع خواهد داشت، به همین جهت اغلب برای خشک کردن باتلاقها و مبارزه با اراضی باتلاقی مالاریاخیز از آن استفاده می‌شود. تکثیر این درخت از طریق کاشت تخم آن صورت می‌گیرد. ابتدا تخم یا بذر را که خیلی کوچک و ظریف است در جعبه‌هایی که خاک آن نرم و خوب تهیه شده، می‌کارند و پس از اینکه نهالهای جوان 6- 5 برگ دادند آنها را به گلدانهای سبدی یا بامبویی منتقل می‌کنند. در مناطق حارّه انتقال به محل اصلی در فصل باران باید انجام گیرد و در مناطق معتدل ماههای آبان و آذر مناسب است.
درخت اوکالیپتوس در برابر سرما مقاومت ندارد و اغلب ارقام آن اگر مدت طولانی در سرمای کمتر از صفر درجه بمانند صدمه می‌بینند. کما اینکه در شمال ایران تا به حال سرما به این درختان چندین بار صدمه زده است. اوکالیپتوس به شوری خاک نیز حساسیت دارد.
این درخت بومی اوقیانوسیه است و جنگلهای وسیعی از آن در استرالیا و تاسمانی
ص: 57
می‌روید و از این مناطق به سایر نقاط عالم گسترش یافته است. در حال حاضر در هندوستان، مراکش و سایر کشورهای افریقای شمالی جنگلهای وسیعی از اوکالیپتوس ایجاد شده است. در ایران کمتر از یک قرن است که وارد شده و در شمال و جنوب ایران کاشته شده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی ماده عامل و مهم دارویی اوکالیپتوس اسانس آن است که مقدار آن در برگهای‌E .globulus در حدود 6 درصد است. در این اسانس در حدود 70 درصد اوکالیپتول 103] که سینئول 104] و کاژه پوتول 105] نیز گفته می‌شود وجود دارد]G .I .M .P[ . به علاوه در برگهای آن یک ماده تلخ و تانن یافت می‌شود. در برگهای اوکالیپتوس گونه‌E .globulus که در هندوستان روییده و مورد تجزیه قرار گرفته است در حدود 2/ 1- 9/ 0 درصد اسانس وجود داشته که در این اسانس 62 درصد سینئول، 24 درصد پی‌نن 106]، مقداری الکل و سسکی‌ترپن یافت می‌شود]G .I .M .P[ .
صمغی که از گونه‌E .globulus گرفته می‌شود دارای خاصیت ضد باکتری 107] است.
اسانس اوکالیپتوس با روش تقطیر از برگهای انواع گونه‌های اوکالیپتوس گرفته می‌شود.
مهمترین ترکیب شیمیایی اوکالیپتوس که در طب مصرف دارویی دارد و ماده عامل اصلی آن است ماده اوکالیپتول است. این ماده یک نوع الکل است که در اسانس بعضی از گیاهان بخصوص در اسانس اوکالیپتوس، هل، کافور، برگ بو، مورد، اکلیل الجبل، لاواند و برخی دیگر از گیاهان وجود دارد. اوکالیپتول مایعی است بی‌رنگ یا کمی زردرنگ که در 176 درجه سانتی‌گراد جوش می‌آید و بوی کافور می‌دهد.

خواص- کاربرد

در هند: از اسانس برگهای اوکالیپتوس به عنوان ضدعفونی‌کننده در موارد
ص: 58
عفونتهای مجاری تنفسی و برخی بیماری‌های جلدی مصرف می‌شود. اگر به‌طور مساوی با روغن زیتون مخلوط شود، مرهم قرمزکننده پوست به دست می‌آید که آن را برای تسکین روماتیسم به روی مواضع می‌مالند. این مرهم را برای التیام سوختگی نیز مصرف می‌کنند. در مصرف داخلی به عنوان محرّک و برای نرم کردن سینه و در موارد برونشیتهای مزمن و آسم مصرف می‌شود. از تنطور برگ خشک آن در موارد آسم و برونشیت مزمن و سل ریوی 108] کاربرد دارد. از جوشانده برگهای آن به عنوان حشره‌کش برای گریزانیدن و پراکنده کردن حشرات به کار می‌رود. ریشه آن مسهل است.
در چین و ژاپن اسانس برگ اوکالیپتوس به عنوان تب‌بر، کرم‌کش و آنتی‌بیوتیک مصرف می‌شود و در موارد معالجه انفلوانزا تجویز می‌شود [کاریونه کیمورا].
اوکالیپتول موجود در اسانس آن به عنوان معرّق، ضدعفونی‌کننده، نرم‌کننده سینه تجویز می‌شود [چیو]. اسانس آن در استعمال خارجی به عنوان بی‌حس‌کننده ملایم موضعی و ضدعفونی‌کننده و در استعمال داخلی محرّک و نرم‌کننده سینه است [کوئی زمبینگ . استعمال اسانس اوکالیپتوس برای برطرف کردن التهاب بینی و برای معالجه برونشیت مزمن و سل و آسم اثر بسیار مفید دارد. [بلمونت . و به علاوه برای معالجه برخی ناراحتی‌های پوستی و به عنوان تب‌بر نیز تجویز می‌شود.
وجود اوکالیپتول در اسانس آن موجب تسهیل خروج اخلاط سینه و قطع سرفه است. قند را در ادرار مبتلایان به بیماری قند کم می‌کند. از نظر خاصیت میکرب‌کشی آن، اوکالیپتول در بیماری سل در مواردی که با تب همراه نیست برای اخراج اخلاط سینه مفید است و به علت قابض بودن برای بند آوردن خون در مورد خونروی‌ها به کار می‌رود و اسهال را نیز بند می‌آورد. در استعمال خارجی برای شست‌وشوی زخمها و حفره‌های چرکین مانند گوش و نظایر آن به کار می‌رود.
مصرف دارویی آن به اشکال مختلف جوشانده، دم‌کرده، شربت که از برگ آن تهیه می‌شود، گرد برگ و در آخر به شکل کپسول از است.
برای دم‌کرده آن 40- 20 گرم برگ اوکالیپتوس را در یک لیتر آب جوش دم کرده و پس از صاف کردن روزانه 5- 4 فنجان می‌خورند.
ص: 59
شاخه اوکالیپتوس با گل رسیده
ص: 60
به عنوان ضد زکام 4- 2 گرم برگ را در 100 گرم آب می‌جوشانند و می‌خورند.
در استعمال خارج از دم‌کرده 10 گرم برگ در 1000 گرم آب جوش به صورت بخور و یا از مایع آن برای شست‌وشو و پانسمان زخم استفاده می‌شود. جویدن برگ اوکالیپتوس برای رفع درد لثه و دندان مفید است.
توجه: مصرف زاید بر حد مجاز اوکالیپتوس و اوکالیپتول ایجاد ورم معده، روده و کلیه می‌کند و موجب سردرد، پیدایش خون در ادرار و پایین آوردن فشار خون می‌شود و باید مصرف آن به مقدار مجاز و زیر نظر پزشک باشد و خیلی باید احتیاط کرد.
از تعدادی از گونه‌های اوکالیپتوس صمغی به نام کینو[109] تهیه می‌شود. این صمغ دارای تانن فراوان است. صمغی که از گونه‌E .camaldulensis گرفته می‌شود قرمزرنگ است و صمغی که از گونه‌E .globulus گرفته می‌شود آبی‌رنگ می‌باشد.
صمغ کینو قابض و ضد باکتری است و از نظر خواص شباهت زیادی به کات هندی دارد و برای ناراحتی‌هایی که رفع آنها با کات هندی میسر است به‌طور ضعیف‌تر می‌توان از صمغ کینو اوکالیپتوس نیز استفاده نمود. خواص مشروح آنها در بخش صمغ کینو و کات هندی در این کتاب آمده است.

سایر بررسی‌ها و تحقیقات علمی که در مورد گیاه اوکالیپتوس در جهان به عمل آمده است.

اگر تا به حال از داروهایی نظیرListerine (محلول شست‌وشوی دهان) و یا برای کاهش احتقاق و حساسیت ازVicks Vaporub و یاDristan یاSine -off استفاده کرده‌اید قطعا با بوی معطر و خنک‌کننده اوکالیپتوس آشنا شده‌اید. اوکالیپتوس سمبول استرالیا می‌باشد و از گیاهان مورد تأیید سازمان نظارت بر دارو و خوراک امریکا(FDA) برای درمان سرماخوردگی و انفلوانزا است. ریشه‌های درخت اوکالیپتوس محتوی مقدار زیادی آب است و بومی‌های استرالیا در فصول خشکی شدید آن را برای رفع تشنگی می‌خورند و برای کاهش تب نیز از دم‌کرده برگهای آن استفاده می‌کنند. زمانی که حکومت انگلیس استرالیا را در سال 1780 به عنوان تبعیدگاه محکومین و مجرمین انتخاب و کلیه مجرمین را به محلی که در حال حاضر شهر
ص: 61
سیدنی شده است، می‌فرستاد مدتها طول کشید تا مهاجران و تبعیدی‌ها به رمز پرآبی ریشه‌های اوکالیپتوس پی ببرند و عده زیادی از آنها در کنار جنگلهای وسیع اوکالیپتوس به علت عدم اطلاع از این خاصیت ریشه اوکالیپتوس در هوای خشک آن دیار از تشنگی تلف شدند. اوایل سال 1840 کارکنان یک کشتی فرانسوی که در سیدنی پیاده شدند مبتلا به نوعی بیماری با تب شدید گردیدند ولی با تقلید از بومی‌ها همه آنها با خوردن دم‌کرده برگ اوکالیپتوس شفا یافتند و پس از مراجعت که خواص این داروی شفابخش را برای اروپایی‌ها تعریف کردند، برای این گیاه نام دم‌کرده ضد تب استرالیایی 110] را انتخاب نمودند. در سال 1860 که بیماری تب نوبه (مالاریا) تمامی منطقه مدیترانه را فراگرفته بود برگ اوکالیپتوس مؤثرترین دارو برای درمان این بیماری شناخته شد. تعدادی از پزشکان معتقد بودند که اوکالیپتوس درمان‌کننده مالاریا می‌باشد ولی عده‌ای دیگر تردید داشتند و استدلال می‌کردند که اوکالیپتوس چنین اثری ندارد و حالا پس از سالها تجربه و تحقیق معلوم شده است که اوکالیپتوس به‌طور مستقیم اثری روی نابودی عامل مالاریا ندارد ولی وجود درختان اوکالیپتوس باعث شد که بیماری خانمان‌برانداز مالاریا در مناطق وسیعی از ایتالیا و سیسیل و الجزایر بکلی ریشه‌کن شود. چرا؟ زیرا عامل انتقال مالاریا پشه‌ای است که در باتلاقها و مردابها زندگی می‌کند و اروپایی‌ها در اراضی باتلاقی و مردابهای منطقه مدیترانه اوکالیپتوس کاشتند و بتدریج با رشد این درختان ریشه‌های آنها بسرعت آب راکد این باتلاقها را جذب کرده و موجب زهکشی طبیعی و خشک شدن مردابها گردیده و در نتیجه از بین رفتن محیط زیست مناسب زندگی پشه مالاریا، پشه‌های ناقل عامل بیماری نابود و مآلا بیماری مالاریا ریشه‌کن شده است.
در قرن نوزدهم از اسانس روغنی اوکالیپتوس به عنوان ضد عفونی کننده مجاری ادرار در بیمارستانهای انگلستان استفاده می‌کردند و از طریق‌Catheter [111] مجاری ادرار را ضد عفونی می‌نمودند، به این جهت به اسانس اوکالیپتوس‌Catheter oil می‌گفتند. همچنین در قرن نوزدهم در امریکا کارشناسان گیاه‌درمانی از روغن اسانس
ص: 62
اوکالیپتوس برای ضد عفونی کردن زخمها استفاده کرده و بخور آن را برای برونشیت و آسم و سیاه‌سرفه توصیه می‌نمودند. کارشناسان فعلی و معاصر امریکا از اوکالیپتوس به عنوان ضد عفونی کننده موضعی، به صورت غرغره برای ضد عفونی گلو و به صورت بخور برای آرام کردن آسم و برونشیت و خنّاق و ناراحتی‌های بینی در اثر سرماخوردگی و انفلوانزا استفاده می‌کنند.
اسانس اوکالیپتوس دارای ماده شیمیایی است به نام اوکالیپتول که بوی معطر مطبوع گیاه از آن ناشی می‌شود. اوکالیپتوس موجب شل کردن بلغم و اخراج آن با سرفه از سینه می‌باشد. طبق پژوهشهایی که دانشمندان روسی در مورد جانوران به عمل آورده‌اند نشان داده شده است که اوکالیپتوس ویروس انفلوانزا که عامل شدیدترین شکل گریپ می‌باشد می‌کشد و به علاوه اوکالیپتول تعدادی از باکتری‌ها را نیز معدوم می‌نماید و در نتیجه از حدوث برونشیتهای باکتریایی که معمولا پس از گریپها ظاهر می‌شود، جلوگیری می‌نماید.
خاصیت ضد باکتری بودن اوکالیپتول برای ضد عفونی کردن و التیام زخمهای حاصل از بریدگی و خراشها نیز به کار می‌رود.

مقدار و طرز مصرف

برای تهیه بخور مشتی از برگهای اوکالیپتوس را خرد کرده و بجوشانید و یا چند قطره از اسانس آن را در آب بریزید و استنشاق کنید.
در مورد زخمها و بریدگی‌ها پس از اینکه محل بریدگی با آب و صابون خوب شسته و تمیز شد، یک یا دو قطره اسانس روغنی اوکالیپتوس را در محل بریدگی بریزید و بمالید. برای تهیه حمام اوکالیپتوس مشتی برگ اوکالیپتوس را در پارچه‌ای ریخته و در وان پر از آب‌جوش بیندازید و با آن آب حمام کنید. برای تهیه دم‌کرده اوکالیپتوس در موارد سرماخوردگی و انفلوانزا 2- 1 قاشق مربّاخوری برگ خشک و خرد شده اوکالیپتوس را در یک پیمانه آب‌جوش بریزید که ده دقیقه خیس بخورد و 2 پیمانه در روز بخورید. اگر از قطره اسانس اوکالیپتوس برای تهیه دم‌کرده استفاده می‌کنید 2- 1 قطره بیشتر مصرف نکنید.
اوکالیپتوس به کودکان زیر دو سال نباید داده شود و در مورد کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال با دم‌کرده رقیق آن شروع و بتدریج غلظت دم‌کرده را تا
ص: 63
حد مجاز برسانید. اگر خانه شما با حشره‌Cock roache [112] آلوده شده و نمی‌خواهید از حشره‌کش‌های شدید برای دفع آن استفاده کنید ممکن است تکه پارچه‌های کوچکی را با اسانس اوکالیپتوس آغشته کرده و در نقاط مختلف کابینتهای خود بگذارید.
ص: 64

درخت زبان گنجشک

اشاره

در ایران در اغلب شهرها، درخت زبان گنجشک، به «دردار» و «ون» معروف است ولی گونه‌های مختلف آن در نواحی مختلف دارای اسامی محلی متعددی است.
از جمله در آستارا، گیلان، نور، کجور، مازندران، گرگان، ارسباران و لرستان «وان، ون و وند»، در رامیان و لرستان «ونو»، در کردستان و قاسملو رضاییه «بناو»، در بختیاری، فریدن و چهارمحال «بنو» و در ممسنی «بینو»، در مریوان «نباوج» و در فارس «اهر» و در آذربایجان «قوش دیلی» و در لاهیجان و گیلان «تلک و تلکوچی» و در اطراف رضاییه «خوش تباخ». در کتب طب سنتی ایران با نامهای عربی آن «لسان العصفور» و «لسان العصافیر» و میوه آن حب الوّز» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Frene وFrene commun و به انگلیسی‌Ash tree ،Common ash وEuropean ash گفته می‌شود. درختی است از خانواده‌Oleaceae جنس‌Fraxinus نام علمی آن‌Fraxinus excelsior L . و مترادفهای آن‌F .oxyphylla Bourg . وF .parvifolia Willd . وF .hookeri Wenz . می‌باشد.

مشخصات

زبان گنجشک درختی است متوسط القامت با جوانه‌های سیاه رنگ، پوست تنه آن خاکستری تیره و برگهای آن شانه‌ای مرکب دارای 15- 9 برگچه بیضی شکل و کمی نوک‌دار و با دندانه‌های ریز، پشت برگها صاف و عاری از کرک است. گلها به
ص: 65
رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای و معمولا قبل از برگها در بهار ظاهر می‌شود. میوه آن دارای بال و بال آن بیضی، انتهای آن تیز ولی قاعده آن قوسی و در آن یک دانه قرار دارد. تکثیر این درخت با کاشت بذر آن صورت می‌گیرد. درخت زبان گنجشک معمولا از سال 15- 14 به بعد شروع به میوه دادن می‌نماید. میوه آن در پاییز پس از ریزش برگها روی درخت می‌ماند و تا بهار سال بعد به شاخه آویزان است. برای کاشت، تخم آن را در پاییز لای ماسه پهن می‌کنند و نگه می‌دارند تا بهار سال بعد که کاملا برسد و کامل شود. در بهار ابتدا آن را در خزانه‌ای که با خاک مناسب تهیه شده باشد، در عمق 3- 2 سانتی‌متر کاشته و پس از 2 سال که نهالهای جوان رشد کافی نمودند به محل اصلی منتقل می‌شوند. فلورا ایرانیکا معتقد است گونه‌ای از زبان گنجشک که در شمال ایران می‌روید گونه‌ای است فرعی با نام علمی
F. excelsior L. sub Coriariaefolia( Scheele )Murr.

ترکیبات شیمیایی

در زبان گنجشک اسانس و گلو کوزید فراکسین 113] وجود دارد و به علاوه از این درخت‌Manna یا منّ گرفته می‌شود که مشخصات و خواص آن در بخش منّ‌ها در سایر جلدهای این مجموعه گفته شده است. در گزارش دیگری آمده است که در برگ و پوست درخت گلوکوزید فراکسین یا فراکسوزید[114] وجود دارد که از هیدرولیز آن می‌توان گلوکوز و ماده فراکستین 115] به دست آورد. در تخم زبان گنجشک در حدود 25 درصد ماده چرب با بوی مخصوص و طعم ملایم به رنگ زرد یافت می‌شود این چربی خوراکی و قابل استخراج و در صابون‌سازی مصرف می‌شود. در برگ و پوست درخت زبان گنجشک علاوه بر گلوکوزید موادی به نام مانیت 116] اینوزیت 117] و کوئرستین 118]، دکستروز[119]،
ص: 66
مالیک اسید[120]، مقداری صمغ، تانن و اسانس وجود دارد.

خواص- کاربرد

در هند پوست زبان گنجشک را که تلخ و قابض است به عنوان تونیک و تب‌بر تجویز می‌کنند. برگهای آن مسهل است. زبان گنجشک طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت گرم و خشک است. جوشانده برگ آن برای رفع نقرس و روماتیسم مؤثر است. اگر گرد برگ آن را به‌طور خشک بخورند همان اثر را دارد. ضمنا برگ آن ملین و مسهل و مدّر و معرّق است. دم‌کرده پوست ساقه‌های جوان آنکه تلخ و قابض است اثر تب‌بر و خلطآور دارد.
تخم زبان گنجشک که سطح خارجی آن کمی تیره رنگ و داخل آن سفید مایل به زرد با طعمی تند و تلخ می‌باشد که مربوط به روغن آن است. قدرت دارویی آن تا ده سال می‌ماند. خوردن تخم زبان گنجشک درد پهلو و تهی‌گاه را تسکین می‌دهد و برای خفقان، تنگی نفس و سرفه مزمن مفید است و ضمنا برای دل‌پیچه، درد شکم، درد کمر و رحم، افزایش ترشح ادرار، خرد کردن سنگ مثانه، تقویت اعضای تناسلی و ازدیاد نیروی جنسی مفید است. برای گرم مزاجها مضّر است و این‌گونه اشخاص باید با گشنیز بخورند. مقدار خوراک برای ازدیاد نیروی جنسی تا 14 گرم است و اگر با داروی دیگری مخلوط شود تا 8 گرم است. به جای تخم زبان گنجشک برای تقویت نیروی جنسی مخلوطی از 8 گرم جوزبوّا و 4 گرم بهمن سرخ یا تودری سرخ و 8 گرم مغز گردو توصیه می‌شود.
مصرف تخم زبان گنجشک به صورت جوشانده 30- 10 گرم در مقداری آب است که پس از 30 دقیقه جوشیدن و آماده شدن 300 گرم شود که در یک روز بتدریج بخورند. در مورد نقرس دم‌کرده 10- 2 گرم برگ خشک در 200 گرم آب جوش که اقلا 3 ساعت دم شود روزانه باید خورده شود این کار تا یک هفته ادامه داده شود. برای نقرسهای مزمن این دم‌کرده یک هفته تا یک ماه ممکن است ادامه یابد. در استعمال خارجی از جوشانده 125- 40 گرم گرد برگ و ریشه در 1000 گرم آب می‌توان استفاده کرد.
تهیه دم‌کرده برگ زبان گنجشک: برگ خشک زبان گنجشک 50- 10 گرم، آب
ص: 67
جوش 1000 گرم و برگها را در آب جوش ریخته 3- 2 ساعت دم می‌کنند و بگذارند سرد شده و صاف نمایند و در عرض روز بیاشامند. به عنوان مسهل و ضد نقرس بسیار مؤثر است.
جوشانده برگ زبان گنجشک: برگ 30 گرم، آب 1000 گرم را خوب بجوشانند و صاف کنند و فنجان فنجان بخورند. به عنوان تب‌بر از جوشانده 50- 20 گرم پوست ساقه‌های جوان زبان گنجشک در 1000 گرم آب استفاده می‌شود که یک فنجان از آن را قبل از هر غذا بخورند. جوشانده تخم آن نیز به مقدار 20 گرم تخم در 1000 گرم آب ملیّن و مدّر خوبی است.
در چین مرسوم است برگهای گونه‌Fraxinus griffithii Clarke را خشک کرده و خرد نموده مانند سیگار دود می‌کنند و می‌کشند [دراگن دورف . از نظر طعم و بو شبیه تریاک است ولی نتایج سوء بعدی آن را ندارد [اپهوف .
گونه‌های دیگری نیز به نام زبان گنجشک با اسامی محلی کم‌وبیش مشابه در مناطق مختلف می‌رویند که از نظر خواص دارویی نیز شبیه هستند از جمله گونه‌Fraxinus rotundifolia Mill . است که دارای تحت‌گونه‌های متعددی در نواحی مختلف ایران می‌باشد. این‌گونه و تحت گونه‌های آن خیلی شبیه ون می‌باشند. برگهای آنها کبود رنگ نیزه‌ای با نوک تیز و باریک و دارای دندانه‌های مشخص و فاصله‌دار است.
گونه دیگری که بومی مناطق مدیترانه‌ای و خاور نزدیک است و در ایران به‌طور وحشی وجود ندارد و فقط به سبب گلهای سفید زیبایی که دارد در باغها به عنوان درخت زینتی کاشته می‌شود، گونه‌ای است که به فارسی «زبان گنجشک گل» نامیده می‌شود. به فرانسوی به آن‌Frene fleur ،Frene manne وOrnier و به انگلیسی‌Flowering ash وManna ash گویند. این درخت نیز مانند سایر گونه‌ها از خانواده‌Oleaceae و نام علمی آن‌Fraxinus ornus L . و مترادفهای آن‌F .florifera Scop . وOrnus europaea Pers می‌باشد.

مشخصات

زبان گنجشک گل درختی است کوچک که بلندی آن تا 6 متر می‌رسد. برگها و میوه آن شبیه زبان گنجشکها است. گلهای آن زیاد، مجتمع، سفید در انتهای شاخه‌های گل‌دهنده ظاهر می‌شود و بسیار زیبا می‌باشد. این درخت بومی جنوب
ص: 68
ایتالیا است خصوصا در جزیره سیسیل می‌روید و منّ 121] که از این درخت گرفته می‌شود به عنوان مان سیسیل در بازار دارویی دنیا معروف است و مان تجارتی می‌باشد که از شیرخشتهای مرغوب می‌باشد. این مانّ یا منّ در اثر نیش حشره‌ای به نام‌Cicata orni L . به شاخه‌های درخت به‌طور طبیعی به خارج ترشح می‌شود ولی چون مقدار آن از این طریق زیاد نیست معمولا برای برداشت محصول بیشتر مانّ شکافهایی به تنه و ساقه‌های درخت وارد می‌کنند تا مقدار بیشتری مانّ جاری شود.
مانّ حاصل از زبان گنجشک گل مرغوبترین نوع مانّ و شیرخشت تجارتی است.
رنگ آن سفید مایل به زرد و متبلور است. بوی آن نامطبوع و کمی تهوع‌آور، طعم آن ابتدا شیرین ولی پس از آن تند و تلخ می‌شود و نظر به خواص دارویی زیادی که دارد ارزش آن در بازار از سیار مانّها بیشتر است.

ترکیبات شیمیایی

از پوست تنه درخت زبان‌گنجشک گل مانیت و گلوکوزید فراکسین گرفته می‌شود]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که از پوست درخت علاوه بر مواد یاد شده اسکولین 122] می‌گیرند و از غنچه‌های گل آن سیکورین 123] گرفته می‌شود. ماده سیکورین تنها ماده مشتق از کومارین 124] است S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

از نظر خواص برگها و میوه‌های آن شبیه زبان‌گنجشک است ولی مانّ حاصل از این‌گونه از سایر مانّها مرغوبتر است که معمولا به عنوان مسهل ملایم از آن استفاده می‌شود و برای کودکان داروی بسیار خوبی است. مقدار مصرف این شیرخشت به عنوان مسهل کودکان تا سه سالگی 15- 5 گرم و تا 5 ساله 20- 10 گرم و از 5 سال به بالا 30 گرم و برای اشخاص بزرگ‌سال 60 گرم است. معمول است برای اینکه اثر تسهیل آن کمی بیشتر شود این مان را با کمی برگ سنا (برای کودکان
ص: 69
5- 2 گرم) و گرد دانه قهوه بو داده (برای کودکان 10- 5 گرم) مخلوط و در 200- 100 گرم آب جوش می‌ریزند و به هم می‌زنند که حتی الامکان یکنواخت شود و می‌خورند.
ص: 70

زبان‌گنجشک کاذب

به فارسی «ون»، «علف آهوی سفید» و «زبان‌گنجشک کاذب» و در کتب طب سنتی با نام «لسان العصافیر کاذب» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Fraxinelle وFraxinelle commune وFraxinelle blanche وDictame وPetit frene و به انگلیسی‌Dittany وWhite dittany وFraxinella گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده نارنج‌Rutaceae نام علمی آن‌Dictamnus albus L . و مترادفهای آن‌D .hispanicus Well . وD .himalayanus Royle وD .Fraxinella Perl . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است چندساله بلندی آن 100- 40 سانتی‌متر. برگهای آن مرکب دارای 15- 7 برگچه و هر برگچه بیضی نوک‌تیز شبیه برگ زبان‌گنجشک معمولی، بسیار معطّر و پوشیده از کرکهای چسبناک. گلهای آن درشت به رنگ سفید و سفید مایل به قرمز یا قرمز و گاهی سفید مایل به آبی شبیه گلهای ختمی به صورت خوشه. میوه آن به شکل ستاره و مرکب از پنج قسمت است. علاوه بر برگها از تمام اندام گیاه اسانسی ترشح می‌شود که بسیار معطّر است. ریشه آن ضخیم، پوست ریشه سفید رنگ است.
ریشه این گیاه در طب سنتی مصرف دارویی دارد و از پوست ریشه و گاهی نیز از برگ آن استفاده می‌شود.
این گیاه در مناطق معتدل اروپا، آسیا و بخصوص در ایران به‌طور خودرو
ص: 71
می‌روید. در ایران در آذربایجان در جنگل حسن بیگلو دیده می‌شود و به علت گلهای زیبایی که دارد در برخی باغها کاشته می‌شود. در هند در اکثر مزارع برنج می‌روید.
توجه: گیاه دیگری که به فرانسوی‌Dictame de crete می‌نامند با این گیاه متفاوت است و گیاهی است از خانواده‌Labiatae نام علمی آن‌Origanum dictamus که شرح آن در بخش پونه کوهی در جلد دوم این مجموعه آمده است.

ترکیبات شیمیایی

در ریشه زبان گنجشک کاذب آلکالوئید سمّی متبلوری به نام دیکتامنین 125] و مواد دیگری به نام کولین 126]، تری‌گونین 127]، اوباکو لاکتون 128]، ساپونین دیکتامنولاکتون متبلور[129] و اسانس روغنی فرّار یافت می‌شود. از گلهای آن 05/ 0 درصد اسانس به دست می‌آید. آلکالوئید دیکتامنین روی خوکچه آزمایشگاهی و خرگوش آزمایش شده و شدیدا موجب انقباض عضلات رحم آنها گردیده است. دوز مسموم‌کننده برای موش 05/ 0- 005/ 0 میلی‌گرم است G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که مقدار اسانس که از گیاه در حال گل کردن به دست می‌آید بر مبنای وزن خشک در حدود 3 درصد است و این اسانس دارای حدود 70 درصد استراگول 130] و 16 درصد دیلی‌مونن 131] و دی‌پنتن 132] می‌باشد. ریشه گیاه بیشترین مقدار آلکالوئید را دارد (39/ 0- 19/ 0 درصد) و مقدار اسانس موجود در ریشه 88/ 0- 11/ 0 درصد است. در ریشه آن علاوه بر مقدار زیادی دیکتامنین مقداری نیز مواد دراگن درف- پوس 133] یافت می‌شود. درحالی‌که در برگهای آن مواد دراگن‌درف- پوس، اسکیمیانین 134] و مقدار کمی دیکتامنین وجود دارد.
ص: 72
شاخه‌ای از گیاه دیکتام یا زبان‌گنجشک کاذب
مقدار دیکتامنین در ریشه گیاه در حدود 029/ 0 درصد و مقدار اسکیمیانین در گیاه خشک در حدود 07/ 0 درصد می‌باشد]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که در گیاه فراکسی‌نلون 135] وجود دارد.

خواص- کاربرد

در هند از پوست ریشه گیاه که معطّر و تلخ است در موارد تبهای نوبه‌ای، بیماری‌های عصبی، هیستری و نبودن یا کمی ترشحات عادت ماهیانه در مواقعی که به طور طبیعی باید عادت ماهیانه باشد، توصیه می‌شود. در هندوچین و مالایا جوشانده ریشه گیاه در موارد ناراحتی‌های پوست و جرب تجویز می‌شود. از پوست ریشه آن به عنوان معرّق و ضد هیستری و ضد صرع استفاده می‌شود. مقدار خوراک از گرد پوست ریشه 5- 1 گرم است.
برای تهیه جوشانده ریشه آن را خشک کرده نرم کوبیده و 100- 20 گرم ریشه
ص: 73
شاخه زبان‌گنجشک کاذب با برگ و گل
Dictamnus labus L.
یا پوست را در 1000 گرم آب و اگر فقط پوست ریشه مصرف می‌شود 50- 10 گرم پوست ریشه را در 1000 گرم آب می‌جوشانند و دو فنجان از آن را می‌خورند.
ممکن است 60- 15 گرم از پوست ریشه را در هزار گرم سرکه رقیق بخیسانند و از خیسانده صاف شده آن مصرف شود. از برگهای خشک گیاه نیز 5- 1 گرم برای هر فنجان آب جوش به‌طور دم‌کرده، مصرف می‌شود.
چون آلکالوئید دیکتامنین سمّی است در مصرف فرآورده‌های دارویی این گیاه باید احتیاط نمود و زیر نظر و با توصیه پزشک مصرف شود زیرا دیکتامنین در رحم اثر می‌گذارد و روی پوست ایجاد تاول و ناراحتی جلدی می‌نماید.
در سیبری مرسوم است علاوه بر ریشه از دم‌کرده برگهای معطّر این گیاه نیز به
ص: 74
عنوان مقوی معده و رفع نفخ و گازهای معده استفاده می‌شود. مقدار خوراک برای تهیه دم‌کرده تا 5 گرم برگ خشک برای یک فنجان آب‌جوش است. در مواردی که گرد پوست خشک شده ریشه مصرف می‌شود در حدود 5 گرم آن را در آب عسل مخلوط کرده می‌خورند.
گونه دیگری از این گیاه که در ایران دیده نشده ولی در چین و مناطق دیگر خاور دور مصارف طبی فراوانی دارد به‌طور مختصر خواص و هویت آن درج می‌شود.
نام علمی این‌گونه‌Dictamnus dasycarpus Turcz . و مترادف آن‌Dictamnus albus auct .,non L . می‌باشد. این گیاه نیز ریشه‌اش مصرف دارویی دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی کم‌وبیش شبیه زبان‌گنجشک کاذب ایران است و در آن دیکتامنین، تریگونلین، کولین، اوباکولاکتون، فراکسی‌نلون و ساپونین یافت می‌شود. در ریشه گیاه که در کوه روئیده است علاوه بر مواد فوق وجود مواد اوباکونونیک اسید[136]، دیکتامنولید[137] و فیتوسترول نیز تأیید شده است [ولث اف ایندیا].

خواص- کاربرد

در کره از ریشه گیاه‌D .dasycarpus برای معالجه زردی و جذام استفاده می‌کنند [چونگ . و برای تسکین سردرد، روماتیسم و سرماخوردگی استفاده می‌شود [ایشی دویا]. در چین قدیم این دارو برای معالجه اختلالات صفراوی و التهابهای امعا و احشا کاربرد وسیعی داشته است [رید]. معمول است که ریشه گیاه را در بهار یا پاییز بیرون آورده شسته و قسمتهای خشک و ریشکهای آن را برداشته و آن را شکاف طولی داده و قسمت چوبی وسط آن را برمی‌دارند و پوست ریشه را در آفتاب خشک می‌کنند. این پوست ریشه بوی خاصی شبیه بوی بز دارد. دارویی است سرد و خنک‌کننده، تلخ و سموم را پراکنده می‌کند. برای رفع خارش پوست، جوش و
ص: 75
کورک و زردی تجویز می‌شود [چونگ یائوچی . ضمنا قاعده‌آور است [چیو].
جوشانده پوست آن را برای معالجه جرب، خارش و ناراحتی پوست روی پوست می‌ریزند و با آن پوست را می‌شویند. استوارت در یادداشتهایش می‌نویسد که آرام‌بخش، مقوی، ضد تب و ضد سرفه می‌باشد.

لسان العصافیر المرّ

اشاره

این گیاه که در کتب طب سنتی با نام «لسان العصافیر المّر» آمده است و فارسی آن زبان‌گنجشک تلخ است، گیاه دارویی معتبری است و از داروهای مشهور ضد اسهال خونی است. گیاهی است هندی در ایران تا به حال دیده نشده است. به فرانسوی‌Holarrhene antidysenterique و به انگلیسی‌Antidysenteric holarrhena ،Conessi tree ،Tellicherry tree وKurchee tree نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Apocynaceae نام علمی آن‌Holarrhena antidysenterica (Roxb .) Wall . می‌باشد.

مشخصات

لسان العصافیر المرّ درختچه کوچکی است در ابعاد یک بوته بزرگ. رنگ پوست آن روشن، برگهای آن متقابل، بیضی، نوک‌تیز، کمی موج‌دار نسبتا پهن و درشت به طول 20- 10 سانتی‌متر. گلهای آن سفید. میوه آن استوانه‌ای نازک دراز به ضخامت 8- 7 میلی‌متر و به طول 35- 20 سانتی‌متر که داخل آن دانه‌های گیاه قرار دارند.
دانه‌های آن به رنگ قهوه‌ای و پوشیده از تار است. این گیاه هندی است و در سرتاسر هند می‌روید و در برمه، تایلند و هندوچین نیز انتشار دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه لسان العصافیر المّر آلکالوئیدهای کونسین 138] و کورچین و کورچی‌سین 139] وجود دارد. به علاوه از پوست درخت آلکالوئیدهای
ص: 76
کونسین به مقدار 4/ 0 درصد، هولارهیمین 140]، کونارهیمین 141]، یک باز در ارتباط با کورچی‌سین، کونامین 142]، کونسیمین 143]، ایزوکونسیمین 144] و در آخر به مقدار 04/ 0 درصد کونیمین 145] جدا شده است.
مقدار کشنده‌Lethaldose برای آلکالوئید کورچیسین در مورد قورباغه 51 میلی‌گرم برای هر کیلوگرم وزن و در مورد موش 160 میلی‌گرم برای هر کیلوگرم وزن و در مورد خوک آزمایشگاهی 88 میلی‌گرم برای هر کیلوگرم وزن می‌باشد.
آلکالوئیدی است سمّی و مصرف مقدار مسموم‌کننده آن موجب فلج سیستم اعصاب مرکزی قورباغه می‌شود. خوردن مقدار کم آن موجب بالا رفتن فشار خون و به دنبال آن پایین افتادن فشار خون خواهد بود.
مقدار کشنده آلکالوئید کونسین برای قورباغه حدود 100 میلی‌گرم برای هر کیلوگرم وزن و برای خوکچه آزمایشگاهی 115 میلی‌گرم برای هر کیلوگرم وزن و برای موش 126 میلی‌گرم برای هر کیلوگرم وزن است. مصرف مقدار زیاد آن موجب کاهش فشار خون می‌شود و سمیت ایزوکونسین 146] نصف آن است ولی از نظر اثر دارویی قوی‌تر است. در تخم آن 4/ 1 درصد گلوکوآلکالوئید متبلور[147] مشخص شده است.
در بررسی دیگری آمده است که در پوست درختچه تعداد زیادی آلکالوئید وجود دارد که عمده‌ترین آنها عبارت‌اند از: کونسین، نور- کونسین 148]، کونسیمین، ایزوکونسیمین، کورچین، کونیمین، کونامین، کونارهیمین، کونسیدین 149]، کونکورچین 150]
ص: 77
هولارهنین 151]، هولارهیمین، هولارهین 152]، کورچیسین، لتوسین 153]. حد اکثر مقدار آلکالوئید کورچین در حدود 5/ 4 درصد بوده است G .I .M .P[ .
در گزارش مطالعات شیمیایی دیگری به‌طور کلی آلکالوئیدهای موجود در گیاه را به سه گروه تقسیم کرده است.
1. تیپ کونارهیمین که عبارت‌اند از: کونارهیمین، کونیمین، کونسیمین، کونامین، ایزوکونسیمین و کونسین.
2. تیپ کونکورچین که عبارت‌اند از: کونکورچین، کونسیدین و تری‌متیل کونکورچین 154].
3. هولارهیمین و سایر آلکالوئیدهای با ساختمان غیر مشخص نظیر کورچین، هولارهین و هولارهسیمین 155].

خواص- کاربرد

از پوست درختچه لسان العصافیر المّر از روزگاران کهن در طب سنتی هند برای معالجه اسهال خونی استفاده می‌شود. در یک زمانی پوست درخت لسان العصافیر تلخ در مجموعه دارویی انگلستان نیز وارد شده و در کتاب‌British materia medica تحت نام‌Conessi bark درج گردیده است [برکیل . ولی بعدا کم‌کم از اهمیت آن کاسته شد زیرا با کشف انواع مختلف بیماری اسهال خونی و عدم اطلاع دقیق از اینکه این پوست برای کدام یک از انواع اسهال خونی مؤثر است مانند سابق مورد توجه نمی‌باشد، زیرا به‌هرحال این پوست فقط در برخی از انواع اسهال خونی تأثیر قاطع دارد نه در تمام انواع آن ولی هنوز نیز در ردیف داروهای ارزشمند گیاهی، مورد بررسی کارشناسان و داروسازان است.
در تایلند از برگهای درختچه برای کشتن انگلهای روده استفاده می‌شود. میوه آن برای معالجه سل در دوران بارداری به کار می‌رود. از تخم آن برای معالجه تب همراه با اسهال و از چوب آن در موارد کچلی و از ریشه آن به عنوان قاعده‌آور استفاده
ص: 78
می‌شود. در حال حاضر مصرف اصلی از پوست آن است که برای معالجه اسهال خونی و تب و ناراحتی‌های بواسیر به کار می‌رود [شهالر]. در هندوچین از شیرابه گیاه در استعمال خارجی برای معالجه ورم ملتحمه و ضد عفونی کردن استفاده می‌شود.
داروی بسیار خوب قابضی برای اسهال خونی، اسهال، قی و اسهال وبائی و رفع التهابهای لوله‌های گوارشی است. برای قطع خونریزی، آنژین و تب بسیار مفید است و اغلب پس از وضع حمل به زائو می‌خورانند. از روغن چرب موجود در دانه‌های آن برای کشتن کرم روده نیز استفاده می‌شود. خوردن زاید بر حد مجاز آن سمّی است زیرا مصرف آلکالوئیدهای آن خارج از اندازه مجاز سمّی می‌باشد [پتلو].
در هندوستان از پوست درخت در موارد اسهال خونی استفاده می‌شود و آن را خشک کرده می‌کوبند و گرد آن را برای کنترل استسقا روی موضع خاص بدن می‌مالند. از تخمهای گیاه به عنوان قابض و تب‌بر و در موارد اسهال خونی و اسهال ساده و برای کشتن کرمهای روده‌ای استفاده می‌کنند]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که در هند در موارد اسهال خونی آمیبی و اسهال ساده مصرف می‌شود و در مقایسه با امتین 156] دیرتر اثر می‌کند ولی سمیت آن کمتر است و به‌طور کلی در موارد اسهال خونی آمیبی جانشین امتین است. آلکالوئید کونسین دارای خاصیت ضد سل می‌باشد]S .G .I .M .P[ .
ص: 79

قنطوریونها

اشاره

قنطوریونها گیاهانی هستند که به‌طور کلی آنها را به فارسی «لوفا» و «کریون» و به عربی که از اصل رومی گرفته شده «قنطوریون» و «قنطریون» گویند که لغت رومی آن «جنتوره» و لاتین آن سنتوره است و منسوب به جنتورس حکیم معروف رومی است که برای اولین بار به شناخت مشخصات و خواص این دسته از گیاهان دست یافته است.
به فرانسوی به‌طور کلی این گیاهان راCentauree و به انگلیسی‌Centaury می‌گویند.
این گیاهان از خانواده‌های مختلفی هستند و در داخل خانواده‌ها و جنسها نیز گونه‌های متفاوتی دارند که خواص آنها کمی باهم متفاوت است. در این قسمت به شرح انواعی از آنها که در طب گیاهی قابل توجه هستند می‌پردازیم.

قنطوریون صغیر

اشاره

این گیاه در کتب طب سنتی با نامهای «قنطوریون صغیر»، «قنطوریون دقیق»، «لوفای صغیر» و «کریون» نامبرده می‌شود. به فرانسوی آن راPetite centauree ،Erythree centauree ،Herbe au centaure وHerbe la fievre و به انگلیسی‌Gentaury وFeverwort نامند. گیاهی است از خانواده‌Centianaceae نام علمی آن‌Centaurium minus Moench . و مترادفهای آن‌Erythraea centaurium (L .) Pers . وCentaurium umbellatum Gilib .
ص: 80
می‌باشد.

مشخصات

قنطوریون صغیر گیاه کوچکی است دوساله، ساقه آن چهارگوش می‌باشد. برگهای آن متقابل دوتا دوتا بدون دمبرگ با ساقه چسبیده قسمت پایین برگ کمی گرد و قاشقی است. رنگ برگ سبز روشن و برگهای پایین ساقه گروهی است و چند برگ از یک نقطه نزدیک خاک بیرون می‌آیند. گلها سفید مایل به صورتی که در انتهای شاخه گل‌دهنده به‌طور گروهی ظاهر می‌شوند.
این گیاه در اغلب مناطق جهان انتشار دارد در غالب نواحی اروپا، شمال افریقا و در جنوب غربی آسیا در ایران می‌روید. در برخی نقاط نیز پرورش داده می‌شود. در ایران در مازندران، درّه هراز، جنوب چالوس، بابلسر و در گیلان در لاهیجان، لنگرود، رشت، و در تنکابن و در آذربایجان در یام، میشوداغ کوه شاهو بین اهر و کالیبار و در قره‌داغ و کرمانشاه در نزدیکی طاق بستان و در اراک: در رزوند، نهاوند، بروجرد، لرستان و در خرّم‌آباد و بیشه و درود و در خراسان و در اطراف تهران در کوههای توچال و پس‌قلعه دیده می‌شود. تکثیر این گیاه با کاشت تخم آنکه کاملا رسیده باشد صورت می‌گیرد. بذر را در اواخر اسفند تا اواخر فروردین می‌کارند و به سرعت جوانه می‌زند و پس از مدت کوتاهی قابل بهره‌برداری است. سرشاخه‌های گلدار گیاه در تابستان چیده شده در بسته‌هایی می‌ریزند که بتدریج در سایه خشک شود و رنگ آن عوض نشود.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه قنطوریون صغیر در حدود 2/ 1 درصد ماده اریتروسنتورین 157]، یک گلوکوزید، نوعی رزین به نام سنتوری رزین 158]، کمی قند و ... وجود دارد.

خواص- کاربرد

قنطوریون صغیر طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت خیلی گرم و خشک
ص: 81
است. اغلب در کنار آبهای راکد می‌روید و تمام اعضای هوایی گیاه تلخ و گزنده است.
خوردن این گیاه انسداد مجاری را باز می‌کند، مسهل، پاک‌کننده و خشک‌کننده است و جاذب بلغمهای لزج مخاطی از اعماق بدن می‌باشد. اگر 10 گرم از شاخه و برگ و گل آن را در 350 گرم آب بپزند تا به نصف برسد و پس از آن، آن را خوب بمالند که عصاره آن خارج شود و سپس صاف نمایند و با شکر مخلوط کرده بیاشامند برای تنقیه دماغ و اعصاب و صرع و سختی تنفس و اخلاط خونی از سینه و تسهیل خروج صفرا و زردآب و سودا و بلغم لزج و تسکین درد مفاصل و باز شدن انسداد کبد و طحال و رفع سختی طحال و دفع ضرر سموم گزندگان بخصوص عقرب بسیار نافع است. اگر جوشانده 10 گرم آنکه با کمی قند شیرین شود بخورند به عنوان تب‌بر برای قطع تب نافع است و اگر با ماء الاصول خورده شود برای درد پشت و درد مفاصل و سیاتیک بسیار مفید است. شرح ماء الاصول در آخر این بخش آمده است. شستن و کمپرس اعضای بدن با دم‌کرده گیاه برای کزاز نافع است و اگر 18 گرم گیاه با روغن کنجد دم کرده و اماله شود برای تسکین سیاتیک و درد پشت بی‌نظیر است زیرا اخلاط صفراوی و سوداوی و بلغمی لزج را خارج می‌سازد و دردها را تسکین می‌دهد. البته در این مورد نباید اسراف شود زیرا ممکن است موجب اسهال خونی شود. ضماد ساقه‌های گلدار و برگ آن برای التیام جراحات و زخمهای تازه و کهنه و نرم کردن ورمهای سفت و غده‌های سفت رکتوم در ناحیه بواسیر بسیار مفید است. اگر ضماد آن با پیه تهیه شود از شکافتن و باز شدن و پریشان شدن جراحتهای بزرگ تازه و کهنه جلوگیری می‌نماید و ورم آنها را تحلیل برده و التیام می‌دهد. مصرف عصاره آن نیز از نظر خواص تحلیل و خشک کردن و جمع کردن ورمها و زخمها شبیه مصرف اعضا و شاخه‌های گلدار گیاه است.
به‌طور کلی مقدار خوراک قنطوریون صغیر از گرد گیاه خشک 4- 1 گرم و در جوشانده آن تا 10 گرم است. برای تهیه عصاره قنطوریون صغیر شاخه‌های گلدار و خشک آن را گرفته و 8 برابر آن نیز آب مقطّر جوش آماده می‌کنند. ابتدا شاخه‌های گلدار گیاه را با 6 واحد از آب جوش مخلوط کرده و 12 ساعت دم می‌کنند و سپس آن را با فشار صاف نموده و می‌گذارند که ته‌نشین شود و تفاله آن را در 2 واحد آب جوش باقیمانده ریخته و دم می‌کنند و صاف می‌نمایند. دو صاف شده را مخلوط کرده
ص: 82
در حمام ماریه 159] تا حد عصاره نرم قوام می‌آورند و حفظ می‌کنند. مقدار خوراک از این عصاره برای رفع تبهای نوبه‌ای و سایر ناراحتی‌های یاد شده 5- 3/ 0 گرم در هر بار است.
در فرانسه معمول است 60- 50 گرم از سرشاخه‌های گلدار خشک قنطوریون صغیر را در یک لیتر سرکه سفید مدت 12 ساعت خیس می‌کنند و سپس دم‌کرده و صاف می‌نمایند و یک گیلاس از آن را قبل از هر غذا می‌خورند برای رفع کهیر مفید است.
ماء الاصول: شربتی است که معمولا از ترکیب تعدادی از ریشه‌های گیاهان مختلف تهیه می‌شود و برای بیماری‌های مختلف ترکیبات مختلف دارد. در زیر روش تهیه یکی از انواع آن را که متناسب با بیماری‌های مذکور در این بخش است، شرح می‌دهیم.
ماء الاصول: تخم رازیانه 18 گرم، تخم کرفس 18 گرم، انیسون 18 گرم، پوست ریشه رازیانه 22 گرم، پوست ریشه کپر 22 گرم، ریشه کرفس 22 گرم، ریشه شیرین‌بیان 14 گرم، مویز بدون دانه 170 گرم، انجیر سفید 20 عدد، تخم کاسنی 14 گرم، نخود پوست گرفته شده نیم‌کوفته 45 گرم، جو پوست گرفته 30 گرم، پرسیاوشان 14 گرم. اجزائی که باید کوبیده شود نیم‌کوب کرده و مجموع را در 4 لیتر آب بپزند تا تبدیل به 2 لیتر شود و آن را صاف نمایند برای مصرف آماده است.
مقدار خوراک آن هربار 170 گرم است که ممکن است با معجون گل سرخ خورده شود. ماء الاصول برای تسکین درد مفاصل و اعتدال بخشیدن به مواد بلغمی بدن مفید است.
گونه دیگری از این گیاه نیز در ایران می‌روید و از داروهای تب‌بر و مقوی معده است و به علت اهمیت به شرح آن می‌پردازیم.
نام علمی این گیاه‌Centaurium roxburghii (G .Don) Druce و مترادفهای آن:Erythraea roxburghii G .Don وChironia centaurioides Roxb . می‌باشد. گیاهی است خیلی کوچک علفی که بلندی آن از 20 سانتی‌متر نیز کمتر است.
برگها کوچک باریک دراز در طول مجرد ساقه. گلهای آن صورتی زیبا با دم‌گل بلند.
واریته‌ای از این گیاه به نام‌C .r Var macrantha Blatter در بلوچستان در جاده
ص: 83
مرزبان دیده شده است. در هندوستان نیز انتشار دارد.
این گیاه تلخ بسیار مقوی معده و تب‌بر است. در گزارش دیگری آمده است که ریشه گیاه خنک‌کننده و ضد روماتیسم است [کروست و پتلو].
ص: 84

قنطوریون کبیر

اشاره

به فارسی «لوفای کبیر» و در کتب طب سنتی با نامهای «قنطوریون غلیظ» و «قنطوریون کبیر» نامبرده شده است. به فرانسوی‌Grande centauree وCentauree officinale و به انگلیسی‌Centaury گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Centaurea officinalis یاcentaurium Centaurea می‌باشد.

مشخصات

قنطوریون کبیر گیاهی است چندساله و بلند که ارتفاع آن در دامنه‌های آلپ فرانسه که بومی آنجاست 5/ 1- 1 متر می‌رسد. برگهای آن سبز تیره شبیه برگ با دندانه‌های ریز مثل ارّه است. گلهای آن قرمز بنفش و ریشه آنکه مهمترین قسمت دارویی آن است دراز، ضخیم که طول آن بیش از 1 متر تا 2 متر نیز می‌رسد. سفت، سرخ رنگ و سرشار از شیره نباتی سرخ‌رنگ به رنگ خون، طعم آن تلخ و گس و کمی معطّر است. این گیاه در دامنه‌های رو به آفتاب، کوههای مناطق معتدل و در اروپا در دامنه‌های آلپ می‌روید. در تابستان گل و تخم می‌دهد. این‌گونه تا به حال در ایران دیده نشده است.
ص: 85

خواص- کاربرد

قنطوریون کبیر از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و خواص عصاره ریشه آن در تمام موارد از خواص سایر قسمتهای گیاه بیشتر و قوی‌تر است. به‌طور کلی ریشه آن اشتهاآور، مقوی معده و عرق‌آور است و برای التیام زخمها اثر سریع دارد. ریشه آن دارای خواص مختلف و ظاهرا در برخی موارد متضاد است. از یک طرف به سبب حرارت و حدتی که دارد مدّر و قاعده‌آور است و اخراج جنین مرده را تسهیل می‌کند و بازکننده انسداد و پاک‌کننده دماغ و سینه و امثال آن است و از طرف دیگر به سبب خاصیت قبضی که دارد برای قطع خونریزی و التیام جراحتها و زخمهای رطوبی مفید است و برای تنگی نفس، سختی تنفس، سرفه کهنه، خونریزی مزمن، درد پهلو، پیچش و درد شکم، انسداد کبد و طحال، استسقا، یرقان، سختی و صلابت کبد و طحال مفید است. برای کشتن کرمهای روده و اخراج آنها نیز نافع است. شیاف آن در مهبل زن برای ازدیاد ترشح عادت ماهیانه و اخراج جنین مؤثر است. ضماد تازه یا خشک آن به تنهایی یا توأم با سایر مرهمها برای به هم آوردن زخمها و جراحتهای تازه و التیام زخمهای کهنه و تازه و تسکین دردهای عصبی سیاتیک و در موارد شکستن اعضا بسیار مؤثر است. در مورد سایر خواص مانند قنطوریون صغیر ولی ضعیف‌تر از آن است. قنطوریون کبیر برای دماغ مضّر است و لذا باید از عسل و شیرینی استفاده کرد. مقدار خوراک آن در هربار 9- 8 گرم است که با آب خورده شود.
ص: 86

گل گندم

اشاره

به فارسی «گل گندم» نامیده می‌شود. یکی دیگر از قنطوریونها است. به فرانسوی‌Barbeau وCentauree Bleuet وBleuet وBluet و به انگلیسی‌Blue bottle وCorn flower گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae تیره فرعی‌Tubuliflorae نام علمی آن‌Centaurea cyanus L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است یکساله یا دوساله، بلندی آن 70- 40 سانتی‌متر، ساقه و برگهای آن پوشیده از تارهای پنبه به رنگ مایل به سفید، برگهای آن ریشه‌ای نیزه‌ای و گلهای آن آبی و گاهی سفید است. طبق گل آن در انتهای ساقه ظاهر می‌شود، در وسط آن گلهای کوچک و منظم ولی اطراف آن گلهای درشت نامنظم و اغلب عقیم وجود دارد. میوه آن سفید و به یک دسته تارهای حنایی رنگ منتهی می‌شود.
این گیاه در تمام مناطق نیمکره شمالی پراکنده است و اغلب در مزارع غلات می‌روید و به همین علت آن را به فارسی گل گندم و به انگلیسی گل ذرت نامند. در ایران در تمام مناطق کشور دیده می‌شود و تاکنون در مناطق شمال ایران در منطقه البرز و اطراف تهران و بلوچستان و خراسان و کرمانشاه شناسایی شده است. نام محلی آن در بلوچستان «گل توکنا» و «کوراق» است. بیشتر از گلها و سرشاخه‌های گلدار گیاه استفاده می‌شود.
ص: 87
گل گندم