گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد پنجم
خواص- کاربرد





در هند از گلهای گزنه سفید به عنوان قابض ملایم برای بند آوردن خون، داروی خواب‌آور و تصفیه کننده خون همچنین برای بند آوردن خون بواسیر تجویز می‌کنند.
جوشانده آن را برای رفع ضعف و در موارد کلروز مصرف می‌کنند. در اسپانیا از ریشه آن به عنوان قابض و محلل و برای التیام زخم به کار می‌رود. از گلهای آن برای قطع اسهالهای ساده استفاده می‌شود. از نظر طبیعت گرم و خشک است و از نظر خواص مدّر است و جوشانده آن در مورد قطره‌قطره ادرار کردن و یا کم ادرار کردن بسیار مفید است. در این موارد از جوشانده 20 گرم گیاه در یک لیتر آب استفاده می‌شود که فنجان فنجان بخورند. از گلهای آن به عنوان قابض، تصفیه‌کننده خون و بند آوردن خون بخصوص در خونرویهای از بواسیر و قطع اخلاط خونی و بند آوردن اسهال استفاده می‌شود. شیره گیاه برای مقابله با ضعف و سستی بخصوص در موارد بیماری کلروز دختران جوان و کم‌خون و قطع ترشحات و خونروی‌های خارج از موعد عادت ماهیانه به کار می‌رود. اگر 100 گرم تنطور گیاه با 1000 گرم شربت ساده قند را مخلوط و هر ساعت یک قاشق سوپ‌خوری از آن خورده شود اثرش
ص: 220
مانند اثر شیره گیاه است. اگر گرد گل گزنه سفید را به مقدار حدود 3/ 1 قاشق چای‌خوری با غذا بخورند برای تصفیه خون و سایر آثار دارویی گیاه بسیار مفید است. جوشانده گیاه به عنوان مدّر، صفرابر، کمی مخدّر و مفرح نیز تجویز می‌شود.
گونه‌های دیگری از این گیاه که خواص مشابهی دارند و از نظر شکل نیز خیلی شبیه‌اند و فقط اختلافاتی در رنگ گل و برگ دارند وجود دارد که به‌طور مختصر به ذکر معروف‌ترین آنها می‌پردازیم:
1.Lamium maculatum L . به فرانسوی‌Lamier tachete و به انگلیسی‌Spotted dead nettle گفته می‌شود. گلهای آن قرمز و روی برگهای آن لکه‌های سفید یا سیاه دیده می‌شود. این گیاه در ایران در همان مناطق رویش گزنه سفید می‌روید.
2. گزنه زرد یا گزنه بدبو نام علمی آن‌Lamium galeobdon Crantz .. به فرانسوی آن راOrtie Jaune و به انگلیسی‌Yellow dead nettle می‌نامند. گیاهی است چندساله گلهای آن زرد درشت و دارای بوی ناپسندی است. در ایران در گیلان در شمال ایران و در کلاردشت دیده می‌شود. در کتب طب سنتی این گیاه را «حرف اصفر» نام می‌برند.
توضیح: نام علمی این گیاه را فلور ایران‌Lamium galeobdolon L . و مترادفهای آن راL .galeobdolon Crantz . وL .luteum Huds نام می‌برد.
3.Lamium purpureum L . که در کتب طب سنتی با نامهای «قریص احمر» و «المنتنه» نام برده می‌شود. به فرانسوی‌Lamier pourpre گفته می‌شود. گیاهی است کوچک با گلهایی به رنگ بنفش بیشتر در مزارع می‌روید. این گیاه در اروپا، در سیبری و در آسیا و شمال افریقا انتشار دارد. گلهای آن خیلی برای زنبور عسل جاذبه دارد. از نظر خواص شبیه گزنه سفید است و به عنوان قابض برای التیام زخمها بخصوص در موارد خنازیر مصرف می‌شود.
4.Lamium amplexicaule L . به انگلیسی‌Henbit گفته می‌شود. گیاهی است یکساله به بلندی 20- 5 سانتی‌متر کمی پوشیده از کرک. برگهای پایین تخم‌مرغی مایل به گرد و برگهای بالای ساقه کلیه‌ای، بدون دمبرگ می‌باشد. این گیاه در اطراف تهران، در کرج و در گیلان در شمال ایران در لاهیجان و ایسپیلی ییلاق، بین قزوین و رشت و رستم‌آباد و رودبار و در آذربایجان در اطراف تبریز، در خراسان، در کرمانشاه در اطراف طاق‌بستان، در قصر شیرین در کوه دالاهو و کوه ریجاب، در
ص: 221
خرّم‌آباد و بروجرد و در گنج‌نامه همدان و در جنوب در شیراز در دشت ارژن و در مراتع میان کتل در بوشهر و در بلوچستان در مرزهای شرقی در بروجرد دیده می‌شود.

خواص- کاربرد

در هند از گیاه به عنوان محرّک، ملیّن و معرّق و ضد روماتیسم استفاده می‌شود.
در این گیاه مقداری قابل ملاحظه‌ای کاروتن و ویتامین‌C وجود دارد. گزارشی از استرالیا هست که این گیاه در علوفه گاوان ایجاد مسمومیت کرده است. [ولث اف ایندیا].
ص: 222

گزنه

اشاره

به فارسی «گزنه» و در کتب طب سنتی با نام «انجره» و «نبات النّار» نامبرده می‌شود.
نام محلی آن در گیلان در شمال ایران «هرتیکه» است. به فرانسوی‌Ortie و به انگلیسی‌Nettle گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Urticaceae و دارای گونه‌های متعددی است که در اینجا به شرح سه گونه عمده آنکه از نظر خواص طبی گیاهی مورد توجه هستند و در ایران می‌رویند، می‌پردازیم:

1. گزنه درشت

اشاره

به فارسی «گزنه» و «گزنه دوپایه» و در کتب طب سنتی با نام «انجره کبیر» و عربی آن «قریص» آمده است. به فرانسوی‌Ortie dioique وGrande Ortie و به انگلیسی‌Large nettle ،Greater nettle .،Stinging nettle وCommon nettle گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Urticaceae نام علمی آن‌Urtica dioica L . می‌باشد.

مشخصات

گزنه درشت یا انجره کبیر گیاهی است چندساله، ساقه آن 4 گوشه و بلندی آن تا یک متر می‌رسد و پوشیده از تار و پرزهای چسبناک و ساختمان آن به شدت لیفی می‌باشد. برگهای آن متقابل بیضی بزرگ نوک‌تیز با دندانه‌های درشت و رگبرگهای
ص: 223
خیلی مشخص. گلهای آن به رنگ سبز روشن یا کمی زرد، معمولا در دو پایه جداگانه ماده و نر قرار دارند. علامت و نشانه پایه ماده این است که گلهای خوشه‌ای آن پس از عمل تلقیح و شروع تشکیل میوه از حال افراشته به صورت خمیده درمی‌آید. ریشه گزنه درشت، خزنده است و در فواصل مختلف ریشکهای تازه از آن روییده و منشاء ساقه هوایی و گیاه جدیدی می‌شود و به همین دلیل این گیاه به سرعت گسترش می‌یابد.
پرزها و تارهای مخروطی شکل که گیاه را پوشانیده چسبناک و گزنده است و پس از لمس کردن پرزها به پوست دست می‌چسبد و ترشحات سوزاننده‌ای از جنس اسید فورمیک از خود وارد پوست می‌کند که ایجاد سوزش، خارش، و ناراحتی می‌نماید.
تخم آن نرم، برّاق و کمی پهن و تیره‌رنگ است از تخم کنجد بزرگتر و کمی شبیه تخم کتان است.
گزنه درشت در باغها و نقاط سایه‌دار کنار پرچینها، کنار جاده‌ها و خانه‌ها در مناطق مختلف شمال ایران و دامنه‌های البرز و ییلاقات اطراف تهران به‌طور خودرو می‌روید. شاخه‌های جوان گزنه درشت خوردنی است و پس از چیدن خشک کرده در ترکیب غذای طیور استفاده می‌شود و بعلاوه علوفه خوبی برای گاوان شیرده می‌باشد.
از برگهای جوان آن نظیر اسفناج استفاده می‌شود. و از گلهای آن قبل از رسیدن میوه به صورت له شده مخلوط با تخم‌مرغ پخته برای تغذیه جوجه پرندگان استفاده می‌شود.
تکثیر گزنه از طریق کاشت دانه آن و یا با کاشت قطعات ریشه‌دار گیاه انجام می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی وجود ماده لسیتین 306] و گلوکوزیدی با اثر قرمزکننده پوست و به علاوه لعاب، تانن و فورمیک اسید[307] و چند املاح معدنی و گوگرد در گیاه گزنه تأیید شده است. از سرشاخه‌های گیاه ماده رنگی به نام اورتی‌سین 308] گرفته می‌شود.
ص: 224

2. گزنه کوچک

اشاره

به فارسی «گزنه کوچک» و «گزنه یک پایه» و در کتب طب سنتی با نام «انجره صغیر» آمده است. به عربی «حرّیق» گفته می‌شود. به فرانسوی آن راOrtie brulante وPetite ortie وOrtie romaine و به انگلیسی‌Smaller -nettle وDwarf stinger می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Urticaceae نام علمی آن‌Urtica L .Urens L . و مترادف آن‌Urtica minor Lam . می‌باشد.

مشخصات

گزنه کوچک یا انجره صغیر گیاهی است علفی، خیلی کوچک که بلندی آن از 5/ 0 متر کمتر است. ساقه آن کاملا چهارگوشه نیست و زوایای آن کمی پهن و قوسی است. تمام اعضای هوایی گیاه از پرزها و تارهای بسیار گزنده و سوزان و چسبناک پوشیده شده‌اند. برگهای آن سبز روشن، متقابل با کناره دندانه‌دار و بیضی شکل است.
در این گیاه گلهای نر و ماده روی یک پایه قرار دارند و به رنگ سبز روشن یا کمی زرد در طول تابستان و پاییز ظاهر می‌شوند.
این گیاه از نظر سرعت انتشار مانند انجره کبیر نیست و فقط در باغها و اراضی مزروع می‌روید. در ایران در شمال ایران در گیلان، مازندران، گرگان، بندر گز و ییلاقات اطراف تهران و در آذربایجان، لرستان، پشت‌کوه، در خوزستان در اطراف بهبهان و در فارس در کمارج، بوشهر و شیراز می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی وجود فورمیک اسید و نوعی گلوکوزید قرمزکننده پوست و یک آلکالوئید در گیاه تأیید شده است.

خواص- کاربرد

در هند از شیره گیاه برای تحریک پوست در استعمال خارجی مصرف می‌شود. از ریشه آن به عنوان مدّر و جوشانده گیاه را به عنوان مدّر، قابض، قاعده‌آور، ضد انگل و کرم‌کش و در موارد التهاب کلیه، وجود خون در ادرار[309]، مفرط بودن خون عادت ماهیانه و ضعف و زردی تجویز می‌کنند.
ص: 225
از نظر طبیعت حکمای طب سنتی هر دو گونه یاد شده را شبیه یکدیگر و گرم و خشک می‌دانند. پرزها و تارهای گزنه مجوف هستند و با غده‌ای در گیاه در ارتباط می‌باشد که ترشحات غدّه از طریق مجرای تارها و پرزها در تماس با پوست بدن انسان داخل پوست شده، موجب تحریک و خارش و سوزش و قرمز شدن پوست می‌شود و در برخی موارد پوست را زخم می‌کند.
از نظر خواص گزنه‌ها به صورتهای مختلف داخلی و خارجی مصرف می‌شوند.
گزنه معرّق، مدّر و قاعده‌آور است و برای ازدیاد ترشح ادرار و عادت ماهیانه و شیر و عرق نافع است. برای نرم کردن ورمهای سفت در استعمال خارجی به کار می‌رود.
نیروی جنسی را زیاد می‌کند، سینه، ریه و معده را از اخلاط پاک می‌کند. دهانه رحم و گرفتگی‌های کبد را باز می‌کند. در علاج بیماری قند و بند آوردن خونروی مؤثر است.
شیره گیاه و جوشانده گیاه مقدار قند در ادرار بیماران قند را کاهش می‌دهد. برای این کار اگر جوشانده 30 گرم برگ گزنه خرد شده در 200 گرم آب تهیه و 4- 3 بار در شبانه‌روز خورده شود یعنی هربار 3/ 1 یا 4/ 1 جوشانده خورده شود آثار بسیار نافعی برای کاهش قند ادرار دارد. خوردن دم‌کرده برگ گزنه با ماء الشعیر (منظور از ماء الشعیر جوشانده جو است به این ترتیب که مقداری جو را در 20 برابر وزن خود آب بریزند و آن‌قدر جوش دهند که 5/ 2 آن بماند و صاف کنند). برای بیماری‌های سینه، مانند تنگی نفس، انتصاب نفس و پاک کردن سینه از اخلاط لزج و غلیظ نافع است. (منظور از انتصاب نفس بیماری است که انسان نمی‌تواند به راحتی نفس بکشد، مگر آنکه راست به خط مستقیم بنشیند و گردن را راست نگهدارد و سر را بالا بگیرد تا نفس بیرون آید.)
گذاردن برگ تازه کوبیده آن در بینی خونریزی را قطع می‌کند و اگر 2 گرم برگ کوبیده گزنه با 2 گرم مرمکی مخلوط و شیاف شود، بسیار قاعده‌آور است. ضماد برگ تازه آن برای بند آوردن خونروی از بینی، برآمدگی رحم، تحلیل آبسه، دمل و سر باز کردن دمل و قطع زگیل نافع است بخصوص اگر ضماد با عسل مخلوط شده باشد، اثرش بیشتر است و در ضمن برای رفع پیچیدگی‌های عصب نیز مفید است. اگر ضماد برگ تازه آن با نمک تهیه شود برای گذاردن در محل زخم گزش سگ هار به عنوان کارهای مقدماتی قبل از رسیدن به پزشک مفید است. ضماد پخته آن با روغن زیتون برای رفع ورم بناگوش نافع است. ضماد خاکستر آن با نمک برای التیام زخمها مفید است. ریشه آن با ماء الشعیر برای پاک کردن سینه و ریه و تخم آن برای قطع
ص: 226
سرفه و تنگی نفس و استسقا و اخراج زردآب و بلغم لزج و رفع ناراحتی‌های طحال، کلیه و تقویت نیروی جنسی و با سکنجبین برای تسکین درد طحال، پهلو و کلیه مفید است. دم‌کرده آن با ریشه شیرین‌بیان برای پاک کردن مثانه از چرک و خوردن تخم آن با تخم کرفس و شیر گوسفند بسیار مهیج و مقوی نیروی جنسی و اگر تخم آن با سرکه رقیق خورده شود، مسهل بلغم است. ضماد تخم آن با عسل برای التیام زخمها و زخمهای سرطانی نافع است و پاشیدن گرد تخم آن و گرد برگ آن برای خشک کردن زخمهای خورنده و سرطانی مفید است. گزنه برای کلیه و روده‌ها مضر است. از این نظر باید با صمغ عربی و کتیرا خورده شود. مقدار خوراک آن حد اکثر 10 گرم و بیشتر از آن خطرناک و کشنده است.
در جوشانده‌ها 40- 30 گرم برگ در 1000 گرم آب برای مصرف دو روز که بتدریج فنجان فنجان خورده شود کافی است. در صورت بروز عوارضی پس از خوردن آن باید از نوشابه‌های سرد و آب میوه‌های سرد و چیزهای لعابدار استفاده کرد. روغن آن اثرش بیشتر از تخم آن است. غرغره و مضمضه شیره تازه گزنه برای رفع التهاب لثه و ورم لوزه بسیار مفید است. در مصارف داخلی از عصاره گزنه 100- 30 گرم در روز معمول است که با آب رقیق کرده و بتدریج بخورند.
در فرانسه از جوشانده 60- 30 گرم شاخه‌های گزنه در یک لیتر آب روزی 3- 2 فنجان می‌خورند برای تسکین التهاب کهیر مفید است.
در مورد بعضی بیماری‌ها که لازم است خون از قسمتهایی از بدن که ایجاد ناراحتی کرده به قسمت دیگر متوجه شود یعنی اورتیکاسیون 310] می‌نمایند. به این ترتیب که با شاخه‌های گزنه تازه روی قسمتی از پوست ضربه وارد می‌آورند و در اثر تحریک، خون به این قسمت از پوست متوجه می‌شود و این کار بخصوص در موارد حمله‌های نزله مختنق که با سرخجه مرکب می‌شود سودمند است و همچنین برای رفع بی‌حسّی اعضای بدن، بی‌اختیاری اعضا که در اثر سکته ناقص حادث می‌شود، روماتیسمهای مزمن، قطع شدن عادت ماهیانه و نظایر آنکه توجه دادن خون به عضوی مورد نظر باشد، طبق توصیه زیر نظر پزشک عمل می‌شود. مجددا تکرار می‌شود که اسراف در خوردن گزنه مضر و خطرناک است و ممکن است موجب قطع ترشح ادرار شود. خوردن تخم گزنه بیش از حد اعتدال و مجاز اسهال شدید و
ص: 227
خطرناک ایجاد می‌کند. لذا مصرف آن باید زیر نظر پزشک باشد. در طب سنتی بیشتر معمول است از تخم گزنه استفاده می‌شود.

نسخه مصرفی برای جلوگیری از ریزش مو و تقویت مو

سرشاخه‌ها و برگ و ریشه گزنه، آراقیطون 311]، ژانسیان 312]، هوفاریقون 313] را گرفته کاملا خرد و نرم کرده و با آب داغ (80 درجه سانتی‌گراد) مخلوط نموده و شیره آن را بگیرند. این عصاره را داخل پمادی متشکل از چربی مغز قلم گاو کنند. پماد حاصل داروی بسیار مؤثری برای جلوگیری از ریزش مو و رشد مو و تقویت مو می‌باشد.

3. گزنه یونانی

به فرانسوی‌Ortie grecque وOrtie pilule گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Urticaceae نام علمی آن‌Urtica pilulifera L . می‌باشد.
گزنه یونانی برخلاف دو گونه فوق که گیاه چندساله بودند گیاهی است دوساله و بندرت یکساله. شکل ظاهری گیاه شبیه سایر گونه‌ها و پوشیده از تار و پرز و بلندی آن تا یک متر می‌رسد. تخم آن دارای لعاب و ماده روغنی ثابت زیادی است. از نظر خواص مشابه سایر گونه‌ها می‌باشد. این گیاه در مازندران در درّه هراز، در غرب ایران در کرمانشاه در اطراف کرند، سرپل ذهاب، در لرستان، در اندیمشک، در بهبهان، در فارس در جهرم و کنار تخته دیده می‌شود.

سایر بررسی‌ها و تحقیقات که در مورد گیاه گزنه دوپایه در جهان به عمل آمده است.

یکی از کارشناسان گیاه‌درمانی معاصر آن‌چنان به خواص درمانی گزنه اعتقاد دارد که آن را یکی از پرکاربردترین گیاهان دارویی می‌داند. البته این نظر کمی اغراق است ولی به‌هرحال طبق تحقیقاتی که شده است گزنه در مصرف خارجی ممکن است برای درمان و کاهش درد نقرس و به صورت مصرف داخلی برای کنترل تب ینجه و
ص: 228
کاهش فشار خون و انواعی دیگر از بیماری‌ها مؤثر باشد.
گزنه قبل از اینکه از نظر خواص درمانی مورد توجه قرار گیرد، در روزگاران کهن برای بافتن پارچه کاربرد داشته است. باستان‌شناسان در گورستانهایی در دانمارک مربوط به عهد برونز اجسادی را ملاحظه کرده‌اند که کفنهای آنها از الیاف گزنه بافته شده است. در رومان بی‌نوایان ویکتور هوگو پارچه‌های بافته شده از گزنه را در ردیف کانوا[314] نام می‌برد. در جنگ جهانی اول که تولید پنبه رو به کاهش گذارده بود، پارچه‌های بافته شده از گزنه جای پارچه‌های پنبه‌ای را گرفته بود. مصارف درمانی گزنه نیز جدید نیست و از روزگاران کهن آغاز شده است. در اوایل قرن سوم قبل از میلاد، سقراط، عصاره گزنه را به صورت مصارف خارجی برای درمان مارگزیدگی و عقرب گزیدگی و به صورت خوردنی به عنوان تریاق رفع مسمومیتهایی که در اثر گیاهان سمّی نظیر شوکران و بنگ‌دانه 315] ایجاد شده، توصیه می‌نمود. سربازان رومی در شرایط سرمای سخت برای گرم شدن، ساقه‌های گزنه را به بدن خود مثل شلّاق می‌زدند و این روش جلب خون برای گرم شدن راUrtication نامیدند که هنوز هم در درمان برخی انواع روماتیسم و دردهای مفاصل و نقرس مرسوم است. کارشناسان گیاه‌درمانی اروپا در روزگاران کهن دم‌کرده گزنه را برای درمان سرفه و سل و از دود کردن برگهای خشک آن برای تسکین آسم استفاده می‌کردند، روشی که هنوز هم متداول است. بعلاوه گزنه را برای درمان بیماری‌های ناشی از کمبود ویتامین و قطع خونریزی بخصوص قطع خونریزی از بینی تجویز می‌کردند. ضمنا عصاره گزنه شهرتی در مورد تحریک رویش مو پیدا کرد و در قرن نوزدهم به صورت یکی از اجزاء اصلی ترکیبات دارویی تجارتی برای رشد موی سر مصرف می‌شد. کارشناسان معروف گیاه‌درمان انگلیسی در قرن هفدهم‌Nicholas Culpeper کلیه خواص گزنه را که قبل از او توصیه شده بود، تأیید می‌کرد و یک خاصیت جدید نیز به آن اضافه نمود و آن این بود که جوشانده برگهای گزنه در سرکه به‌طور محسوسی برای تحریک افزایش عادت ماهیانه مؤثر است. زنان سرخ‌پوست امریکایی معتقدند که خوردن دم کرده برگهای گزنه در دوران بارداری موجب استحکام استخوان‌بندی، تقویت جنین و تسهیل زایمان می‌شود. بعلاوه آن را برای قطع خونریزی‌های رحمی پس از زایمان نیز
ص: 229
تجویز می‌کنند. مهاجران اولیه اروپایی به امریکا از این توصیه‌ها استقبال نموده و عمل می‌کردند و حتی برای افزایش شیر مادر نیز به کار می‌بردند. پزشکان متجدد قرن نوزدهم گزنه را در درجه اوّل به عنوان مدّر برای درمان ناراحتی‌های مجاری ادرار، مثانه و کلیه توصیه می‌کردند و حکمای امریکایی معروف آن زمان گزنه را یکی از بهترین داروها برای قطع خونریزی و اسهال کودکان و بواسیر و اکزما می‌دانستند.
کارشناسان گیاه‌درمانی معاصر امریکا گزنه را به عنوان تونیک برای تقویت عمومی بدن توصیه می‌کنند.

آثار گزنه برای نقرس

تحقیقات جدید علمی در آلمان نشان می‌دهد که دم کرده گزنه و عصاره گزنه برای کاهش درد نقرس مفید است. طبق نظر کارشناسان گیاه‌درمانی معروف آلمانی به نام دکترRudolph Fritz Weiss اثر گزنه برای کاهش درد نقرس خیلی فوری نیست ولی مصرف درازمدت آن آثار قطعی در کاهش درد دارد. دکتر جیمز دوک یکی از صاحب‌نظران گیاه‌درمانی در وزارت کشاورزی امریکا که خود از بیماری نقرس رنج می‌برد آثار درمانی و کاهش درد نقرس را برای گزنه تأیید می‌کند ولی ترجیح می‌دهد که از اورتیکاسیون استفاده شود. آقای دوک می‌گوید اخیرا پس از اینکه یک هفته درد شدید داشتم به پزشک مراجعه کردم او قرصهایی داد که تا حدودی در کاهش درد مؤثر بود، ولی درد نقرس در شانه‌های من از بین نرفت تا اینکه شانه‌هایم را با ساقه‌ها و برگهای گزنه شلاقی کردم یعنی اورتیکاسیون نمودم. ابتدا سوزشهای شدید حاصله در اثر تماس گزنه با پوست موجب شد که فورا درد نقرس را دیگر حس نکنم یعنی درد را تحت الشعاع قرار داد ولی پس از یک شب درد به کلی رفع شد به‌طوری که روز بعد چندین کیلومتر بدون درد دویدم و هیچ دردی احساس نکردم.

اثر گزنه در فشار خون

گزنه از گیاهان مدّر است. در آلمان که کار گیاه‌درمانی از سایر کشورها پیشرفته‌تر و گسترده‌تر است مرسوم می‌باشد گزنه را برای کاهش فشار خون تجویز می‌کنند. دکترWeiss می‌نویسد: عصاره گزنه به‌طور قطع در مواردی که داروهای مدّر مفید است اثر درمانی مفید دارد. و آثار آن در مقایسه با داروی شیمیایی تجارتی‌Thiazide بسیار خوب است با این تفاوت که عوارض جانبی زیادی ندارد و از طرف بیماران خوب
ص: 230
تحمل می‌شود. فشار خون یک اختلال جدّی است که باید خیلی زود کنترل شود. اگر در نظر دارید با مصرف گزنه درمان شوید، بهتر است طبق مشورت و نظر کارشناس گیاه‌درمانی و پزشک حاذقی کار را هرچه زودتر آغاز کنید. گزنه ازThiazides سالمتر و کم‌ضررتر است ولی به‌هرحال مصرف کلیه مدّرها، پتاسیم بدن را که از عناصر بسیار لازم و ضروری است، سریعا خارج می‌سازند بنابراین اگر گزنه مصرف می‌کنید حتما از خوراکی‌های غنی از پتاسیم نظیر سبزی‌های برگی و موز در رژیم غذایی خود استفاده کنید. زنان باردار و مادران شیرده باید از خوردن داروها و گیاهان دارویی مدّر اجتناب کنند.

گزنه در درمان ناراحتی‌های قلبی ناشی از جمع شدن مایع

معمولا پزشکان برای درمان ناراحتی‌های قلبی ناشی از جمع شدن آب، داروهای مدّر تجویز می‌کنند. درمان ناراحتی‌های قلبی مستلزم دقت و حذاقت زیادی است اگر در نظر دارید از گزنه در این قبیل موارد استفاده کنید این کار را زیر نظر متخصص حاذقی انجام دهید.

گزنه برای درمان تب ینجه

یک پژوهش جدید در دانشکده طبیعت‌درمانی در پرتلند امریکا نشان می‌دهد که مصرف دو کپسول هریک دارای 300 میلی‌گرم گزنه خشک منجمد موجب می‌شود که علایم و ناراحتی‌های تب ینجه بکلی از بین برود، این کپسولها در بازار وجود ندارد و فقط در مراکز تحقیقاتی برای کارهای پژوهشی تهیه و مصرف می‌شود ولی به جای کپسولها می‌توان از دم‌کرده گزنه استفاده کرد که همان اثر را خواهد داشت.

اثر گزنه در رفع ناراحتی‌های قبل از عادت ماهیانه

گزنه ممکن است برای رفع ورم شدید و ناراحتی‌های قبل از عادت ماهیانه که در اثر جمع شدن و تراکم مایع ایجاد می‌شود کمک کند. و برای این کار باید چند روز قبل از آغاز عادت ماهیانه از دم کرده گزنه مصرف شود.
گیاه گزنه دارای مقدار زیادی ویتامین‌C می‌باشد و برای درمان ناراحتی‌های ناشی از کمبود ویتامین‌C بسیار مؤثر است. یک پژوهش علمی در آلمان نشان
ص: 231
می‌دهد که عصاره گزنه ممکن است علایم ورمهای غیر سرطانی پروستات را رفع کند.

مقدار و نحوه مصرف

برای تهیه عصاره گزنه در درمان نقرس و رفع ورم پروستات کافی است که آب و عصاره گزنه تازه را در دستگاه گرفتن عصاره سبزی بگیرید و مصرف کنید.
برای تهیه دم‌کرده گزنه در درمان فشارخون و رفع جمع شدن آب در بیماری‌های قلبی و تب ینجه 2- 1 قاشق مربّاخوری گیاه خشک گزنه را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش 15 دقیقه خیس کنید و 2 پیمانه در روز بخورید.
اگر تنطور گیاه مصرف می‌کنید 4/ 1 قاشق مربّاخوری تنطور گزنه دو بار در روز خورده شود. گزنه به کودکان زیر دو سال نباید داده شود و برای کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال با مقدار کم شروع و بتدریج تا حد مجاز افزایش داده شود.

نکات احتیاطآمیز در مصرف گزنه

سوزانندگی گزنه مسئله‌ای است که برای مقابله با آن لازم است که در موقع چیدن گیاه با دست‌کش و چکمه و شلوار بلند عمل شود. در مواردی که در اثر تماس گزنه سوزش شدید پوستی ایجاد شده باشد می‌توان از عصاره گزنه روی پوست مالید آرام خواهد شد. و یا با له شده گیاهانی نظیر مریم‌گلی، نعنا و رزماری موضع را ماساژ داد.
مصرف دم‌کرده غلیظ گزنه یعنی زاید بر حد مجاز ممکن است موجب تحریک معده و سوزش پوست و در برخی موارد شاش‌بند شود. در برخی از رژیمهای لاغری برای کاهش آب بدن خوردن گزنه توصیه می‌شود تا در نتیجه وزن کاهش یابد. این روش کاهش وزن صحیح و بهداشتی نیست. کاهش وزنی که در اثر خروج شدید آب بدن ایجاد شده باشد، ضمن اینکه ایجاد عوارض عدم تعادل پتاسیم می‌کند، بی‌درنگ پس از قطع رژیم، وزن به حالت اولیه برمی‌گردد. بهترین راه کنترل وزن، کاهش کالری روزانه با خوردن غذاهای کم‌چربی، خوراکهای غنی از الیاف گیاهی، ورزشهای هوازی و پیاده‌روی منظم می‌باشد.
گزنه در مورد خرگوش موجب تحریک انقباض رحم می‌شود بنابراین از نظر
ص: 232
احتیاط زنان باردار نباید مصرف نمایند. طبق توصیه سازمان نظارت بر خوراک و دارو در امریکا به استثنای زنان باردار، مادران شیرده، کودکان کمتر از دو سال و اشخاصی که از سایر انواع داروهای مدّر استفاده می‌کنند، مصرف گزنه برای بقیه اشخاص در حد بلامانع است مشروط بر اینکه زیر نظر متخصص و پزشک عمل شود.
ص: 233

علف دندان

اشاره

به فارسی «علف دندان» و در کتب طب سنتی با نام «حشیشة الاسنان» آمده است.
به هندی چیترا و چیتراکا گویند. به فرانسوی‌Dentelaire وDentelaire d ,Europe وPlumbagine و به انگلیسی‌Toothwort وLead Wort گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Plumbaginaceae نام علمی آن‌Plumbago europaea L . و مترادف آن‌Plumbago purpurea salisb . می‌باشد.

مشخصات

علف دندان گیاهی است علفی چندساله، بلندی ساقه آن 1- 4/ 0 متر. برگهای آن بیضی و موجی، باریک و خمیده، در پایین ساقه بزرگ و دراز و در بالای ساقه کوچک، بدون دمبرگ و قاعده برگها ساقه را در آغوش گرفته است. سطح فوقانی برگها زبر به رنگ سبز تیره و سطح تحتانی آن سبز روشن است. گلهای آن به رنگهای سفید و آبی و بنفش و قرمز که در تابستان به صورت گروه چندتایی در انتهای شاخه‌های گل‌دهنده ظاهر می‌شود. ریشه آن با طعم تند و گزنده در طب سنتی بیش از سایر اعضا گیاه مورد توجه است و کاربرد دارد.
این گیاه در مناطق بایر و سواحل خشک اروپا در منطقه مدیترانه و در شمال افریقا و غرب آسیا می‌روید. در ایران در مناطق شمال کشور، در قزوین، کوههای دیارجان و در آذربایجان در جنگلهای حسن‌بیگلو و در کردستان و خراسان به‌طور
ص: 234
خودرو دیده می‌شود.
علف دندان اروپائی
A
- گل

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه این گیاه وجود تانن، نشاسته، اسیدهای آلی و گلوکوزیدی به نام پلومباژین 316] تأیید شده است. طعم سوزاننده و گزنده ریشه این گیاه مربوط به وجود گلوکوزید فوق است.

خواص- کاربرد

ریشه این گیاه روی پوست اثر قرمزکننده و تحریک‌کننده دارد و ایجاد تاول می‌کند. استعمال داخلی این گیاه و ریشه آن به علت عوارض شدیدی مانند قی، دل‌پیچه و اسهال که ایجاد می‌کند متروک است و با اینکه در کتب طب سنتی مقدار 20- 15 سانتی‌گرم خوردن ریشه خشک آن غیر مضر تلقی می‌شود،
ص: 235
مع‌هذا در استعمال داخلی توصیه نمی‌شود زیرا در مزاجهای مختلف ممکن است به‌هرحال آثار سویی ایجاد نماید. در استعمال خارجی برای زخمهای سرطانی مفید است. ضماد ریشه گیاه روی عضو موجب تسکین دردهای لومباگو، سیاتیک و در بیماری‌های پوستی مانند جرب و کچلی مؤثر است. منتهی با اثر تاول‌زایی که دارد باید خیلی مراقبت شود. سابقا برخی از گدایان برای ایجاد زخم و تاول در سطح پوست بدن که موجب جلب ترحم اشخاص شود از له شده این گیاه استفاده می‌نمودند. در گذشته از ضماد این گیاه برای تسکین درد دندان نیز استفاده می‌کردند و نام آن هم از این خاصیت ناشی می‌شود.
گونه دیگری از این گیاه به نام علمی‌Plumbago zeylanica L . که به انگلیسی‌Ceylan leadwort گفته می‌شود در بلوچستان می‌روید. این گیاه را نیز به هندی چیترا و چیتراکا می‌نامند.

مشخصات

گیاهی است چندساله با ساقه‌های کمی چوبی به بلندی 150- 60 سانتی‌متر.
برگهای آن بیضی مثلثی و نوک‌تیز بدون دندانه به طول 8- 5/ 3 و به عرض 3- 2 سانتی‌متر. گلهای آن سفیدرنگ و خوشه‌ای. میوه آن کمی دراز و نوک‌باریک به صورت پوشینه است. قسمت مورد استفاده آن در طب سنتی پوست ریشه، برگ، گیاه و در آخر شیره گیاه است.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه ماده پلومباژین وجود دارد که در استعمال خارجی شدیدا تحریک‌کننده است و به علاوه ضد میکرب و کرم‌کش بسیار قوی است. مقدار کم آن نسوج عضلانی را تحریک می‌کند و در مقدار زیاد موجب فلج و انقباض نسوج عضلانی قلب و روده‌ها بوده و ترشح عرق را تشدید و تحریک می‌کند و هم‌چنین ترشح صفرا و ادرار را افزایش می‌دهد و اعمال سیستم اعصاب را تحریک می‌کند. ریشه آن اشتهاآور است و برای رفع بیماری‌های پوست، سوء هاضمه، استسقا و بواسیر نافع است. در استعمال خارجی، مخلوط گرد ریشه آن با شیر و یا خیسانده آن در سرکه و نمک و آب برای درمان جذام و سایر ناراحتی‌های پوست تجویز می‌شود.
ص: 236

جعده کاجی

اشاره

گیاهی است که نوعی از آن را به فارسی «عنبر بید» و کوهی آن را «گل اربه» گویند.
در کتب طب سنتی با نامهای «صنوبر الارض»، «جعده» و «جعده» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Yvette وBugle و به انگلیسی‌Ground Pine وYellow bugle وBulge گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده نعناLabiatae دارای گونه‌های مختلفی است که دو گونه عمده آن در اینجا ذکر می‌شود:
1. جعده کاجی، نام علمی آن‌Ajuga chamaepitys (L .) Schreb .
جعده کاجی گیاهی است علفی، یکساله، ساقه آن چهارگوشه، پوشیده از تار و بلندی آن کمی کمتر از 5/ 0 متر است. برگهای آن دارای بریدگی‌های عمیق و معمولا بریدگی‌ها برگ را به سه قسمت تقسیم می‌کند که روی هریک از آن سه قسمت پوشیده از کرک و در کناره آنها خارهای کوچک و حالت چسبندگی دارند. گسترده روی زمین است. گلهای آن سفید مایل به زرد با بوی تند و طعم آنها کمی تلخ است.
این گیاه در نقاط نمناک مناطق مدیترانه می‌روید. در ایران در ارتفاعات البرز و حصاربند و در شمال ایران در گیلان بین کبوترچاک و پاکده و در آذربایجان بین تبریز و خوی به‌طور خودرو دیده می‌شود.

خواص- کاربرد

از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و از نظر خواص
ص: 237
معتقدند که مدّر و قاعده‌آور است و اخلاط را لطیف می‌کند. خوردن در حدود 70 گرم از دم‌کرده آن برای کاهش فراموشی، تقویت ذهن، استسقای سرد، یرقان سیاه و تبهای بلغمی و سوداوی نافع است. ضد کرم است و برای اخراج کرم کدو و کرم روده و تحلیل گاز، نفخ، سخت ادرار کردن، درد مفاصل، خرد کردن سنگ مثانه و پاک کردن رحم مفید است. ضماد آن برای پاک کردن زخمهای کهنه و التیام آنها و گرد برگ آن برای خشک کردن و التیام زخمها نافع است. مضرات آن این است که سردرد می‌آورد و مضر معده است و از این نظر باید با حماما خورده شود.
مقدار خوراک آن از گرد گیاه تا 12 گرم و از دم‌کرده‌های آن تا 100 گرم است.
جانشین آن در این خواص پونه است و برای نفخ و گاز، شیح و در اخراج کرم معده دو برابر وزن آن پوست تازه ریشه انار است.
2.Ajuga reptans یا جعده خزنده یا جعده بستانی به فرانسوی‌Ajuga وBugle rampante و به انگلیسی‌Bugle weed وAjuga نامیده می‌شود.
گیاهی است علفی چندساله ساقه آن چهارگوشه و بدون کرک بلندی آن در حدود یک وجب و برگهای آن بدون بریدگی و بیضی، در بعضی از برگها دندانه‌های نامنظم و تقریبا بدون کرک. گلهای آن آبی، گلی یا سفید. این گیاه در نقاط مرطوب و چمنزارها و مناطق جنگلی اروپا، آسیا و شمال افریقا انتشار دارد. در ایران در شمال کشور در گیلان و در مراتع اطراف رشت دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در خاکستر گیاه مقدار قابل ملاحظه‌ای (حدود 30 درصد) املاح پتاسیم و 20- 15 درصد املاح کلسیم و ترکیبات منیزیوم و اکسیدهای آهن مشخص شده است. گیاه مورد تجزیه گیاهی بوده که در اراضی آهکی می‌روییده است.

خواص- کاربرد

از نظر طبیعت و خواص دارویی شبیه گیاه جعده کاجی است. از این گیاه به عنوان مقوی، قابض و تب‌بر و بیشتر برای معالجه آسم و نقرس استفاده می‌شود. برگهای آن که کمی تلخ است با سرکه در سالاد خورده می‌شود.
گونه دیگری از این گیاه که در چین می‌روید، به نام‌Ajuga decumbens Thumb . از گیاهان دارویی مفید است. در چین به عنوان ضد درد [موزیک و شرام و حل‌کننده
ص: 238
لخته خون [هاو] مصرف می‌شود. از جوشانده برگهای آن برای رفع تب و اسهال و ناراحتی‌های چشم و بیماری‌های مثانه [هو] می‌خورند. در ژاپن از شاخه‌ها و برگها و تخمهای آن به عنوان دارو استفاده می‌کنند. عصاره برگهای تازه آن به صورت ضماد روی محل نیش حشرات و بریدگی و سوختگی و برای کاهش تومور می‌اندازند. از برگهای تازه آنکه کاملا خرد شده و با برنج جوشیده باشد، به صورت‌Fomentation گرم روی موضع سرطانی و تومورهای سرطانی می‌اندازند و از جوشانده شاخه و برگهای آن برای شست‌وشو و حمام عضوهای روماتیسمی و دردناک مصرف می‌کنند. جوشانده تخمهای آن را برای کاهش دل‌درد و اسهال می‌خورند [ایشی مورا]. این گیاه داروی مفیدی برای بیماری‌های قارچی و دل‌درد است [دراگن درف .
ص: 239

فراسیون آبی

اشاره

در کتب قدیم «فراسیون آبی» و «فراسیون اروپایی» و در کتب طب سنتی با نام «فراسیون مائی» نامبرده شده است. به فرانسوی‌Lycope وPieds -de -loup وMarrubes aquatiques و به انگلیسی‌Water horehound گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Labiatae نام علمی آن‌Lycopus europaeus L . و مترادفهای آن‌Lycopus palustris Burm . وLycopus vulgaris pers . می‌باشد.

مشخصات

فراسیون آبی گیاهی است علفی چندساله، ساقه آن 4 گوشه، بلندی بوته گیاه در حدود یک متر است. گلهای آن کوچک سفید و متعدد که به صورت گروهی در نقطه‌ای بین محل اتصال دمبرگ با ساقه در اواسط تابستان ظاهر می‌شود. برگهای آن پهن مواج و برگشته کمی دراز، بیضی نوک‌تیز با دندانهای درشت در کنار برگها به طوری که شکل برگ را از صورت بیضی خارج می‌سازد. گیاه یا به‌طور کلی معطر نیست یا عطر خیلی کمی دارد.
این گیاه در کنار نهرها، در باتلاقها و کنار آب‌بندها می‌روید و در محلهایی که در باتلاق و یا در آب غوطه‌ور است ریشه آن متورم می‌شود.
در مناطق مختلف اروپایی، آسیا، شمال افریقا و ایران می‌روید. در ایران در مناطق مختلف البرز در ارتفاعات ارنگه، کرج و در مناطق شمال ایران در باغهای بین
ص: 240
چالوس و شهسوار و در آخر در سیلاخور به‌طور خودرو دیده می‌شود.
فراسیون آبی
A
- گل‌B - مقطع گل

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای کمی اسانس و یک ماده تلخ و یک رزین به نام لیکوپین 317] و اسید مالیک و تانن و ... است.

خواص- کاربرد

در هند از گیاه بعنوان مدّر و خنک‌کننده و در آمریکای شمالی به عنوان یک مخدّر ضعیف و درعین‌حال قابض استفاده می‌شود. از برگ گیاه یک ماده سیاه‌رنگی گرفته می‌شود که برای نقاشی رنگ سیاه کاربرد دارد. از گیاه در موارد خونروی‌های ریه و سایر اعضا و همچنین جلوگیری و قطع خونروی استفاده می‌شود. گیاه به عنوان تب‌بر بسیار مؤثر مورد توجه است و بخصوص در مورد تبهای نوبه‌ای. ضماد برگهای فراسیون آبی برای پاک کردن زخمهای چرکین و کثیف بسیار مؤثر است. بررسی‌های
ص: 241
دیگری نشان می‌دهد که عصاره گیاه از عمل و اثر هورمونهای محرک غده تیروئید که از غده هیپوفیز ترشح می‌شود و همچنین از تولید و خروج تایروکسین 318]، هورمونی که غده تیروئید تولید می‌کند، جلوگیری می‌نماید.]Chem abstr 6591 ,3261[ ]S .G .I .M .P[ .
ص: 242

قطرم

اشاره

در کتب فارسی با نام «قطرم» و در کتب طب سنتی با نامهای «حشیشة القط» و «حشیشة الهر» آمده است. به فرانسوی‌Nepete ،Cataire وChataire ،Menthe de chat وHerbe aux chats و به انگلیسی‌Catnep ،Catswort ،Field Balm ،Catnip وCatmint گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Labiatae نام علمی آن‌Nepeta cataria L . و مترادفهای آن‌N .vulgaris lam . وCataria vulgaris Moench . می‌باشد.

مشخصات گیاه

قطرم گیاهی است چندساله بلند. بلندی آن تا یک متر، بوته آن از نظر شکل شبیه بادرنجبویه است. ساقه آن 4 گوشه برگهای آن زبر ناصاف با رگبرگهای مشخص، بیضی نزدیک به مثلث که قاعده آن با دمبرگی به ساقه متصل می‌شود و کناره برگها دارای دندانه‌های کمی درشت است. گلهای آن سفید و به‌طور گروهی در انتهای ساقه گل‌دهنده ظاهر می‌شود. این گیاه به‌طوری که اسامی فرانسوی، عربی و انگلیسی آن هم حاکی است به علت بوی خاص مورد علاقه گربه است و علف گربه گفته می‌شود و مانند سنبل الطیب گربه آن را خیلی دوست دارد و روی آن می‌غلتد.
قطروم در اراضی متروکه سایه‌دار، حاشیه مزارع در مناطق مختلف اروپا، آسیا و
ص: 243
در ایران، افغانستان و هندوستان و کشمیر به‌طور خودرو می‌روید. در ایران در نواحی مختلف البرز، اطراف تهران، کرج و در شمال ایران در مازندران، تالار، و در ارتفاعات غرب ایران در دامنه‌های سبلان و در کرمان به‌طور خودرو دیده می‌شود.
شاخه‌ای از گیاه قطرم
Nepeta cataria

ترکیبات شیمیایی

در گیاه قطرم تانن و در حدود 3/ 0 درصد اسانس روغنی فرّار وجود دارد.
حد اکثر مقدار اسانس از گیاهی که نیمه‌خشک باشد گرفته می‌شود و داروی مفیدی است.

خواص- کاربرد

برگها و سرشاخه‌های گلدار خشک قطرم معطّر، بادشکن، تونیک، معرّق، قاعده‌آور، مبرّد، خنک‌کننده، ضدعفونی‌کننده و محرّک است. اگر برگهایش در دهان جویده شود دندان درد را تسکین می‌دهد. در تسکین سیاه‌سرفه و سکسکه مؤثر است.
مقدار خوراک آن به صورت دم‌کرده: 30- 20 گرم برگ و سرشاخه‌های گلدار خشک در 1000 گرم آب جوش مدت نیم ساعت دم شده و فنجان فنجان خورده شود. اگر با کمی شکر مخلوط شود مطبوع‌تر خواهد بود.
ص: 244

سایر تحقیقات و بررسی‌های علمی که در مورد گیاه قطرم در جهان به عمل آمده است.

در تمام خطه اروپا و چین گیاه قطرم از 2000 سال پیش به عنوان گیاه دارویی شناسایی و مصرف می‌شده است. دم‌کرده مطبوع لیمویی نعنایی آن برای رفع سرماخوردگی، سرفه، شل کردن بلغم، و اخراج آن و رفع ناراحتی سینه به کار می‌رفته است. و از گیاهان دارویی مفید برای عرق کردن و کاهش تب بوده است. این گیاه در بسیاری موارد به عنوان آرام‌بخش، مسکن ملایم، کمک به هاضمه و برای افزایش ترشحات عادت ماهیانه، رفع گرفتگی‌های رحم، رفع نفخ و دل‌پیچه مصرف می‌شده است. در دوره‌ای از زمان مخلوطی مساوی از قطرم و زعفران در موارد کاهش تبهای آبله و مخملک توصیه می‌شده است. جویدن برگهای آن برای کاهش درد دندان و درمان برونشیت و آسم مفید بوده است. در انگلستان تا قبل از دوران سلطنت الیزابتها مصرف دم‌کرده قطرم مانند چای چینی معمول بوده است، ولی پس از ایجاد ارتباط با چین و ورود چای چینی 319] به انگلستان این چای جانشین قطرم شده است. مهاجران اروپایی قطرم را به امریکای شمالی وارد کردند این گیاه با شرایط اقلیمی آن دیار سازگار و به سرعت تکثیر شد به‌طوری که در حال حاضر به صورت گیاه بومی امریکا درآمده است. سرخ‌پوستان امریکا مصرف این گیاه را خیلی زود پذیرفته و آنها هم در موارد دل‌پیچه‌ها و رفع سوءهاضمه و به عنوان یک نوشابه رسمی مصرف می‌کنند.
مهاجران اولیه به امریکا معتقد بودند که خوردن قطرم انسان را سرحال می‌آورد و در آن زمان معمول شده بود جلادان و مأمورانی که مجرمان را به دار می‌آویختند قبل از انجام کار دم‌کرده قطرم می‌خوردند که برای انجام کار کاملا آرام و بدون تنش و سرحال باشند. گیاه قطرم از سال 1842 تا 1882 در لیست فارماکوپه امریکا در ردیف داروهای تنظیم کار معده قرار داشت و از سال 1916 تا 1950 در کتاب مرجع داروسازان ذکر می‌شد.
کارشناسان گیاه‌درمانی معاصر امریکا اعتقاد وافری به قطرم دارند و در حال حاضر به عنوان آرام‌بخش و مسکن ملایم و کمک به هاضمه و درمان سرماخوردگی و دل‌درد و اسهال در بچه‌ها و رفع نفخ و کاهش تب توصیه می‌کنند.
ص: 245
در مورد این گیاه حادثه جالبی بوقوع پیوست که شایان ذکر است. در سال 1969 در مجله اتحادیه پزشکی امریکا گزارشی منتشر شد و ضمن آن ادعا شده بود که قطرم ایجاد نوعی مسمومیت تخدیری نظیر ماریجوانا[320] (حشیش) می‌کند. پس از انتشار این مجله این خبر بسیار سریع در تمام رسانه‌های گروهی بازگو و در همه جا توصیه‌هایی در منع مصرف قطرم می‌شد. ولی جالب این است که پس از مدت کوتاهی این خبر و این گزارش تکذیب و بی‌اعتبار اعلام شد و مقامات صلاحیت‌دار کشور اعلام نمودند، متأسفانه اشتباهی رخ داده است زیرا تصویری که در این مجله به عنوان تصویر قطرم درج شده و خصوصیات آن مطرح گردیده، تصویر گیاه ماری‌جوانا (حشیش) بوده است و نه قطرم و قطرم هیچ‌گونه عوارض سمّی ندارد. ولی متأسفانه با توجه به اینکه هر وقت خبری در سطحی چنین گسترده در رسانه‌های گروهی منتشر شود، علی‌رغم اینکه پس از چندی تکذیب شود، معهذا آثار آن در ذهن مردم به زودی از بین نخواهد رفت، هنوز در اغلب مدارک امریکایی از گیاه قطم به عنوان نوعی گیاه سمّی سکرآور یاد می‌شود و شهرت آثار تخدیری و نشاطآوری قطرم، برای گربه از آن جمله است. تحقیقات نشان می‌دهد در عین حال که تمام گربه‌ها به این گیاه جذب می‌شوند ولی طبق گزارش علمی که در مجله‌Economic Botany منتشر شده است، فقط 3/ 2 آنها آثار نشاط مفرط گربه‌ای 321] از خود نشان می‌دهند و ایجاد نشاط مفرط در بچه گربه‌ها در اثر تماس با گیاهانی نظیر سنبل الطیب و قطرم یک خاصیت ارثی و ژنتیکی درونی در تعدادی از گربه‌هاست و الزاما تمام گربه‌ها دارای ژن لازم برای ایجاد این نشاط نیستند.

اثر قطرم از نظر کمک به هاضمه

نظیر انواع نعناها قطرم هم ممکن است موجب آرام‌بخشی در عضلات نرم مجاری هاضمه باشد و به صورت یک ضد اسپاسم عمل می‌کند. اگر مبتلا به سوءهاضمه هستید پس از هر وعده غذا یک فنجان دم‌کرده قطرم بخورید، مؤثر است.
ص: 246

اثر قطوم از نظر رفع ناراحتی‌های زنانه

قطرم با خاصیت ضد اسپاسم که دارد نه فقط موجب ایجاد آرامش در عضلات نرم جهاز هاضمه می‌شود بلکه در سایر عضلات نرم نظیر رحم مؤثر است. اثر ضد اسپاسمی قطرم کاربرد قدیمی آن را در مورد رفع گرفتگی‌های عادت ماهیانه تأیید می‌کند. به همین دلیل قطرم معمولا برای افزایش عادت ماهیانه به کار می‌رود و زنان باردار باید با احتیاط با قطرم برخورد نمایند و نخورند و اگر به دلایلی لازم شود مصرف کنند با مشورت پزشک و از مقدار خیلی کم شروع نمایند.

قطرم به مثابه آرام‌بخش

محققان آلمانی گزارش می‌دهند که مواد شیمیایی به نام‌Nepetalactone isomers موجود در قطرم که تحت تأثیر قرار دادن گربه‌ها به آن نسبت داده می‌شود، شبیه مواد مسکن طبیعی‌Valepotriates موجود در سنبل الطیب است و وجود این مواد خاصیت مشهور سنتی قطرم به عنوان مسکن و آرام‌بخش را تأیید می‌کند. هر وقت احساس می‌کنید تنشهای عصبی دارید یک فنجان از دم‌کرده قطرم را قبل از خواب امتحان کنید و بخورید و ببینید اثرش در شما چقدر است.

اثر قطرم در پیش‌گیری عفونت

قطرم همچنین دارای خواص آنتی‌بیوتیک است که مؤید کاربرد سنتی آن در رفع انواعی از حالتهای اسهالی و تب می‌باشد. البته آنتی‌بیوتیک قوی و مقتدری نیست ولی ممکن است از ایجاد عفونت در بریدگی‌های سطحی جلوگیری کند.

مقدار و نحوه مصرف

به عنوان کمک به هاضمه و یا آرام‌بخش و مسکن ملایم و برای رفع گرفتگی عادت ماهیانه می‌توان از دم‌کرده مطبوع قطرم استفاده کرد. برای تهیه دم کرده 2 قاشق مربّاخوری گیاه خشک خرد شده قطرم در هر پیمانه (220 گرم) آب جوش ریخته بگذارید 15 دقیقه دم بکشد یا خیس بخورد. قطرم نباید جوش بخورد زیرا خاصیت شفابخشی آن در اثر جوش خوردن از بین می‌رود. 3 پیمانه در روز از این دم کرده میل شود. اگر مصرف تنطور آن را ترجیح می‌دهید ممکن است نصف تا یک قاشق
ص: 247
مربّاخوری تنطور تا 3 بار در روز میل شود. دم‌کرده ضعیف و خنک قطرم را می‌توان با احتیاط برای رفع دل‌درد به نوزادان داد، برای کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال از دم‌کرده‌های رقیق آن شروع و بتدریج در صورت احتیاج افزایش داده شود. در موارد بریدگی با چاقو یا تیغ گیاهان و خراشهای از این نوع در نتیجه کار باغبانی یا سایر کارها چند عدد برگ تازه گیاه را شسته و تمیز کرده و پس از تمیز کردن محل بریدگی برگها را له کرده و در محل بریدگی بگذارید و ببندید.

نکات احتیاطآمیز در مصرف قطرم

قطرم معمولا از گیاهان دارویی بدون عوارض جانبی است ولی ممکن است در برخی اشخاص اختلالاتی در معده ایجاد کند. سازمان نظارت بر خوراک و دارو امریکا قطرم را در لیست گیاهانی که از نظر عوارض جانبی غیر مشخص هستند آورده است ولی تا حال گزارشی در مورد وجود عوارض نامساعدی از آن نداریم و به استثنای زنان باردار و مادران شیرده مصرف قطرم برای سایر اشخاص در حد مجاز و زیر نظر پزشک بلامانع است. اگر در حین مصرف کمی ناراحتی و اختلال در معده ایجاد شد مقدار مصرف آن را کاهش دهید و یا قطع کنید.
ص: 248

مرموک

اشاره

به فارسی «مرموک» و «مریمی درشت» و در کتب طب سنتی «مریمیه کبیره» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Orvale وSauge sclaree وToute bonne و به انگلیسی‌Orval وClary sage وFetid clary sage گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده نعناLabiatae نام علمی آن‌Salvia sclarea L . و مترادف آن‌S .haematodes Scop . می‌باشد.

مشخصات

مرموک گیاهی است دوساله و چندساله، خوش‌بو، بلندی آن از مریم‌گلی بیشتر و تا 1 متر می‌رسد. برگهای آن متقابل با دمبرگ بیضی درشت با دندانه‌های منظم. گلهای آن بزرگ در انتهای ساقه گل‌دهنده به رنگ صورتی یا سفید مایل به بنفش ظاهر می‌شود. تکثیر آن نظیر مریم‌گلی و از طریق کاشت دانه آن انجام می‌گیرد که در فروردین در خزانه می‌کارند و نهالها را در شهریور و مهر به محل اصلی منتقل می‌نمایند. این گیاه در کناره دیوارها و اراضی سنگلاخ اروپا، آسیا و شمال افریقا می‌روید و در امریکای شمالی بومی شده است. در ایران در اطراف تهران، ونک، قلهک و در دامنه‌های تا ارتفاع 2000 متر البرز، رنه، دماوند، گچسر و کرج و در شمال ایران در گیلان، مازندران، کلاردشت و گرگان، خوانسار، آذربایجان بین کالیبار و اهر، در اصفهان در تنگ درذان و در کرمان در کوه هزار به‌طور خودرو دیده شده
ص: 249
است. قسمت مورد استفاده گیاه در طب سنتی برگ و سرشاخه گلدار آن است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی سرشاخه‌های گلدار گیاه مرموک دارای تانن، رزین، یک ماده تلخ و اسانس روغنی در حدود 1/ 0- 5/ 0 درصد است. اسانس به رنگ زرد شبیه اسانس مریم‌گلی است و بوی خاصی دارد که با بوی مریم‌گلی متفاوت است. در اسانس مرموک در حدود 40 درصد ماده‌ای به نام اسکلارئول 322] وجود دارد.

خواص- کاربرد

در اروپا از مرموک به عنوان ادویه معطّر و مقوی در همان مواردی که گیاه آویشن مصرف می‌شود به کار می‌برند و از ساقه‌های جوان آن در سالاد استفاده می‌نمایند. از نظر خواص دارویی به‌طور کلی شبیه مریم‌گلی است (شرح گیاه مریم‌گلی در جلد دوم این مجموعه در بخش ادویه ذکر شده است).
مرموک نیرودهنده، ضد تشنج، قاعده‌آور و ضدعفونی‌کننده است. اگر چند قطره از شیره برگ تازه آن یا گرد برگ خشک آن به بینی کشیده شود برای رفع سردرد یک‌طرفه و ضد عفونی بینی و تسکین صرع نافع است. شیره آن کمی مخدّر است. مقدار مصرف آن نظیر مریم‌گلی ولی بیشتر است یعنی دم‌کرده 40- 20 گرم برگ و سرشاخه گلدار خشک گیاه را در یک لیتر آب‌جوش به مقدار یک فنجان پس از هر غذا خورده می‌شود.
گونه‌های دیگری از این گیاه در ایران می‌روید که از نظر دارویی قابل توجه هستند و در اینجا به‌طور مختصر شرح داده می‌شود.
1.Salvia verbenaca L .. یا مریم شاه‌پسندی. گیاهی است چندساله، شبیه مریمیه.
گلهای آن به رنگ آبی سیر یا آبی روشن یا گلی است. در گروس و مناطق سرحدی ایران و عراق و در درّه بازوفت به‌طور خودرو دیده می‌شود. از نظر دارویی برگهای آن دارای همان خواص برگ مریم‌گلی است. از لعاب تخم این گیاه برای تسکین درد چشم استفاده می‌شود.
2.Salvia aethiopis . این گیاه در گیلان در ایسپیلی ییلاق، خوانسار، نهاوند،
ص: 250
خراسان بین بجنورد و مراوه تپه و در آذربایجان به‌طور خودرو دیده می‌شود. گیاهی است کوتاه به بلندی کمتر از 50 سانتی‌متر. گلهای آن سفید است. خواص آن شبیه مریم‌گلی است و بعلاوه ریشه و تمام قسمتهای گیاه برای رفع اخلاط خونی سینه نیز مؤثر است.
3.Salvia spinosa . این گیاه در تبریز، اصفهان، بوشهر، اهواز، بویراحمدی و بلوچستان به‌طور خودرو می‌روید. در هندوستان از گرد تخم گیاه روی دندان کرم‌خورده می‌گذارند درد دندان را تسکین می‌دهد. اسانس آن شبیه اسانس مرموک است. از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه تازه در حدود 2/ 0 درصد اسانس است که شامل ال- هکزانول 323] 5/ 13 درصد، ال- لینالول 324] 55 درصد که 27 درصد آن آستات و ایزو والریات 325]، است و بعلاوه در اسانس گیاه اسید استیک آزاد[326]، ایزو والریک اسید[327]، سسکی‌ترپن و آلدئید وجود دارد.
4.Salvia macrosiphon Boiss .. گیاهی است چندساله با ساقه افراشته، کم‌برگ و قسمت بالای ساقه لخت است. برگها با دمبرگ خیلی کوتاه یا بی‌دمبرگ دندانه‌دار و نوک‌تیز، در قاعده پهن و دایره‌ای شکل. گلها سفید، گلبرگها به شکل لوله دراز. این گیاه در کوه زوفا در اصفهان، بین فسا و شیراز، در بلوچستان در زیارت و در بوشهر دیده می‌شود، در هند در پنجاب نیز می‌روید. از نظر خواص در هند ضمادی از این گیاه درست می‌کنند که برای قانقرایا مفید است. گیاه‌شناسان ایران معتقدند که این گیاه به فارسی «مرو خوش‌بو» گفته می‌شود و تخم آن مصرف دارویی دارد. [دکتر اسفندیاری و دکتر موسی ایرانشهر].
5.Salvia viridis L .. گیاهی است کوتاه در حدود یک وجب. گلهای آن به رنگ گلی یا مایل به بنفش تخم آن پس از خیس شدن لعاب فراوان می‌دهد. خواص آن از نظر دارویی شبیه مریم‌گلی است. این گیاه در اطراف تهران، دامنه‌های البرز، هزاربند، چالوس، ایسپیلی ییلاق، بین رشت و قزوین، هرزویل، رستم‌آباد، رودبار و بوشهر به‌طور خودرو دیده می‌شود.
ص: 251

کندر

اشاره

به فارسی «کندر» و در کتب طب سنتی با نامهای «کندر» و «لبان»، «لیبان» و «لیبان ذکر» آورده شده است. به هندی لوبان و به فرانسوی انواع آن راOliban ،Encens m le وEncens indien و به انگلیسی‌Olibanum وFrankincense گفته می‌شود. صمغ رزینی است که از گیاهی گرفته می‌شود. گیاه درختچه‌ای است از خانواده‌Burseraceae نام علمی آن‌Boswellia carterii Birdw . می‌باشد. این‌گونه در عربستان و حبشه می‌روید.
از گونه دیگری به نام‌Boswellia serrata Roxb . از همین خانواده نیز کندر گرفته می‌شود. این‌گونه در مناطق مختلف هندوستان می‌روید. از این گونه دو واریته در هند دیده می‌شود یکی‌Var serrata که برگهای آن پوشیده از کرک است و دیگری‌Var glabra که برگهای آن صاف و بی‌کرک می‌باشد.

مشخصات گیاه مولد کندر- گونه‌B .carterii

درختچه‌ای است کوچک پرشاخه، برگهای آن مرکب و متشکل از 15- 7 برگچه. برگچه‌ها دندانه‌دار شبیه برگ بلوط و تمام گیاه پوشیده از کرک پنبه‌ای است.
این درختچه در عربستان و حبشه انتشار دارد.
ص: 252

مشخصات کندر

با شکافی که در تنه درختچه مولد کندر ایجاد می‌کنند شیرابه سفیدرنگی که همان صمغ رزینی کندر است از آن خارج می‌شود. این شیرابه در مجاورت هوا به تدریج سفت شده و به صورت کندر که در بازار عرضه می‌شود درمی‌آید. کندر صمغ رزینی است که در بازار به صورت قطعات کوچک و یا در ابعاد شاه‌بلوط فروخته می‌شود.
صمغی است خشک با طعم تلخ و معطّر و کمی گس. معمولا در تجارت دو نوع کندر عرضه می‌شود. یکی را از افریقا و دیگری را از هندوستان می‌آورند. کندر افریقا یا به شکل قطعات کوچک گرد اشکی و یا بزرگتر به قدر شاه‌بلوط. کندر اشکی به رنگ کاه است زیر دندان نرم می‌شود و اگر شکسته شود مقطع آن کدر و مانند موم می‌باشد و کندر شاه‌بلوطی قرمزرنگ و غیر خالص است.
و امّا کندر هندوستان به صورت پارچه است بزرگتر از قطعات کندر افریقا، رنگ آن زرد کمی تیره و گرد و معمولا دارای بو و طعم معطّری می‌باشد، شبیه بو و طعم صمغ رزینی کاج.
در بازار غالبا کندر را با سانداراک و مصطکی مغشوش می‌نمایند که البته از کندر خالص نامرغوبتر است.
توضیح: سانداراک را که به فارسی سندروس می‌گویند صمغ رزینی است که در اثر شکاف در تنه بعضی از درختان تیره کاج به دست می‌آید از جمله درخت‌Callitris quadrivalvis Vent . که مترادف آن‌Thuya articulata Vahl . می‌باشد.
درختی است به بلندی 6- 5 متر که در شمال افریقا می‌روید. رزین سندروس در حدود 1 درصد اسانس مرکب از پینن و دیپانتن دارد و بعلاوه دارای ماده تلخ نیز می‌باشد. از گونه‌های دیگری از همین خانواده به نام‌C .robusta R .Br . وC .verrucosa R .Br . و چند درخت دیگر نیز سانداراک گرفته می‌شود. سانداراک تقریبا مصرف درمانی ندارد و در ورنی سازی مصارف صنعتی دارد و چون ارزان است گاهی با کندر مخلوط می‌شود. از سایرThuya ها نیز صمغ سانداراک گرفته می‌شود.
در مورد انواع کندر در کتب طب سنتی شرقی آمده است که کندر مایل به قرمز را کندر مذکر و کندر سفید را کندر مؤنث گویند ولی در مدارک علمی غربی که مبتنی بر مطالعات گیاه‌شناسان است آمده است که کندر مذکر که‌Encens m le گفته می‌شود
ص: 253
صمغ رزینی است که از گیاه‌Boswellia carterii گرفته می‌شود و کندر مؤنث که به فرانسوی‌Encens femelle گفته می‌شود، صمغ رزینی است که از سرو به نام علمی‌Juniperus lycia Pall . و همچنین از سروی به نام‌Juniperus thurifera گرفته می‌شود. گونه اخیر را به فرانسوی‌Genevrier porte -encens می‌نامند. سروی است به بلندی 10- 8 متر که در افریقای شمالی در تونس انتشار دارد. کندر از اعصار کهن مورد شناخت بشر بوده است و به عنوان بخور معطّر از سوزاندن آن استفاده می‌شده و هنوز هم در معابد و در دیرها و کلیساهای مسیحیان در مراسم مذهبی کاتولیکها دود می‌شود. کندر در اتر، کلروفورم و اسانس تربانتین حل می‌شود. در آب فقط قسمتی از آن حل می‌شود و محلول کندر در آب مانند سایر صمغهای رزینی به صورت شیر درمی‌آید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی کندر دارای حدود 25 درصد صمغ غیر محلول در الکل و یک رزین و مقدار اسانس است. قسمت غیر محلول آن در الکل دارای مواد آرابین 328] و باسورین است و قسمت محلول آن در الکل دارای رزینی به نام اولیبانورزن 329]، یک اسید آزاد به نام اسید بوسولیک 330]، یک ماده تلخ و اسانس می‌باشد.
در اسانس کندر علاوه بر پینن، دیپانتن و فلاندرن 331] مقداری از یک نوع الکل به نام اولیبانول 332] می‌باشد.

خواص- کاربرد

در هند از کندر به عنوان معرّق، مدّر، قابض و قاعده‌آور استفاده می‌شود و در موارد روماتیسم و ناراحتی پوستی و بیماری‌های عصبی تجویز می‌شود.
از نظر حکمای طب سنتی کندر گرم و خشک است و از نظر خواص آن معتقدند که خشک‌کننده و قابض و بندآورنده خون است. گازها را تحلیل می‌برد و برای
ص: 254
تقویت حافظه نافع می‌باشد. از خونریزی‌های خارجی و خونروی از سینه جلوگیری می‌کند. اگر با مصطکی خورده شود، صاف‌کننده صدا و آواز است و خفقان را رفع می‌کند و اگر با صمغ عربی خورده شود برای رفع بدبویی بینی و تنگی نفس و سرفه مزمن رطوبی نافع است. اگر با عسل خورده شود برای رفع فراموشی مفید است. اگر تا چند روز هر روز 3 گرم آن را در آب بخیسانند و ناشتا بخورند برای رفع فراموشی و زیادی بلغم مفید است. مالیدن آن مخلوط با عسل به چشم برای التیام جراحت چشم و جذب خون‌مردگی آن در رفع درد چشم و خارش و جرب و گرد آن برای التیام زخمهای بد چشم بسیار نافع است. به‌طور خودرو کندر را حکمای طب سنتی یکی از مفیدترین داروها برای بیماری‌های چشم می‌دانند. اگر با شراب شیرین مخلوط شود و چند قطره از آن در گوش ریخته شود، برای تسکین درد گوش نافع است و اگر با شکر خورده شود برای ضعف معده و تحلیل و نفخ گازهای غلیظ و خشک کردن رطوبتها، تحریک هاضمه، بند آوردن قی، اسهال خونی و خونریزی از مقعد، بواسیر و رحم مفید است. استفاده از ضماد آن با سرکه برای ناراحتی‌های خاصی که انسان در آن موارد، احساس می‌کند مورچه روی بدنش راه می‌رود، نافع است. ضماد آن با روغن زیتون و عسل برای درد مفاصل و دردهای سرد و درد استخوانها که مزمن شده باشد و با روغن کنجد برای تحلیل ورمهای سفت مفید است. اگر کندر را با زرده تخم‌مرغ عسلی بخورند برای ازدیاد نیروی جنسی، افزایش تولید اسپرم مفید است خصوصا اگر با جوزبوّا و بسباسه خورده شود. مقدار خوراک آن تا 2 گرم و اسراف در خوردن آن موجب سوزانیدن خون و بلغم می‌شود. در گرم‌مزاجها ایجاد سردرد و مالیخولیا و جنون می‌نماید در این موارد باید شیربرنج خورد و از ادامه خوردن کندر صرفنظر نمود.
ص: 255

ماگنولیا

اشاره

درختچه‌ای است که در ایران «ماگنولیا» نامیده می‌شود. به فرانسوی‌Magnolia وMagnolier و به انگلیسی‌Magnolia گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Magnoliaceae و دارای گونه‌های متعددی است. نام علمی گونه معروف آنکه بیشتر در طب سنتی مورد توجه است‌Magnolia officinalis Rehd .Wils . و مترادف آن‌M .hypoleuca auct ./non Sieb .Zucc . می‌باشد.
گونه‌های دیگری نیز از نظر زینتی گلهای زیبای آن مورد توجه هستند و دو گونه گل سفید و گل بنفش آن در ایران کاشته می‌شود. گونه گل سفید آن را به فرانسوی‌Magnolier grandes Fleures و به انگلیسی‌Laurel Magnolia وSouthern magnolia می‌نامند. نام علمی آن‌Magnolia grandiflora L . می‌باشد. و گونه گل بنفش آن را به فرانسوی‌Magnolier de soulange و به انگلیسی‌Saucer magnolia گفته می‌شود. نام علمی آن‌Magnolia soulangiana Soul . می‌باشد. از گونه گل سفید در بعضی موارد استفاده دارویی می‌شود که شرح آن نیز داده خواهد شد.

مشخصات

ماگنولیا دارای درختچه زیبایی است به بلندی 8- 5 متر. برگهای آن همیشه سبز و ناخزان، درشت، روی برگها چرمی برّاق سبز رنگ و زیر برگها قهوه‌ای روشن است به
ص: 256
طول 25- 15 سانتی‌متر و عرض برگها تقریبا نصف طول آن است. گلهای آن درشت به طول 25- 20 سانتی‌متر رنگ گلها در گونه‌های مختلف متفاوت و به رنگهای سفید، بنفش، صورتی، قرمز، سبز و ارغوانی می‌باشد. تکثیر ماگنولیا از طریق خوابانیدن شاخه‌های چوبی و نیمه‌چوبی گیاه در گلدان صورت می‌گیرد و پس از آن با رقم مورد نظر پیوند می‌شود. البته از نظر اصولی با بذر نیز تکثیر می‌شود ولی بیشتر در کار تحقیقات از این روش استفاده می‌شود. ماگنولیا بومی امریکای شمالی است ولی در سایر مناطق عالم کاشته می‌شود. در چین گونه‌M .officinalis از نظر مصارف دارویی در سطح گسترده‌ای کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در پوست ماگنولیای دارویی(M .officinalis) اسانس روغنی فرّار که شامل ماگنولول 333]، ماچی‌لول 334]، و هو- کورار[335] می‌باشد یافت می‌شود.
[روا].
در گزارش دیگری آمده است که در ماگنولیای گل سفید گونه‌M .grandiflora در گلها اسانس روغنی فرّار وجود دارد و در پوست آن آلکالوئیدهای سالیسی فولین 336] و ماگنوفلورین 337] و در ریشه آن آلکالوئیدهای سالیسی فولین و کاندیسین 338] وجود دارد.
در برگهای آن به مقدار 11 میلی‌گرم در هر کیلوگرم برگ از کاروتنها یافت می‌شود که در حدود 20 درصد آنها آلفا- کاروتن 339] است S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در چین ماگنولیای دارویی(M .officinalis) که در سطح وسیعی کاشته می‌شود و به عنوان دارو مستعمل است. پوست درخت و غنچه‌های گل آن داروی معروفی است
ص: 257
گلهای نوعی ماگنولیا
که علاوه بر مصارف در داخل چین به خارج نیز صادر می‌شود. روش عمل این است که معمولا در اردیبهشت و خرداد درخت 20 ساله را قطع کرده تنه درخت را بریده پوست درخت را کنده در ظرفهای بزرگی حرارت می‌دهند تا بخار کند و بخارهای آن خارج شود. پس از آن با آب‌پاش آب سرد روی آن می‌ریزند، پس از اینکه سه بار این کار انجام شد، پوستها را خارج کرده لوله نموده و در آفتاب خشک می‌کنند و یا در گودالی در زمین داخل کلش برنج گذارده و می‌گذارند 4- 3 روز بماند، پس از آن خارج کرده خشک می‌کنند. معمولا قبل از توزیع هربار در حدود 50 کیلوگرم پوست را تمیز کرده و در ظرفی که در حدود 5 کیلوگرم زنجبیل در آن ظرف ریخته شده گذارده و آب سرد روی آنها می‌ریزند و آن‌قدر می‌جوشانند که کاملا جذب شود و بعد آنها را در آفتاب خشک می‌کنند و با تقسیمات مختلفی قطعات آن را تهیه
ص: 258
کرده، به بازار عرضه می‌نمایند.
شاخه‌ای از درخت ماگنولیا
A
- میوه
از این پوست 4 نوع تهیه می‌شود. پوست تنه اصلی، پوست ریشه، پوست شاخه‌ها و بقیه پوستهایی که از شاخه‌های نازک است و با مغز چوب همراه می‌باشد. این پوست گرم، تلخ و گزنده است و برای رفع نفخ، رفع تهوع، بی‌اشتهایی و نارسایی تنفس، و اسهال خونی تجویز می‌شود. در مورد زنان باردار استعمال آن ممنوع است [چونگ یائوچی . برای تقویت معده مفید است و آرام‌بخش می‌باشد و انسداد مجاری عروق ایجاد می‌کند و برای کشتن کرم معده نیز نافع است [استوارت . نیروی جنسی را افزایش می‌دهد [ویلسون . مدّر است و برای سینه داروی خوبی است [چیو]. از جوشانده پوست برای تسکین سرماخوردگی، سرفه و به عنوان محرّک در دوران نقاهت بیماری می‌خورند [رهدر ویلسون . داروی مفیدی برای قطع قی کردن است [چیو]. تب‌بر است [هوپر]. برای قطع اسهال و سوزش سر معده توأم با ازدیاد ترشح اسید نافع است [استوارت . جوشانده غنچه‌های آن قاعده‌آور قوی است [رهدر
ص: 259
ویلسون . ضمنا در مواردی که سنگینی در ناحیه سینه احساس می‌شود خورده می‌شود، مفید است [چونگ یائوچی .
در هند گونه ماگنولیای گل سفید و گل درشت(M .grandiflora) مستعمل است.
از پوست آن به عنوان محرّک و تونیک معطّر استفاده می‌شود. در موارد مالاریا و روماتیسم نیز نافع است. عصاره الکلی آن فشار خون را پایین می‌آورد بدون اینکه اثری روی قلب بگذارد ولی کمی تنفس را تسریع می‌کند.
ص: 260