سیرک
اشاره
به فارسی «سیرک» و به فرانسویAlliaire وAlliaire officinale و به انگلیسیGarlic mustard گفته میشود. گیاهی است از خانوادهCruciferae نام علمی آنAlliaria officinalis Andrzej . و مترادف آنSisymbrium alliaria Scop . میباشد.
مشخصات
سیرک گیاهی است دوساله و چندساله به بلندی 80- 20 سانتیمتر. برگهای آن پهن قلبی شکل، نوکتیز و دندانهدار است. گلها سفید رنگ که به صورت گروهی در انتهای شاخه گلدهنده در بهار ظاهر میشود. میوه آن خورجین و طول آن 8- 7 برابر پایک آن است و تخمهای سیرک در داخل آن قرار دارد. تخم سیرک شبیه تخم خردل است. برگهای سیرک را اگر بفشارند بویی شبیه بوی سیر از آن برمیخیزد و وجه تسمیه آن از اینجا ناشی میشود. این گیاه در باغها، جنگلها و نقاط مرطوب و زیر سایه درختان میروید. در هند انتشار دارد و در ایران در دامنههای کوهسار اطراف تهران و شمیرانات و در ییلاقات اطراف تهران در افجه، اوشان، میگون و در آذربایجان در اهر و در شمال ایران در آستارا و دیلمان به وفور دیده میشود.
ص: 443
ترکیبات شیمیایی
در گیاه سیرک وجود گلوکوزید مایروزین 563]، سینیگرین 564] و اسانس مشخص شده است G .I .M .P[ . عصاره گیاه خاصیت متوقف کننده رشد روی باسیلوس پیوسیانئوم 565] و روی باکتری گرام نگاتیف 566] گروه تیفوئید و باراتیفوئید[567] دارد.
] S. G. I. M. P [
خواص- کاربرد
در هند از گیاه سیرک و از تخم گیاه به عنوان مدّر و معرّق و برای نرم کردن سینه تجویز میشود و در استعمال خارجی در عفونتهای قانقرایایی و برای افزایش تولید چرک و چرکزایی و التیام زخم در بریدگیها و کوفتگیها مستعمل است. ضد کمی ویتامینC است و در موارد کمبود ویتامین در بدن برای رفع عوارض آن مصرف میشود. شیره گیاه تازه که با فشار بدون حرارت گرفته شده باشد به عنوان خلطآور در بیماریهای سینه خورده میشود. تخم گیاه اثر قرمزکننده دارد و در بعضی موارد به جای خردل به کار میرود.
برای تهیه دمکرده 50- 20 گرم گیاه تازه در 1000 گرم آب جوش عمل میشود ولی بهتر است از شیره تازه گیاه استفاده شود و یا خود گیاه تازه خورده شود.
معمولا 30- 15 گرم شیره تازه گیاه را با یک شربت خوشطعم مناسب میخورند.
ص: 444
کلزا
اشاره
به فارسی «شلغم روغنی» و «کلزا» گفته میشود. به فرانسویColza و به انگلیسیRape و دانه روغندار آن راColza وRapeseed و روغنی که از دانههای آن گرفته میشود به فرانسوی آن راHuile de colza و به انگلیسیOil of colza وRapeseed oil نامند. گیاهی است از خانوادهCruciferae نام علمی آنBrassica campestris L . میباشد.
از دانههای گونههای دیگری به نامهایBrassica napus var oleifera DC . وBrassica rapa (L .) Metz var oleifera و گونه
Brassica campestris L. var rapa( L. )Hartm.
نیز روغن کلزا میگیرند.
مشخصات
کلزا گیاهی است یکساله و دوساله، ریشه آن عمودی، کمی دراز و ساقه آن نسبتا بلند به ارتفاع 2- 5/ 1 متر. برگهای آن به رنگ سبز حنایی و برگهای جوان آن دارای دندانههای ارّهای است. گلهای آن سفید یا زرد. میوه آن نیام و غلاف میوه دراز است که دانههای سیاه و مدوّر غنی از روغن گیاه در آن قرار دارد.
این گیاه در اغلب مناطق دنیا از جمله در اروپا در آلمان، فرانسه، مجارستان، رومانی و سایر نواحی کاشته میشود. در ایران به مقدار خیلی کم کاشته میشود و به طور خودرو در مناطق مرزی حریرود و جنوب شرقی بلوچستان میروید. در این
ص: 445
نواحی با نام «شلغم» شناخته میشود.
تکثیر کلزا از طریق کاشت تخم آن صورت میگیرد و بسته به نوع آنکه کلزای زودرس تابستانه یا دیررس زمستانه باشد، بین ماههای اواخر اردیبهشت تا اواسط مرداد کاشته میشود.
کولزا معمولی
A
- غلاف میوه آن
ترکیبات شیمیایی
در دانههای گیاه در حدود 35- 25 درصد روغن ثابت تجارتی به نام روغن کلزا یافت میشود. در روغن این گیاه و سایر گونهها و واریتههای آنها گلیسریدهای اروسیک اسید[568] وجود دارد. در سوئد روغن کلزا از روغنهای مصرفی خوراکی رسمی
ص: 446
است و به نامOleum rape شناخته میشود که بدیهی است طبق روشهایی فنی سمیت اسید اروسیک آن رفع میشود و به نسبت خاصی با سایر روغنها مخلوط میشود.
اروسیک اسید از اسیدهای چرب جامد است، به فرمول خامC 22 H 24 O 2 . در 33 درجه سانتیگراد ذوب میشود. این اسید و روغن خردل نیز وجود دارد که در بخش خردل شرح آن آمده است.
شاخهای از کلزا با گل
خواص- کاربرد
روغن کلزا در روزگاران کهن مانند روغن کرچک از روغنهای روشنایی بوده است ولی پس از اکتشاف نفت و سایر مواد سوختی قدرت رقابت با آنها را نداشته و کشت آنکه سابقا گسترش زیادی داشته رو به کاهش رفته است. ریشههای عمودی این گیاه دارای مقدار زیادی ویتامینC است و برای رفع عوارض بیماریهای ناشی از کمبود ویتامینC خورده میشود. دانههای واریتهB .campestris var rapa را با آب گرم مخلوط میکنند، یک ضماد مؤثر ضد تحریک به دست میآید. روغن کلزا
ص: 447
مخلوط با کافور پمادی مؤثر برای روماتیسمهای عضلانی و رفع سفتی و ناراحتی گردن که ناشی از تشنج و گرفتگی عضلات گردن است، میباشد. بعلاوه در موارد برونشیت به سینه مالیده میشود. در هندوچین برگهای آن را برای تقویت معده میخورند.
ص: 448
فلفل کوهی
اشاره
بهطور کلی به فارسی آن را «فلفل کوهی» و در اطراف کرج «فلفل» و در شیراز «دلآشوب» مینامند. و در کتب مختلف فارسی «فلفل برّی» و «پنج انگشت» آمده است. توجه شود که در کتابها، گیاه دیگری به نام «بنطافلن» را نیز «پنج انگشت» گویند و این اسم خاص برای فلفل کوهی نیست. در کتب طب سنتی با نامهای «اثلق» و «فنجنکشت» آمده است. به عربی این گیاه را «ذو خمسة اوراق» و دانه آن را «حب الفقد» و «جب النسل» (با اینکه نسل را قطع میکند) مینامند. به فرانسوی به آنGattilier وPoivre sauvage وAgneau chaste وPetit poivre و به انگلیسیChaste tree ،Agnus castus ،Monk's pepper وTree Of chastity گویند.
گیاهی است از خانوادهVerbenceae نام علمی آنVitex agnus castus L . میباشد.
مشخصات
فلفل کوهی درختچه کوچکی است به بلندی 2 متر با برگهای زیبا و معطّر به شکل پنجه و معمولا هر برگ متشکل است از پنج برگچه بیضی باریک از دو طرف نوکتیز که همه از یک نقطه خارج میشوند و از آن نقطه با دمبرگی به ساقه متصل میگردند.
زیر برگها پوشیده از کرک پنبهای و روی آنها سبز روشن است. گلهای آن آبی مایل به بنفش به شکل سنبله دراز در قسمت فوقانی درختچه و در انتهای شاخه گلدهنده قرار
ص: 449
دارد. طول گل آذین آن 10- 5 سانتیمتر است. میوه آن شفت، نیمخشک با نوک پهن و کرکدار و دانه آن کمی تند و معطّر است.
این درختچه بومی سواحل مدیترانه، آسیای صغیر، سواحل سوریه، مصر، اردن و قفقاز میباشد و در ایران نیز در استان خراسان و در مناطق استپی کرج، در تفرش، قم، خرمشهر، شهبازان، بیشه، کازرون، صالحآباد و احتمالا در بلوچستان میروید. در کرج آن را فلفل گویند که البته با فلفل سیاه یا سفید معمولی که به عنوان ادویه در غذاها مصرف میشود نباید اشتباه شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در تمام قسمتهای فلفل کوهی اسانس وجود دارد و در دانه آن حدود 47/ 0 درصد میباشد. ضمنا بررسیهای اخیر وجود ماده هومو اورینتین 569] را در گیاه تأیید مینماید]S .G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
در هند از گیاه برای معالجه بیماریهای چشم و درد شکم استفاده میشود.
اشخاصی که سرما خوردهاند در آبی که برگهای فلفل کوهی در آن جوشیده شده استحمام میکنند خیلی مفید است. در بلوچستان دانههای آن را که تلخ است در گی میجوشانند و مخلوط را برای رفع کولیک به اسب میدهند. (گی درختچه نیمهانگلی است که در شمال ایران آن را دارواش نامند و در تهران گی گفته میشود و شرح آن در جلد سوم این مجموعه آمده است).
میوه دانه درختچه پنج انگشت تند و کمی تلخ و بوی آن شبیه فلفل است و مقوی و اشتهاآور و بادشکن و مخدّر است. مصرف آن هیجانات جنسی را فرو مینشاند و به همین علت نام آن را به فرانسوی و انگلیسی درخت عصمت گویند. دمکرده 10 گرم سرشاخههای گلدار گیاه به عنوان بادشکن، انرژیزا، ضد تشنج، ضد اختلالات عصبی و آرامکننده خورده میشود.
اثلق از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی گرم و خشک است و عدهای از حکما آن را سرد و خشک میدانند. از نظر خواص معتقدند که خوردن آن برای باز
ص: 450
کردن انسداد و گرفتگیهای دماغی، مالیخولیا، خفقان سوداوی و بلغمی و باز کردن گرفتگیهای کبد و طحال نافع است. بعلاوه بادشکن و ضد نفخ است و برای ازدیاد ترشح شیر و عادت ماهیانه مفید است. اسپرم را خشک میکند و هیجانات جنسی را فرو مینشاند. اگر در دمکرده یا جوشانده آن بنشینند برای ورم مقعد و ورم رحم مفید است. اگر مرهمی از سرشاخه گلدار گیاه و برگ درخت مو و کره تهیه شود برای نرم کردن و رفع سختی بیضهها نافع است. از نظر کاهش هیجانات جنسی داستانها در کتب مختلف آمده است، از جمله مینویسند حتی تکیه دادن به چوب این درختچه قاطع هیجانات جنسی است و اگر برگهای آن روی زمین فرش شود و روی آن بنشینند و یا روی آن بخوابند مانع احتلام و نعوظ در خواب میشود.
فلفل کوهی
Vitex agnus castus
A
- گل
مضر کلیه است و از این نظر باید با صمغ عربی خورده شود. مقدار خوراک آن تا 5 گرم است و توصیه این است که همیشه آن را با صمغ عربی بخورند و زیادتر از 5 گرم هیچوقت خورده نشود. جانشین آن از نظر خواص فوق 15 گرم شاهدانه است.
چند گونه دیگر از جنسVitex در جنوب ایران میروید که چون خواص دارویی جالبی دارد به شرح آنها میپردازیم:
ص: 451
1. گیاهی است که به انگلیسیNegundo chaste tree گفته میشود. از خانوادهVerbenaceae و نام علمی آنVitex negundo L . و مترادفهای آنV .spicata Lour . وV .paniculata Lamk . است.
مشخصات
درختی است به بلندی 8 متر برگهای آن دارای 5- 3 برگچه و بندرت با یک برگچه دیده میشود. برگچهها باهم مساوی و طول دمبرگ آنها 6- 4 سانتیمتر و طول هر برگچه 11- 6 و عرض آن 4- 1 سانتیمتر متغیر است. گلهای آن خوشهای باز به طول 24- 17 سانتیمتر. و میوه آن مدوّر به قطر 5- 4 میلیمتر میباشد.
این درخت که بومی مناطق گرمسیر و حارّه چین تا جنوب ملانزیا میباشد در جنوب ایران نیز میروید و در بندرعباس و ایسین دیده میشود. در سرتاسر مناطق گرمسیر هند نیز انتشار دارد.
ترکیبات شیمیایی
در برگهای تازه آن در حدود 05/ 0 درصد اسانس وجود دارد. در برگهای آنکه در هوا خشک شده باشد آلکالوئیدی به نام نیشیندین 570] وجود دارد]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که در گیاه اسانس، رزین و آلکالوئید یافت میشود [والنزوئلا]. در برگهای آن مقدار آلکالوئید خیلی کم است و بعلاوه دارای مواد متبلوری است که ظاهرا گلوکونونیتول 571] است. این ماده تا به حال بهطور صنعتی تهیه میشده و لذا وجود آن در این گیاه خیلی جالب است. در برگهای گیاه علاوه بر موارد فوق پی- هایدروکسی بنزوئیک اسید[572] و یک گلوکوز وجود دارد [قوز کریشنا].
خواص- کاربرد
برگهای فلفل کوهی گونهV .negundo خاصیت ضد میکربی دارد که مربوط به
ص: 452
وجود ماده پیهایدروکسی بنزوئیک اسید است. در چین از تخم آن به عنوان ضد سرفه، نرمکننده سینه، کرمکش (کرم شکم) و تونیک استفاده میشود [هاو]. در فیلیپین ریشه آن برای موارد فوق به کار میرود. [والنزوئلا]. در کتب چینی مصرف این گیاه از روزگار پیشین برای معالجه گاستریت 573] که التهاب معده با علایم درد و قی ... میباشد، مصرف میشده است [پی . برگهای آن برای معالجه سردرد به کار میرود [تاناکا اوداشیما]. از برگهای آن برای قطع اسهال خونی، وبا، بریبری و استسقا تجویز میشود [هاو]. در اندونزی و فیلیپین از جوشانده ریشه گیاه و یا از سرکه انگور که تخم گیاه را در آن خیسانده باشند برای کاهش ورم استسقا استفاده میشود و در هندوچین از گیاه بهعنوان مسکّن، ضد درد و التیامدهنده زخم استفاده میشود و برگهای آن را به آب حمام به صورت دمکرده یا جوشانده اضافه میکنند برای فلج کامل، بریبری و فلج نیمه بدن 574] مفید است [فوکود]. از جوشانده آن برای پاک کردن زخم استفاده میشود و در استعمال داخلی برای معالجه نفخ و برای افزایش شیر و به عنوان قاعدهآور کاربرد دارد [کوئی زمبینگ .
2. گونه دیگری از فلفل کوهی یا فلفل برّی در ایران میروید که نام علمی آنVitex trifolia L . و مترادف آنV .rotundifolia L .F . میباشد. اینگونه به صورت درختچهای است که بلندی آن حدود 6 متر، برگهای آن دارای 3 برگچه تقریبا مساوی. (گاهی برگچه وسط بزرگتر است). و دمبرگ اصلی که در 3 برگچه از انتهای آن خارج میشود نسبتا دراز و در حدود 3- 1 متر طول دارد. برگچه فرعی وسطی نیز معمولا دمبرگ کوتاهی دارد. گلها در قسمت بالای ساقه و در طول حدود 20 سانتیمتر قرار دارند. میوه آن کروی یا تخممرغی کوچک که به قطر 5 میلیمتر است.
این درختچه در آسیای استوایی تا افغانستان، ایران، شبهجزیره سینا، ژاپن، فیلیپین، گینه جدید و ماداگاسکار انتشار دارد. در ایران در بندرعباس، تنگسرحه، نیکشهر، چاهبهار، ایرانشهر دیده میشود. نام محلی آن در نیکشهر و ایرانشهر «گنک» میباشد و در کتب مختلف با نام «فلفل برّی
ص: 453
سهبرگه» آمده است.
فلفل کوهی سهبرگچه
Vitex trifolia
ترکیبات شیمیایی
فلفل برّی سه برگه دارای اسانس روغنی فرّار و آلکالوئید است G .I .M .P[ .
در گزارش بررسی دیگری آمده است که گیاه دارای آلفا- پینن، کامفن،
ص: 454
ترپنیل استات 575] و دیترپنیک الکل 576] است [شارما].
خواص- کاربرد
این گیاه اصولا در لیست گیاهان مسکّن و ضد درد[577] میباشد. در برمه از برگهای آن برای معالجه ناراحتیهای پوستی و اختلالات طحال استفاده میشود. در کره از میوه آن برای پیشگیری اکزما و سرماخوردگی مصرف میشود [چونگ . در چین از جوشانده برگهای آن برای کاهش تب و پراکنده کردن اخلاط [مککلور] و میوه آن برای روماتیسم، بیماریهای مفصلی و سردرد تجویز میشود [ایشی دویا] و برای ناراحتیهای چشم، تب، ورم غدّهها و به عنوان قاعدهآور به کار میرود. دانههای آن برای معالجه ورم ملتحمه، دندان درد، استسقاء و شقاق پستان توصیه میشود [فوکود]. در شبهجزیره مالایا برگهای آن به شکل ضماد تهیه و برای کاهش تب و به صورت قرص برای کنترل سل ریوی به کار میرود. از جوشانده آن به عنوان حمّام طبی استفاده میشود و در استعمال داخلی برای رفع تبهای بعد از زایمان میخورند [برکیل هانیف و ریدلی . در اندونزی از جوشانده برگهای آن در حمّام برای تسکین درد سنگ کلیه و مثانه و برای تسکین درد نقرس مفاصل پا و انگشت بزرگ پا که به نام بیماری پوداگرا[578] معروف است و همچنین برای رفع خوابرفتگی استفاده میشود. برگهای تازه آن را روی جراحتها میگذارند برای پاک کردن و التیام زخم نافع است. در مصرف داخلی به عنوان بادشکن و قاعدهآور تجویز میشود [رامفیوس و فایدهین .
کلوپن برگ در 18 نسخه توصیه میکند که از برگهای آن استفاده شود. 3 نسخه از جوشانده برگها را به عنوان حشرهکش و سایر نسخهها را برای بیماریهای یاد شده، تیفوس و رفع اخلاط خونی تجویز میکند. میوه آن را نیز به عنوان ضد انگل شکم توصیه مینماید. در فیلیپین در موارد سوختگی پابرگهای گیاه را گرم کرده روی قسمت سوخته پا میپیچند و عصاره و شیره برگ درخت را روی دندان که درد میکند میگذارند، ساکت میشود.
ص: 455
در هندوستان از برگهای این گیاه در مصرف خارجی برای تسکین درد روماتیسم و دردهای ناشی از ضرب خوردن و از جا دررفتن استفاده میشود. متکا یا بالشی که از برگهای این گیاه پر شده باشد را برای رفع سردرد زیر سر میگذارند. در مصرف داخلی، خوردن گرد برگ یا جوشانده آن برای کاهش تب تجویز میشود و از میوه گیاه برای کنترل امنوره یا قطع قاعدگی در مواردی غیر از دوران یائسگی استفاده میشود. از گلهای گیاه با عسل برای قطع تب میخورند خیلی مؤثر است ولی همراه با قی و تشنگی شدید خواهد بود. این گیاه دارای دو واریته است که نامهای علمی آنها عبارت است از:
1.Vitex trifolia var ovata Mak ..
2.Vitex tfrifolia var unifoliata Schauer ..
در مورد دو واریته فوق در چین و ژاپن میوه یا تخم خشک گیاه به عنوان مقوی، مسکّن، خنککننده و مبرّد و جوشانده میوه خشک آنها برای تسکین سردردهای عصبی و انفلوانزا تجویز میشود. [کاریونه کیمورا و تاناکا اوداشیما]. و همچنین برای رفع کری و سنگینی گوش [لوئی به کار میرود و معتقدند که برای روییدن و رشد موی ریش و به علاوه برای معالجه سرطان پستان مفید است [استوارت .
3. گونه دیگری از این گیاه که در ایران نیز انتشار دارد به نام علمیVitex pseudo -negundo -mzt .(hausskn .) Hand و مترادف آن
Vitex agnus castus L. var pseudo- Negundo Hausskn.
میباشد که نام محلی آن در بندرعباس بنگاله، در جهرم بنگارو، در اهواز گناک و در بلوچستان، ایرانشهر و نیکشهر کنک میباشد. در آسیای جنوب غربی، سوریه، افغانستان و در ایران در بیشه، رود دز، دورود تا بختیاری، گچساران، هفتگل، بهبهان، اهواز و فارس در سیوند، شاهپور، جهرم، و در چاهبهار، بندرعباس و خراسان تا سبزوار دیده میشود.
ص: 456
سیزاب نهری
اشاره
به فارسی «سیزاب» و «سیزاب نهری» و در کتب طب سنتی با نام «قرةالعین» آمده است. توجه شود که گیاه بولاغاوتی را نیز قرةالعین مینامند. به فرانسویVeronique ،Veronique cressonnee ،Cresson de cheval ،Veronique beccabonga وSalade de chouette و به انگلیسیHorse cress ،Beccabunga ،Water Speedweel وVeronica گفته میشود. گیاهی است از خانوادهScrophulariaceae نام علمی آنVeronica beccabunga L . میباشد.
گیاهشناسان فلورا ایرانیکا به جای گونه فوق وجود دو گونه فرعی به نام علمیSub abcondita M .P .Fischer . در آذربایجان، تهران، گچسر، قزوین و کرج و دیگریSub muscosa (Korsh .) A .Jelen . در خراسان، اردکان و شمال چناران را ذکر میکنند.
مشخصات
سیزاب نهری گیاهی است چندساله، ارتفاع در حدود 5/ 0 متر، برگها متقابل، بدون دمبرگ و دندانهدار است. و در انتهای دندانهها تارهای مویین وجود دارد.
گلهای آن کوچک و به رنگ آبی ارغوانی است و در تابستان کنار برگهای قسمت فوقانی ساقه ظاهر میشود.
این گیاه در کنار نهرها، استخرها، مردابها و گودالهای مرطوب در مناطق مختلف
ص: 457
اروپا، شمال افریقا، جنوب آسیا و هند از کشمیر تا غرب هیمالیا در ارتفاعات 4000- 3000 متری و همچنین در ژاپن انتشار دارد. در ایران در آذربایجان در ارتفاعات سهند (کنار چشمهها و رودخانهها) و در جنوب ایران در پرسپولیس، اراک، تفرش، اطراف تهران در ارتفاعات 1900 متری در شاهزاده کوه در کنار آبها و گودالها میروید. گونهای از این گیاه به نامV .elbursensis Boiss . در کنار چشمهها در پس قلعه با گلهای آبی زیبایی دیده شده است [دکترKotchy ].
سیزاب نهری
A
- گلB - مقطع گل
ترکیبات شیمیایی
در گیاه سیزاب نهری وجود گلوکوزید رینانتین 579] که مشابه اوکوبین است گزارش شده است و بعلاوه یک ماده تلخ، تانن، کمی ید و ... دارد]G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
در اروپا بخصوص در فرانسه گیاه سیزاب نهری را بهطور خام در سالاد با سایر سبزیها و یا بهطور پخته میخورند، در هندوستان از گیاه به عنوان مدّر، ترمیمکننده کمی ویتامینC یا ضد کمی ویتامینC و مقوی استفاده میشود. در موارد کثیف بودن و ناخالص بودن خون تجویز میشود. در موارد عفونتهای خنازیری بخصوص در
ص: 458
ناراحتیهای پوستی نافع است و از له شده گیاه برای التیام سوختگی، جراحتها، زخمهای چرکی داخس یا عقربک نیز مفید است G .I .M .P[ .
نوعی سیزاب
Veronique en epi
گونه دیگری از این گیاه نیز به نام سیزاب و به نام علمیVeronica anagallis L . در ایران میروید که از نظر خواص دارویی مشابه سیزاب نهری است.
این گیاه در هند در دامنههای هیمالیای غربی انتشار دارد. در ایران در اطراف تهران، ری، درّه لار، هفتحوض و در شمال در گیلان، بندر گز و در آذربایجان در اطراف تبریز و در قسمتهای مردابی خوی و در بوشهر، خرمآباد، اراک، شیراز، کرمان و بلوچستان دیده میشود.
ص: 459
سیزاب دارویی
Veronica officinalis
ص: 460
گونه دیگری به نام علمیVeronica hederaefolia L . آن هم به نام سیزاب در ایران میروید. در هند نیز در کشمیر دیده میشود. در ایران در اطراف تهران، کرج، دامنههای البرز، تبریز و غرب ایران دیده شده است. خواص دارویی آن شبیه سیزاب نهری میباشد و گلهای آن آبی روشن و مایل به سفید است.
گونه دیگری که در حقیقت سیزاب دارویی است و در ایران نیز میروید در کتب طب سنتی با نام «سیزاب مذکر» یا «لبلاب المجوس» آمده است. به فرانسویVeronique officinale وThe d'Europe و به انگلیسیMale Speedweell وMedicinal tea گفته میشود. نام علمی آنVeronica officinalis l . میباشد.
گیاهی است چندساله خیلی کوچک به بلندی حدود یک وجب. ساقه آن در نزدیک خاک خمیدگی دارد و در محل گرههای ساقه هوایی ریشکهای اتفاقی ایجاد میشود که در تماس با خاک در زمین فرو میرود. برگها خاکستری، پوشیده از کرک و دندانهدار، گلها به رنگ ارغوانی در تابستان ظاهر میشود. این گیاه در اروپا و آسیا انتشار دارد. در ایران در گرگان، کوه چهلدختر، و مازندران در رامسر و در درّه قوریچای نزدیک نوشهر و در گیلان در ارتفاعات 1200 متری دیده شده است.
ترکیبات شیمیایی
در اینگونه نیز نظیر سیزاب نهری وجود گلوکوزید رینانتین، ساپونین، ماده تلخ، تانن و ... تأیید شده است.
خواص- کاربرد
برگ و سرشاخههای گلدار و شاخههای نازک گیاه مصرف دارویی دارد و مقوی و مدّر و قابض و آرامبخش است. سابقا در فرانسه معمول بود که به جای چای دم کرده مینوشیدند. دمکرده 100- 50 گرم گیاه در 1000 گرم آب جوش برای برونشیت و آسم مفید است و خروج اخلاط را تسهیل میکند و چون مدرّ است در تسکین درد نقرس و در روماتیسم مفصلی، سنگ کلیه و یرقان آثار شفابخشی دارد.
در موارد سردردهای یکطرفه و حرکت در خواب نیز نافع است.
جوشانده 500 گرم گیاه در 1000 گرم آب آن در استعمال خارج برای سوختگی و التیام زخم داخس بسیار مؤثر است.
ص: 461
شاهپسند وحشی
اشاره
در کتب فارسی به نام «شاهپسند وحشی» خوانده میشود. در برخی از کتب قدیم با نامهای «رعی الحمام» نامبرده میشود. و اضافه شده است که چون مورد علاقه کبوتر است به این نام خوانده میشود. به فرانسویVerveine officinale ,Verveine وVerveine sauvage و به انگلیسیherbe -of -the -Cross ,Simpler toy و
Vervain, Common vervain, Holy- herbe, Enchanters herbe
وPigeon's indian hyssop وgrass نامیده میشود. گیاهی از خانوادهVerbenaceae نام علمی آنV .nelentaef و مترادفهای آن،Olia Benth verbena officina lis L . وV .sororia Don . میباشد.
مشخصات
شاهپسند وحشی گیاهی است علفی و چندساله ساقه آن در حدود 1 متر است.
مقطع ساقه آن مربع است و برگهای آن متقابل با بریدگیهای عمیق. گلهای آن به صورت خوشه نظیر گلهای گیاهان خانواده نعنا، به رنگ سفید یا صورتی. تکثیر این گیاه از طریق کاشت تخم آن و یا با کاشت قلمه آن انجام میگیرد. تخم آن را در اواخر اسفند در خزانه میکارند و در اوایل اردیبهشت گیاه را به محل اصلی در هوای آزاد منتقل مینمایند. قلمه آن هم خوب میگیرد.
از تمام قسمت هوایی گیاه بخصوص برگها و سرشاخههای سبز آن در طب سنتی استفاده میشود، وقتی آن را مالش دهید، بوی معطّری دارد. طعم آن تلخ و گس است.
ص: 462
شاهپسند وحشی
A
- گلB - مقطع گل
Verveine officinale
این گیاه در کنار جادهها، مزارع، در اماکن سایهدار مرطوب و کنار نهرها بهطور خودرو میروید. در اروپا، افریقا و آسیا انتشار دارد. در ایران در مناطق مختلف شمال در نقاط مرطوب سواحل دریای خزر و حاشیه جنگلهای اطراف رشت، بین رشت و چالوس و در حاشیه جادهها و مزارع لاهیجان، بندر گز، آستارا و نواحی مختلف دامنههای البرز و اطراف تهران، در جنوب، در فارس، در پرسپولیس، در کرمان در شهداد و جیرفت، در خراسان بین شیروان و بجنورد، بین مشهد و سلطانآباد و نزدیک سبزوار، در کاشان در قمصر، در آذربایجان، کردستان، ملایر، تفرش،
ص: 463
همدان، اراک، نهاوند، ازنا، بختیاری و در لرستان در شهبازان و بیشه، در کازرون و درود انتشار دارد.
ترکیبات شیمیایی
در گیاه مواد وربنالین 580] و وربنالول 581] یافت میشود [چونگ یائوچی . در گزارش دیگری آمده است که در تمامی گیاه گلوکوزید وربنالین وجود دارد و در اعضای هوایی گیاه یک وربنالوزید[582] یافت میشود. بررسی دیگری نشان میدهد که گیاه دارای گلوکوزیدهای وربنالین و وربنین 583] است.
مصرف وربنین در پستانداران موجب افزایش ترشح شیر به مقدار زیاد شده است. از برگها و سرشاخههای سبز و جوان و گلهای گیاه ماده وربنالین به دست میآید.]M .P .E .SE .A[ . بعلاوه وجود مقداری تانن، لعاب، یک ماده تلخ و چند ساپونین نیز در گیاه تأیید شده است. در گزارش بررسیهای جدید دیگری آمده است که برگهای گیاه دارای وربنالین و آدنوزین 584] و بتا- کاروتن میباشد.
] S. G. I. M. P [
خواص- کاربرد
در هند از برگهای تازه گیاه شاهپسند وحشی به عنوان تببر و تونیک و قرمزکننده پوست در روماتیسم و بیماریهای مفاصل استفاده میشود. از گیاه برای رفع ناراحتیهای عصبی و در موارد قطع عادت ماهیانه بدون دلیل و غیر موقع و همچنین برای تصفیه خون و کاهش تب مصرف میشود. ریشه گیاه نیز برای معالجه خنازیر و در گزیدگی مار استفاده میشود.]G .I .M .P[ . گیاه شاهپسند وحشی به عنوان یک گیاه دارویی در کره، چین، تایوان و هندوچین بهطور گستردهای مصرف میشود. معمولا اعضای هوایی گیاه و گاهی با ریشه در موقعی که گیاه غرق گل است یعنی در ماههای تیر تا مهر چیده شده و خشک میشود. برگ، گل و ساقههای سبز و
ص: 464
جوان گیاه مبرّد و خنککننده و تلخ است و برای هجوم الدم 585] در اعضا مفید است و به عنوان ضد سم در موارد نیش حشرات سمّی به کار میرود. خواص آن بهطور کلی قاعدهآور است ترشح شیر و عرق را زیاد میکند. ملین و مسهل و ضد کرم شکم و ضد کمی ویتامینC در بدن است. برای بند آوردن خون نافع است. در استعمال داخلی برای رفع سرماخوردگی، قطع تب بخصوص تب مالاریا، مقابله با التهابها، رفع اختلالات داخلی رودهای، کمک به هاضمه، اختلالات مجاری ادرار و ناراحتیهای رحمی مفید است. اخراج جنین را تسهیل و تسریع میکند و به عنوان تصفیهکننده خون پس از زایمان به زائو داده میشود. برای استسقا و نفخ رودهها[586] و کمخونی بخصوص اگر با ملاس چغندر خورده شود، بسیار مفید است. در استعمال خارجی به صورت ضماد یا شستوشو در موارد بیماریهای پوست نافع است. له شده گیاه در تحلیل ورمها از جمله در آبسهها و تومورها و همچنین برای التیام زخمهای سخت بسیار نافع است. ضمنا حشرهکش میباشد.]M .P .E .SE .A[ . در استعمال داخلی از دمکرده 10- 5 گرم گیاه در 500 گرم آب جوش استفاده میشود که پس از صاف کردن مانند آب آشامیدنی مرتبا بخورند. در استعمال خارجی از جوشانیده غلیظتر یعنی از 50 گرم گیاه در 1000 گرم آب یا 1000 گرم شیر استفاده میشود.
گونهای از این گیاه به نامVerbena hastata L . که به شاهپسند آبی معروف است در امریکای شمالی میروید و در آن دیار از این گیاه به عنوان معرّق و خلطآور استفاده میشود.
گونهای از این گیاه نیز به عنوان گل زینتی در باغبانی پرورش داده میشود. این گونه اغلب از گونههای دورگه انتخاب میشوند از جمله گونهای به نام علمیVerbena laciniata کهV .erinoides نیز گفته میشود. گیاهی است یکساله به بلندی 20- 15 سانتیمتر که گلهای آن سفید صورتی است و به صورت بوته پرشاخه کوتاهی میروید. این گیاه بومی امریکای جنوبی است و در قرن هجدهم به انگلستان و از آنجا به سایر مناطق وارد شده است. از نظر خواص طبی خیلی ضعیفتر از شاهپسند دارویی وحشی است.
ص: 465
سایر تحقیقات و بررسیها که در مورد خواص درمانی شاهپسند وحشی در جهان به عمل آمده است.
در دوران قرون وسطی در اروپا مرسوم بود گیاهان شفابخش راSimples و کارشناسان گیاهدرمانی و حکمای آن زمان راSimplers مینامیدند. و گیاه شاهپسند وحشی در آن دوران آنچنان در ابعاد گسترده برای تعداد بیشماری از ناراحتیها تجویز میشد که آن راSimpler's joy میگفتند، یعنی نشاط سادهاندیشان، زیرا گیاه شاهپسند حتی نظیر آسپرین برای اغلب ناراحتیها کاربرد داشت و مانند آسپرین برای تسکین دردهای ضعیف و ورم و التهاب از هر نوع مؤثر بود. در اساطیر کهن آمده است که مصریان معتقد بودند هنگامی کهIsis الهه حاصلخیزی در مرگ یا در قتل برادر شوهرش با به قولی شوهرشOsiris (ازیریس) گریه میکرد شاهپسند از اشکهای آن رویید. و هزار سال بعد وارد اساطیر مسیحیت شد و گفته میشد شاهپسند گیاهی بود که روی زخمهای در حال خونریزی حضرت مسیح ریخته شد و خونریزی قطع شد و به این جهت نامHerbe of the Cross برای گیاه انتخاب شد. سقراط شاهپسند وحشی را برای کاهش تب و طاعون تجویز میکرد. پزشک دربار امپراتور روم به نام تئودوزیوس کبیر[587] گیاه شاهپسند را برای تومور گلو توصیه میکرد که شاید منظور از تومور گلو که در نوشته آمده است، همان گواتر باشد. شرح نسخه جالب او این بود که ریشه شاهپسند را گرفته و دو قسمت کنید، قسمتی از آن را دور گلوی بیمار ببندید و قسمت دیگر را روی آتشی آویزان کنید، همینکه ریشه آویزان شده روی آتش در اثر دود و شعله منقبض شد و سوخت تومور گلوی بیمار هم منقبض شده و فروکش میکند.
رومیها شاهپسند را در سراسر اروپا پخش کردند. کارشناس گیاهدرمان آلمانی به نامHildegard of Bingen جوشانده شاهپسند وحشی (تمام گیاه) را در موارد مسمومیتهای خونی و دنداندرد تجویز میکرد.
بنا بر یک تعبیر، ریشه کلمهVervain از اصطلاح اسکاتلندیfer faen آمده است که در آنfer به معنای بیرون راندن وfaen به معنای سنگ است. و این نامگذاری بر مبنای خاصیت مشهور سنتی شاهپسند وحشی در درمان و اخراج سنگ
ص: 466
کلیه میباشد.
در قرون شانزدهم و هفدهم از شاهپسند در اروپا برای درمان جوشهای جوانی و سایر ناراحتیهای پوستی استفاده میشد. نیکلا کولپپر[588] کارشناس گیاهدرمانی انگلیسی در یادداشتهایش مینویسد اگر برگهای شاهپسند وحشی را خرد کرده و با سرکه مخلوط نمایید برای برطرف کردن شوره سر و ناراحتیهای پوستی مفید است. بعلاوه کولپیر شاهپسند را برای درمان زردی، نقرس، خسخس کردن نفس، خونریزی لثهها، نفسهای تند و کوتاه، تب، طاعون، سنگ کلیه و جمع شدن آب در موارد بیماریهای قلبی به کار میبرده است. از مخلوط آن با چربی خوک پمادی درست میکرد که برای رفع دردهای آلات تناسلی مفید بوده است.
مهاجران اروپایی شاهپسند را با خود به امریکای شمالی وارد کردند. این گیاه با شرایط اقلیمی آن دیار سازگاری نشان داد و در حال حاضر به صورت گیاه بومی در اغلب مناطق امریکا میروید. سرخپوستان امریکا از این گیاه برای درمان تب و ناراحتیهای معدی، رودهای و روشن کردن رنگ تیره ادرار استفاده میکردند. در دوران جنگهای انقلاب در امریکا پزشکان بهطور گستردهای از شاهپسند برای تسکین درد، شل کردن، اخراج اخلاط از برونشها و ایجاد تهوع و قی استفاده میکردند. یک قرن بعد تقریبا تمام پزشکان شاهپسند را برای تب، سرماخوردگی، سرفه، انگلهای روده، بینظمی عادت ماهیانه و به عنوان تقویت در دوران نقاهت بیماریها تجویز میکردند.
کارشناسان گیاهدرمانی معاصر امریکا و اروپا شاهپسند را به عنوان آرامبخش و برای نرم کردن سینه و تحریک و افزایش عادت ماهیانه و درمان سردرد تب، دپرسیون، حملههای صرعی، التیام زخم و فساد دندان و بیماریهای لثه توصیه میکنند.
برای تسکین درد و کاهش ورم
از نظر شیمیایی شاهپسند با آسپرین کاملا متفاوت است ولی پژوهشهای دانشمندان آلمانی و ژاپنی نشان میدهد که دارای خواص مشابه آسپرین است و رافع دردهای ملایم و ورمها میباشد. این تحقیقات کاربرد سنتی شاهپسند را در موارد
ص: 467
درمان دنداندرد، سردرد و التیام زخمها تأیید مینماید.
برای لینت مزاج
یک پژوهش نشان میدهد که شاهپسند دارای خاصیت لینت مزاج میباشد. ولی تحقیقی تاکنون درباره آثار شاهپسند در موارد شوره سر و قی آوردن و ازدیاد عادت ماهیانه و رفع سنگ کلیه در انسان به عمل نیامده است.
مقدار و نحوه مصرف
برای تهیه دمکرده خیلی تلخ شاهپسند برای درمان سردرد، ارتررز خفیف و سایر دردهای خفیف دو قاشق مرباخوری گیاه خشک را در یک پیمانه آب جوش بریزید و 15 دقیقه خیس کنید و تا 3 پیمانه در روز بخورید. برای پوشاندن تلخی آن ممکن است کمی شکر یا عسل یا آب لیموترش تازه در آن بریزید. در مورد تنطور گیاه نصف قاشق مربّاخوری تنطور 3 بار در روز خورده شود. شاهپسند به کودکان زیر دو سال نباید داده شود و در مورد کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال با دوز کمتر شروع و بتدریج تا حد مجاز اضافه شود.
نکات احتیاطآمیز در مصرف شاهپسند
تحقیقات دانشمندان اروپا در مورد جانوران آزمایشگاهی نشان میدهد که خوردن شاهپسند ضربان قلب را کاهش میدهد و مجاری برونشها را منقبض و تنگ میکند و رودهها و رحم را تحریک مینماید و چون احتمالا ممکن است ضربان قلب را در انسان نیز کاهش دهد، بنابراین اشخاصی که مبتلا به نارسایی احتقانی قلب هستند و یا سابقه سایر انواع بیماریهای قلبی دارند، باید از خوردن شاهپسند اجتناب کنند. اثر احتمالی آن برای انقباض و تنگی برونشها ممکن است موجب آسم و سایر ناراحتیهای تنفسی شود و اثر تحریکی آن در رودهها ممکن است ناراحتیهای این قسمت از بدن نظیر کلیت را تشدید نماید. و به سبب آثار احتمالی آن در تحریک رحم، زنان باردار باید از خوردن آن پرهیز نمایند. و در تمام موارد بالا اگر به دلیلی ضرورت ایجاب نماید که مصرف شود، باید با نظر پزشک و در حد مجاز باشد. با این که هر دو گونه اروپایی(V .officinalis) و امریکایی(V .hastata) شاهپسند تقریبا دارای خواص مشابهی هستند، سازمان نظارت بر خوراک و دارو امریکا گونه اروپایی
ص: 468
را در ردیف گیاهان بیخطر طبقهبندی نموده ولی گونه امریکایی را در ردیف گیاهان نامشخص آورده است. و به استثنای زنان باردار و مادران شیرده و اشخاصی که دارای سابقه بیماریهای قلبی و یا بیماریهای تنفسی مانند آسم هستند و کودکان زیر دو سال سن، مصرف این گیاه را برای سایر اشخاص بالغ بلامانع میداند و اگر مصرف گیاه تا دو هفته آثار شفابخشی نشان نداد، مراتب به اطلاع پزشک برسد.
ص: 469
برونلّا
اشاره
این گیاه در بعضی مدارک فارسی با نام «نعنای چمنی» نامبرده میشود. در کتاب گیاهان طبی هند که از طرف شورای تحقیقات علمی صنعتی در هند منتشر میشود آمده است که این گیاه را به زبان هندی دارو[589] و در اصطلاح محلی پنجاب اوسطاخادوس 590] و در اصطلاح محلی در بمبئی اسطوخودوس 591] گویند. ضمنا در کتاب تحقیقاتی فوق در بخش دیگری آمده است که گیاهLavandula stoechas را نیز به هندی دارو و در بمبئی اسطوخودوس نامند. ما در کتاب معارف گیاهی برای نام اسطوخودوس که در بازار دارویی ایران داروی شناخته شدهای است گیاهLavandula stoechas را برگزیدهایم معتقدیم که اسطوخودوس مورد نظر و شناخت مردم در ایران گیاه لاواند است که در بخش خاصی مشروحا خواص و مشخصات آن درج شده است ولی چون تعداد زیادی از نامهای گیاهان دارویی در ایران با اصطلاحهای محلی هندوستان تشابه دارند برای اطلاع خواننده عزیز، این ابهام که ریشهاش تشابه در نامگذاری است ولی عملا به دو گیاه مختلف نام مشابه داده شده است توضیح داده شد و برای گیاه برونلّا همان نام نعنای چمنی را انتخاب
ص: 470
کردهایم.
این گیاه به فرانسویPrunelle وBrunelle و به انگلیسیSelf heal وAll heal گفته میشود. گیاهی است از خانواده نعناLabiatae نام علمی آنPrunella vulgaris L . یاBrunella vulgaris L . و مترادف آنPrunella asiatica Nak . میباشد.
مشخصات
نعنای چمنی گیاهی است چندساله خیلی کوتاه، بلندی آن 40- 5 سانتیمتر.
برگهای آن بیضی با دندانههای ریز و دارای دمبرگ است. گلهای آن بنفش یا سفید است که در تابستان به صورت گروهی در انتهای ساقه ظاهر میشود. این گیاه در چمنزارهای طبیعی در دامنههای سنگلاخ کوهستان در اروپا، آسیا، افریقای شمالی انتشار دارد. در ایران در دامنههای البرز، دماوند، کرج، درّه لار و مناطق شمالی ایران در گیلان، راه نصیر محله به امامزاده اسحق در جنوب غربی رشت، عمارلو، کبوترچاک، ایسپیلی ییلاق، آستارا، لاهیجان و در آذربایجان در یام و در اراک و تفرش و زرند و در مراتع مرطوب همدان بهطور خودرو دیده میشود.
ترکیبات شیمیایی
در گیاه وجود یک ماده تلخ و کمی اسانس تأیید شده است G .I .M .P[ . در گزارش آمده است که گیاه دارای اورسولیک اسید[592] و اسانس روغنی فرّار است [چونگ یائوچی . اسانسی که با روش تقطیر از گیاه گرفته میشود دی- کامفور[593] است [باسلاس .
خواص- کاربرد
در هند از گیاه نعنای چمنی به عنوان ضد عفونی کننده سینهای، کاهش دهنده تب، نرمکننده سینه و تسکین دهنده سرفه استفاده میشود و آن را ضد روماتیسم و تونیک میدانند. برگهای سبز آن را با روغن کرچک آغشته کرده و روی آتش گرم میکنند و
ص: 471
در ناحیه مقعد روی بواسیر دردناک میگذارند، درد را تسکین میدهد.]G .I .M .P[ .
از غرغره جوشانده گیاه در موارد آنژین و التهاب و ورم مخاط دهان و درد گلو استفاده میشود و سابقا از دمکرده آن در ایران برای قطع خونریزی از ریه و بیماریهای معده و روده، دیسانتری و در بیماری قند میخورند که فعلا در این موارد اخیر تجویز نمیشود.
در کره از نعنای چمنی برای قطع اسهال و التیام جراحت و آبسههای سر مصرف میکنند [ایشی دویا]. در چین، تایوان، ژاپن برگها و شاخههای سبز گیاه به عنوان مبرّد و خنککننده به صورت دمکرده یا جوشانده خورده میشود. [استوارت . معمولا سرشاخههای گلدار گیاه را در ماههای تابستان جمعآوری و در آفتاب خشک میکنند. این سرشاخهها تلخ، گزنده و خنککننده است و برای رفع گرمای کبد و کمک به گردش خون نافع است. بویژه در موارد ورم ملتحمه، جوش و کورک و خنازیر تجویز میشود [چونگ یائوچی . بعلاوه برای معالجه روماتیسم و بیماریهای کلیه و ورمها نیز توصیه میشود داروی خوبی برای کاهش تب، سرفه، سرماخوردگی میباشد [استوارت . برای سوزاک نیز مؤثر است [لیو]. بررسیهای جدید نشان میدهد که گیاه خاصیت آنتیبیوتیک دارد و فشار خون را نیز کاهش میدهد [سو لی . داروی مدّری میباشد [موزیگ و شرام . از تخم آن برای رفع بیماری رودهای و خنازیر استفاده میشود [پتلو].
برای تهیه دمکرده گیاه یا جوشانده آن 50- 30 گرم گیاه خشک را در یک لیتر آب میجوشانند و روزی 3- 2 فنجان میخورند. در مورد غرغره اگر جوشانده را با عسل یا قند شیرین کنند برای رفع التهاب دهان و در موارد آنژین اثرش بیشتر است. از جوشانده گیاه به صورت کمپرس برای تسکین بواسیر استفاده میشود.
ص: 472
نارون
اشاره
به فارسی «نارون» و «پشگال» و در مناطق مختلف جنگلهای شمال ایران که به طور جنگلی میروید انواع آن با نامهای مختلف محلی نامیده میشود که برای هر نوع ذکر خواهد شد. در کتب طب سنتی در ایران با نامهای «دارون»، «دروار»، «سفیددار»، «پشهدار» و «درخت پشه» نامبرده میشود. به فرانسوی بهطور کلیOrme وArbre de moucheron و به انگلیسیElm -tree گفته میشود. گیاهی است از خانوادهUlmaceae و دارای گونههای مختلفی است که به شرح چند گونه از آن میپردازیم:
1. اوجا؛ نارون جنگلی که در شمال ایران و در سایر مناطق کشور با نامهای محلی مختلفی نامیده میشود از جمله در نور و کجور و مازندران و گرگان «اوجا»، در رودسر و لاهیجان «لی» و «له»، در رامسر و شهسوار «لو»، در اطراف رشت و طوالش «گل پردار»، «سمد» و «سمت»، در کرج، تهران، آستارا، ارسباران و همدان «قرهآغاج» و «قرهغاج»، در شیراز «درخت شاهاشرفی»، در شیرینسو قزوین و سردشت «وزم»، در اصفهان و بختیاری «بسک»، «وسک» و «وزک» و در مشهد «گرزم» نامیده میشود. در کتب قدیم با نامهای «غرغار» و «غرغاج» آمده است. به فرانسویOrme champetre ،Orme rouge وOrme وOrme petites feuilles و به انگلیسیCommon elm ،Red elm وEnglish elm وSmall leaved elm گفته میشود. نام علمی آنUlmus carpinifolia
ص: 473
Borkh.
یاUlmus campestris L . و مترادفهای آنU .procera Salisb .،U .vulgaris Pall .،U .Sativa Mill . وU .minor Mill .،U .foliacea Gilib . و ...
میباشد.
مشخصات
اوجا درختی است بزرگ بلندی آن تا 30 متر. برگهای آن متناوب، کوچک، بیضی، نوکتیز، پهن، دندانهدار و دندانههای آن مضاعف است. طول هر برگ 10- 4 سانتیمتر میباشد. برگها در تماس با دست خشن و ناصاف است. گلهای آن خیلی زود در بهار قبل از برگها ظاهر میشود. میوه آن با یک بال بیضی شکل یا دایرهای احاطه شده است. درخت اوجا بومی جنگلهای اروپاست و در جنگلهای شمال ایران نیز انتشار دارد.
2. «ملچ» یا «نارون کوهی» و نامهای محلی آن در کلاردشت و کلارستاق و نور و کجور مازندران «ملج» و «ملچ»، در کتول و رامیان «ملیج»، در لاهیجان و رودسر «سرخه» و «لوروت»، در مینودشت «شلدار»، در رامسر و شهسوار «لونگا»، در آستارا و طوالش «وزم»، در ارسباران «قرهغاج» و در کتب قدیم طب سنتی «غرغارجبلی» و «پشهخوار» و «پشهخام» آمده است. به فرانسویOrme Blanc وOrme de campagne و به انگلیسیMountain elm وBroad leaved elm گفته میشود. نام علمی آنUlmus glabra Huds .(non Mill .) و مترادفهای آنU .montana Smith . وU .major sm . وU .latifolia Moench . وU .corylifolia Borcau . میباشد.
مشخصات
بلندی درخت نارون کوهی یا ملچ در حدود اوجا است. برگهای آن درشت، بیضی یا تخممرغی، نوکتیز، دندانهدار، و طول هر برگ 16- 5 سانتیمتر است. میوه آن بیضی و دارای بال میباشد و شبیه میوه اوجا است. ملچ بومی جنگلهای اروپا، آسیای شمالی و ژاپن است و در جنگلهای شمال ایران در ارتفاعات میانبند از ارسباران تا گرگان انتشار دارد.
علاوه بر دو گونه فوق گونه معروف دیگری نیز در ایران به عنوان درخت نارون زینتی در باغها کاشته میشود که به آن «نارون چتری» گویند نام علمی آن
ص: 474
U. carpinifolia var umbraculifera Rehd.
و مترادف آنU .campestris var densa Litw . وU .densa litw . میباشد.
3. گونه دیگری که در شرق و شمال چین در ترکستان میروید و در سایر مناطق دنیا کاشته میشود و از نظر دارویی مصارف وسیعی در چین دارد، نارونی است با نام علمیUlmus pumila L . و مترادف آن
U. campestris sensu Stuart, sensu Roi, non, L.
میباشد که در اینجا خواص دارویی آن ذکر خواهد شد.
تکثیر نارون از طریق کاشت تخم آن صورت میگیرد. نارون در سنین 20- 15 سال به بعد، هر سال مقدار زیادی تخم میدهد و معمولا کاشت تخم نارون در محل اصلی نتیجه خوب نمیدهد و معمول این است که تخمهای آن را پس از برداشت در خزانه در خاک مناسبی میکارند و در حدود یک سانتیمتر خاک نرم و خوب روی آنها میریزند. همینکه نهالها کمی رشد کردند چون جای آنها تنگ است به خزانه دیگری منتقل و با فاصله بیشتری میکارند و پس از 3- 2 سال نهالها را که رشد کافی کردهاند به محل کاشت اصلی منتقل مینمایند. در مصارف پزشکی و دارویی برگ و بیشتر پوست داخلی نارون یعنی قسمتی از پوست که به چوب متصل است مصرف دارد که به شکل تسمههای باریک آنها را بستهبندی و لوله کرده در بازار عرضه مینمایند.
ترکیبات شیمیایی
در پوست داخلی درخت نارون گونهU .pumila که در چین بیشتر مصرف پزشکی دارد، وجود مقداری تانن و مواد نشاستهای و مواد چربی و فیتوسترول، سیتوسترول 594]، فلوبافن 595]، هکزیلن آلدئید[596]، بوتیریک اسید، کاپریک اسید[597]، لیپاز[598] و لعاب وجود دارد. [روا]. پوست داخلی درخت اوجا نیز دارای تانن، لعاب و فیتوسترین همراه با استیگماسترین 599]، سیتوسترین 600] و فلوبافن میباشد.
ص: 475
نارون
A
- شاخه با گل و جوانهA - شاخه با برگ و میوه
B
- گل کاملC - مادگیD - دانه
1 و 2 و 3- میوه ارقام مختلفه نارون
ص: 476
خواص- کاربرد
در چین برگهای نارون برای معالجه سنگ مثانه تجویز میشود [رید]. برگ نارون مدّر و معرّق است [روا]. برگ نارون را معمولا مانند اسفناج میپزند و پخته آن را میخورند که ضد سمّ و ضد سنگ کلیه است و از جوشانده 20 گرم برگ خشک در 1000 گرم آب برای رفع ناراحتیهای صفراوی میخورند [استوارت . پوست داخلی درخت نارون که خشک کرده و خردشده باشد احتمالا مؤثرترین قسمت دارویی درخت و داروی فوقالعاده مؤثر است. گرد آن را با روغن خوراکی و سرکه مخلوط و روی تاول، تبخال، جوش، کورک و همچنین به صورت ضماد روی آبسهها، ورمها و ورم پستان میاندازند، بسیار مفید است. جوشانده پوست داخلی نارون مدّر و تببر است اسهال را بند میآورد و برای رفع ناراحتیهای مجاری ادرار و تناسلی بسیار مفید است [استوارت . همچنین برای قطع عرق شبانه، پشتدرد و طنین صدا در گوش نیز مفید میباشد [لویی .
نارون از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی سرد و خشک است و برگ و پوست درخت خصوصا پوست درخت دارای خواص مقوی، معرّق و مدّر، قابض، نرمکننده ورم و التیامدهنده ناراحتیهای جلدی است. مالیدن عصاره برگ آن برای افزایش دید چشم و ریختن قطره عصاره آن در گوش برای نرم کردن و کاهش ورم آن مفید است. برگ تازه آن اگر جویده شود مقوی دندان و سفتکننده لثه است و جوشانده پوست درخت اسهال ساده را بند میآورد و برای نقرس و روماتیسم نافع است. ضماد پوست داخلی آن و همچنین ریختن جوشانده پوست و برگ آن روی زخمها اثر التیامبخش دارد و در موارد ترمیم تسریع شکستگی استخوانها مفید است.
جوشانده پوست داخلی نارون مخلوط با سرکه برای رفع ناراحتیهای پوست نظیر جرب تر نافع است و در مورد جذام نیز مفید است و در موارد ناراحتیهای جلدی پوست ریشه آن نیز مفید است. تخم آن برای جلای پوست و رفع سرفه مزمن مجرّب است. مضار آن این است که سوزاننده خون و مولد سودا میباشد از این نظر باید با شکر خورده شود. مقدار خوراک از تخم آن حدود 5 گرم است که به صورت جوشانده خورده میشود.
تهیه جوشانده پوست نارون: 30 گرم پوست خشک داخلی نارون (قسمت پوست چسبیده به چوب) را در 1250 گرم آب آنقدر بجوشانند که 1000 گرم بماند. با فشار صاف کنند و در مصارف داخلی استعمال نمایند و یا با شربت ساده
ص: 477
مخلوط کرده بخورند. اگر با عسل خورده شود برای رفع عوارض جانبی آن بهتر است.
جوشانده پوست نارون برای رفع ناراحتیهای جلدی خشک ریشه که اسکار[601] یا پوسته پوسته شدن جلدی قانقرایایی 602] نامند مفید است. پوست خشک نارون 100 گرم، آب 3000 گرم، آنقدر بجوشانند که نصف شود و در موارد رفع ناراحتیهای خشک ریشه روزی 3- 2 فنجان بخورند.
ص: 478
گل انگشتانه ارغوانی
اشاره
به فارسی «گل انگشتانه»، «گل انگشتانه ارغوانی» و «دیژیتال ارغوانی» گویند در کتب طب سنتی با نام «دیجیتال» آمده است. به فرانسویDigitale وDigitale pourpree و در اصطلاح عامه مردم فرانسه با نامهایGantelee ،Gant de Notre -Dame وDoigtier وGrande digitale و به انگلیسیPurple foxglove وCommon foxgliove گفته میشود. گیاهی است از خانوادهScrophulariaceae نام علمی آنDigitalis purpurea L . میباشد.
مشخصات
گل انگشتانه ارغوانی گیاهی است دوساله علفی که بلندی آن تا 5/ 1 متر و ساقه آن استوانهای و پوشیده از تار است. رنگ ساقه آن در قسمتهای پایین سبز و در قسمت جوان ساقه به علت وجود تار غباری است. برگهای آن بیضی، بزرگ، پهن، نوکتیز و دندانهدار، در قسمت پایین ساقه برگها با دمبرگ دراز و در قسمت بالای ساقه بدون دمبرگ و چسبیده به ساقه است. سطح فوقانی برگ پوشیده از تار میباشد. گلها به شکل انگشتانه آویزان به رنگ قرمز ارغوانی و گاهی سفید مایل به ارغوانی به صورت سنبله در قسمت انتهایی شاخه گلدهنده در اوایل تابستان ظاهر میشوند. میوه آن دارای تخمهای زیاد، کوچک قهوهای است. ریشه آن عمودی و مخروطی میباشد. گل انگشتانه ارغوانی بهطور خودرو در جنگلها و اراضی
ص: 479
سیلیسی مناطق مختلف اروپا و در ایران در باغچهها کاشته میشود. تکثیر آن از طریق کاشت تخم آن صورت میگیرد. معمولا تخم را پس از برداشت در خاک مرغوبی به عنوان خزانه میکارند و گیاه حاصله را به زمین اصلی منتقل میکنند که در سال بعد گل خواهد داد. برگهای گیاه گل انگشتانه ارغوانی در طب سنتی مستعمل است.
ترکیبات شیمیایی
در گیاه گل انگشتانه ارغوانی گلی کوزیدهای قلبی دیگوکسین 603]، ژیتوکسین 604] و دیلانان 605] وجود دارد [استول . در گزارش بررسی شیمیایی دیگری آمده است که در برگهای گیاه گل انگشتانه ارغوانی چندین گلی کوزید وجود دارد که بین آنها دیژیتوکسین، ژیتوکسین و ژیتالین 606] گلی کوزیدهای عمده میباشند که آثار فیزیولوژیکی برگها مربوط به آنها میباشد. در برگهای گیاه گل انگشتانه آرژانتینی در حدود 317/ 0 درصد ماده عامل دیژیتوکسین وجود دارد. بین گلی کوزیدهای موجود در گیاه گلی کوزید دیژیتوکسین از همه قویتر است. مقدار دیژیتوکسین در برگ خشک گیاه بین 15/ 0 تا 79/ 0 گرم در هر کیلوگرم تغییر میکند و مقدار ژیتوکسین بین صفر تا 7/ 0 گرم در هر کیلوگرم برگ خشک گیاه متفاوت میباشد. بعلاوه برگها مقداری تانن و اینوزیتول 607] و لوتئولین 608] و تعدادی اسید و مواد چرب یافت میشود. اخیرا گلوکوزید تقویت قلبی جدید به نام دیژیکورین 609] از برگهای آن جدا شده است G .I .M .P[ . در گزارش بررسیهای شیمیایی دیگری چنین آمده است:
علاوه بر گلی کوزیدهای فوق از برگهای خشک گیاه گل انگشتانه ارغوانی
ص: 480
ژیتورین 610]، استروسپزید[611]، دیژیتالینوم و ورم 612] و دیژینوم 613] که همه مقوی قلب هستند جدا شده است. در تجزیه دیگری اودوروزیدH [614]، دیژیپروزید[615]، دیژیتالونین 616]، دیژیتوکسین، ژیتاتوکسین 617]، ژیتوکسین، دیژیتوکسیژنین 618]، ژیتوکسیژنین 619] و پورپوره آگلوکوزیدA وB [620]، گلوکوژیتاتوکسین 621] و دیژیتالین 622] از برگهای گیاه جدا شده است.
اگر برگها در درجه حرارت 22- 20 درجه سانتیگراد به مقدار کم و محدود در هربار پهن و خشک شوند بیشترین مقدار گلوکوزیدهای عمده را میدهند، از تخمهای گیاه نیز گلوکوزیدهای دیژیتونین 623] و استروسپزید، ژیتوکسین، دیژیتوژنین 624] جدا شده است S .G .I .M .P[ .
در موقع خشک کردن برگ گل انگشتانه ارغوانی باید مراقبت شود که هربار به مقدار کم و زود خشک شود و در اثر روی هم انباشته شدن قسمتی از برگها تخمیر نشود زیرا تخمیر شدن برگها در مقدار و اثر گلوکوزیدهای عامل مؤثر برگها اثر منفی میگذارد. بعلاوه اصولا شرایط اقلیمی و نوع خاک محل رویش در مقدار مواد عامله دیژیتال اثر میگذارد. به این دلیل مقدار خوراک از برگ گیاه گل انگشتانه ارغوانی در مناطق مختلف دنیا بسیار فرق میکند. مثلا در منطقهای ممکن
ص: 481
دیژیتال ارغوانی
است خوردن 10 گرم برگ خشک گیاه برای بیماری ذاتالریه تجویز شود در صورتی که در منطقه دیگری حد اکثر 3 گرم برگ خشک آن هم در دو بار خوردن توصیه شود.
خواص- کاربرد
در هند برگهای گیاه گل انگشتانه ارغوانی به عنوان محرک و مقوی برای بعضی از انواع ناراحتیهای قلبی تجویز میشود. برگهای گیاه مهمترین منبع طبیعی تونیک قلبی به نام دیژیتالین است.
برگ دیژیتال ارغوانی از داروهای مؤثر قلبی است ولی باید مراقبت و دقت شود که به مقدار محدود، و در مواردی که نوع بیماری قلبی ایجاب میکند خورده شود پس قطعا باید مصرف آن زیر نظر و با توصیه پزشک باشد. در صورتی که بیش از حد مجاز خورده شود و یا مدتی بهطور مداوم بخورند عوارضی دارد و موجب اسهال و قی شدید و آشفتگی میشود و علاوه بر سرگیجه ممکن است در مقدار ترشح ادرار نیز
ص: 482
اثر بگذارد. مداومت در مصرف دیژیتال ارغوانی نیز توصیه نمیشود زیرا مواد عامله گیاه در بدن انباشته میشود و باید هر چند وقت یکبار خوردن آن برای دو سه هفته قطع شود و از داروهای دیگر مشابه و مناسب استفاده شود و پس از آن در صورت لزوم مجددا خوردن آن آغاز شود.
برگ دیژیتال ارغوانی با صوابدید پزشک ممکن است در مورد استسقأ لحمی و سایر انواع استسقا تجویز شود ولی در موارد ورم کلیه استعمال آن منع شده است و در موارد تبهای نوبهای، تبهای زایمان، صرع، خونریزیهای رحمی، تبهای حصبهای، احتلام در خواب، ذاتالریه، روماتیسم مفصلی، درد روماتیسم حاد در مواقعی که تب به 40 درجه برسد در صورت تجویز پزشک ممکن است خوردن برگ دیژیتال ارغوانی آثار مفید داشته باشد.
توجه: املاح آهن و نقره و سرب با برگ دیژیتال ناسازگار است و ضمنا در دوران خوردن دیژیتال باید از خوردن مواد تانندار مانند راتانیا، تنطورید، مواد قابض، تریاک، بلّادون و نظایر آن اجتناب کرد.
تهیه گرد برگ دیژیتال ارغوانی: مقداری برگ گیاه را از گیاه سال دوم در آغاز گل کردن انتخاب و رگههای وسط برگ را خارج کنید و در گرمخانه 40 درجه آنها را خشک کرده و در هاون مرمر با دسته چوبی بکوبند و از الک مویی رد کنند تا پرزهایی که در سطح تحتانی برگها میباشد، جدا شود، و محصول را مجددا در گرمخانه بخشکانند و در هاون آهنین نرم بکوبند و از الک ابریشمی داروسازی (120) ردّ کنند. گرد حاصل را در ظرف بستهای دور از روشنایی و رطوبت نگهدارند. گرد برگ گل انگشتانه باید کهنه نباشد و اگر 2 ماه بیشتر کهنه باشد اثرش خیلی کم است. مقدار خوراک از این گرد 1- 5/ 0 گرم است که بهطور دمکرده مدت نیم ساعت در 100 گرم آب جوش دم کنند و پس از صاف نمودن با قدری آب شیرین کرده و بتدریج در هر ساعت یک قاشق سوپخوری بخورند، برای قطع تپش قلب و خفقان مفید است.
تنطور دیژیتال ارغوانی: برگ گیاه گل انگشتانه ارغوانی نیمکوب 1 واحد، الکل 60 درجه 5 واحد. برگها را در الکل به مدت ده روز بخیسانند و صاف کنند. معمولا با این روش از هر 100 واحد الکل مصرف شده 80 واحد تنطور به دست میآید.
مقدار خوراک این تنطور 5- 1 گرم است که با یک شربت مناسب و خوشمزه مصرف میشود.
ص: 483
جوشانده مدّر دیژیتال: برگ تازه دیژیتال ارغوانی 2 گرم، قند سفید 15 گرم. این دو را مخلوط کرده و نرم بسایند و صلایه شده را در 1000 گرم آبجوش داخل کرده و بعد صاف نمایند و 100 گرم شربت ساده به آن بیفزایند و در عرض روز فنجان فنجان بخورند.
دم کرده مدّر: گل خشک دیژیتال ارغوانی 1 گرم، جنطیانا 2 گرم. این دو را در 200 گرم آب جوش دم کرده صاف نمایند و 50 گرم سکنجبین پیاز عنصل به آن بیفزایند برای رفع استسقای زقی هر ساعت یک قاشق بخورند. استسقا زقی نوعی است که زردآب در پرده صفاق شکم جمع شود.
گونه دیگر از گل انگشتانه وجود دارد که سمیت آن خیلی بیشتر از گل انگشتانه ارغوانی است و از آن هم در طب سنتی استفاده میشود ولی با احتیاط خیلی بیشتر و به مقدار خیلی کمتر و محدودتر. نام علمی اینگونهDigitalis lanata Ehrb . میباشد.
اینگونه را به انگلیسیGrecian foxglove مینامند.
مشخصات
گل انگشتانه یونانی یاD .lanata گیاهی است با ساقهای راست به بلندی 5/ 1- 1 متر شبیه دیژیتال ارغوانی با این اختلاف که ساقه پوشیده از تار نیست و فقط قسمت فوقانی گیاه پوشیده از کرک پنبهای است. برگهای آن کامل، بیضی، دراز، نوکتیز، گل آن به رنگ سفید کثیف که در آن لکههای مایل به قرمز دیده میشود. این گیاه در رومانی، مجارستان، یونان و اطریش میروید. در هند در کشمیر کاشته میشود.
از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای آن دیژیلانید[625]C وB وA ، تیگونین 626] و لانادیژین 627] وجود دارد. تنطوری که از برگهای گیاه کشمیری یا اطریشی درست شده دارای سمیتی دو برابر بیش از سمیت تنطور تهیه شده از برگهای گل انگشتانه ارغوانی است. مقدار دیژیتوکسین موجود در آن 3/ 1- 2/ 1 درصد بیشتر از دیژیتوکسین موجود در گل انگشتانه ارغوانی است. در این گیاه دیژیلانیدC فعّالترین ماده عامل گیاه
ص: 484
است. مدت زمان اثر آن کوتاهتر است ولی سمیت آن کمتر است. برگهای این گیاه خیلی مدّر است. گلوکوزیدهای این گیاه شبیه گلوکوزید استروفانتوس 628] است. از برگهای این گیاه نیز گلوکوزید جدید تقویت قلب به نام دیژیکورین جدا شده است.
برگهای این گیاه منبع غنی از دیگوکسین است که در موارد مشابه برگهای دیژیتال ارغوانی کاربرد دارد.
از نظر خواص در همان مواردی مصرف میشود که برای گل انگشتانه ارغوانی ذکر شد، منتهی مقدار مصرف برگ کمتر است. در حدود نصف آن میباشد.
گیاه دیژیتال و دیژیتالین و سایر آلکالوئیدهای دیژیتال از داروهایی است که در بدن متراکم و جمع میشود بنابراین مصرف درازمدت آن توصیه نمیشود و بههرحال در مواردی که پزشک معالج ضروری تشخیص دهد باید زیر نظر پزشک مصرف شود.
ص: 485
استروفانتوس
اشاره
گیاهی است بسیار سمّی که خیلی مورد توجه صنایع داروسازی است زیرا در آن ماده گرانی وجود دارد که در ساخت و تولید صنعتی کورتیزون به کار میرود. به فرانسویStrophante وStrophantus و به انگلیسیStrophanthus گفته میشود.
گیاهی است از خانواده خرزهرهApocynaceae دارای گونههای متعددی است که نام علمی معروفترین آنها که از نظر داروی قلبی مورد توجه هستند، به شرح زیر میباشد:
1.Strophanthus caudatus (Burm .f .) Kurz .
2.
Strophanthus caudatus var marckii( A. P. DC. )Plamch
و مترادفهای آنS .Cumingii A .DC . وS .letei Merr .. این گیاه و واریته آن در سرتاسر از هندوچین تا فیلیپین انتشار دارد.
3.Strophanthus gratus (Wall .Hook .) Baill .. اینگونه افریقایی است در مناطق غرب افریقا میروید و در حال حاضر در مناطق گرم اروپا و تقریبا در تمام مناطق حارّه آسیا و افریقا کاشته میشود.
4.Strophanthus hispidus DC .. اینگونه در افریقا مخصوصا در سنگال و کامرون میروید.
5.Strophanthus divaricatus (Lour .) Hook .Arn .. در چین و در مناطق خاور دور میروید.
ص: 486
6.S .Wallichii A .DC . و مترادف آنS .dichotomus Wall . که در هندوستان میروید.
7.S .wightianus Wall . اینگونه هندی است و در سواحل مالابر و تراوانکور میروید.
8.S .Kombe Bliv که در افریقای جنوبی میروید.
مشخصات
استروفانتوسها گیاهانی هستند به صورت درختچه بالارونده بخصوص وقتی در سایه درختان جنگلی در جنگلهای انبوه میرویند به درختان نزدیک خود تکیه کرده و بالا میروند تا به نور خورشید کافی برای تولید گل و میوه برسند. برگهای آن بیضی، کموبیش پوشیده از کرک متقابل و یا به صورت گروهی از 4 و 3 برگ از یک نقطه درمیآیند. گلها در گونههای مختلف و حتی در یک گونه به رنگهای مختلف است.
در میوه آن دانههای متعددی قرار دارد که مستعمل در داروسازی همین دانهها هستند. و پس از رسیدن میوهها معمولا دانهها آزاد شده و از داخل میوه بیرون میریزند. رنگ دانهها قهوهای خرمایی است به طول 15 و به قطر 4- 3 میلیمتر و چون سطح میوه از تارهای کوچک و ظریف پوشیده شده از این جهت دانه در لای انگشتان حالت لغزنده پیدا میکند. طعم دانه ابتدا ملایم شبیه فندق ولی به زودی خیلی تلخ میشود. دانه بعضی از گونهها مانندS .gratus بدون تارهای ظریف است لذا رنگ آن تیرهتر و به رنگ قهوهای دارچینی است.
ترکیبات شیمیایی
گیاه استروفانتوس خیلی مورد توجه داروسازان است زیرا منبع غنی از ماده سارمانتوژنین 629] است که در تولید صنعتی کورتیزون 630] به کار میرود [واناستینیس کروزمان .
از دانههای گونهS .gratus گلیکوزیدG - استروفانتین 631] است که به صورت متبلور
ص: 487
استخراج میشود و در اغلب موارد از نظر خاصیت تقویت قلبی جانشین دیژیتالین است و شاید به آن ترجیح داده میشود. در گونهS .divaricatus گلوکوزید سمّی استروفانتین 632] وجود دارد که اثرش شبیهK - استروفانتین 633] است و بعلاوه دارای سیمارین 634] میباشد [چونگ کوئو تو نونگ یائوچی . در میوه و ساقهها و پوست این گونه نیز آلکالوئید یافت میشود [آرتور چئونگ . برکیل و استول معتقدند که گلیکوزید موجود در گونهS .gratus استروفانتین نیست بلکه او آبائین 635] است. در برگها و پوست گونهS .Wallichii نیز گلیکوزیدهای قلبی وجود دارد. در دانههای گیاهان جنس استروفانتوس علاوه بر گلیکوزیدهای قلبی مقداری روغن ثابت (در حدود 25 درصد) و دو آلکالوئید به نامهای تریگونلین و کولین، کمی لعاب، یک صمغ رزینی و ... یافت میشود.
توضیح: مرسوم است که در موقع نوشتن کلمهStrophanthin کلماتی نظیرh ,g K و ... قبل از کلمه اضافه میکنند و این برای این است که نشان دهد این استروفانتین مربوط به چه گیاهی است. مثلاg .Strophanthin یعنی گلوکوزید استروفانتین مربوط به گونهS .gratus وK .strophanthin یعنی استروفانتین مربوط به گونهS .Kombe و همینطور در مورد سایر گونهها.
خواص- کاربرد
دانههای گونهS .divaricatus برای معالجه تصلب شرائین 636] به کار میرود [هاو]. و به عنوان حشرهکش نیز مصرف دارد [چونگ کوئو تو نونگ یائوچی .
گلیکوزید جی- استروفانتین که از دانههای گونهS .gratus به صورت متبلور استخراج میشود در موارد متعددی برای تقویت قلب به دیژیتالین ارجحیت نشان داده شده است. مشکل تکثیر اینگونه بسیار مفید این است که خیلی کم میوه میدهد و از نظر دارو نیز در پزشکی جدید فقط دانههای نادر اینگونه مصرف دارد.
مقدار خوراک از دانه استروفانتوس به صورت تنطور یک دهم 20- 5 قطره در
ص: 488
24 ساعت برای اشخاص بالغ است (هر 57 قطره آن یک گرم وزن دارد) که باید به توصیه و زیر نظر پزشک برای موارد خاص مورد تشخیص مصرف شود. او آبائین نیز در صورتی که پزشک تشخیص و تجویز نماید به صورت تزریق داخل وریدی در 4 مرحله. تزریق اول یک چهارم میلیگرم، تزریق دوم 12 ساعت بعد به همان مقدار، تزریق سوم نیز 12 ساعت بعد و به همان مقدار و تزریق چهارم 24 ساعت بعد و به همان مقدار است. و یا بهطور کلی یک میلیگرم بهطور متوسط در 24 ساعت است.
ص: 489
ملکة چمن
اشاره
در کتب فارسی «ملکه چمن» نامبرده میشود. به فرانسویReine des pres وSpiree ulmaire وFleur aux abeilles وVignette و به انگلیسیQueen meadows وMeadow sweet گفته میشود. گیاهی است از خانوادهRosaceae نام علمی آنFilipendula ulmaria (L .) maxim . و مترادف آنSpiraea ulmaria L . میباشد.
مشخصات
گیاهی است علفی و چندساله که بلندی آن تا 5/ 1 متر میرسد. برگهای آن مرکب و دارای 9- 2 جفت برگچه و یک برگچه انتهایی است. برگچهها نامنظم و با ابعادی متفاوت، برگچههای پایین کوچک و برگچه بالا پهن و بزرگ است.
گلهای آن سفید و بسیار جاذب زنبور عسل میباشد نه به خاطر نوش بلکه به خاطر گرده فراوان تلقیح که گلها دارند. دانه آن ریز و به رنگ تیره مایل به قهوهای و ساقه زیرزمینی آن افقی و کمی ضخیم است. این گیاه در کنار چشمهها و چمنزارهایی مرطوب و کنار رودخانهها در آسیا و امریکا و اروپا میروید. در ایران در مازندران، نور، پایین رودبارک در ارتفاعات 1800 متری دیده میشود.
ص: 490
ملکه چمن
Filipendula ulmaria
ترکیبات شیمیایی
در سرشاخههای گلدار و کمی هم در ریشه آن اسانس مشخص شده است. اسانس آن دارای وانیلین، پیپرونال 637] یا هلیوتروپین 638] و یک آلدئید میباشد. بعلاوه در ریشه آن یک گلوکوزید مولد متیل سالیسیلات به نام مونوترو پیتوزید[639] یافت میشود. در تمام اندام گیاه تانن وجود دارد.
ص: 491
خواص- کاربرد
دمکرده 50 گرم سرشاخههای گلدار خشک گیاه یا گلهای گیاه در 1000 گرم آب جوش که 5- 4 فنجان در روز خورده شود در موارد روماتیسم مفصلی حاد و سنگ کلیه و ناراحتی مجاری ادرار و ناراحتیهای قلبی آثار بسیار مفیدی دارد. مدّر است. در موقع تهیه دمکرده باید دقت شود که جوش نیاید تا سالیسیلیک اسید[640] آن با بخار خارج نشود. از دمکرده گلهای آن در موارد آبله، سرخک و استفراغهای شدید وبایی و اسهال معمولی اثر بسیار نافعی دارد، چون مدّر است در موارد استسقا نیز تجویز میشود.
معمولا در موارد استسقاهای مفصلی بخصوص گل و اسانس آن مصرف میشود.
برای این کار 30- 10 گرم برگ و گل خشک گیاه را در 1000 گرم آب جوش دم کرده صاف میکنند و فنجان فنجان میخورند.
ص: 492
اسپیره
اشاره
به فارسی «اسپیره» گویند. به فرانسویSpiree وSpiree filipendule وFilipendule و به انگلیسیDrop Wort وCommon dropwort گفته میشود.
گیاهی است از خانوادهRosaceae نام علمی آنFilipendula vulgaris Moench . و مترادفهای آنFilipendula hexapetalo Gibb . وSpiraea filipendula L . میباشد.
مشخصات
اسپیره گیاهی است علفی و چندساله. برگهای آن مرکب دارای 41- 31 برگچه.
برگچهها نامنظم و دارای ابعادی متفاوت. هر برگچه مثلثی با دندانههای درشت. ریشه این گیاه دارای تورمهای غدّه مانندی است که معمولا در موقع کندن گیاه از ریشه کنده شده در خاک میماند. گلهای آن سفید یا قرمز و دارای تعداد زیادی میله نر است.
قسمت مورد استفاده این گیاه در طب سنتی تورمهای غدّه مانند ریشه است، بنابراین موقع کندن باید مراقب بود که از خاک بیرون آورده شود. این گیاه اروپایی است و در ایران نیز میروید. در ایران در مناطق شمال غرب در آذربایجان، ارسباران، قرهداغ و در جنگلهای حسنبیگلو بهطور خودرو دیده میشود.
ترکیبات شیمیایی
در غده تازه ریشه گیاه مقداری تانن و گلوکوزید قابل تبلوری به نام
ص: 493
مونوتروپیتین 641] یافت میشود.
خواص- کاربرد
غدههای زیرزمینی این گیاه قابض و مدّر است و گلهای آن نیز مسهل و مدّر میباشد. از دمکرده 60- 30 گرم غدّه در 1000 گرم آب جوش در موارد استسقا، اسهالهای ساده و ناراحتیهای ششها میخورند.
ص: 494
دم اسب
اشاره
به فارسی «دم اسبی»، «دم اسب» و «علف هفتبند» گویند. در کتب طب سنتی با نامهای «ذنب الخیل» و «ذنب الفرس» نامبرده شده است. به فرانسوی آن راPrele des champs ،Queue de renard وQueue de cheval و به انگلیسیHorse tail ،Scouring rush ،Pewter wort ،Shave grass ،Corncob plant ،Bottle brush وEquisetum مینامند. گیاهی است از تیرهEquisetaceae نام علمی آنEquisetum arvense L . میباشد.
مشخصات
بهطور کلی گیاهان جنس دم اسب از گیاهان بیگل و نهانزادان آونددار چندساله هستند. همه آنها دارای برگهای کوچک رشد نکرده میباشند بهطوری که ساقه هوایی آنها ظاهرا بدون برگ است ولی وقتی خوب دقت شود در گرهها و بندهای متعددی که ساقه دارد برگهای رشد نکردهای به صورت فلسهای کوچک سیلیسی و لخت دیده میشود.
دم اسب دو نوع ساقه هوایی دارد، ساقههای بارور که در اوایل بهار ظاهر میشوند و رنگ آنها قرمز بدون سبزینه و دیگری ساقههای نازا که پس از آن ظاهر میشوند و رنگ آن سبز و کمی قطورتر است.
ص: 495
ساقه بارور که قرمز است از قشر سیلیسی پوشیده شده که به آن سختی خاصی میدهد و از آن برای صیقلی کردن فلزات و چوب و پاک کردن ظرفهای فلزی مانند بروس فلزی استفاده میشود و از ساقههای نازا که پس از آن ظاهر میشود و رنگ آن سبز و کمی قطورتر است در طب گیاهی استفاده میشود.
گیاه دماسب
Equisetum arvense
گیاه دم اسب دارای ساقه زیرزمینی بسیار دراز، افقی و بندبند است و در هر بند تورمی غدهای شکل دیده میشود و ریشکهای آنکه بر ساقه زیرزمینی اتصال دارند در خاک فرو رفتهاند.
دماسب از علفهای هرز لجوج و مبرم است که معمولا در نقاط مرطوب در
ص: 496
جویها و باتلاقها میروید. بلندی آن 60- 50 سانتیمتر است و در طب سنتی از ساقههای نازای گیاه که سبزرنگ و قطورتر است به عنوان دارو استفاده میشود. این گیاه در اروپا و آسیا انتشار دارد. در فرانسه و برخی کشورهای اروپایی از داروهای مورد توجه است. در هند در ارتفاعات هیمالیا و در ایران در مناطق شمال ایران، در گرگان، بندر گز، و پیربازار رشت و در آذربایجان، تبریز و رنجناب بهطور خودرو دیده میشود.
ترکیبات شیمیایی
در گیاه دماسب وجود روغن چرب، سیلیسیک اسید، لینولئیک اسید، اکیستونین 642]، اکیستیک اسید[643] و اکیستین 644] تأیید شده است [چیو]. بعلاوه در گیاه یک ماده تلخ و مقدار کمی اکسالیک اسید، مالیک اسید، نوعی ساپونین و ... وجود دارد.
در گیاه تازه 15- 3 درصد و در خاکستر گیاه تا 70 درصد سیلیس یافت میشود.
خواص- کاربرد[645]
معارف گیاهی ؛ ج6 ؛ ص496
آلمان از این گیاه بعنوان مدّر و بندآورنده خون استفاده میشود. در موارد استسقا، سنگ کلیه و ناراحتیهای کلیوی تجویز میشود. خاکستر گیاه برای رفع اسیدی معده و سوءهاضمه استفاده میشود.]G .I .M .P[ . در مناطق خاور دور و در چین معتقدند که گیاه دماسب برای بند آوردن خونریزی مفید است [چیو و روا].
معرّق و مدّر است [کاریونه و کیمورا]. ضد درد و مسکّن و بادشکن است [استوارت .
و برای معالجه روماتیسم، سوزاک و ناراحتیهای مجاری ادرار مصرف میشود [چونگ یائو تو نونگ یائوچی . از جوشانده آن برای رفع حالت تب در معده و کبد میخورند [هو]. و آنتی منوراجیک 646] است یعنی برای قطع ترشحات مفرط زاید بر حد اعتدال عادت ماهیانه مفید است.
گیاه دماسب از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی ایران کمی سرد و خشک است و معتقدند که گیاه قابض و بندآورنده خونریزی از اعضای مختلفه بدن است و
ص: 497
در بند آوردن خونروی از رحم نافع است. برای سرفه مزمن در بیماریهای سینه و تنگی نفس (گرم) و استسقا و ورم گرم کبد و اقسام اسهالهای گرم در مواردی که تب نباشد و برای زخم روده و جراحت مثانه نافع و مفید است. اگر مدتی خورده شود و یا تنقیه شود برای گوشت آوردن فتق و التیام روده قطع شده مفید است. ضماد آن برای التیام جراحتهای سخت، عصب قطع شده، ورم مقعد، ورمهای گرم و گرد آن برای بند آوردن خونریزی از بینی مفید است. مقدار خوراک آن هربار تا 4 گرم است. باید توجه شود که این گیاه مولد سودا است و از این نظر باید با شکر و روغن بادام خورده شود. جانشین این گیاه از نظر خواص فوق انجبار است. مصرف دماسب در موارد اخلاط خونی، زخمهای واریسی و وجود قند در ادرار آثار مفید دارد.
تهیه جوشانده گیاه: در حدود 40 گرم ساقه نازای گیاه خشک که سبز است در 500 گرم آب در حدود یک ساعت بجوشد و چند بار در عرض 24 ساعت خورده شود.
از گرد گیاه به عنوان بندآورنده خون هربار در حدود 1 گرم و 4- 3 بار در روز قبل از غذا خورده شود. در فرانسه معمول است جوشانده 80- 50 گرم گیاه خشک در 500 گرم آب که نیم ساعت بجوشد، دو فنجان در روز میخورند برای قطع خونریزی بواسیر و برای دفع سنگ کلیه و ناراحتی مجرای ادرار و مثانه مفید است.
در دامپروری از این گیاه به عنوان علوفه برای گاوان شیرده میدهند برای ازدیاد شیر بسیار مؤثر است.]S .G .I .M .P[ .
سایر بررسیهایی که در مورد خواص گیاه دماسب در جهان به عمل آمده است.
هر چیزی که دارای طلا باشد لازم نیست درخشان و برّاق باشد، مثلا گیاه دماسب با ساقههای شبیه بامبویی که دارد قادر است که طلای محلول در آب را جذب نماید، پس در ساختمان گیاه اغلب طلا وجود دارد ولی به هیچ وجه ساقهها درخشان و برّاق طلایی نیست. و نکتهای که مهم است برای محققان جالب باشد این است که یکی از طرق جدید مبارزه با التهابهای روماتیسم و آرتروز را برخی از پزشکان استفاده از ترکیبات طلا میدانند و گیاه دم اسب نیز سابقه طولانی شاید از قرنها قبل به عنوان گیاه درمانی برای درد مفاصل داشته است.
ص: 498
ریشهیابی نام گیاه
در فارسی این گیاه را دماسب و به عربی ذنب الفرس یا ذنب الخیل و به لاتین همHorse tail و به فرانسهQueue de cheval مینامند، تمام این اسامی به سبب شباهت زیاد ساقههای این گیاه به دماسب است. و در مورد سایر اسامی که برای این گیاه گذارده شده است، قرنها پیش که کسی نمیدانست گیاه دماسب اغلب در ترکیباتش طلا دارد، ساقههای زبر و خشن سیلیسی گیاه برای تراشیدن زبریها و تمیز کردن چوب و ظروف آشپزخانه به کار میرفت به همین جهت به آن نامScour pots (تمیز کردن و پاک کردن دیگ و ظروف آشپزخانه)،Polish pewter یاPewter wort (گیاه برای صیقلی کردن و جلا دادن ظروف فلزی بخصوص مفرغی)،Shave grass (علف مخصوص تراشیدن و پاک کردن) و ... داده شده است.
سابقا در دورههای قحطی رومیها از ساقههای گیاه که شبیه مارچوبه است تغذیه میکردند ولی چه حاصل زیرا ساقههای گیاه دماسب نه طعم و مزهای دارد و نه دارای مواد مغذی کافی است.
پزشکان قدیم در چین از گیاه دماسب برای التیام زخم، جراحتها، بواسیر، آرتروز و اسهال خونی استفاده میکردند
جالینوس معتقد بود که گیاه دماسب برای التیام پیها و رباطها و کمک به قطع خونروی از بینی مؤثر است. و قرنها گیاه دماسب به عنوان یک داروی التیام زخم شهرت جهانی داشت. در قرن هفدهم کارشناس گیاهدرمانی انگلیسیNicholas culpeper دماسب را گیاه دارویی نیرومندی برای قطع خونروی و التیام زخمها میدانست و عصاره آن را به صورت مالیدن در مصرف خارجی و یا جوشانده آن را در مصرف داخلی تجویز مینمود. با گذشت زمان گیاه دماسب ضمن اینکه شهرت خود را به عنوان التیامبخش زخم حفظ میکرد بتدریج به عنوان داروی مدّر مؤثری در مورد جمع شدن آب در بدن و ناراحتیهای دردناک مجاری ادرار و سوزاک و عفونتهای کلیه و بیماریهای قلبی ناشی از جمع شدن آب و ... به کار برده میشد. در قرن نوزدهم پزشکان امریکا (از گیاه دماسب به عنوان مدّر و برای ضد عفونی کردن مجاری ادرار و درمان سوزاک و سنگ کلیه و عفونت کلیهها و ناراحتیهای دفع ادرار و بیماریهای قلبی ناشی از جمع شدن آب تجویز میکردند و کارشناسان گیاهدرمانی معاصر امریکا هماکنون گیاه دماسب را به صورت مصرف خارجی برای التیام زخم و در مصرف داخلی برای رفع ناراحتیهای مجاری ادرار و پروستات
ص: 499
توصیه میکنند.
شفابخشی و کاربرد گیاه دماسب در زمان حاضر
پژوهشها نشان میدهد که گیاه دماسب طلای محلول در آب را بهتر از هر گیاه دیگری جذب میکند بهطوری که در هریک تن ساقههای تازه گیاه در حدود 120 گرم طلا یافت میشود. البته مقدار طلایی که با هر پیمانه (220 گرم) دمکرده گیاه دماسب خورده میشود بسیار ناچیز است ولی توجه شود که برای درمان روماتیسم و آرتروز نیز مقدار فرآوردههای طلایی که مصرف میشود بسیار کم است. در حال حاضر در چین مرسوم است که برای درمان آرتروز از گیاه دماسب استفاده میکنند.
به عنوان داروی مدّر
در گیاه دماسب یک ماده شیمیایی ضعیف مدّر به نام اکیستونین وجود دارد که شهرت تاریخی مدّر بودن آن را تأیید میکند.
سایر درمانهای احتمالی با گیاه دم اسب
در ساختمان گیاهی دماسب مقدار جزیی نیکوتین وجود دارد و به همین علت عدهای از حکمای گیاهدرمان این گیاه را برای اشخاصی که قصد ترک اعتیاد به دخانیات را دارند توصیه میکنند ولی چون مقدار نیکوتین موجود در این گیاه فوقالعاده جزیی است (فقط در حدود 00004/ 0 درصد)، تصور نمیرود این مقدار نیکوتین برای اشخاص معتاد قانعکننده باشد و شاید استفاده از سقز معروف نیکوتین به نامNicorette اثر بیشتر و عملیتری داشته باشد.
مقدار و نحوه مصرف
برای کمک به درمان تجمع آب در بدن و یا در موارد آرتروزهای روماتیسمی در صورت تجویز متخصص میتوان از دمکرده یا تنطور گیاه دماسب استفاده کرد.
برای تهیه دمکرده 2- 1 قاشق مربّاخوری گیاه خشک را در یک پیمانه آب جوش ریخته و 10 دقیقه خیس کنید و تا 2 پیمانه (220 گرم هربار) در روز بخورید. تنطور را هم 2 بار در روز و هربار نصف قاشق تا یک قاشق مربّاخوری بخورید. این گیاه نباید به کودکان زیر دو سال داده شود و برای کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65
ص: 500
سال با مقدار کمی آغاز و بتدریج اضافه شود.
نکات احتیاطآمیز در مصرف گیاه دماسب
گیاه دم اسب نسبتا دارای مقدار قابل ملاحظهای سلنیوم 647] است. مصرف زیاد سلنیوم ممکن است موجب نقایص مادرزادی شود. بخصوص گیاهان دماسبی که در پایین دست رودخانهها و نهرهایی که از مزارع حاصلخیز که مقدار زیادی کود شیمیایی در آنها ریختهاند روییده باشند دارای مقدار سلنیوم بیشتری است. بنابراین از نظر احتیاط توصیه میشود که زنان باردار از آن استفاده نکنند. بعلاوه گیاه دماسب دارای ماده شیمیایی اکیستین است که مصرف زیاد آن ایجاد مسمومیت مینماید و حیواناتی که مقدار زیادی از علف این گیاه خوردهاند مبتلا به تب شده و لاغر میشوند و عضلات آنها ضعیف و ضربان قلب آنها نامنظم میشود. حتی مواردی تلف شدن دام نیز گزارش شده است و کودکانی که به عنوان اسباببازی در ساقههای مجوف این گیاه دمیدهاند و مقدار کمی عصاره گیاه را از این طریق بلع نمودهاند، عوارضی البته نه مرگآور داشتهاند. بنابراین گیاه باید از دسترس بچهها دور باشد.
به سبب عوارضی که در مورد دام دارد، سازمان نظارت بر خوراک و دارو امریکا این گیاه را در ردیف گیاهان با عوارض نامشخص طبقهبندی کرده است و به استثنای زنان باردار و مادران شیرده و اشخاص بالغی که داروی مدّر دیگری مصرف میکنند، برای بقیه اشخاص استفاده از این گیاه را بلامانع اعلام کرده است که در حد مجاز و با مشورت و نظارت پزشک متخصص خورده شود و اگر در حین مصرف ناراحتی از قبیل اختلال در معده و اسهال ایجاد شد، مصرف آن کاسته شود یا قطع شود.
ص: 501