گروه نرم افزاری آسمان

[ادامه نام گیاهان دارویی





شب‌بو زرد

اشاره

به فارسی و در کتب طب سنتی با نامهای «شب‌بو» و «شب‌بو زرد» و «خیری» و «خیری اصفر» و به عربی آن «منثور الصفر» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Giroflee jaune وGiroflee des murailles و به انگلیسی‌Cheiranthus و یاGilly flower و یاGilliflower وTrue wall flower گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Cruciferae نام علمی آن‌Cheiranthus cheiri L . می‌باشد.

مشخصات

شب‌بوی زرد گیاهی است دوساله و چندساله، ساقه آن به‌طور قائم به بلندی 60- 25 سانتی‌متر با گلهای زرد مایل به قهوه‌ای یا زرد و خوشه‌ای و معطّر. میوه آن به شکل حقه دراز که در آن دو عدد تخم قرار دارد. برگهای آن ساده، باریک، بیضی، دراز، پوشیده از تار و به رنگ سبز غباری است.
شب‌بو از گلهای زینتی است که معمولا در باغچه کاشته می‌شود. تکثیر آن از طریق کاشت تخم آن و بی‌درنگ پس از برداشت تخم در اواخر اردیبهشت یا در اوایل خرداد انجام می‌گیرد. در هوای آزاد کاشته می‌شود و هروقت که گیاه دوبرگه شد آنها را به خزانه برده با فاصله بیشتر می‌کارند و پس از یک ماه مجددا به محل دیگری با فاصله بیشتر منتقل می‌کنند و بالاخره در مهرماه در گلدان کاشته و به گلخانه می‌برند.
پس از گذشتن فصل زمستان در اواخر فروردین‌ماه می‌توان از گلدان خارج کرده در
ص: 2
محل اصلی در مزرعه با فواصل 40 سانتی‌متر از هر طرف کاشت. قاعده این است که موقع انتقال نهایی نوک ریشه‌های نرم را کمی می‌چینند تا تشکیل ریشه‌های قوی تحریک و تسریع شود.
گونه‌های مختلف شب‌بو به‌طور خودرو معمولا در شکاف سنگها و روی دیوارها می‌رویند ولی معمولا پرورش داده می‌شوند. این گیاه از اروپا برخاسته و بعدا در انگلستان بومی شده به سایر نقاط عالم برای پرورش وارد شده است. در ایران نیز پرورش داده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه شب‌بو زرد آلکالوئید کیری‌نین 1]، گلوکوزیدهای کیرولین 2]، کیرانتین 3] و اسانس روغنی فرّار یافت می‌شود. تخم آن دارای در حدود 20 درصد روغن ثابت است. این گیاه درعین‌حال که آثار دارویی شبیه گیاه انگشتانه‌ای یا دیژیتالیس 4] دارد دارای خواصی شبیه خواص کینین 5] است. گلهای آن در حدود 06% درصد اسانس دارد. از برگهای آن نیز دو ماده کیرانتین و کیری‌نین جدا شده است. بررسی دیگری نشان می‌دهد که کیرانتین گلی‌کوزیدی است با خواصی شبیه گیاه دیژیتالیس و آلکالوئید کیری‌نین از نظر آثار دارویی شبیه کینین است. کیرولین یک گلی‌کوزید قلبی فعّال و قوی است..]G .I .M .P[ از تخم شب‌بو زرد یک گلی‌کوزید سمّی فعال به نام کیروتوکسین 6] و یک گلی‌کوزید با اثر کمتر به نام کیروزیدA [7] جدا شده است.]S .G .I .M .P[ در گل شب‌بو اسانس و یک ماده رنگی و مایروزین 8] و کوئرستین 9] یافت می‌شود.
ص: 3
شاخه شب‌بو زرد با گل
B
- گل باز نشده‌C - گل بدون گلبرگ

خواص- کاربرد

در هند تخم شب‌بو را به عنوان مقوی، مدّر و نرم‌کننده سینه و برای تقویت معده و افزایش نیروی جنسی تجویز می‌کنند. به علاوه در برونشیتهای خشک، در موارد تب و همچنین برای تحلیل ورم آسیب‌هایی که به چشم وارد می‌شود از آن استفاده می‌کنند. گلهای شب‌بو زرد، برای تقویت قلب و به عنوان قاعده‌آور و در موارد فلج و ناتوانی جنسی توصیه می‌شود. گلبرگهای خشک شب‌بو زرد داروی معطّر و محرّکی می‌باشد.
شب‌بوی زرد طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت گرم و خشک است (متوسط) و از نظر خواص معتقدند که خوردن 12 گرم از آب گیاه و یا خوردن ساییده خشک گیاه قاعده‌آور است و فاسدکننده جنین و خارج‌کننده جنین مرده و مشیمه می‌باشد و مالیدن آن به چشم برای سفیدی چشم مفید است. مالیدن آن برای رفع ورم رحم و مفاصل و تقویت مو مفید است و اگر با عاقرقرها و تخم گزنه مخلوط و به کمر مالیده شود برای تقویت نیروی جنسی مفید است. ضماد برگ پخته آن برای
ص: 4
رفع دندان‌درد نافع است. شیاف آن نیز قاعده‌آور است و برای اخراج جنین مرده و مشیمه مستعمل است. مقدار خوراک آن تا 16 گرم است.
توجه: به علت وجود ماده سمی کیرانتین که یک سمّ محرّک قلبی است، خوردن شب‌بو خیلی باید با احتیاط صورت گیرد و قطعا برای موارد خاصی که لازم می‌شود، زیر نظر و با توصیه پزشک باشد زیرا ممکن است برای بعضی اشخاص ناراحتی‌هایی به وجود آورد.

خیری برّی

اشاره

گیاهی است از همین خانواده‌Cruciferae در کتب طب سنتی با نامهای «خیری برّی» «منثور احمر» آمده است. به فرانسوی آن راGiroflee rouge و به انگلیسی‌Stock نامند. نام علمی آن‌Mathiola incana R .Br . و مترادف آن‌Cheiranthus incanus L . می‌باشد.

مشخصات

خیری برّی گیاهی است علفی چند ساله و دو ساله با ساقه‌های چوبی. بلندی ساقه آن 60- 30 سانتی‌متر. برگهای آن سبز تیره، نیزه‌ای، کمی دراز و کرکدار است. گلهای شب‌بو بسیار معطّر است، ارقام وحشی آن به رنگ بنفش و ارقام پرورشی آن به رنگهای بنفش، حنایی، قرمز، صورتی، قفائی و گاهی نیز سفید دیده می‌شوند. از این گیاه در باغبانی ارقام مختلفی به دست آمده و کاشته شده است. یکی از این ارقام را به انگلیسی‌Intermediate Stocks ,Queen Stocks وTen week Stocks می‌گویند.
دانه‌های این گیاه در میوه آنکه به شکل حقه دراز است قرار دارند. دانه‌های این گیاه بنا بر رقم گیاه ممکن است به رنگهای زرد، قرمز و یا سفید باشد. تکثیر آن مانند شب‌بو از طریق کاشت تخم آن صورت می‌گیرد.

خواص- کاربرد

در هند از تخمهای این خیری که تلخ است، به عنوان مقوی، محرک، مدّر و نرم‌کننده سینه و همچنین افزایش‌دهنده نیروی جنسی استفاده می‌کنند. از مخلوط دانه‌های گیاه با سرکه در موارد گزش جانوران سمّی به عنوان پادزهر و ضد سم تجویز می‌کنند. از دم‌کرده آن برای کنترل سرطان استفاده می‌شود.
ص: 5

بلوط

اشاره

بلوط میوه درختی است که به فارسی «بلوط» و «بالوط» و در کتب طب سنتی با نامهای عربی آن «بلّوط»، «ثمر الفؤاد»، «عفصیج» و «سندیان» نامبرده می‌شود. درخت آن را به فارسی به‌طور کلی «درخت بلوط» می‌گویند، البته در مناطق مختلف ایران ارقام مختلفی از آن می‌روید و نامهای محلی آن در آخر این بخش ضمن شرح انواع این درختها و پراکندگی جغرافیایی آنها در ایران، ذکر می‌شود. در کتب طب سنتی با نام «شجر البلوط» و «سندیان» آمده است. به فرانسوی میوه بلوط را به‌طور کلی‌Gland و درخت آن راChene و به انگلیسی‌Oak tree گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Fagaceae (cupuliferae) دارای گونه‌های متعددی است که اسامی علمی و محل رویش ارقامی که در ایران می‌رویند در قسمت آخر این بخش خواهد آمد.

مشخصات کلی

بلوط درخت جنگلی است که از نظر ارتفاع و شکل خیلی متنوع است. بین گونه‌هایی که در جنگلهای شمال ایران می‌رویند، درختان بلوط دیده می‌شوند نظیر بلند مازو که دارای ارتفاع تا 40 متر و محیط تنه درخت در برابر سینه تا چند متر.
درعین‌حال در جنگلهای خشک غرب و سایر مناطق ایران درختان بلوط کوتاهی حتی با ارتفاع تا چند متر نیز وجود دارد. برگهای درختان بلوط عموما متناوب با شکلهای متفاوت ولی اغلب کناره برگها دارای دندانه است که در اکثر گونه‌ها دندانه‌ها درشت و
ص: 6
قوسی و در برخی گونه‌ها نیز دندانه‌ها ریز و نوک‌تیز است. گلها به صورت نر و ماده، گلهای نر به صورت شاتونهای استوانه‌ای و آویزان است و گلهای ماده منتهی به میوه‌ای غده‌ای، تخم‌مرغی کمی دراز می‌شود و قاعده آن را در یک پیاله سبز گیاهی به نام‌Cupule جای دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در برگ، پوست و میوه اغلب بلوطها به‌طور کلی و بویژه در گونه‌Q .robur مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن وجود دارد و در پوست فعّال ساقه‌های جوان مقدار تانن به 18- 16 درصد می‌رسد. در میوه بلوط که در پیاله گیاهی(Cupule) قرار دارد در حدود 5- 4 درصد ماده چرب و 6- 4 درصد پروتئین و 7- 5 درصد انواع قندها و در حدود 40 درصد نشاسته و 7 درصد نوعی تانن وجود دارد. آزمایشهایی که روی گونه‌Q .infectoria به عمل آمده، نشان می‌دهد که در گالهای آنکه به نام «قلقاف»، «زشگه» و «مازوج» در ایران معروف است علاوه بر مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن (در حدود 60 درصد) مقداری نیز الاجیک اسید[10] یافت می‌شود و ماده عمده تشکیل‌دهنده تانن آن پنتادی گالویل گلوکوز[11] است.
.] G. I. M. P [
در پوست و شاخه‌های جوان‌گونه‌Q .robur در حدود 20 درصد تانن به شکل کوئرسی تانیک اسید محلول در آب، نوعی قند، کمی گالیک اسید[12]، مالیک اسید[13]، یک ماده تلخ به نام کوئرسین 14]، لعاب، ماده رنگی قرمز رنگی به نام قرمز بلوط و ...
وجود دارد.

خواص- کاربرد

به‌طور کلی کاربرد قسمتهای مختلف اندام هوایی بلوط یعنی برگ، پوست و میوه آن به علت تانن زیادی که دارد در معالجه بیماری‌ها و در طب سنتی بسیار مورد توجه
ص: 7
است و با داشتن خاصیت بند آوردن خونریزی، ضد عفونی و مقوی بودن، در درمان سل و التیام زخمها و ممانعت از پیشرفت و گسترش میکربهای بیماری‌زا جلوگیری و قطع اسهال و قطع ترشحات مخاطها به کار می‌رود.
میوه بلوط شیرین و طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت سرد و خشک و یبس‌کننده است. برگ و پوست آن را هم سرد و خشک می‌دانند و از نظر خواص معتقدند که میوه بلوط مغذی و درعین‌حال خیلی دیرهضم است و پس از هضم شدن موجب بند آمدن اسهال مزمن و قطع خونریزی اعضای بدن و بند آوردن خونروی از سینه می‌باشد. برای التیام زخمهای روده، رفع ناراحتی معده، معالجه قطره‌قطره ادرار کردن به‌طور مکرر و سوزش مجرای ادرار نافع است و مدّر می‌باشد. ضماد آرد آن با پیه خوک و نمک برای تحلیل ورمهای کنج ران و ورمهای بلغمی و سفت مفید است و پاشیدن گرد سوخته بلوط برای التیام جراحتها و زخمها نافع است. اگر بلوط را با نصف وزن آن کندر مخلوط و با روغن زیتون سرخ کرده و مرتبا تا مدتی بخورند برای قطع ادرار در بستر و درمان قطره‌قطره ادرار کردن مفید است. نان آن ثقیل است، سردرد می‌آورد و مولد سودا و موجب انسداد مجاری عروق است، لذا باید نان بلوط را با سکنجبین خورد. مقدار خوراک از میوه بلوط تا 70 گرم است.
پوست درخت بلوط نیز سرد و خشک است و مقدار زیادی تانن دارد. در استعمال خارج از جوشانده 100 گرم پوست گونه‌Q .infectoria در 1000 گرم آب برای دفع اکزما، بهبود زخمهای سرطانی، زرد زخم 15] و برای رفع ناراحتی پوستی به نام‌intertrigo استفاده می‌شود. این ناراحتی پوستی، سرخی و التهاب در چینهای پوست مانند کنج ران و زیر بغل است که به علت مالش سطوح پوست به یکدیگر ایجاد می‌شود.
در مصارف داخلی خوردن روزانه در حدود 3 گرم پوست درخت بلوط مخلوط با عسل برای قطع خونریزی از رحم بسیار مفید است. در ضمن استعمال قسمت داخلی پوست بلوط به عنوان تریاق مسمومیتهای حاصله از آلکالوئیدها و فلزات به کار می‌رود. در توصیه دیگر 10 گرم گرد پوست بلوط را با 10 گرم بابونه رومی و جنتیانا مخلوط کرده به صورت خیسانده در سرکه رقیق برای قطع خونریزی رحمی به بیمار
ص: 8
می‌دهند. برگ بلوط نیز سرد و خشک است و خوردن آن برای قطع ترشحات زنانگی از رحم بسیار نافع است. اگر 20- 10 گرم برگ خشک بلوط را به نسبت مساوی با برگهای بادرنجبویه، اوکالیپتوس و گزنه سفید مخلوط کرده در یک لیتر آب گرم بخیسانند و پس از چند ساعت با فشار صاف کنند و هربار یک فنجان قبل از هر غذا بخورند، با تاننی که در آن است برای بند آوردن خونروی‌ها، زخم معده، شروع بیماری سل، اسهال، اسهال خونی، ادرار در بستر، رفع ترشحات زنانگی و بواسیر بسیار نافع است. غرغره غلیظ آن در موارد ورم لوزتین مفید است.
گالهای بلوط که دارای مقدار زیادی تانن است نیز به عنوان قابض و مقوی و برای قطع خونریزی‌ها به کار می‌رود. در روز می‌توان 5/ 0 گرم از گرد آن را با عسل مخلوط و مصرف کنند یا 50 گرم گردگال را در 1000 گرم آب جوشانده و روزی 3- 2 فنجان بخورند. مصرف وسیع گالهای بلوط در صنایع چرم‌سازی است.
میوه بلوط بخصوص میوه گونه‌Q .Robur را سرخ می‌کنند و آن را مانند قهوه به نام قهوه بلوط مصرف می‌کنند، برای اختلالات خنازیری و درد معده و به عنوان مقوی خورده می‌شود. برای تهیه قهوه بلوط، 16 گرم میوه سرخ شده بلوط را 15 دقیقه در 1000 گرم آب می‌جوشانند، سپس صاف کرده و با 50 گرم قند میل می‌کنند.

جفت

کاسه بلوط یا پیاله میوه بلوط را به فرانسوی‌Cupule وAvelanede وVelanede و به انگلیسی‌Acor cup گویند. طبق نظر دکتر شلیمر این کاسه گیاهی که میوه بلوط در آن قرار دارد و به فارسی «جفت» گفته می‌شود، علاوه بر اینکه کاربرد وسیعی در رنگرزی پارچه‌های مردم محل رویش بلوط دارد، در تمام موارد که گال بلوط به نام مازو و قلقاف که گران است در دسترس نباشد، از جفت به عنوان قابض و جانشین گال از نظر دارویی می‌توان استفاده نمود و بویژه در موارد قطع اسهال و جلوگیری از خونروی آثار محسوس دارد [شلیمر].
در سایر مدارک طب سنتی جفت را به صورت لغت «جفت بلوط» نام می‌برند.
ابن بیطار و ابو علی سینا در تحفه به نقل از این مدارک جفت بلوط را پوست داخلی میوه بلوط که چسبیده به مغز آردی آن است معنی می‌کنند و آن را جفت بلوط گویند و در همین ردیف پوست داخلی نازک پسته را نیز که به مغز پسته چسبیده است
ص: 9
جفت پسته گویند. به‌هرحال این پوست نازک قابض است و در موارد اسهال، اسهال خونی و جلوگیری از خونروی از اعضا کاربرد دارد.

گونه‌های مختلف بلوطهای ایران

دارمازو

این درخت در سردشت و کردستان با نامهای محلی «دارمازو»، «مازودار»، «داری‌ماز» و «مازو» شناخته می‌شود. نام علمی آن‌Q .infectoria Oliv . و مترادفهای آن‌Q .lusitanica Boiss ،Q .alpestris Koch ،Q .valentina Koch .،Quercigo infectoria syriaca Gand . دارای چند تحت‌گونه نیز در ایران است که چند رقم از آن را در عکسها ملاحظه می‌کنید.
دارمازو درختی است کوتاه، بلندی آن تا 6 متر است. پوست درخت خاکستری و ترک‌خورده و در جنگلهای سردشت و کردستان می‌روید. پایک میوه آن خیلی کوتاه و معمولا حامل 3- 2 میوه است. میوه‌ها در یک سال می‌رسد. در اثر نیش چند حشره مختلف به اعضای گیاه، به ساقه جوان و برگ این درخت، گالهای مختلفی به نامهای محلی: «مازو»، «مازوج»، «قلقاف»، «زشگه» و «مازو روسکا» تولید می‌شود که دارای مقداری زیاد تانن می‌باشند و در صنایع چرم‌سازی مصارف وسیعی دارند و از صادرات ایران می‌باشند. این گال را به فرانسوی‌Noix de galle وGalle du chene می‌نامند.
گال مازوج در اثر نیش حشره‌ای به نام علمی‌Cynips gallae tinctoriae و قلقاف در اثر نیش حشره دیگری به نام علمی‌Cynips quercus tozae تولید می‌شود.
حشرات دیگری نظیرCynips caput -medusae وNeuroterus lenticularis موجب ایجاد گالهای کم‌اهمیت‌تری به نام محلی «قچه» می‌شوند که بازار صادراتی ندارند

بلوط گز علفی

نام علمی آن‌Quercus mannifera Lindl . و مترادفهای آن
Q. sessiliflora Smith var mannifera Boiss.
،Q .robur L .var mannifera Brut . و ... می‌باشد.
این‌گونه بلوط مخلوط با گونه‌های دیگر بلوط در جنگلهای سردشت و کردستان می‌روید. بعضی از گیاه‌شناسان درخت بلوط گز علفی را در نتیجه آمیختن دو گونه
ص: 10

Q. petraea x Q. infectoria
می‌دانند: در اثر نیش حشره‌ای کوچک به برگ و ساقه‌های جوان این درخت در تابستان ماده شیرینی به نامهای محلی «گز علفی» یا «گزو» ترشح می‌شود که در مجاورت هوا سفت شده و روستاییان آنها را صبح روز بعد جمع‌آوری می‌کنند. گز علفی معمولا با برگهای خشک بلوط همراه است و سبز رنگ به نظر می‌رسد.

سفید مازو

این‌گونه در حسن‌آباد دشت نظیر در جنگلهای شمال ایران با نامهای «سفید مازو» و «سفید بلوط» شناخته می‌شود. نام علمی آن
Quercus petraea L. sub iberica( Stev. )Krasslin.
و مترادفهای آن‌Q .iberica Stev و
Q. sessiliflora Salisb. f. iberica( Stev. )Ledeb.
و ... می‌باشد. این‌گونه در جنگلهای شمال ایران از گرگان تا گیلان انتشار دارد. درختی است بزرگ با شاخه‌های خزی روی برگها سبز تیره و پشت برگها سبز روشن است. پیاله میوه نیم‌کره به قطر 8/ 1- 5/ 1 سانتی‌متر است و با فلسهای خاکستری مخملی پوشیده شده است.
گونه دیگر بلوطی است که نام علمی آن‌Q .robur L . یاQ .pedunculata Ehrb . می‌باشد. این‌گونه در اروپا می‌روید و تا آسیای صغیر و قفقاز و ایران انتشار دارد. به فرانسوی‌Chene pedoncule و به انگلیسی‌Pedunculate oak وEnglish Oak گفته می‌شود. درختی است نسبتا بزرگ که بلندی آن تا 40 متر می‌رسد و بیش از 2 متر قطر برابر سینه آن است. این درخت ممکن است 600- 500 سال عمر کند. برگهای آن تقریبا بدون دمبرگ با دندانه‌های درشت و نامنظم قوسی است، در پاییز خزان نمی‌کند. میوه آن در هر سال می‌روید و از 5- 2 میوه در روی یک پایه دیده می‌شود.
این‌گونه از 60- 50 سالگی شروع به میوه دادن می‌نماید و میوه آن معمولا در پاییز می‌رسد. این درخت در ایران در آذربایجان و کردستان دیده می‌شود.
گونه فرعی از این درخت به نام علمی
Q. robur L. sub pedunculiflora( C, Koch )Menitsky.
در ایران در آذربایجان غربی در برده‌سو و اطراف خوی دیده می‌شود.
بلوط گونه دیگری به نام علمی‌Q .libani oliv . و مترادف آن‌Q .Karducorum Ky . وQ .libani var pinnata Hand -Mztt . و ... است. نام محلی آن در مریوان «یوول» و نوع دیگری از آن در سردشت «ویوال» و در بانه «وهوال» است. به فرانسوی
ص: 11
آن راChene du liban و به انگلیسی‌Lebanon oak نامند. این درخت در ارتفاعات و جنگلهای سردشت و کردستان می‌روید و در آذربایجان غربی نیز دیده می‌شود. بلندی آن تا 10 متر است. برگهایش پاییز خزان می‌کند. گونه یوول با برگهای تخم‌مرغی نوک‌تیز و دندانه‌های ریز منظم و گونه ویوال با برگهای دارای بریدگی زیاد و نامنظم و دندانه‌های بسیار نامنظم و نوک‌تیز است.
گونه دیگری به نام علمی‌Q .cedrorum Ky . و مترادف آن‌Q .sessliflora Ky .،Q .robur sub .sessiliflora var cedrorum DC . و ... می‌باشد. این‌گونه در جنگلهای سردشت، کردستان و در درّه پسان آذربایجان غربی انتشار دارد. درختی است به ارتفاع 10 متر. برگهای آن پاییز خزان می‌کند و میوه آن در یک سال می‌رسد.

کرمازو

این‌گونه در جنگلهای شمال ایران می‌روید. در کتول، کجور و کلاردشت با نام «کرمازو» و در ارسباران «پالیط» نامیده می‌شود. درختی است که بلندی آن متوسط و گاهی به صورت درختچه دیده می‌شود و در جنگلهای شمال ایران از ارسباران تا طوالش، گرگان و کتول انتشار دارد و در ارتفاعات میان‌بند تا قسمتهای فوقانی جنگلها دیده می‌شود. نام علمی آن‌Q .atropatana Schwarz . می‌باشد.

برودار

این‌گونه در جنگلهای اغلب مناطق خاورمیانه و ناحیه ایران و ارمنستان انتشار دارد. در ایران در ارتفاعات زاگرس و آذربایجان غربی دیده می‌شود. در غرب از گردنه قلاجه تا گیلان غرب و کرند و قصرشیرین و ایلام و در کردستان و در لرستان در پل کلهر، بیشه و ارتفاعات بختیاری تا میان کتل و کازرون می‌روید. نام علمی این‌گونه‌Q .brantii Lindl . می‌باشد و چند واریته از آن نیز در ایران می‌روید.
درختی است به بلندی 20 متر. برگهای آن تخم‌مرغی با دندانه‌های ریز و پوشیده از کرکهای ستاره‌ای روی برگ و کرکهای نرم و خزی زردرنگ پشت برگ. پیاله میوه آن سفیدرنگ مخملی و مخروطی است. برگها و جوانه‌های این بلوط مورد حمله نیش حشرات واقع می‌شود و در نتیجه نیش حشره فرآورده‌هایی به نام «برامازو»، «برامازی» و «خرنوک» ایجاد می‌شود که در بازار عرضه می‌شود و در صنعت چرم‌سازی کاربرد دارد.
ص: 12
گال برامازو در اثر نیش حشره‌ای به نام‌Cynips Kollari به برگ، و گال خرنوک در اثر نیش حشره دیگری به نام‌Andricus fecundato به جوانه درخت تولید می‌شود. (مطالعات کارشناسان حشره‌شناسی ایران). نام محلی این درخت در فارس، بختیاری و در غرب ایران «بلوط» و «بلیط» و در لرستان «مازو» و در سردشت و کردستان «مازی»، «برو»، «برودار» و «بلو» می‌باشد. پیاله میوه آن را در جنگلهای قلاجه و گیلان‌غرب «کلوک» و «کوول» می‌نامند.

بلند مازو

این درخت مخصوص جنگلهای شمال ایران است و نامهای محلی آن در لاهیجان و عمارلو و دیلمان «بلند مازو»، در گیلان، مازندران و گرگان «مازو»، «میزی»، در کجور «سیاه مازو»، در اطراف رشت «اشپر» در آستارا «پالوط» و در طوالش «مایزو» می‌باشد. به فرانسوی‌Chene feuilles de chataignier و به انگلیسی‌Chestnutleaf oak وCaucasian oak گویند. نام علمی آن
Quercus castaneifolia C. A. M. sub. castaneifolia Browiez Menitsky.
می‌باشد.
درختی است بلند و بسیار زیبا. در جنگلهای شمال ایران از جنگلهای ساحلی کنار دریا تا ارتفاعات فوقانی و در جنگلهای گلی داغی گلستان و گردنه چناران تا آستارا گسترش دارد. بلندی آن تا 40 متر و دو برابر سینه آن تا چند متر است. در پوست و برگهای این درخت مقدار زیادی تانن وجود دارد که قابل استخراج است.
ص: 13

راش

اشاره

درخت برومندی است که در مناطق وسیعی از جنگلهای شمال ایران گسترش دارد و در نواحی مختلف با اسامی مختلفی شناخته می‌شود. در گیلان، کلارستاق، کجور «راش»، در نور «چلر و چلهر»، «در مازندران «مرس»، در منجیل و عمارلو «راج»، در گرگان رود «قزل آغاج»، در آستارا «قزل‌گز» و در طوالش «آلاش»، «آلوش» و «الاش» نامیده می‌شود. در کتب طب سنتی با نامهای عربی آن «زان»، «نبع»، «شجرة النبع»، «بشجیر»، «شوحط» و «شریان» نامبرده می‌شود. در برخی مدارک برای درختان راشی که در ارتفاعات بالای جنگل می‌روید «نبع» و آنچه که در میان‌بند می‌روید «شریان» و درختانی که در ارتفاعات پایینتر می‌روید «شوحط» گفته‌اند که احتمالا غرض گونه‌های مختلفی از راش است که در ارتفاعات مختلف می‌رویند.
درخت را به فرانسوی‌Hetre و به زبان محلی غیر علمی‌Foyard گویند و به انگلیسی‌Beech و میوه راش را به فرانسوی‌Faine نامند. گیاهی است از خانواده‌Fagaceae جنس‌Fagus و دارای گونه‌های مختلفی است. نام علمی گونه‌ای که در جنگلهای ایران می‌روید.Fagus orientalis Lipsky . و مترادفهای آن
F. Hohenackeriana Palib., F. sylvatica var macrophylla Hohen.
و ...
می‌باشد.
گونه‌ای از راش که راش اروپایی گفته می‌شود نام علمی آن‌F .sylvatica L . است که در جنگلهای اروپا انتشار دارد و به‌طوری که در اسامی فوق مشاهده می‌شود
ص: 14
گیاه‌شناسان راش ایران را واریته‌ای از راش اروپایی می‌دانند.

مشخصات

راش درختی است بسیار بلند، تنه اصلی آن استوانه‌ای راست و بلندی آن تا 35 متر می‌رسد. پوست تنه آن به رنگ فیلی یا خاکستری مایل به سبز نازک، لیز و صاف است. تاج آن تخم‌مرغی پرشاخه و برگهای آن ساده بیضی با دندانه‌های ریز و در کنار برگها دارای مژه و تارهای کوچک سفید برّاق است. جوانه‌های راش دراز و نوک‌تیز است. میوه آن مثلثی و به شکل چهاروجهی و نوک‌تیز است. ریشه درخت راش خیلی وسیع و گسترده و در قسمت بالای خاک مستقر است. گلهای آن نر و ماده. گلهای نر به صورت شاتون قرمز و ارغوانی و آویزان و گلهای ماده دوبدو در داخل محفظه‌ای قرار گرفته‌اند که در نتیجه دو عدد دانه در هر میوه تشکیل می‌شود. گلها از اوایل بهار ظاهر می‌شوند و معمولا در پاییز می‌رسد و خشبی می‌شود.
درخت راش در ایران در ارتفاعات شمالی البرز از آستارا، دیلمان و طوالش تا کلاردشت، نور، کجور و گرگان دیده می‌شود. در جنگلهای نور تا 2200 متر ارتفاع از سطح دریا بالا می‌رود ولی در بعضی درّه‌ها مانند دره نکا نیز تا دامنه‌های کم‌ارتفاع و میان‌بند و گاهی در جلگه نیز می‌روید. درختان کهن راش در جنگلهای پلنگ چال نوشهر در ارتفاع 80 متر از سطح دریا نیز دیده می‌شود. درخت راش در توده جنگلی پس از سن 80- 70 سالگی شروع به میوه دادن می‌کند ولی در خارج از جنگل در سنین 50- 40 سالگی نیز ثمر می‌دهد. راش اروپایی در جنگلهای معتدله اروپا و آسیا می‌روید، در اروپا در جنگلهای مخلوط پهن‌برگ و سوزنی‌برگ فرانسه وجود دارد.

ترکیبات شیمیایی

در دانه‌های راش در حدود 15- 7 درصد روغن ثابت قابل استخراج وجود دارد و در تفاله باقیمانده آن ماده‌ای به نام فاژین 16] یافت می‌شود. ماده فاژین سمّی است و خوردن آن برای حیوانات خصوصا اسب ایجاد مسمومیت می‌کند، در انسان نیز اگر دانه راش بیش از حد مجاز خورده شود، مسمومیت ایجاد می‌نماید. روغن دانه راش
ص: 15
دارای طعم مطبوعی است ولی نگهداری آن مشکل است زیرا خیلی زود اکسیده و فاسد می‌شود. سابقا در فرانسه روغن تازه دانه راش مشابه روغن کبد ماهی مورو[17] به کار می‌رفته است.
شاخه‌ای از راش اروپایی با میوه
C
- میوه‌B - شاتون گل ماده‌A - شاتون گل نر
از چوب راش برای تهیه زغال طبی گیاهی استفاده می‌شود. در چوب راش قطران قابل استخراج وجود دارد که از تقطیر آن کرئوزوت 18] گیاهی خاصی گرفته می‌شود.
کرئوزوت مایعی است بی‌رنگ با بوی تند و قوی، ضدعفونی‌کننده، سوزان که در
ص: 16
استعمال خارجی مقدار محدود آن برای ضد عفونی زخمها بخصوص در دندان‌پزشکی برای ضد عفونی بن دندان کاربرد داشته است. از کرئوزوت راش روغن بی‌رنگی به نام کرئوزول 19] گرفته می‌شود و به علاوه ماده دیگری به نام گایاکول 20] از آن به دست می‌آید. گایاکول ترکیبی شیمیایی است به نام اترمونومتیلیک پیروکاتشین 21] و به فرمول خام‌CH 3 O -C 6 H 4 -OH و ماده متبلوری است که در 32 درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شود و در 205 درجه سانتی‌گراد به جوش می‌آید و به تنهایی دارای خواص کرئوزوت است و برای ضد عفونی در همان موارد کاربرد دارد. گایاکول در الکل، اتر و سرکه به شدت و کاملا محلول است.

خواص- کاربرد

راش از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و تمام اعضای گیاه شامل پوست، تخم، قطران چوب و زغال چوب آن قابض و از نظر طبی مورد توجه است.
از قطران چوب راش کرئوزوت گرفته می‌شود و مصرف کرئوزوت و یا مصرف ماده عامل آن به نام گایاکول در مصارف خارجی اثر ضدعفونی‌کننده زخم دارد و در مصارف داخلی نیز به مقدار کم و مجاز برای ضد عفونی مجاری تنفسی بخصوص در موارد سل ریوی اثر مفید دارد و همچنین برای ضد عفونی و معالجه زخمهای مجاری ادرار به کار می‌رود. در استعمال داخلی معمولا به صورت کربنات گایاکول تجویز می‌شود. زیرا برای خوردن قابل تحمل‌تر از سایر ترکیبات آن است. مقدار خوراک کوئرزوت از 5/ 0 گرم نباید تجاوز کند آن هم بتدریج در 5- 4 دفعه و هر دفعه 1/ 0 گرم خورده شود. کرئوزوت برای مصرف داخلی باید خیلی رقیق شود و به نسبت یک هزارم در محلول بیشتر نباشد زیرا کرئوزوت خالص روی پوست التهاب و سوختگی و زخم ایجاد می‌کند و به‌هرحال به دلیل این عوارض در مصرف داخلی آن باید خیلی احتیاط شود و حتما با توصیه و زیر نظر پزشک باشد تا در صورت بروز عوارض کنترل شود. کرئوزوت در استعمال خارج به عنوان ضدعفونی‌کننده به صورتهای بخور
ص: 17
شاخه‌ای از راش ایرانی با مقایس 2/ 1
در موارد استنشاق، پماد و یا روغن در موارد مختلفه مصرف می‌شود. در استعمال
ص: 18
خارج به صورت محلول 10 درصد در آب الکل‌دار یا گلیسیرین‌دار برای تهیه بخور یا پماد به کار می‌رود.
پوست راش قابض است و اثر تب‌بر و اشتهاآور دارد. برای تهیه جوشانده آن 30 گرم پوست تازه و یا 15 گرم پوست خشک راش را در 200 گرم آب می‌جوشانند، آن‌قدر که مقدار محلول به 140 گرم برسد. این جوشانده تب‌بر است و اثری شبیه اثر گنه‌گنه دارد. از گرد پوست راش 30- 20 گرم به عنوان مسهل و قی‌آور و همچنین برای درمان روماتیسم، نقرس، استسقا و بیماری‌های پوستی صعب العلاج استفاده می‌شود.
زغال چوب راش به عنوان بادشکن، ضد نفخ و برای مقابله با سوء هاضمه‌های ناشی از نفخ و برای جلوگیری از اسهال و در موارد التهاب و ورم معده و روده و در مواقعی که مدفوع بوی تعفن می‌گیرد و همچنین به عنوان تریاق و ضد سم در مسمومیت بخصوص در مسمومیتهای فسفری و قلیایی استفاده می‌شود. در استعمال خارجی گرد زغال چوب راش برای پانسمان زخمهای متعفن و چرکین به کار برده می‌شود.
ص: 19

خطمی درختی

اشاره

به فارسی «خطمی درختی» و در کتب طب سنتی با نام «خطمی عظیم» آمده است. به فرانسوی
Mauve en arbre, Althea en arbre, Ketmie en arbre
وKetmie de Syrie و به انگلیسی‌Rose of sharon ,Shrubalthea وHibiscus نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده پنیرک‌Malvaceae نام علمی آن.Hibiscus syriacus L . و مترادف آن.Althaea frutex Hort نام این گیاه به چینی‌Jih -chi می‌باشد. مفهوم آن این است که گلهایش صبحها می‌شکفد و باز می‌شود و عصرها قبل از غروب می‌افتد (البته نه در همان روز).

مشخصات

درختچه‌ای است زینتی که گلهای آن درشت سفید یا بنفش و پیازی کمرنگ، کمپر و بندرت پرپر است. این درختچه بومی آسیای صغیر است و در حال حاضر به عنوان گیاه زینتی در مناطق مختلف خاور و خاور دور کاشته می‌شود. در ایران به‌طور پرورشی در باغها به عنوان گیاه زینتی کاشته می‌شود. تکثیر آن از طریق قلمه و خوابانیدن صورت می‌گیرد.
ص: 20

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه ساپونارین 22]، ساپونارتین 23] و ویتکسین 24] مشخص شده است [چونگ یائوچی .

خواص- کاربرد

معمولا ریشه و پوست درخت داروست ولی از گلها و تخم آن نیز استفاده دارویی به عمل می‌آید.
در چین برگهای گیاه را مانند چای دم‌کرده و می‌خورند و معتقدند که برای تقویت معده خوب است. جوشانده گلهای آن مدّر است و برای رفع خارش و سایر انواع بیماری‌های پوستی به کار می‌رود. در هند پوست و ریشه آنکه لعاب‌زا و نرم‌کننده است، به عنوان تب‌بر و در موارد اسهال و اسهال خونی و عادت ماهیانه دردناک و سخت تجویز می‌شود و از دانه‌های گیاه برای رفع سرماخوردگی و سردرد می‌خورند. این دارو در چین، ژاپن و هند و چین مصرف وسیعی دارد. به عنوان دارو در چین از پوست ریشه، پوست درخت، ریشه درخت و گلهای آن استفاده می‌شود.
گلهای خطمی درختی را معمولا در تیر و مرداد وقتی که کاملا باز شده‌اند، برداشت کرده و در آفتاب خشک می‌کنند. دارو کمی شیرین، مبرّد، خنک‌کننده و نرم‌کننده است. پوست ریشه، پوست درخت و ریشه گیاه برای کمک به هاضمه ضعیف، رفع آشفتگی، استفراغ، و قطع تهوع، بالا آوردن و اسهال خونی تجویز می‌شود [چونگ یائوچی . و برای قطع ترشحات سفید یا زرد مهبل 25] و خونریزی‌های روده‌ای [کاریونه و کیمورا]. مفید است.
از پوست آن برای دفع کرم آسکارید[26] [موزیگ و شرام . و رفع انواع ناراحتی‌های روده‌ای [لو و استوارت و لوکوره [ایشی دویا] استفاده می‌شود.
ص: 21
روا در کتابش می‌نویسد که تخم آن نرم‌کننده است و در یادداشتهای استوارت آمده است که برای رفع سردرد و سرماخوردگی مفید است. برگهای آن برای تقویت معده نافع است [تاناکا اوداشیما]. و گلهایش مدّر می‌باشد. مقدار مصرف از تخم، ریشه، پوست، گل و برگ آن نظیر مقادیر مصرف در مورد خطمی معمولی است که در آن بخش ذکر شده است.
ص: 22

خطمی گل سرخی

اشاره

به فارسی «خطمی درختی گل سرخی» نامند. به فرانسوی‌Rose changeante و به انگلیسی‌Cotton rose ,Changeable rose وConfederate rose گفته می‌شود و به عربی ترتر نامند. گیاهی است از خانواده پنیرک‌Malvaceae نام علمی آن‌Hibiscus mutabilis L . و مترادف آن.H .sinensis Mill . می‌باشد. این گیاه را به هندی «گل عجایب» می‌نامند.

مشخصات

درختچه‌ای است بومی چین، شکل کلی آن شبیه سایر خطمی‌های درختی است ولی گلهای آن در آغاز باز شدن سفید است ولی روز دوم صورتی و روز سوم به رنگ سرخ درمی‌آید و به این دلیل است که به فرانسوی و انگلیسی آن را نوعی گل سرخ متغیر نامیده‌اند گلهای آن پرپر است و در اواسط پاییز باز می‌شود و تا قبل از شروع سرما باقی می‌ماند. این درختچه سرما را تحمل نمی‌کند به این جهت در مناطقی که در زمستانها درجه حرارت زیر صفر می‌رود باید در گلخانه باشد و اگر در هوای آزاد کاشته شود از بین می‌رود. در ایران در شمال ایران کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای خطمی گل سرخی یک آلکالوئید وجود دارد
ص: 23
[آرتور]. و در گلهای آن فلاوونوئید[27] یافت می‌شود]S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در هند از ریشه خطمی گل سرخی به جای خطمی معمولی برای تسکین سرفه استفاده می‌شود. برگها و گلهای آن نرم‌کننده است. دم‌کرده گلهای آن را به عنوان مبرّد برای کاهش تب می‌خورند. در چین برگها و گلهای آن به عنوان نرم‌کننده، محلل ورم و همچنین برای تصفیه خون تجویز می‌شود [هو، هاو و روا]. به علاوه آن را مبرّد، خنک‌کننده، نرم‌کننده سینه و مسکّن درد می‌دانند و برای قطع سرفه، قطع خونروی مفرط و غیر عادی در قاعدگی و قطره‌قطره و دردناک ادرار کردن آن را مفید می‌دانند [استوارت . برای بیماری‌های چشم نافع است [هو]. و روی آبسه‌ها و زخمها می‌اندازند التیام‌بخش است [ایشی دویا]. برای رفع ناراحتی پوست نیز تجویز می‌شود [فوکود]. و برای تحلیل ورمها مصرف می‌شود [هاو]. مخلوط گلها و برگها و یا گلهای آن به تنهایی در یک جوشانده برای رفع ناراحتی‌های ریوی خورده می‌شود [هوپر، برکیل، گررو و کوئی زمبینگ . له‌شده برگهای گیاه را نیز روی ورمها می‌اندازند ورم را تحلیل می‌برد. مقدار مصرف از گل، برگ و همچنین ریشه آن نظیر مقادیر مربوط به خطمی معمولی است و در آن بخش ذکر شده است.
ص: 24

خطمی درختی چینی

اشاره

به فارسی «خطمی درختی»، «خطمی درختی چینی» و «خطمی چینی» و در بلوچستان با نام محلی «باجاپشند» شناخته می‌شود. به فرانسوی آن راRose de chine وKetmie rose de chine و به انگلیسی‌Shoe flower وChina rose وChinese hibiscus گویند. گیاهی است از خانواده پنیرک‌Malvaceae نام علمی آن‌Hibiscus rosa -sinensis L . و نام مترادف آن‌Hibiscus sinensis Hort . می‌باشد.

مشخصات

خطمی چینی درختچه‌ای است پرشاخه، به بلندی 2 متر، برگهای آن تخم‌مرغی، نوک‌تیز، تقریبا بدون کرک و دندانه‌دار که در اقلیمهای بدون یخبندان در زمستان ناخران و همیشه سبز است. گلهای آن درشت به قطر حدود 13 سانتی‌متر به رنگ قرمز روشن و به صورت کم‌پر و پرپر که در کنار برگها روی دم گل درازی ظاهر می‌شود و میله‌های تناسلی گل دراز و انتهای آنها به رنگ زرد از گل خارج شده و دیده می‌شود. میوه آن کپسول به رنگ مایل به قرمز که تعداد زیادی دانه در آن قرار دارد.
این درختچه بومی چین است و در قرن هفدهم به اروپا وارد شده و در سایر مناطق دنیا کاشته می‌شود. در ایران در جنوب در مناطق مختلف به عنوان درختچه
ص: 25
زینتی کاشته می‌شود. در بلوچستان در بعضی نقاط به عنوان چپر به کار می‌رود. در شمال ایران نیز در گلدان کاشته می‌شود و زمستانهای سرد در گلخانه نگهداری می‌شود. تکثیر آن با قلمه صورت می‌گیرد. در جامائیکا این‌گونه را گل واکس کفش یاShoe flower می‌گویند زیرا از گلبرگهای آن برای واکس و برّاق کردن کفش استفاده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گلهای خطمی درختی چینی تیامین 28]، رایبوفلاوین 29]، نیاسین 30] و ویتامین‌C وجود دارد. در گلهای له‌شده آن یک آنتوسیانین پیگمان 31] و سیانیدین دی گلوکوزید[32] مشخص شده است.]S .G .I .M .P[

خواص- کاربرد

در هند گلهای آن را به‌طور خام و یا به صورت ترشی می‌خورند و از ویتامینهای‌B وC آن استفاده می‌کنند. گلهای آن نرم‌کننده، مبرّد و خنک‌کننده و قاعده‌آور است و برای افزایش نیروی جنسی مفید می‌باشد. جوشانده گلهای آن را در موارد نزله‌های برونشی تجویز می‌کنند و همچنین سرخ شده گلها در دارواش را در موارد خونروی‌های مفرط در جریان قاعدگی اعم از درازتر شدن طول دوره قاعدگی و یا زیادی ترشحات خونی در دوره عادت ماهیانه تجویز می‌نمایند. از برگهای آن به عنوان نرم‌کننده، ضد درد، مسکّن و ملیّن مزاج استفاده می‌شود. از جوشانده برگهای آن برای کاهش تب به صورت کمپرس و شست‌وشو مصرف می‌شود. از ریشه آن مشابه ریشه خطمی معمولی برای تسکین سرفه می‌خورند و از جوشانده ریشه برای تسکین تب و کنترل بیماری‌های آمیزشی و از شیره تازه ریشه برای سوزاک و از گرد ریشه در موارد ترشحات مفرط دوران عادت ماهیانه به کار می‌برند.
در هند و چین و در چین گلها و برگهای گیاه را کوبیده و به صورت خمیر برای
ص: 26
معالجه به روی زخمهای کفگیرک 33] وMups می‌اندازند. مامپس بیماری حاد مسری است که با تب همراه بوده و علامت آن التهاب غده‌های بزاقی می‌باشد. و به علاوه از این خمیر برای بیماری‌های پوستی [روا]، ورمهای سرطانی و سایر انواع ورمها [استوارت و تاناکا و اوداشیما] و همچنین برای کاهش تب [لیو]، التیام جراحتها و فیستولها [کروست و پتلو] استفاده می‌شود.
در شبه‌جزیره مالایا از تمام قسمتهای گیاه شامل برگ، گل و ریشه استفاده می‌شود. دم‌کرده ریشه کوبیده و له‌شده گیاه را که مرجحا از گیاه با گل سفید تهیه شده باشد، برای معالجه بیماری‌های آمیزشی می‌خورند. به علاوه جوشانده ریشه گیاه را روی غدّه‌های متورم گردن می‌ریزند. مالیدن دم کرده یا جوشانده برگهای گیاه به روی بدن برای کاهش تب و سردرد مفید است. از دم‌کرده گلهای گیاه برای نرم کردن سینه در موارد برونشیت می‌خورند [برکیل و هانیف .
در اندونزی نیز از گلها و برگهای گیاه چه در مصارف داخلی و یا استعمال خارجی به عنوان نرم‌کننده [وان‌استی‌نیس کروزمان و برای رسانیدن جراحتها و زخمهای بدو چرکین استفاده می‌شود و از گلهای آن به عنوان قاعده‌آور و احتمالا برای سقط جنین استفاده می‌شود [رومفیوس و فایدهین . در فیلیپین غنچه‌های گل گیاه را خرد کرده و مخلوط با نمک در بازار می‌فروشند و برای رفع جوش و کورک مصرف می‌کنند [فاکس . مخلوطی از له‌شده برگها و گلهای گیاه با کمی آهک رسانیدن تومورها را تسریع می‌کند [کوئی زمبینگ . گیاه به‌طور عموم یک داروی معمولی سقط جنین است [روا].
ص: 27

خطمی

اشاره

به فارسی «خطمی» و در کتب طب سنتی به نامهای «خطمی»، «نوعی خبّازی» و «شحم المرج» آمده است. در نوشته‌های دیوسکوریدس با نام کلی آلتیا نامبرده شده. به فرانسوی‌Guimauve و به انگلیسی‌Mallow گفته می‌شود و گونه‌های مختلف آن را با نامهای متفاوتی ذکر می‌کنند. گیاهی است از خانواده پنیرک‌Malvaceae جنس.Althaea از این جنس گونه‌های متعددی در ایران می‌روید که دو گونه آن از نظر مصرف دارویی در طب سنتی معروف است، به شرح زیر:
1. خطمی برّی گونه‌Althaea rosea Cav . یاAlcea rosea L . و مترادفهای آن‌A .nigra Medv .,A .sinensis Cav . و ... می‌باشد. به فرانسوی به آن‌Rose Tremiere وAlcee rose وPasse rose و به انگلیسی‌Holly hock وRose mallow گویند.

مشخصات خطمی برّی

اشاره

گیاهی است چندساله علفی ولی معمولا دو ساله و در بعضی مناطق یکساله عمل می‌شود زیرا اغلب این گیاه مورد حمله نوعی بیماری زنک قرار می‌گیرد. بلندی آن در حدود دو متر و ساقه آن قوی، زبر و خشن است. زیر تمام گیاه پوشیده از کرک زبری می‌باشد. برگهای آن پهن قلبی شکل و دندانه‌دار است. گلهای آن درشت، منفرد یا 3- 2 تایی باهم با دم گل خیلی کوتاه به رنگهای بسیار متنوع قرمز، قرمز
ص: 28
تیره مخلوط با سیاه، سفید، ارغوانی، حتی زرد و ... که معمولا در اواخر تابستان سال دوم ظاهر می‌شوند. تکثیر آن از طریق کاشت تخم آن انجام می‌گیرد که تابستان در خزانه می‌کارند و پس از 40- 30 روز نهالهای کوچک را جابجا کرده به فواصل 20- 15 سانتی‌متر مجددا می‌کارند و سرانجام در اواسط پاییز به محل اصلی منتقل می‌کنند. ممکن است با قلمه و پاجوش نیز که از سال دوم به بعد گرفته می‌شود، تکثیر شود.
این گیاه ظاهرا بومی مناطق شرقی مدیترانه است و در مناطق مختلف آسیا و اروپا کاشته می‌شود. در برخی نواحی نیز به‌طور خودرو می‌روید. در ایران در شمال ایران در گیلان جاهای خشک ایسپیلی ییلاق بین عمارلو و ایسپیلی دیده می‌شود. در گلکاری نیز به عنوان گل زینتی کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در تخم این خطمی در حدود 9/ 11 درصد نوعی روغن خشک‌شونده وجود دارد.]G .I .M .P[ در گزارش مطالعات دیگری آمده است که گیاه دارای یک شبه استرین 34] است [رید]. و به علاوه دارای مواد نشاسته‌ای، ماده چرب، آنتوسیانین 35]، آلتئین 36] و دی اوکسی بنزوئیک اسید[37] است [روا]. گلهای آن دارای لعاب، یک فلاوونوئید و سیانیدین 38] است.]S .G .I .M .P[ و به علاوه دارای کمی اسانس و یک ماده رنگی به نام آلتئیدین 39] می‌باشد.

خواص- کاربرد

در هند از تخم گیاه به عنوان مدّر و تب‌بر استفاده می‌شود و از ریشه آن به عنوان قابض برای کنترل دیسانتری مصرف می‌کنند. گلهای آن مبرّد و خنک‌کننده و مدّر است و برای تسکین روماتیسم به کار می‌رود.
ص: 29
خطمی با شاخه گلدار
Althaea officinalis
در چین عملا از تمام قسمتهای گیاه به عنوان دارو استفاده می‌شود. ریشه و تخمهای آن برای تقویت معده و کاهش تب توصیه می‌شود [روا]. استوارت در یادداشتهایش می‌نویسد که از گیاه و تخم آن برای کاهش تب و دردهای سخت زایمان استفاده می‌شود و ریشه له‌شده آن را روی زخم می‌گذارند. جوشانده گل آن برای اصلاح جریان گردش خون و برای معالجه خونریزی و بی‌نظمی عادت ماهیانه خورده می‌شود. به علاوه گلهای آن برای قطع تبهای نوبه‌ای و وجود خون در ادرار و در رفع یبوست تجویز می‌شود [ایشی دویا]. از گلبرگهای رقم گل قرمز تیره آن برای رنگ کردن برخی مشروبات غیر الکلی استفاده می‌شود.

2. خطمی گونه.Althaea officinalis L .

اشاره

این گیاه به فرانسوی‌Guimaune officinale و به انگلیسی‌Marsh mallew گفته می‌شود. این‌گونه را به هندی «گل
ص: 30
خطمی با گل و غنچه
خیرو» می‌گویند.

مشخصات خطمی اوفی سینال

خطمی گیاهی است علفی چند ساله 1- 5/ 0 متر. ساقه آن نسبتا ضخیم و افراشته است. گیاه پوشیده از کرک سفید پنبه‌ای است. برگهای آن متناوب و به رنگ سبز مایل به سفید و گلها درشت به رنگ سفید مایل به صورتی یا مایل به ارغوانی است که در قسمت انتهای ساقه معمولا به صورت دسته‌های 3 تایی ظاهر می‌شود. ریشه آن دراز دوکی‌شکل به رنگ خاکستری مایل به زرد و ریشه سال دوم آن به ضخامت
ص: 31
یک انگشت با طعمی کمی شیرین است. معمولا در سال دوم ریشه را بیرون آورده تمیز کرده و خشک می‌کنند. این گیاه معمولا در نقاط مرطوب و باتلاقی و چمنزارهای شور می‌روید و معمولا برای مصارف دارویی کاشته می‌شود. تکثیر آن با کاشت تخم آن در بهار و یا کاشت پاجوش آن در پاییز انجام می‌گیرد. معمولا برداشت برگهای جوان خطمی و گلهای آن قبل از اینکه کاملا باز شود، در تابستان انجام می‌گیرد.
این گیاه در مناطقی از آسیا در هندوستان در کشمیر و پنجاب، در چین و در ایران می‌روید. در ایران در دامنه‌های البرز در کنار جویبارهای کرج، در غرب در نقاط مرطوب اطراف اراک و دامنه کوه زروند. در آذربایجان در محمدآباد و جغتو، سائین‌قلعه و در مرزهای شرقی در بادقیس و حریرود به‌طور خودرو دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه خطمی دارویی، وجود مواد چرب 40]، بوتیریک اسید[41] و فیتوسترین 42] مشخص شده است. در ریشه آن در حدود 35 درصد لعاب و 37 درصد نشاسته وجود دارد.]G .I .M .P[ در گلهای آن کمی اسانس و لعاب یافت می‌شود.

خواص- کاربرد

ریشه، گل و برگ خطمی در طب سنتی به عنوان دارو مستعمل است. در هند برگها و گلهای له‌شده آن را روی سوختگی می‌گذارند. و دم‌کرده گلها و غنچه‌های آن را در موارد برونشیت و نزله‌های برونشیتی تجویز می‌کنند. در ژاپن از جوشانده ریشه و برگهای خطمی دارویی برای معالجه اسهال استفاده می‌شود. این جوشانده برای تسکین سرفه و لینت مزاج نیز مفید است. و به صورت غرغره برای رفع التهاب گلو مصرف می‌شود [کاریونه و کیمورا].
از نظر طبیعت انواع خطمی طبق نظر جالینوس سرد و تر و طبق نظر شیخ الرئیس ابو علی سینا معتدل است و حکمای طب سنتی در مورد خواص آن معتقدند که ملیّن
ص: 32
مزاج، محلل و منضج (معتدل‌کننده اخلاط) است. گل آن در خواص ضعیف‌تر از تخم، برگ و ساقه آن است. ضماد برگ آن برای ورمهای بناگوش، التیام جراحتها، دملها، ورم پستان، ورمهای مقعد، شکستگی اعضا، سیاتیک و درد مفاصل مفید است. ضماد برگ آنکه با پیه مرغابی درست شود، برای تسکین درد مفاصل و سیاتیک و رعشه نافع است. ضماد برگ پخته آن با روغن برای نرم کردن ورمهای گرم و شستن با جوشانده برگ آن برای نرم کردن موی سر نافع است. نشستن در دم‌کرده آن برای تحلیل ورم مقعد و بسته بودن دهانه رحم زنان عقیم مفید است. مضمضه دم‌کرده تخم آن با سرکه برای تسکین درد دندان گرم مفید است.
خطمی برای معده مضرّ است و از این نظر باید با آب زرشک، عسل و رازیانه خورده شود و همچنین مضر ریه است و باید با عسل خورده شود. قطعات ریشه خطمی را در آب خیسانده و از آن برای رفع تحریکات جلدی و به به عنوان آرام‌کننده ناراحتی‌های پوستی استفاده می‌کنند. به علاوه از ریشه خطمی به صورت دم‌کرده برای تسکین سرفه شدید، آنژین، برونشیت، التهاب سینه، ورم معده و روده، شکم‌روش، دیسانتری، دل‌پیچه، یبوست، بیماری‌های مثانه، سنگ کلیه، کمی ترشح ادرار و کمی ترشحات عادت ماهیانه می‌خورند. در موارد اولسر معده به ریشه خطمی بابونه یا پنج انگشت خزنده که دارای تانن هستند، اضافه می‌شود.
برای تهیه دم‌کرده ریشه خطمی 30- 10 گرم ریشه خطمی را گرفته پس از تمیز کردن و خرد کردن، 1000 گرم آب جوش روی آن می‌ریزند و آن‌قدر صبر می‌کنند که درجه آب 20 درجه شود، سپس آن را صاف کرده با عسل مخلوط و سه فنجان در روز می‌خورند. در موارد یبوست در این دم‌کرده شیرین‌بیان، انیس و پوست سیاه‌توسه (20- 10 گرم) اضافه می‌کنند.
در استعمال خارج از ضماد ریشه خطمی برای التیام زخمها، رفع دانه‌های صورت و نقاط دیگر بدن، باد سرخ و ... استفاده می‌شود. برای تسریع دندان‌بندی کودکان ریشه خطمی را کاملا تمیز کرده و خرد نموده برای جویدن و ساییدن لثه‌ها به کودک می‌دهند. این کار اثرش از لاستیکهایی که برای مالش به لثه‌ها به کودک می‌دهند بجود، خیلی بیشتر و بهتر است.
برای تهیه دم‌کرده گل خطمی 20 گرم گل خشک را در یک لیتر آب جوش می‌ریزند و می‌گذارند که درجه حرارت آن ملایم شود و سپس مصرف می‌کنند و برگ آن را معمولا خیس کرده از آب آن استفاده می‌نمایند.
ص: 33
اگر به دم‌کرده ریشه خطمی 10 گرم شیرین‌بیان، 5 گرم گیاه پای خر و 5 گرم بوصیر اضافه شود برای تسکین سرفه بسیار مؤثر است. شرح کامل و نوع مصرف پای خر، بوصیر و شیرین‌بیان در جلدهای دیگر این مجموعه آمده است.
اگر نیم گرم گل خشک خطمی را در 150 گرم آب به مدت 5 دقیقه بجوشانند و سپس آن را سرد کرده 6- 5 قطره الکل کامفره به آن اضافه کنند، محلولی برای شست‌وشوی چشم تهیه می‌شود که خیلی مفید است.
در مورد رفع یبوست و تحریک روده‌ها اگر 4 گرم ریشه خطمی را با 2 گرم مغز ریشه شیرین‌بیان و 2 گرم لاکتوز مخلوط کرده و صبح ناشتا بخورند برای رفع یبوست و تحریک روده‌ها مفید است.
ریشه و ساقه خطمی دارای الیافی است که از آن ممکن است در تهیه الیاف برای بافتنی و یا در صنعت کاغذسازی استفاده شود.
جوشانده ریشه خطمی: 30 گرم ریشه خطمی را نیم‌کوب کرده و مدت نیم ساعت در مقداری آب می‌جوشانند که 1000 گرم جوشانده به دست آید سپس آن را صاف کرده و برای شستن، نرم کردن و کمپرس ورمها از آن استفاده می‌کنند.
خیسانده ریشه خطمی: ریشه خطمی 10 گرم، آب سرد 1000 گرم. ریشه را پوست گرفته خرد کنند و در آب سرد بخیسانند و در اسهال خونی حاد قسمت صاف روی آن را به جای آب مرتبا بیاشامند.

سایر بررسی‌ها و تحقیقات که درباره خواص خطمی گونه‌Althea officinalis به عمل آمده است.

خطمی در طول تاریخ قبل از اینکه دارو تلقی شود، به عنوان غذا مصرف می‌شده است. در کتابی به نام‌The Book of Job از گیاهی نام برده می‌شود که خطمی ترجمه شده است. این گیاه را مردم در دوران قحطی می‌خوردند. و در قرون وسطی در سالهایی که تولید محصولات کشاورزی ناچیز بود و موجب قحطی می‌شد، مردم ریشه خطمی را جوشانیده با کره و پیاز سرخ کرده و می‌خوردند. ظاهرا کاربرد خطمی به عنوان دارو از زمان سقراط آغاز شده است و در آن زمان سقراط جوشانده ریشه خطمی را برای درمان شکستگی اعضا و خونروی از رحم تجویز می‌کرده و 400 سال بعد پزشک یونانی به نام دیوسکوریدس، ضماد ریشه خطمی را برای التیام زخم محل نیش و گاز حشرات و جوشانده آن را برای تسکین دندان‌درد و رفع قی و
ص: 34
آشفتگی و به عنوان تریاق سموم توصیه می‌نمود.
رومی‌ها به خطمی خیلی معتقد بودند تا آنجا که‌Pliny طبیعی‌دان معروف رومی در نوشته‌هایش اظهار کرده است: «هرکس یک قاشق سوپ‌خوری خطمی خرد و گرد شده را بخورد در آن‌روز به هیچ بیماری مبتلا نمی‌شود».
در قرن دهم حکمای طب سنتی ایرانی ضماد برگهای خطمی را برای درمان انواع ورم و ناراحتی‌های دیگری تجویز می‌کردند که نظریات آنها در قسمت اول این بخش آورده شده است. و در قرن هفدهم حکمای اروپایی ریشه خطمی را در مصرف داخلی و خارجی به عنوان نرم‌کننده و آرام‌کننده دندان‌درد و التیام زخم و التهاب و ناراحتی‌های سوءهاضمه و تحریکها و ناراحتی‌های مجاری ادرار مصرف می‌کردند.
و در همان قرن خطمی از گیاهان دارویی بسیار مورد توجه کارشناس گیاه‌درمان انگلیسی به نام‌Nicholas cupeper بود. او در قسمتی از یادداشتهایش چنین می‌نویسد: «چندی پیش بیماری ناراحت‌کننده‌ای به نام‌Bloody flux [43] قسمتی از اروپا را فراگرفته بود و پزشکان برای جلوگیری و درمان این بیماری راهی به نظرشان نمی‌رسید، از قضای روزگار پسر من هم به این بیماری مبتلا شد و تنها راهی که به نظرم رسید این بود که خطمی را تمیز کرده و خوب خرد و نرم نموده و در شیر جوشاندم و به او دادم خوشبختانه پس از دو روز شفا یافت.» کولپپر ریشه، برگ و تخم خطمی را برای رفع ناراحتی‌های شکم، کاهش تب، ذات الجنب، سل، سرفه، خشونت سینه، انواع ناراحتی‌های سینه و تنفسی، خس‌خس کردن در حین نفس کشیدن، درّاج و گرفتگی اعضا و وجود تورمهایی در پستان زنان تجویز می‌کرد. مهاجران اروپایی خطمی را با خود به امریکای شمالی بردند و قبل از قرن نوزدهم این گیاه در فارماکوپه امریکا قرار گرفت. پزشکان قرن نوزدهم امریکا این گیاه را در مصرف خارجی برای التیام زخمها و شکستگی استخوان و سوختگی از آتش و آب و کاهش هر نوع ورم تجویز می‌کردند و در مصرف داخلی ریشه خطمی را به صورت جوشانده در موارد سرماخوردگی، خشونت سینه، اسهال، سوزاک و ناراحتی‌های معدی روده‌ای و تقریبا در تمام ناراحتی‌های کلیه و مثانه به کار می‌بردند. و در حال حاضر و در زمان فعلی کارشناسان گیاه‌درمانی در امریکا خطمی را برای رفع ناراحتی‌های تنفسی و تحریکهای معدی روده‌ای و برخی از آنها این گیاه را در موارد ناراحتی‌های مجاری
ص: 35
ادرار تجویز می‌کنند.
فرانسوی‌ها و امریکایی‌ها از ریشه خطمی نوعی شیرینی اسفنجی درست می‌کنند به این ترتیب که پوست ریشه خطمی را کنده تا مغز سفید آن ظاهر شود و آن را می‌جوشانند تا نرم شود و شیرینی آن ظاهر شود و کمی شکر به آن اضافه می‌کنند، در نتیجه یک نوع شیرینی اسفنجی به دست می‌آید که در پیک‌نیکها مرسوم است، خورده شود. ماده اسفنجی ریشه خطمی موسیلاژ است و همین‌که در تماس با آب قرار گرفت باد کرده و تبدیل به ماده‌ای ژلاتینی می‌شود. در مصرف خارجی این ماده ژلاتینی را روی زخمهای ناشی از بریدگی و روی سوختگی‌ها می‌گذارند، بسیار شفابخش است و اگر خورده شود برای رفع اختلالات معده و ناراحتی‌های تنفسی در ارتباط با التهاب گلو، سرفه، سرماخوردگی، انفلوانزا و برونشیت مفید است.
در یک آزمایش علمی جدید نشان داده شده است که خطمی توانایی گلبولهای سفید را برای بلع و از بین بردن میکربها افزایش می‌دهد[44] و به این ترتیب به سیستم دفاعی بدن کمک می‌کند و این تجربه تأییدکننده شهرت تاریخ خطمی برای التیام زخم، رفع ناراحتی‌ها و عفونتهای معدی و روده‌ای است. در یک آزمایش دیگری که روی جانوران آزمایشگاهی انجام شده نشان داده شده است که خطمی در کاهش قند خون کمک می‌کند بنابراین احتمال دارد که در مورد انسان نیز در بیماری قند مفید باشد. این موضوع جالب و قابل بررسی است.

مقدار و نحوه مصرف

برای تهیه جوشانده ریشه خطمی کافی است که یک قاشق مربّاخوری ریشه خرد شده خطمی را در یک پیمانه آب (220 گرم) 15- 10 دقیقه ریزریز بجوشانید و از این جوشانده 3 پیمانه در روز بخورند.
در مصرف خارجی ریشه خطمی را باید خوب نرم کوبیده و به قدر کافی به آن آب اضافه کرد که ماده ژلاتینی به دست آید و آن را روی محل زخم و بریدگی یا سوختگی گذاشت.
از جوشاند رقیق که با مقدار کمی خطمی درست شده باشد به کودکان نیز ممکن
ص: 36
است داده شود.
از نظر عوارض جانبی تا به حال گزارشی در مورد عوارض جانبی خطمی وجود ندارد و به استثنای زنان باردار و مادران شیرده مصرف آن برای بقیه اشخاص در حد مجاز بلامانع است. و اگر در جریان مصرف احتمالا کوچکترین ناراحتی نظیر اسهال و سایر ناراحتی‌های معدی ایجاد شود، مصرف آن کاسته شود و یا قطع شود و اگر پس از دو هفته مصرف در رفع ناراحتی مورد نظر اثری نداشت برای درمان باید از طریق دیگری اقدام نمود.
ص: 37

لاله‌عباسی

اشاره

گلی است که به فارسی «لاله‌عباسی» گفته می‌شود. به فرانسوی‌Belle de nuit و نام عامیانه آن‌Nyctage وNyctage de Peru وFaux jalap است و به انگلیسی به آن‌Marvel of peru ,Four -o -clock plant وFalse jalap گویند. گیاهی است از خانواده‌Nyctaginaceae نام علمی آن‌Mirabilis jalapa L . و مترادف آن‌Nictago jalapa Dc .et Lam . و ... می‌باشد. به هندی این گیاه را «گل عباس» می‌نامند.

مشخصات

لاله‌عباسی گیاهی است علفی و پایا که معمولا برای زیبایی گل آن در باغچه‌ها کاشته می‌شود. بلندی آن تا یک متر است. ریشه آن غدّه‌ای و ضخیم و برگهای آن متقابل، کامل، سبز، بیضی‌شکل و نوک‌تیز است. گلهای آن به شکل بوق یا قیف، کمی معطّر، به رنگ قرمز و ارغوانی دارای لکه‌های سفید و زرد یا بدون لکه که معمولا از اواسط تابستان تا اواسط پاییز ظاهر می‌شوند. گلها معمولا بعد از ظهرها و عصر باز می‌شوند و صبح روز بعد بسته می‌شوند. تکثیر آن با کاشت بذر آن صورت می‌گیرد که در گلخانه در اوایل بهار می‌کارند و گیاه حاصله به هوای آزاد منتقل می‌شود. احتیاج به آفتاب و آب فراوان دارد و در فصل خشک و گرم باید مرتبا آبیاری شود.
ص: 38
این گیاه بومی امریکای حارّه، مکزیک و پرو می‌باشد و در قرن پانزدهم به اروپا، چین و بعدها به سایر مناطق دنیا منتقل شده است. در ایران در باغچه‌ها به عنوان گیاه زینتی کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه لاله‌عباسی آلکالوئید تریگونلین 45] وجود دارد.]G .I .M .P[ در گلهای گیاه ماده قرمزرنگی وجود دارد که سابقا در چین به جای نوعی روژ بانوان برای آرایش مصرف می‌کردند. ریشه و دانه‌های گیاه سمّی است [اوکایه .

خواص- کاربرد

در هند از ریشه گیاه 3- 2 ساله که به رنگ قهوه‌ای است به عنوان ملیّن مزاج و افزاینده نیروی جنسی مصرف می‌شود. از برگهای له‌شده آن برای التیام زخم و رسانیدن دمل و تحلیل ورم، جوش، کورک و همچنین برای رفع آماس بافت هم‌بند زیر جلد[46] و رفع عفونت چرکی به نام داخس که دور انگشت دست ایجاد می‌شود و به انگلیسی ویتلا[47] نامیده می‌شود استفاده می‌کنند.]G .I .M .P[ در موارد فوق به جای له شده برگ ممکن است از عصاره برگهای آن نیز استفاده شود.
اگر 4- 2 گرم گرد ریشه آن را در چای ریخته بخورند و یا به صورت گرد مخلوط با قند ساییده و خورده شود مسهل است و در برخی موارد اثر کرم‌کش شکم نیز دارد.
ممکن است 8- 4 گرم نیم‌کوب ریشه گیاه را در 150 گرم سوپ گوشت جوجه یا آب گوشت معمولی داخل کرده و بخورند آثار دارویی فوق را منعکس خواهد کرد.
توجه شود که ریشه و تخم این گیاه با داشتن آلکالوئید سمّی است و باید در خوردن آن احتیاط شود و بیش از مقدار مجاز خورده نشود و ضمنا با نظارت پزشک باشد.
در چین از ریشه آن به عنوان ملیّن مزاج استفاده می‌شود و شیره برگهای گیاه را روی زخم می‌مالند و جوشانده برگها را روی آبسه‌ها می‌ریزند [هاو]. برگها و
ص: 39
شاخه‌های آن را با گوشت پخته و آبگوشت درست می‌کنند و به عنوان تونیک می‌خورند [چئو]. ساقه‌های شیره‌دار و ریشه گیاه را در چین با گوشت می‌پزند و از آب جوشانده آن برای رفع سرماخوردگی، التهاب، قطع ترشحات سفیدرنگ مهبل می‌خورند مفید است [هو]. در هند و چین برگهای له‌شده آن را روی اعضای بدن می‌مالند و ماساژ می‌دهند، برای کاهش تب نافع است. از ریشه آن به عنوان مسهل مشابه جلپ واقعی استفاده می‌شود [پتلو]. تخم آن را به عنوان مسهل ضعیف می‌خورند [ریدکی . از گرد تخم آن روی جوشهایی که به شکل آکن 48] است، می‌پاشند و برگهای له‌شده آن را برای رسانیدن جوش و آبسه‌ها به صورت ضماد می‌گذارند [هولمز]. ریشه تخم آن سمّی است [اوکابه . و همان‌طور که در بالا یاد شد، در مصرف آن باید احتیاط شود و آن را زیر نظر پزشک استفاده کرد.
از خانواده لاله‌عباسی گیاه دیگری نیز در ایران به‌طور خودرو می‌روید.
این گیاه به انگلیسی‌Hogweed وPigweed نامیده می‌شود. نام علمی آن‌Boerhaavia diffusa L . و مترادف آن‌Axis cochinchinensis Lour . وBoerhaavia repens L . می‌باشد. این گیاه را به هندی «سانت» و به زبان سانسکریت «پونارناوا» می‌نامند. نام این گیاه به افتخارHermann Boerhaave پزشک و شیمی‌دان هلندی گذارده شده. این پزشک در نزدیکی شهرLeyde متولد و در همان جا درگذشته است.

[Hogweed یاPigweed ]

مشخصات

گیاهی است علفی و چندساله که ریشه‌ای ضخیم، دراز و دوکی‌شکل دارد. خیلی پرشاخه است. ساقه‌های آن به رنگ سبز تیره، ارغوانی و در محل گره‌ها و انشعاب شاخه‌های کمی متورم است. برگهای آن با دمبرگ کوتاه قلبی‌شکل، سطح بالای برگها سبز و سطح زیرین خاکستری سفید است. گلهای آن کوچک و به رنگ قرمز تیره است. میوه آن کوچک و تخم‌مرغی شکل که 5 برجستگی روی آن دارد و طول آن حدود 3 میلی‌متر است. این گیاه در ایران در بلوچستان در تیس و بشاگرد، در فارس در کتل کمارج، در مکران بین نیک‌شهر و اسپکه و بین تنک‌سرخ و نیک‌شهر دیده
ص: 40
می‌شود. در تمام منطقه هند به شکل علف هرز می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی ماده عامل این گیاه آلکالوئیدی است به نام پونارناوین 49].
جمع مقدار آلکالوئید در ریشه گیاه حدود 4% درصد می‌باشد. تزریق داخل وریدی این آلکالوئید در گربه‌ها افزایش مشخص و محسوس و بادوام فشار خون ایجاد می‌کند و ترشح ادرار را نیز محسوسا افزایش می‌دهد. در تمام گیاه به‌طور متوسط در حدود 1% درصد آلکالوئید پونارناوین وجود دارد. چون گیاه مقدار زیادی املاح پتاسیم دارد، اثر مدّر بودن آلکالوئید را بیشتر می‌کند.

خواص- کاربرد

ریشه گیاه مدّر و معرّق است و برای نرم کردن سینه مفید است. داروی مفیدی برای آسم و معده می‌باشد. برای استسقا شکم 50]، استسقا عمومی 51]، رفع کمی میزان ترشح ادرار، کم‌خونی، کمبود تعداد گلبولهای قرمز یا کمبود مقدار هموگلوبین و در موارد التهابهای درونی بسیار مفید است. ضد سم می‌باشد و در مورد سم مار کاربرد دارد. خوردن 20- 5 گرم شیره گیاه برای موارد فوق اثر محسوس دارد.
برگ گیاه طعمی تند و نامطبوع دارد ولی اشتهاآور است و برای تسکین درد مفاصل، دردهای ماهیچه‌ها و لومباگو مفید است. ریشه گیاه و یا عصاره ریشه گیاه علاوه بر اینکه مدّر است خلطآور است و در اخراج اخلاط خونی سینه نیز کمک می‌کند. اسراف در خوردن آن ایجاد آشفتگی می‌نماید. مخلوط گرد ریشه با زنجبیل خشک برای رفع کهیر مؤثر است. در مورد ورم کلیه مزمن نیز کاربردش مفید می‌باشد. به‌طور کلی از داروهای بسیار مؤثر برای انواع استسقا است.
ص: 41

خطمی هندی

اشاره

در کتب طب سنتی با نام عربی آن «قنّب الکوینسلاند» که به معنای کنف استرالیایی می‌باشد، آمده است. به فرانسوی‌Chanvre d'Australie ،Guimauve des Indes وHerbe balai و به انگلیسی‌Queensland hemp گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده خطمی‌Malvaceae نام علمی آن‌Sida rhombifolia L . و مترادف آن‌S .alnifolia Lour . می‌باشد.

مشخصات

خطمی هندی گیاهی است چند ساله، به صورت درختچه کوچکی که برگهای آن به اشکال مختلف است. اغلب آنها رومبوئید یا لوزی‌شکل است که سطح زیرین آنها پوشیده از کرک خاکستری است که با دمبرگ کوتاهی به ساقه متصل می‌شود. گلهای آن زرد یا سفید است. این گیاه در مناطق جنوب شرقی ایران در بلوچستان دیده می‌شود و در هند نیز به شکل علف هرز در تمام مناطق حارّه آن شبه قاره انتشار دارد و به علاوه نظر به خواص دارویی که دارد، کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در برگهای خطمی هندی مقدار زیادی لعاب وجود دارد.
ص: 42

خواص- کاربرد

در هند برگهای آن را کوبیده و به صورت ضماد روی ورمها می‌اندازند آنها را تحلیل می‌برد. از شاخه‌های گیاه که دارای مقدار زیادی لعاب است در استعمال داخلی و خارجی به عنوان نرم‌کننده به کار می‌برند. از ریشه آن برای رفع ناراحتی‌های روماتیسم استفاده می‌شود. در اروپا از گیاه در موارد سل ریوی و روماتیسم استفاده می‌کنند..]G .I .M .P[
در تایوان برگهای تازه آن را که دارای مقدار زیادی لعاب است کوبیده به صورت ضماد برای رسانیدن دمل و نرم کردن آن به کار می‌برند [کروست و پتلو- فوکود و د- لانسان . در یک منطقه از این گیاه که خنک‌کننده است برای کنترل بیماری سرخک استفاده می‌شود [پتلو]. در شبه‌جزیره مالایا جوشانده آن را به عنوان قاعده‌آور می‌خورند و از جوشانده برگهای آن به عنوان خنک‌کننده و مبرّد برای کاهش تب به بچه‌های کوچک می‌دهند و از جوشانده ریشه آن برای کاهش تبهای تند و برای رفع یبوست می‌خورند [برکیل و هانیف . و برای روماتیسم نیز مفید است [هولمز]. از له‌شده گیاه به صورت ضماد، برای گذاردن روی زخم، جوش و کورک استفاده می‌شود [برکیل و هانیف . و همچنین ضماد آن برای آبله‌مرغان، کاهش ورم و رفع انواع ناراحتی‌های کمر و پشت مفید است. و له‌شده برگهای آن را برای معالجه سردرد، دندان‌درد، ناراحتی چشم روی موضع می‌اندازند. در چین معمول است برگهای خطمی هندی را داروخانه‌ها به مقدار زیاد انبار می‌کنند که برای تقاضای وسیع مردم همیشه آماده داشته باشند. در اندونزی ریشه له‌شده آن را در دهان نگه می‌دارند برای تسکین درد دندان مؤثر است و یا شیره له‌شده را بلع می‌کنند برای رفع گرفتگی پشت 52] مفید است. اگر شیره را روی ورم بمالند ورم را می‌رساند [رومفیوس . ریشه گیاه برای سقط جنین به کار می‌رود [هین . اسراف در خوردن ریشه مسمومیت ایجاد می‌کند [برگر و مولر]. له‌شده برگها را برای رفع خارش و تحلیل ورم و دفع برخی از ناراحتی‌های پوستی روی موضع می‌مالند. لعاب فراوان آنچه در مصارف داخلی و یا خارجی به عنوان نرم‌کننده کاربرد دارد. در فیلیپین جوشانده ریشه گیاه را برای رفع دندان‌درد غرغره می‌کنند [c .f . هین . و اگر جوشانده را بخورند برای تقویت معده
ص: 43
بسیار مفید است. جوشانده پوست تلخ گیاه برای کاهش تب خورده می‌شود [کوئی زمبینگ . گیاه برای قطع خونریزی مفید است [فلوید].
گونه‌های دیگری از این گیاه که وجود آنها در ایران گزارش نشده ولی از گیاهان معروف دارویی هستند عبارت‌اند از:
1- گونه‌Sida acuta Burm .f . که مترادف آن‌S .carpinifolia L .f . وS .scoparia Lour می‌باشد که یک گیاه مناطق حارّه است و در تمام مناطق حارّه هند نیز می‌روید.
2.Sida cordifolia L . که از داروهای معروف هندی است و در تمام مناطق حارّه و در شبه‌قاره هند در نواحی حارّه می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

در مورد گونه‌S .cordifolia در تخم آن تعدادی آلکالوئید مشخص شده است که عمده‌ترین آنها آلکالوئیدی شبیه افدرین 53] است و به علاوه دارای روغن چرب، فیتوسترول 54]، رزین 55]، رزین اسید[56]، موسین 57]، پتاسیم نیترات 58] می‌باشد. در تخمها گلی‌کوزید و تانن مشخص نشده است [قوس دات .

خواص- کاربرد

الف) گونه:S .acuta ریشه‌های تلخ گیاه از داروهای مقوی قلبی و معده است [مازون . در تایوان جوشانده شاخه‌ها و برگهای آن را برای معالجه آنفلوانزا تجویز می‌کنند [لیو]. در هند و چین و فیلیپین و شبه‌جزیره مالایا از برگها و ریشه‌های گیاه به عنوان نرم‌کننده و محلل و برای رسانیدن دمل مصرف می‌کنند [لوریرو و فاید پتلو]. از جوشانده آن برای معالجه بواسیر استفاده می‌کنند به علاوه برای کاهش تب و معالجه سوزاک و ناتوانی جنسی و روماتیسم نیز کاربرد دارد [گررو و کوئی زمبینگ .
ص: 44
جوشانده ریشه‌های آن به صورت مایع شست‌وشوی دهان برای تسکین درد دندان به کار می‌رود [فاکس . از جوشانده برگهای آن برای تقویت معده و برای معالجه سیفیلیس 59] می‌خورند [اوکابه . در هند از ریشه آن به عنوان مبرّد و مقوی برای بیماری‌های عصبی و ادرار و در موارد اختلالات صفرا و خون مصرف می‌کنند. از این داروی تلخ به عنوان تب‌بر و برای تقویت معده و افزایش نیروی جنسی می‌خورند.
ب) گونه:S .cordifolia در تایوان له‌شده آن را روی ورمها و دررفتگی استخوان می‌گذارند [لیو]. در هند و چین از ریشه این گیاه که دارای لعاب فراوانی است به عنوان مدّر و برای تصفیه خون و برای معالجه ترشحات سفید سوزاکی مهبل مصرف می‌کنند. در شبه‌جزیره مالایا از له‌شده برگهای آن به صورت ضماد برای تسکین سردرد استفاده می‌شود [برکیل . در هند از جوشانده ریشه گیاه مخلوط با زنجبیل به عنوان تب‌بر استفاده می‌شود.
از گرد پوست ریشه گیاه مخلوط با روغن کنجد و شیر برای معالجه فلج صورت و کنترل سیاتیک در استعمال خارجی مصرف می‌شود. گرد ریشه را مخلوط با شیر و شکر می‌خورند و برای قطع ترشح مفرط و مکرر ادرار و قطع ترشحات سفید مهبل نافع است. شیره گیاه را مخلوط با آب می‌خورند برای قطع ترشحات غیر ارادی اسپرم مفید است. از شیره ریشه گیاه برای التیام زخم در استعمال خارجی مصرف می‌شود.
تخم این گیاه برای ازدیاد نیروی جنسی مفید است و در موارد سوزاک کاربرد دارد. و برای تسکین کولیک و ناراحتی تنسموس 60] می‌خورند. ناراحتی تنسموس احساس فشار در مقعد و مثانه توأم با درد است به‌طوری که مرتبا احساس می‌شود که باید مدفوع و ادرار خارج شود ولی با فشار نیز خارج نمی‌شود.
ص: 45

شیلم

اشاره

به فارسی آن را «شلمک»، «گندم دیوانه» و «تلخه» و در اصفهان «کاکلک» و در شیراز «مشگک» نامند.
در کتب طب سنتی با نام عربی آن «شیلم» و «زوان» آمده است. به فرانسوی‌Ivraie envirante وIvraie و به انگلیسی‌Darnel وIvry گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Graminaceae یاGramineae نام علمی آن‌Lolium temulentum L . می‌باشد.

مشخصات

شیلم گیاهی است علفی، یکساله، دارای برگهای باریک و سبز شبیه برگ گندم که ابتدا لوله دور ساقه و پس از اینکه گیاه بزرگ شد به شکل برگ پهن درمی‌آید. برگها و رأس ساقه‌ها در موقع لمس کردن زبر و خشن می‌باشد. بلندی ساقه آن 1- 5/ 0 متر است. در هر خوشک یا سنبله 10- 4 گل است که تبدیل به دانه می‌شوند. دانه‌های آن که از پوشش زرد گیاهی میوه خارج شوند شبیه دانه چاودار نارس می‌باشد. دانه‌های شیلم معمولا با دانه‌های غلات بخصوص گندم مخلوط دیده می‌شوند. این دانه‌ها سمی هستند و علامت مسمومیت سرگیجه، لرز و قی و استفراغ است.
این گیاه در ایران در مناطق و نواحی دامنه‌های البرز، در مزارع سواحل بحر خزر، در مازندران، درّه چالوس، بابلسر، کلاردشت، خراسان، نواحی غرب ایران در
ص: 46
همدان، سنندج، لرستان، سرحد ایران و عراق، بلوچستان، مکران و سیستان به‌طور وحشی می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

در دانه شیلم یک آلکالوئید سمی به نام تمولین 61] و گلوکوزید است.]G .I .M .P[ و نوعی ساپونین 62] در آن وجود دارد.

خواص- کاربرد

شیلم از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و مصرف داخلی آن توصیه نمی‌شود زیرا مسموم‌کننده و مخدّر است و موجب بسته شدن مجاری و درهم ریختن صدا و آواز می‌شود. نانی که با آرد گندم مخلوط با دانه‌های شیلم تهیه شود، خواب‌آور و مسکر است و سرگیجه و آشفتگی و استفراغ ایجاد می‌نماید. در هند ضماد خمیر شیلم به عنوان مسکّن در استعمال خارجی مصرف می‌شود و معتقدند که برای معالجه لکه‌های کوچک قهوه‌ای یا زردرنگ پوست که فرکل 63] نامیده می‌شود، مفید است. حکمای طب سنتی معتقدند که مصرف خارجی ضماد خمیر آن برای بیرون آمدن خار و تیغ از دست، پا و بدن نافع است و کوبیده آن مخلوط با سرکه برای تسکین درد سرین و اگر با سرکه پخته و با روغن زیتون مخلوط شود برای بیماری‌های پوستی و جرب زخمی و کچلی نافع است. مخلوط با بذر کتان اگر ضماد شود، برای رسانیدن دمل و منفجر کردن و سر باز کردن آن مفید است. اگر با سرکه مخلوط شود بسیار خواب‌آور است و درعین‌حال خطرناک است زیرا با احتمال زیاد مسمومیت ایجاد می‌کند. شیلم سابقا یعنی اوایل تأسیس دانشکده کشاورزی کرج در مزارع غلات بخصوص گندم در شمال ایران و در مازندران فراوان می‌رویید و دانه‌های آن با دانه گندم مخلوط و برداشت می‌شد و به همین علت نانی که در شمال ایران با آرد گندم درست می‌شود اغلب سرگیجه‌آور و مسکر و مسموم‌کننده بود به‌طوری که مردم محل از خوردن نان پرهیز داشتند. این امر مورد بررسی
ص: 47
شیلم
Lolium temulenm
دانشکده کشاورزی کرج قرار گرفت و قبل از سال 1320 به همت و تلاش استادان آن دانشکده بخصوص با کوشش و جدیت دانشمندانه مرحوم منصور عطایی، استاد زراعت دانشکده، این مسئله مطالعه و پس از شناخت موضوع با اتخاذ تدابیر زراعی از جمله با بوجاری دانه‌های شیلم را از بذر گندم جدا ساختند و این دانه مسموم‌کننده از محصول گندم مزارع شمال ایران حذف و سالهای سال است که اثری از آن مشهود نیست. روانش شاد باد.
ص: 48