گروه نرم افزاری آسمان

پیاز دشتی





اشاره

به فارسی «پیاز دشتی»، «پیاز موش» و «پیاز عنصل» و در کتب طب سنتی و کتب قدیم با نامهای عربی آن «اسقیل»، «اشقیل» و «عنصل» و در مغرب «بصل الخنزیر» (شرح اسماء)، «بصل الفار»، «اسقال»، «اسقیل» (صیدنه) آورده شده است. به فرانسوی‌Squille ،Scille officinale ،Charpentaire ,Scille maritime وScipoule و به انگلیسی‌Squill (پیاز گیاه)،Scilla ,Sea onion وMedicinal squill نامیده می‌شود.
گیاهی است پیازدار از خانواده‌Liliaceae جنس‌Scilla یاUrginea دارای گونه‌های متعددی است که گونه دارویی آن به نام علمی‌Urginea Scilla Steinh . و مترادفهای آن‌Scilla maririma L . وUrginea maritima Baker . می‌باشد. پیاز یا غده زیرزمینی این گیاه مصرف دارویی دارد که پیاز دشتی نامیده می‌شود.

مشخصات گیاه

پیاز دشتی گیاهی است زیبا و چند ساله دارای پیاز بزرگ که معمولا قسمتی از پیاز در داخل خاک و قسمت فوقانی آن بیرون از خاک قرار دارد. برگهای گیاه دراز با کناره صاف و نوک‌تیز شبیه برگ زنبق و قسمت فشرده‌ای را در قسمت بالای پیاز ایجاد می‌کنند. گلها به رنگ سفید یا سفید خاکستری به‌طور فشرده در طول محور شاخه گل‌دهنده و در قسمت بالای شاخه ظاهر می‌شوند. میوه آن به رنگ قهوه‌ای زیتونی دارای 3 خانه است که در هر خانه 4- 3 دانه گرد و تیره‌رنگ قرار دارد.
ص: 49

مشخصات

پیاز یا غده زیرزمینی گیاه که معمولا مستعمل در طب سنتی است بزرگ و حجیم به ابعاد 20- 8* 15- 10 سانتی‌متر است. وزن هر پیاز گاهی تا 3 کیلوگرم می‌رسد و معمولا در فصل پاییز آن را از زیر خاک بیرون می‌آورند. پیاز را پس از برداشت تمیز کرده و ورقه‌های رویی آنکه سرخ، خشک، نازک و غیر قابل استفاده است کنده و قسمت داخل پیاز را تمیز و پاک نموده، با تیغ تیزی به قطعات نازکی می‌برند و خشک می‌کنند و در جای خنک نگهداری می‌نمایند و الّا به هم می‌چسبد. پرده‌ها و ورقه‌های داخل پیاز برخلاف ورقه‌های بیرونی پیاز ضخیم و سفید و پر از شیره لزجی است بی‌بو ولی خیلی تلخ و تند است. در بازار بین المللی معمولا دو نوع عنصل عرضه می‌شود یکی به رنگ قرمز که معمولا در شمال افریقا و الجزایر کاشته می‌شود و دیگری به رنگ سفید است که در سیسیل ایتالیا و مالت می‌کارند. در انگلستان بیشتر از نوع سفید آنکه از نظر مواد مؤثر سمی ضعیف‌تر است، استفاده می‌شود ولی در فرانسه نوع قرمز آنکه قوی‌تر است بیشتر مورد توجه دارویی می‌باشد.
پیاز دشتی معمولا در سواحل دریاها بخصوص سواحل مدیترانه، افریقای شمالی، سیسیل و کورس انتشار دارد. در مورد وجود این گیاه در ایران تاکنون گزارش قطعی از گیاه‌شناسان در دست نیست.

ترکیبات شیمیایی

در پیاز عنصل ترکیباتی به نام سیلی پیکرین 64] ماده‌ای تلخ و محلول در آب که به صورت گرد زردرنگی از پیاز گیاه به دست می‌آید و سیلی توکسین 65] که آن هم ماده‌ای است تلخ ولی غیر محلول در آب و محلول در الکل و به صورت گرد قهوه‌ای رنگی به دست می‌آید و در آخر سیلین 66] ماده متبلور محلول در الکل که از نظر فیزیولوژیکی بی‌اثر است، مشخص شده است.
بررسی‌های دیگری وجود ماده‌ای به نام سیلارن 67] را در پیاز نشان داده است که از
ص: 50
این ماده گلی‌کوزیدهایی به نام سیلارن‌A [68] و سیلارن‌B [69] به دست آمده است که مخلوط طبیعی آنها را معمولا به نام سیلارن‌C [70] می‌نامند.
مطالعات و تحقیقات دیگری نشان داده است که علاوه بر موارد فوق هتروزیدی به نام سیلی‌روزید[71] نیز در پیاز عنصل وجود دارد و به علاوه مواد دیگری از جمله دو استرول 72]، کولین 73] و انواعی از لیپیدها در آن یافت می‌شود.

خواص- کاربرد

پیاز عنصل روی پوست اثر تحریک‌کننده دارد بخصوص روی مخاطهای بدن اثر تحریکی آن بیشتر است و اگر روی پوست گذارده شود، ایجاد تاول، قرمزی، خراش و ناراحتی می‌کند. به همین جهت از پیازهای سمّی محسوب می‌شود که در مصرف آن بخصوص مصارف داخلی باید رعایت احتیاط به عمل آید. در مورد مصرف آن طبق نظر حکمای طب سنتی مرسوم است که قبل از مصرف عنصل را مشوی می‌کنند و از اسقیل پخته استفاده می‌کنند و به‌هرحال مقدار مصرف آن باید محدود و ضمنا زیر نظر و با مشورت متخصص و پزشک باشد. به علاوه اشخاص مبتلا به بیماری‌های کلیه و ناراحتی معده بهتر است که اصولا از مصرف آن صرفنظر نمایند.
پیاز عنصل از داروهای خیلی قدیم است. فیثاغورس حکیم، یک جلد کتاب در خواص و روش مصرف آن نوشته است و سرکه عنصل از ابداعات اوست. بقراط در مصارف داخلی و خارجی برای معالجه برخی بیماری‌ها از این پیاز طبق روشهای خاصی استفاده می‌کرد. دیوسکوریدس در کتابهایش آن را به نام «اسکیل» ذکر کرده است. در اغلب موارد فوق این پیاز را پس از اینکه طبق روشهای خاص آماده برای مصرف کردند به عنوان یکی از عوامل مدّر، خلطآور قوی و برای اخراج اخلاط لزج که شعبه‌ها و مجاری قصبه ریه را مسدود می‌نماید، تجویز می‌کردند و در موارد آب آوردن انساج و استسقا بخصوص استسقاهایی که منشأ قلبی دارد و مصرف دیژیتال به
ص: 51
تعویق افتاده باشد، آن را پس از تهیه شدن به مقدار مجاز می‌توان مصرف کرد و چون دارای اثر خلطآور است در برونشیتها و سیاه‌سرفه نیز توصیه می‌شود.
گرد پیاز عنصل را با آرد گندم، پیه خوک و کمی آب مخلوط کرده، خمیری به دست آورند که برای از بین بردن موش استفاده می‌شود. ولی در مورد سایر جانوران این سمّی بی‌اثر است.
پیاز عنصل از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی خیلی گرم و خیلی خشک است و لازم است که عنصل را برای مصارف داخلی به منظور رفع آثار التهابی که روی پوست و غشای مخاطی و تعدیل حدّت آن قبل از مصرف پخت یا به اصطلاح تشویه نمود. ساده‌ترین طریق تشویه عنصل آن است که پیاز عنصل را در داخل خمیر گذارد و خمیر محتوی آن را در تنور داغ روی آجرهای نسوز بگذارند تا پخته و برشته شود و یا خمیر محتوی عنصل را زیر آتش گذارند تا پخته و برشته گردد و پس از آن خمیر برشته‌شده را از اطراف آن برداشته و پوسته خارجی پیاز را کنار گذارده مغز آن را قطعه‌قطعه نمایند و به رشته‌هایی از کتان بکشند و آویزان کنند تا در سایه خشک شود و بدون اینکه در معرض گرد و خاک باشد، نگهداری نمایند و یا آن را پس از خشک شدن کوبیده و به صورت گرد به اندازه مجاز در هربار داخل ترکیب داروها بنمایند.
عنصل مشوی برای تلطیف کیموسهای غلیط یعنی برای لطیف کردن و رقیق کردن اخلاط غلیظی که از هضم کبدی ایجاد می‌شود، مؤثر است و فضولات و اخلاط را از اعماق زوایای بدن جذب می‌کند و مسهل اخلاط غلیظه است و به عبارت ساده‌تر مدّر، خلطآور و مسهل است به علت خواص فوق برای اغلب بیماری‌های نظیر صرع، مالیخولیا، درد سرهای سرد، چرت زدن، سرگیجه، پریدن ناگهانی اعضا، سستی، فلج، لقوه، نسیان، ضعف باصره، نزول آب در چشم (کدورت عدسی)، درد گوش، تنگی نفس، سرفه‌های کهنه، خشونت سینه، استفراغ، قی‌های خونی، یرقان، استسقا، سختی طحال، دل‌پیچه، درد مفاصل، سیاتیک، خرد کردن سنگ مثانه، تسهیل جریان عادت ماهیانه، دردهای عصبی و ریختن موی سر نافع است.
اگر مقداری پیاز دشتی تشویه شده را با شش برابر وزن آن نمک در کمی روغن سرخ نموده و 7 گرم از آن را ناشتا بخورند، مسهل بسیار خوبی است و اگر پیاز دشتی تشویه نشده و خام را با بوراکس به نسبت 1 واحد پیاز دشتی و 4/ 1 واحد بوره کوبیده و در پارچه‌ای بسته و به موضعی از سر که موی آن می‌ریزد و مبتلا به بیماری ریزش مو
ص: 52
می‌باشد، آن‌قدر بمالند که خون‌آلوده گردد در آن موضع رویش مو از سرگرفته خواهد شد و اگر احتیاج به تکرار عمل باشد پس از رفع جراحت مجددا تکرار شود.
شرح بوراکس در همین کتاب آمده است. بوی پیاز دشتی موجب گریز مگسها، مورچه‌ها و حتی خزنده‌های گزنده مانند مار می‌باشد. معمول این است که پس از اینکه پیاز دشتی یا عنصل از زمین بیرون آورده شد، قبل از تشویه آن را به اصطلاح خصی یا اخته می‌نمایند و برای این کار ساقه‌ای که در وسط آن قرار دارد بیرون می‌کشند و با قطعه سفالی که روی آتش سرخ شده باشد سر آن را داغ می‌کنند.

سرکه عنصل

سرکه عنصل اخلاط غلیظه و لزج را قطع می‌کند و مواد سودایی حاصل از سوختن بلغمها را نیز دفع کرده برای بیماری‌های حادثه از آنها نافع است. مقوی معده است و برای بیماری‌های دماغی مانند مالیخولیا، جنون، وسواس، صرع، سرگیجه، چرت زدن، فراموشی و فلج، لقوه و سکته مغزی و سستی بدن خوردن آن نافع است. قطره آن برای درد گوش که ناشی از زخم نباشد و سنگینی شنوایی و مضمضه آن برای بیماری‌های دهان، لثه و دندان مفید است. به‌طور خلاصه برای تمام مواردی که برای عنصل ذکر شد سرکه عنصل مفید است.
روش تهیه سرکه عنصل: پرده‌های وسط و خشک‌شده عنصل 5 واحد، اسید استیک متبلور 1 واحد، سرکه انگور سفید 49 واحد. عنصل را نیم‌کوب کرده در ظرف بلوری با سایر مواد مخلوط نموده مدت 8 روز بخیسانند و گاه‌گاه به هم بزنند و پس از آن با فشار از پارچه ردّ کنند و با کاغذ صاف نمایند و نگهداری کنند. این سرکه برای جذب و اخراج اخلاط سینه بسیار مفید و درعین‌حال مدّر است. مقدار مصرف آن در هربار 5- 2 گرم است که با یک محلول خوش‌طعم مخلوط کنند، بخورند.
روش تهیه سکنجبین عسلی عنصل: سرکه عنصل 1 واحد، عسل سفید 4 واحد. در ظرف چینی یا نقره بپزند به‌طوری که هم‌وزن عسلی که مصرف شده سکنجبین به دست آید. مقدار خوراک این سکنجبین 60- 15 گرم است که در یک جوشانده یا محلول خوش‌طعم مناسب خورده شود.
روش تهیه گرد عنصل: پرده‌های قسمت وسط پیاز عنصل را به مقدار مورد نظر گرفته و در گرمخانه با 40 درجه سانتی‌گراد حرارت بخشکانند و نرم کوبیده از الک ابریشمی شماره 120 داروسازی ردّ کنند. این گرد بسیار جاذب الرطوبه است و باید
ص: 53
پس از تهیه مجددا آن را در گرمخانه خشک نمایند و در محل خشک نگهداری کنند. گرد بسیار مدّر است و مقدار خوراک آن 3- 1 دسی‌گرم است که معمولا به صورت حب خورده می‌شود.
روش تهیه عسل عنصل: پرده‌های قسمت وسط عنصل خشک شده 1 واحد، آب جوش 16 واحد و عسل سفید 12 واحد. عنصل را در آب جوش دم کنند و صاف نموده عسل را بیفزایند و در حد غلظت شربت قوام آورند. مقدار خوراک از این عسل 50- 10 گرم است که مخلوط در یک محلول خوش‌طعم مناسب خورده شود.
تهیه حب مدّر برای افزایش ادرار: عنصل 5 سانتی‌گرم، گرد دیژیتال 5 سانتی‌گرم، صمغ سقمونیا 5 سانتی‌گرم مخلوط و یک حب درست کنند و 3 حب در روز خورده شود.
ص: 54

بوراکس

به فارسی «بوراکس» و «بوره» و «بوره زرگری» و «ملح ایرانی» و در کتب مختلف طب سنتی با نامهای «بورق» و «نطرون» و «تنکار» نامبرده شده است. به فرانسوی به آن‌Borax و به انگلیسی نیزBorax گویند.
بوراکس ترکیبی است سفید و متبلور به نام شیمیایی بورات هیدراته دو سدیم 74] به فرمول‌01 H 2 O وB 4 O 7 Na 2 که به حالت طبیعی در طبیعت یافت می‌شود و خام طبیعی آن به انگلیسی‌Tincal خوانده می‌شود. ماده‌ای است متبلور سفید مانند نمک، طعم آن تلخ و کمی شور در بعضی از انواع آن بیشتر شور است. سابقا از آب دریاچه‌های چین و تبت و هند و سایر مناطق گرفته می‌شد ولی امروزه با به کار بردن بورات دوشو[75] که به مقدار فراوان معادن آن در نواحی مختلف دنیا بخصوص در منطقه آسیای صغیر موجود است و یا به کار بردن بوروناترو کالسیت 76] به‌طور صنعتی ساخته می‌شود. بوراکس در حالت ذوب اکسیدها را حل می‌کند و پس از سرد شدن در اثر اکسیدی که حل کرده است، رنگین می‌شود که آن را در این حالت «مروارید بوراکس» می‌نامند و از این خاصیت آن در تجزیه و تحلیل معدنی استفاده می‌شود. در
ص: 55
طب و پزشکی بوراکس به عنوان ماده قلیایی و ضد عفونی مجاری ادرار مصرف دارد.
بوراکس معمولا به چند صورت به بازار عرضه می‌شود. بعضی از آنها سفید، سبک و پرسوراخ و طعم آن شور است و آن را اصطلاحا «بوراکس ارمنی» می‌نامند چون از ارمنستان می‌آورند. نوع دیگری از آن سرخ‌رنگ است که آن را «نطرون» نامند و بهترین از این نوع سرخ‌رنگ، کمی شور و کمی ترش و تلخ می‌باشد. نوع دیگری از آن غبارآلود و معروف به «بوره نانوایان» یا «بوره خبازان» است زیرا نانواها سابقا در موقع پختن نان در آب حل نموده و روی قرص نان قبل از پخته شدن می‌مالیدند و پس از آن نان را به تنور می‌چسبانند تا باعث سفیدی نان شود. نوع دیگر که آن را «بورق الصناعه» و یا «بوره زرگری» نامند، سفید و سنگین است و زرگرها برای تصفیه و جلای نقره به کار می‌برند.[77]

معارف گیاهی ؛ متن‌ج‌7 ؛ ص55
ش تهیه محلول مخلوطی برای ضد شقاق: تنکار 3 گرم، گلیسیرین خالص 40 گرم، آب مقطر 150 گرم. اینها را مخلوط کرده و برای رفع ترک و شقاق پوست می‌مالند.
تهیه محلول دیگری برای رفع کک و مک: تنکار 2 گرم، گلاب 20 گرم، عرق بهارنارنج 20 گرم. آنها را حل کرده روزی 4- 3 دفعه خالهای کک‌مک را با این محلول بشویند.
ص: 56

فراسیون سفید

اشاره

در فارسی و در کتب مختلف با نامهای «شنار»، «فراسیون ابیض»، «فراسیون سفید»، «گندنای کوهی» و «افنان سر» و به عربی آن «صوف الارض» و «علقما» (زیرا تلخ است) و در بازار دارویی هند «فراسیم» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Marrube blanc وMarrube vulgaire و به انگلیسی‌Horehound ,Marrubium ،White horehound وCommon horehound گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده نعناLabiatae نام علمی آن‌Marrubium vulgare L . و مترادفهای آن‌M .apulum Ten . وM .anisodon C .Koch .L . می‌باشد.

مشخصات گیاه

گیاهی است علفی چندساله به بلندی 70- 40 سانتی‌متر. گیاه پوشیده از کرک پنبه‌ای است و سفید به نظر می‌رسد. برگهای آن متقابل، بیضی، ناصاف، دندانه‌دار و نوک‌تیز است. گلهای آن کوچک سفید به‌طور گروهی از محل اتصال برگها به ساقه در قسمت بالای ساقه ظاهر می‌شود. برگها و سرشاخه‌های گلدار که مستعمل در طب سنتی است، تلخ می‌باشد.
تکثیر فراسیون سفید از طریق کاشت بذر آن در اوایل بهار در شرایط اقلیمی مناطق معتدل ایران صورت می‌گیرد. این گیاه به‌طور خودرو در اراضی متروکه، گودالها، خرابه‌ها، کنار جاده‌ها و در مناطق مختلف اروپا و شمال افریقا و آسیا می‌روید. در
ص: 57
ایران تقریبا در تمام مناطق کشور از جمله در اطراف تهران، کرج، دامنه‌های البرز و در گرگان، گنبد قابوس، بندر گز، در مازندران در جنوب آمل، بابلسر، ساری، بین کجور و زانوس، درّه چالوس، هزارچم، سراب‌رود و در گیلان در ایسپیلی ییلاق و در لاهیجان و در جنوب و جنوب غربی ایران در اراک، تفرش و در کرمان در کوه سیرج و در سمنان بین بشم و سرخه و در خراسان بین مشهد و قوچان در ارتفاعات 1300- 1000 متری بین بجنورد، مراوه‌تپه، شریف‌آباد و ... دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

طبق بررسی که به عمل آمده از 7/ 17 کیلوگرم گیاه فراسیون سفید در حدود 8/ 2 کیلوگرم ماده ماروبین 78] جدا شده است و در تجزیه گیاه علاوه بر ماروبین یک استرول و یک سسکی‌ترپن 79] در گیاه مشخص شده است G .I .M .P[ . در بررسی دیگری در گیاه وجود یک ماده تلخ و اسانس روغنی فرّار تأیید شده است. این بررسی نشان می‌دهد که در سرشاخه‌های گلدار خشک گیاه در حدود 4/ 0 درصد ماده عامل تلخ ماروبین در برگهای گیاه دو ماده متبلور که یکی از آنها ماروبین است وجود دارد]G .I .M .P[ .
ماروبین که به صورت بلورهای سوزنی شکل متبلور می‌شود به فرمول‌C 02 H 82 O 4 بسیار تلخ است، در آب حل نمی‌شود ولی در الکل حل می‌شود.

خواص- کاربرد

در هند از گیاه فراسیون سفید به عنوان تونیک تلخ و نرم‌کننده سینه، مدّر، بادشکن و داروی مفید سرماخوردگی، سرفه و ناراحتی‌های ریوی استفاده می‌شود.
در فرانسه معمول است برای دفع سنگ کیسه صفرا دم‌کرده‌ای با مخلوط چند گیاه و فراسیون سفید به شرح زیر مصرف می‌کنند. سرشاخه گلدار خشک فراسیون سفید 25 گرم، ریشه و سرشاخه گلدار غافث‌agrimonia eupatoria 50 گرم، ریوند چینی 25 گرم، ریشه اونونیس خاردار[80] 25 گرم را گرفته خرد کرده و خوب مخلوط
ص: 58
می‌نمایند و در هربار یک قاشق قهوه‌خوری از مخلوط در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش مدت 15 دقیقه دم می‌کنند و یک پیمانه صبح ناشتا و یک پیمانه عصر می‌خورند.
فراسیون از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی خیلی خشک و گرم است و از نظر خواص معتقدند که بازکننده گرفتگی‌های کبد و طحال است و اثر ضد سم دارد.
اگر چند قطره عصاره فراسیون در گوش ریخته شود، برای پاک کردن چرک و مواد زاید داخل گوش و باز کردن منافذ و برطرف کردن درد آن نافع است. جویدن برگ آن برای بیماری‌های دهان و استحکام دندانها مفید است. اگر 2 گرم از گل و سرشاخه گلدار خشک آن با شربت بنفشه مخلوط و دم شود، برای سرفه مرطوب و جراحات سینه و ریه و تنقیه و پاک کردن آنها از اخلاط خیلی مؤثر است و اگر 4- 2 گرم آن را به صورت دم‌کرده با دم‌کرده زوفا و روغن بادام شیرین مخلوط و بخورند برای پاک کردن سینه و ریه از اخلاط لزجه تأثیر فوق العاده دارد و اگر با شکر یا عسل و یا با انجیر دم‌کرده آن تهیه و خورده شود، برای تنگی نفس و سرفه بلغمی و قطع و قلع اخلاط و فضولات غلیظه مفید است. اگر سبوس و نخاله گندم را در آب جوش دهند و صاف نموده و در حدود 20 گرم از سرشاخه گلدار یا گل فراسیون و یا از تمام گیاه خشک را در آن جوش دهند تا غلیظ شود و سپس صاف نموده نیم‌گرم بنوشند، برای تسکین سرفه شدید، عجیب مؤثر است و اگر این کار تا یک هفته ادامه داده شود، بکلی رفع سرفه خواهد شد. دم‌کرده گل آن با آب و یا عصاره تخم آن با عسل برای جراحتهای ریه بسیار نافع است و اگر آن را با ایرسای خشک مخلوط نمایند برای پاک کردن رحم و افزایش ادرار و ازدیاد ترشح عادت ماهیانه و تسهیل زایمان و پاک کردن سینه از اخلاط بسیار نافع است. ضماد برگ آن با عسل برای تسکین درد پهلو و تنگی نفس مفید است و جویدن برگهای آن و بلعیدن آن برای درد معده نافع است. ضماد برگ تازه آن زیر ناف، برای رفع پیچیدگی مقعد و تعقد روده‌ها و درد آن بسیار نافع است.
خوردن عصاره گیاه ضد سم است و ضماد له‌شده گیاه در محل گاز گرفتن سگ هار و التیام جراحت و زخم آن مفید است. اگر برگ تازه آن را کوبیده و با پیه بز سرخ شده مخلوط و ضماد تهیه کنند برای تحلیل ورم از هر نوع نافع است. فراسیون برای کلیه و مثانه مضر است و اسراف در خوردن آن حتی ممکن است منجر به وجود خون در ادرار شود، در این موارد باید کتیرا، عسل، سنبل الطیب و رازیانه مصرف شود. مقدار خوراک آن تا 12 گرم است. اگر فراسیون سفید را در آب و یا روغن زیتون جوشانده
ص: 59
و جوشانده آن را به صورت کمپرس در محل زهار مرد یا زن بکار برند برای رفع دردهای مثانه و همچنین برای قطره‌قطره ادرار کردن و بی‌نظمی و کمی ادرار نافع است. و در موارد وجود سنگ در دستگاه دفع ادرار و انسداد مجاری کبد و طحال مفید است. معمولا برای تهیه دم‌کرده 50- 40 گرم برگ خشک یا سرشاخه گلدار آن را در یک لیتر آب جوش مدت 15 دقیقه دم می‌کنند و 3- 2 فنجان در روز می‌خورند.
فراسیون کمک زیادی به التیام قروح و جراحتهای سینه و ریه و اخراج اخلاط می‌کند و در ضمن مقوی و اشتهاآور است و در بیماران سل ریوی از دم‌کرده آن استفاده می‌شود و یا تا 30 گرم عصاره تازه گیاه را با عسل یا شیر مخلوط می‌کنند و بتدریج در عرض روز می‌خورند.

سایر بررسی‌ها و تحقیقات که در مورد خواص درمانی فراسیون سفید در مراکز تحقیقاتی جهان به عمل آمده است.

فراسیون سفید یکی از رایجترین گیاهان دارویی برای سرفه و سینه طی 2000 سال بوده است. حتی اشخاصی که به کاربرد گیاهان دارویی عقیده راسخی ندارند آثار مفید شفابخش این گیاه را انکار ننموده‌اند. فراسیون سفید ابتدا در رم قدیم به عنوان دارو مصرف می‌شده و از این گیاه به عنوان جزء اصلی یک نوع تریاق مؤثر ضد سم معروف به‌Theriaca استفاده می‌شده است. جالینوس پزشک معروف اولین کسی بوده که فراسیون سفید را برای تسکین سرفه و ناراحتی تنفسی توصیه می‌کرده و از آن تاریخ فراسیون سفید رسما به عنوان یک گیاه دارویی مفید سینه‌ای شناخته شده است. پزشک گیاه‌درمان معروف آلمانی به نام کشیش‌Hildegard of Bingen این گیاه را به عنوان بهترین دارو برای سرماخوردگی معرفی نمود. و کارشناس گیاه‌درمانی انگلیسی به نام‌John Girard در یادداشتهایش می‌نویسد:
«شربتی که از برگهای سبز و تازه گیاه فراسیون سفید و شکر تهیه شود بهترین دارو از نوع مفردات برای سرفه و خس‌خس کردن ریه‌هاست.» و پزشک گیاه‌درمان انگلیس در قرن هفدهم به نام‌Nicholas culpeper می‌نویسد علاوه بر موارد مسمومیتها که گیاه فراسیون تریاق خوبی است، جوشانده برگهای خشک گیاه با عسل برای اشخاص که مبتلا به ناراحتی نفسهای کوتاه هستند و سرفه می‌کنند و اشخاص مبتلا به سل خیلی مفید است. این گیاه کمک می‌کند که بلغمهای سفت
ص: 60
نرم شده و با سرفه براحتی خارج شود. مهاجران اولیه این گیاه را با خود به امریکای شمالی برده‌اند و در آنجا به عنوان داروی مؤثر برای سرماخوردگی و سرفه و سل بسیار مورد استفاده قرار گرفت. در آن زمان کارشناسان گیاه‌درمانی امریکا از این گیاه به عنوان داروی ملین و برای افزایش مقدار عادت ماهیانه و درمان التهاب کبد و مالاریا و برای دفع انگلهای روده‌ای نیز مصرف می‌کردند.
در فراسیون سفید یک ماده شیمیایی به نام ماروبین وجود دارد که تحقیقات دانشمندان روسی و آلمانی نشان می‌دهد که برای نرم کردن و شل نمودن بلغم بسیار مفید است. در اروپا طی دهها سال از این گیاه به عنوان جزء اصلی در ترکیب شربتها و داروهای خشک زیرزبانی سرفه استفاده می‌کردند و این داروها در مقیاس وسیعی در امریکا نیز مصرف می‌شده است و حتی پزشکان محافظه‌کار و مخالف با گیاه‌درمانی نظیرDr Varro Tyler هم معتقد بودند این گیاه برای سرفه و سرماخوردگی بسیار نافع است. سازمان نظارت بر خوراک و دارو امریکا مفید بودن این گیاه را برای ناراحتی‌های سینه و سرفه تأیید نکرده است و این نظر در اثر توصیه یک کمیته مشورتی بوده که فقط یک نوع اکسپکتوران به نام‌Guaifenesin را در امریکا تصویب نموده و کمیته معتقد است این اکسپکتوران مؤثر است درحالی‌که عده زیادی از متخصصان ریه و جهاز تنفسی بر این عقیده‌اند که داروی‌Guaifenenin داروی بی‌اثری است. البته نظر سازمان نظارت بر خوراک و دارو امریکا فقط شامل آن دسته از فرآورده‌های دارویی فراسیون سفید است که روی قوطی آن برچسب «برای درمان سرفه» دارد می‌باشد، ولی مصرف خود گیاه و سایر فرآورده‌های آن برای ناراحتی‌ها و التهاب گلو در بازار عرضه می‌شود. طبق آخرین اخبار منتشره در ماخذ گیاه‌درمانی امریکا، ظاهرا کارشناسان گیاه‌درمانی درصدد برآمده‌اند موضوع مصرف فراسیون سفید برای سرفه را نیز با سازمان نظارت بر خوراک و دارو امریکا به بحث و مناقشه بگذارند.
آزمایشهایی که در اروپا روی جانوران آزمایشگاهی به عمل آمده نشان می‌دهد که گیاه فراسیون سفید برای باز کردن عروق مؤثر است بنابراین احتمالا ممکن است برای کاهش فشار خون در انسان نیز مؤثر باشد که البته باید مورد بررسی و آزمایش علمی قرار گیرد.
ص: 61

مقدار و نحوه مصرف

دم‌کرده گیاه برای درمان سرفه مصرف می‌شود. برای تهیه دم‌کرده باید یک قاشق مربّاخوری گیاه خشک را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش 15 دقیقه خیس کرده و 3 پیمانه در روز خورد و برای جبران تلخی آن ممکن است با کمی عسل خورده شود. در مورد مصرف تنطور آن 2/ 1 قاشق مربّاخوری تنطور 3 بار در روز خورده می‌شود. فراسیون سفید نباید به کودکان زیر 2 سال داده شود و برای کودکان بزرگتر از 2 سال و اشخاص بزرگتر از 65 سال بهتر است از دم‌کرده رقیق آن شروع و در صورت ضرورت تا حد مجاز غلظت دم‌کرده افزایش داده شود.
تا به حال گزارشی درباره وجود عوارض جانبی نامساعد برای گیاه در دست نیست ولی چون مصرف مقدار زیاد فرآورده‌های غلیظ فراسیون سفید ایجاد بی‌نظمی در ضربان قلب 81] می‌نماید، اشخاصی که دارای ناراحتی قلبی هستند باید از خوردن آن به‌هرحال اجتناب نمایند. با اینکه آثار این گیاه در افزایش عادت ماهیانه در آزمایشهای علمی هنوز نشان داده نشده است ولی بهتر است که زنهای باردار از خوردن آن پرهیز کنند و به‌طور کلی به استثنای زنان باردار و مادران شیرده و اشخاصی که مبتلا به بیماری‌های قلبی هستند برای بقیه اشخاص مصرف فراسیون سفید بلامانع است که با توصیه کارشناس گیاه‌درمانی و زیر نظر کارشناس و پزشک در حد مجاز مصرف شود.
اگر با مصرف آن ظرف دو هفته سرفه ساکت نشد، مصرف آن باید قطع شود.
ص: 62

بالوطی

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «فراسیون اسود»، «بالوطی»، «بلوطی»، «بلوط»، «فراسیون منتن» و «سندیان الارض» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Ballote ,Ballote Ballote noir ,fetide وMarrube noir و به انگلیسی‌Black hore hound وFoetide horehound گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده نعناLabiatae نام علمی آن‌Ballota nigra و مترادف آن
Ballota aristata, Ballota foetida Lam. Reichb.
و ... می‌باشد.

مشخصات

بالوطی گیاهی است علفی چندساله به بلندی حدود نیم متر و تا حدود زیادی شبیه فراسیون سفید است که شرح آن مفصل در این کتاب آمده است. برگهای آن متقابل، بیضی، ناصاف. ساقه آن چهارگوش پوشیده از کرک تیره‌رنگ. گلها کوچک به‌طور گروهی از محل اتصال برگها به ساقه بیرون می‌آیند و طعم برگها و گل تلخ است. این گیاه با چند تفاوت زیر از فراسیون سفید تمیز داده می‌شود:
الف) گلهای بالوطی معمولا بنفش و بندرت سفیدرنگ است.
ب) ساقه، بالوطی با کرک تیره‌ای پوشیده شده که ساقه‌ها و شاخه‌ها در شکل کلی گیاه سیاه به نظر می‌رسند.
پ) برگ بالوطی اگر فشار داده شود بوی نامطبوعی از آن استشمام می‌شود.
ص: 63
ت) اختلاف دیگر وجود تارهای سفیدرنگی است که در سطح خارجی جام گل این گیاه خوابیده است.
بالوطی تقریبا در همان مناطقی انتشار داد که فراسیون سفید دیده می‌شود و در کنار جاده‌ها، پای دیوارها و حاشیه مزارع، در اروپا و افریقای شمالی و آسیا می‌روید.
در ایران نیز به‌طور خودرو بیشتر در مناطق شمالی ایران در گرگان، ناهارخوران، مازندران، جنوب چالوس و در آذربایجان در باسمنج و چاهریک در دیلمان، نزدیک ماکو، کالیبار در ارتفاعات 1250 متری و در درّه قاسملو دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در این گیاه مانند فراسیون ابیض ماده تلخ ماروبین وجود دارد. به علاوه انواع تانن، یک گلوکو ساپونین خنثی 82] که از تجزیه آن گلوکوز و رامنوز به دست می‌آید، کولین و ... در گیاه مشخص شده است.

خواص- کاربرد

در فرانسه معمول است دم‌کرده 30- 15 گرم سرشاخه گلدار بلوطی را در یک لیتر آب جوش تهیه کرده و کمی انیس سبز در آن می‌ریزند و به عنوان ضد اسپاسم در موارد ناراحتی‌های یائسگی و اضطراب و اختلالات عصبی دو فنجان در روز می‌خورند. آرامش محسوسی حاصل می‌شود.
بالوطی از نظر طبیعت طبق رای حکمای طب سنتی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که در اکثر جهات دارای خواصی مشابه فراسیون سفید است و به علاوه بالوطی خاصیت ضد کرم بخصوص کرمهای آسکاریس و کرمک دارد و برای رفع ناراحتی‌های دوران یائسگی زنان و اختلالات عصبی آنها مؤثر است. بیشتر از فراسیون سفید مدّر است و برای رفع آب آوردن انساج و تسکین نقرس و روماتیسم استفاده می‌شود.
برای تهیه دم‌کرده آن توصیه حکمای طب سنتی ایرانی این است که 30 گرم برگ و گل خشک آن را در 1000 گرم آب جوش دم کنند و چون خیلی بدبو می‌باشد باید از گیاهان خوش‌بو مانند بادرنجبویه یا نعنا یا رازیانه در آن مخلوط کرد و 3- 2
ص: 64
فنجان قبل از هر غذا خورد.
اگر 70- 60 گرم گیاه را در یک لیتر آب به مدت 20- 15 دقیقه بجوشانند تا به نصف برسد، جوشانده قوی به دست می‌آید که باید آن را به صورت استعمال خارجی در موارد نقرس و روماتیسم به روی عضو مالید.
ص: 65

ستاره‌ای متوسط

اشاره

گیاهی است که به فرانسوی‌Stellaire moyenne وMouron des oiseaux و به انگلیسی‌Chickweed گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Caryophyllaceae نام علمی آن:Stellaria media (L .) Cyrillo یاAlsine media L . می‌باشد.

مشخصات

ستاره‌ای متوسط گیاهی است علفی، یکساله، بلندی آن تا 5/ 0 متر و پرپشت است. برگهای آن متقابل، بیضی نوک‌تیز با دمبرگ کوتاه. ساقه آن نازک و پوشیده از موهای ظریف. گلهای آن معمولا به‌طور گروهی در انتهای شاخه‌ها ظاهر می‌شوند و گلبرگها اغلب دوشاخه‌ای است که به جام گل منظره یک ستاره می‌دهد. معمولا در مزارعی که کود زیاد داده می‌شود دیده می‌شود. این گیاه معمولا در باغها و در سایه دیوارهای کهنه و مرطوب، کنار جاده‌ها و بیشتر در امتداد مرطوب جویبارهای باریک می‌روید.
این گیاه در مناطق معتدله دنیا می‌روید. در مناطق معتدل اروپا، آسیا و سایر نواحی انتشار دارد. در ایران در مناطق اطراف تهران، کرج و در شمال در بندر گز، لاهیجان، بین رشت و لاهیجان و در نواحی جنوبی ایران و در غرب در طاق بستان دیده شده است.
ص: 66

ترکیبات شیمیایی

در این گیاه وجود چند نوع ساپونین مشخص شده و در خاکستر گیاه املاح پتاسیم وجود دارد.

خواص- کاربرد

دم‌کرده این گیاه به مقدار 10- 8 گرم گیاه خشک در 400 گرم آب جوش و یا 10- 8 گرم گیاه ستاره‌ای متوسط خشک و 10- 8 گرم بارهنگ و دم‌اسبی، در مصارف داخلی برای رفع ناراحتی دستگاه تنفسی بسیار مؤثر است. زیرا اثر محسوس خلطآور دارد. در هند از این گیاه برای التیام سریع شکستگی استخوان و تحلیل ورم استفاده می‌شود زیرا خنک‌کننده و ترمیم‌کننده است. از جوشانده 60- 50 گرم گیاه ستاره‌ای متوسط خشک و 50 گرم از گیاهان بارهنگ و دم‌اسبی و افسنطین در 1000 گرم آب در استعمال خارج برای شست‌وشوی زخمهای باز و کمپرس انواع زخم استفاده می‌شود. در مصرف داخلی از شیره تازه گیاه به مقدار 15- 10 گرم هربار و چند بار در روز نیز برای رفع ناراحتی‌های تنفسی و دفع اخلاط خونی استفاده می‌شود. در چین و ژاپن جوشانده این گیاه را برای تصفیه خون و به عنوان خونساز در دوران پس از وضع حمل تجویز می‌کنند [کاریونه و کیمورا]. و قاعده‌آور است و برای گردش خون نافع می‌باشد [هاو]. از گیاه برای معالجه شکستگی استخوان و دررفتگی و تحلیل ورم آن استفاده می‌شود [هارتویچ .
دم‌کرده سرشاخه‌های جوان و سبز گیاه برای بند آمدن خونروی از بینی مصرف می‌شود [هو].
از خانواده‌Caryophyllaceae گیاهان دیگری در ایران می‌رویند که از نظر دارویی مورد توجه می‌باشند که به شرح چندتایی از آنها می‌پردازیم.
1. گونه.Stellaria aquatica Scop . پارسا این را مترادف نام اصلی گیاهی به نام علمی‌Malachium aquaticum (L .) Fries ذکر می‌کند. گیاهی است چند ساله.
برگهای آن تخم‌مرغی موج‌دار و نوک‌تیز، بدون دمبرگ که ساقه را در آغوش گرفته است، برگهای قسمت پایین ساقه کوچک با دمبرگ کوتاه. این گیاه تک‌وتوک در نقاط مرطوب لاهیجان و در وسط نهرهای منطقه غازیان و اطراف رشت و در آذربایجان در قره‌داغ در جاهای سایه‌دار و مرطوب می‌روید. در اروپا در فرانسه و
ص: 67
در هندوستان در دامنه‌های معتدل هیمالیا در ارتفاعات 2500- 1500 متر از سطح دریا دیده می‌شود.

خواص- کاربرد

در چین از این گیاه برای معالجه فیستول استفاده می‌شود. در ژاپن برای اشخاصی که ناراحتی التهاب آپاندیس 83] دارند و همچنین در موارد بیماری بری- بری 84] و یا ابتلا به تومور سرطانی بطن قلب 85] از برگها و شاخه‌های سبز این گیاه غذایی درست می‌کنند که بخورند. از جوشانده این گیاه برای ازدیاد ترشح شیر می‌خورند. برگهای گیاه که در آب گرم خیس خورده باشد را روی اعضایی که استخوان آن شکسته یا دررفته باشد و درد می‌کند، می‌اندازند. در چین از تمام قسمت هوایی گیاه به عنوان دارو برای ازدیاد ترشحات عمومی بدن بخصوص افزایش ترشح شیر استفاده می‌شود، به علاوه برای التیام زخم نیز مفید است [روا]. و در موارد بواسیر و شاش‌بند نیز به کار می‌رود [استوارت .
2. گونه.Stellaria holostea L . این گونه که به فرانسوی‌Langue d'oiseau وStellaire holostee و به انگلیسی‌Star grass وStichwort گفته می‌شود. در اغلب جنگلهای مناطق اروپا، آسیا و شمال افریقا می‌روید. واریته‌ای از این گیاه به نام‌S .holostea var orientalis Velen . در ایران در شمال در دامنه‌های البرز، کندوان، دره چالوس در ارتفاعات 2400 متری و در غرب ایران در تفرش و سایر مناطق کشور دیده می‌شود.
گیاهی است علفی چندساله ساقه آن راست و زاویه‌دار به بلندی 60- 20 سانتی‌متر می‌باشد. برگهای آن متقابل، مثلثی نوک‌تیز و دراز و بدون دمبرگ است.
گلهای آن سفید و هریک از گلبرگها تا وسط به دو قسمت تقسیم شده است. میوه آن کپسول است با حالت خمیده که در آن دانه‌های کوچک آن قرار دارد. از نظر خواص دارویی له‌شده برگهای آن روی جوش و کورکهای جلدی می‌گذارند، در تحلیل آنها بسیار مؤثر است و خواص دارویی شبیه آناغالس دارد که شرح آن در جلد
ص: 68
چهارم این مجموعه آمده است.
3. گونه‌Cucubalus baccifer L . که مترادف آن‌Cucubalus bacciferus var japonicus Miq . وSilene baccifera L . و ... می‌باشد.
گیاهی است چند ساله پوشیده از کرک. ساقه آن در قسمت بالا بسیار منشعب و پرشاخه. برگهای آن موجی با دمبرگ کوتاه و گلبرگهای آن مانند ستاره‌ای است.
کپسول میوه مدور و دانه‌های آن ریز و برّاق است. این گیاه در پنجوین کردستان در غرب ایران دیده شده است. در اروپا و سایر مناطق آسیا نیز انتشار دارد. در هند به‌طور وسیعی کاشته می‌شود.

خواص- کاربرد

در اسپانیا از جوشانده این گیاه برای کنترل خونریزی داخلی یا خارجی مصرف می‌شود. در چین تمام اندام گیاه در آب جوش مدت 10 دقیقه خیسانده و جوشانده می‌شود، سپس محلول جوشانده و خود گیاه به عنوان مایع شست‌وشو و کمپرس برای معالجه کرامپ 86] در بچه‌ها مصرف می‌شود [چیو].
4. گونه‌Gypsophila perfoliata L . که مترادف آن‌G .trichotoma Wender ،G .perfoliata var tomentosa Ser . و ... می‌باشد.
گیاهی است چند ساله قسمت پایین گیاه صاف و بدون کرک و قسمت بالای آن پوشیده از کرک و یا تمام گیاه صاف است. ساقه آن ضخیم و استوانه‌ای است. برگها کمی دراز، بیضی‌شکل و دارای 5 رگبرگ است. این گیاه در مناطق مختلف آسیا، در چین و ایران می‌روید. در ایران در مناطقی از خراسان و در مشهد دیده شده است.
در چین از ریشه و قسمتهای زیرزمینی گیاه برای معالجه تب تیفوئید، روماتیسم و بیماری ریوی و زردی استفاده می‌شود [ایشی دویا].
5. گونه‌Arenaria serpyllifolia L . و مترادفهای آن‌A .sphaerocarpa Ten .،A .wallichiana Ser . و ... است.
گیاهی است یکساله پوشیده از کرک بسیار ظریف. دارای برگها کوچک بدون دمبرگ، متقابل، بیضی نوک‌تیز که جفت‌جفت به ساقه چسبیده‌اند. کاسه گل آن کمی
ص: 69
پوشیده از کرک، میوه آن به شکل کوزه خشخاش و دانه آن قلوه‌ای شکل و ریز است. این گیاه در ایران در دامنه‌های البرز در شهرستانک و در شمال ایسپیلی ییلاق، در آذربایجان و در اطراف تبریز و در غرب در قصرشیرین و در مناطق مرزی شرق در بادقیس دیده شده است.
از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه ساپونین وجود دارد. در چین از جوشانده برگهای آن به عنوان ضد اسهال خونی [روا] و برای شست‌وشوی چشم [لیو] به کار می‌برند. به علاوه در موارد بیماری‌های مثانه و ناراحتی‌های ناشی از سنگ، التهابهای حاد و مزمن مثانه، پروستات، کلیه و مجرای ادرار تجویز می‌شود.
6. گونه‌Cerastium vulgatum L ..
گیاهی است یکساله خیلی کوچک و ساقه و برگهای آن پوشیده از کرک است.
برگهای پایین خیلی کوچک که تبدیل به دمبرگ شده و برگهای بالای ساقه تخم‌مرغی نوک‌تیز و بدون دمبرگ است که جفت‌جفت به ساقه چسبیده‌اند. این گیاه در ایران در شمال در کنار نهرها، در لاهیجان و در غرب در طاق‌بستان دیده شده است. در هند در سرتاسر مناطق معتدل هند تا ارتفاع 5000 متر از سطح دریا انتشار دارد. در چین از جوشانده گیاه که معرّق است برای معالجه کرامپ و گرفتگی اعضا در بچه‌ها استفاده می‌شود [چیو]. در اسپانیا از جوشانده گیاه به عنوان مبرّد و خنک‌کننده استفاده می‌شود.
7. گونه‌Sagina saginoides (L .) Dalla Torre . که نام دیگر آن‌S .Linnaei Presl . می‌باشد.
گیاهی است چندساله بدون کرک. برگهای آن ساده یا در انتهای بعضی از آنها ریشک کوچکی است. این گیاه در دامنه کوههای الوند در غرب ایران و در آذربایجان در دامنه‌های سهند و در کرمان در دامنه‌های کوه لاله‌زار دیده می‌شود.
در چین جوشانده این گیاه را با شکر برای قطع خونریزی می‌خورند. و له‌کرده گیاه را به صورت خمیر روی آبسه‌ها می‌اندازند [هو].
ص: 70

ام وجع الکبد

اشاره

گیاهی است که در کتب طب سنتی با نام «امّ وجع الکبد» آمده است. به فرانسوی آن راHerniaire وTurquette ,Herbe turque ,Herniole ,Casse pierre ،Milligrane وHerbe au cancer و به انگلیسی‌Turk's herb ,Rupture Wort وHerniary rupture wort نامند. گیاهی است از خانواده‌Paronychiaceae نام علمی آن‌Herniaria glabra L . می‌باشد. این گونه بخصوص را به فرانسوی‌La herniaire glabre می‌نامند. مترادفهای آن‌H .fruticosa Gouan وH .maritima Link می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است چندساله خیلی کوچک در حدود یک وجب. برگهای آن ریز متقابل و خیلی پرشاخه است. گلهای آن کوچک، در انتهای شاخه گل‌دهنده و در برخی موارد در کنار محور شاخه گل‌دهنده به رنگ سفید ظاهر می‌شود. این گیاه در دامنه‌های کم‌ارتفاع کوهستانها به صورت گسترده روی زمین می‌رویند. در اروپا و آسیا و افریقا به‌طور خودرو انتشار دارد. در ایران در دامنه‌های البرز، لوشان، هرزویل، شهرستانک، دره تالار دماوند، دیلمان و در آذربایجان غربی و در غرب در همدان در دامنه‌های الوند دیده می‌شود.
ص: 71
ام وجع الکبدA - گل

ترکیبات شیمیایی

در گیاه مواد هرنیارین 87]، یک همولیتیک ساپونین 88] و مقداری در حدود 58/ 0 درصد اسانس روغنی فرّار وجود دارد]S .G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که در گیاه اترمتیلیک اومبلی فرون 89] وجود دارد. و این ماده باعث می‌شود که گیاه پس از خشک شدن بوی کومارین بدهد و احتمالا اثر مفیدی که این گیاه روی ماهیچه‌های مثانه دارد در اثر وجود این ماده عامل است. علاوه بر موارد فوق در گیاه به مقدار خیلی کم از نوعی آلکالوئید به نام پارونی‌کین 90] یافت می‌شود.
ص: 72

خواص- کاربرد

در هند از عصاره آبی گیاه برای تمیز کردن دست استفاده می‌شود و پوست را نرم و لطیف می‌کند. گیاه را قابض و مدّر می‌دانند و معمولا به شکل دم‌کرده در موارد ناراحتی‌های نزله‌ای مثانه تجویز می‌کنند]S .G .I .M .P[ .
در روزگاران کهن در اروپا از این گیاه برای مداوای فتق استفاده می‌کردند، به همین علت نام آن راHerniaire گذارده‌اند. طبق بررسی‌هایی که شده این گیاه بسیار مدّر است بخصوص اگر مخلوط با گیاه انگور خرس یاArctostaphylos uva -ursi (L .) Spreng . شود و مخلوط عصاره این گیاه با 1 گرم عصاره برگهای گیاه انگور خرس در مورد رفع نارسایی دفع ادرار در بیماری‌های قلبی، کلیوی و عروق بسیار مفید می‌باشد و یا 50 گرم گیاه را در 30 گرم جوشانده برگهای انگور خرس مدت یک ربع خیسانده و می‌خورند. به‌طور کلی این گیاه در انواع بیماری‌های آب آوردن نسوج بدن، کمی ترشح ادرار، نزله مثانه، آلبومینوری، زیاد بودن اوره خون، دردهای سنگ کلیه، ناراحتی‌های کلیه و مثانه، سل ریوی، زردی، ترشحات سفید مهبل در زنان، رفع بیماری‌های پوست که منشأ آنها وجود سموم در خون است و ضعف دید چشم که منشأ آن وجود آلبومین و اوره در ادرار است، نافع می‌باشد. وجود ساپونین در گیاه موجب می‌شود که خوردن دم‌کرده آن رسوبهای ادرار را که ممکن است تبدیل به سنگ شود، همراه با ادرار خارج می‌سازد و در خرد کردن سنگ کلیه و دفع آن اثر مفید دارد. به این دلیل است که فرانسویها آن را سنگ‌شکن نیز می‌نامند. مقدار خوراک از این گیاه در حدود 50 گرم است که در یک لیتر آب جوش یک ربع ساعت دم می‌کنند و چند فنجان بین دو غذا در 24 ساعت می‌خورند. در استعمال خارج از جوشانده گیاه که دارای کف زیادی است، برای شست‌وشوی زخمها استفاده می‌شود.
ص: 73

حرا

اشاره

درختچه‌ای است که در کتب طب سنتی با نام «اسرار» آمده است. این لغت از لغات عربی مراکش است. در جنوب ایران با نامهای محلی شناخته می‌شود.
از جمله در بندرعباس «حرا» و در بلوچستان «تمر» و در برخی مناطق جنوب «تول» گفته می‌شود. به عربی به آن «شوره» و «شورا» نیز می‌گویند. به فرانسوی‌Avicenne وPaletuvier و به انگلیسی‌White mangrove برای(Avicennia marina) وBlack mangrove برای(A .officinalis) گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده شاه‌پسندVerbenaceae نام علمی گونه‌ای از آنکه در ایران می‌رویدAvicennia officinalis L . و مترادفهای آن
A. elliptica, A. tomentosa jacq. Bontia germinans L., A. obovata Griff, Thunb
و ... می‌باشد.
نام جنس این گیاه(Avicenna) است که به افتخار حکیم و فیلسوف بزرگ ایرانی شیخ الرئیس ابو علی سینا گذارده شده است.

مشخصات

درختچه اسرار در سواحل و مردابهای ساحلی عربستان، مصر، مردابهای ساحلی بندرعباس در جنوب ایران، باتلاقهای شور و جنگلهای سیلابی هند و برخی مردابها و باتلاقهای شور سایر مناطق حارّه می‌روید. از اختصاصات این درختچه آن است که دانه آن روی درخت مادر می‌روید و همان جا به نهال تبدیل می‌شود و سپس نهال از
ص: 74
درخت جدا شده به مرداب می‌افتد. نحوه رویش و رشد نهال این است که ابتدا ساقه‌ای ایجاد و همین‌که به سطح آب رسید برگ و شکوفه‌های آن ظاهر شده و رشد می‌کنند.
میوه آن به اندازه یک فندق کرکدار است و طعم آن کمی شیرین و گس است. قسمت مورد استفاده این درختچه در طب سنتی پوست ساقه آن است که دارای تانن فراوان است.

ترکیبات شیمیایی

در پوست درختچه مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن وجود دارد و به علاوه مقداری نیز مواد نشاسته‌ای و مقدار کمی نوعی رزین به نام ماناوا[91] و کمی از یک گلوکوزید و ماده رنگین زردرنگی به نام لاپاکول 92] در پوست درختچه مشخص شده است [فوکود و سایرین .

خواص- کاربرد

اسرار از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی به اصطلاح مرکب القوی می‌باشد، یعنی در عین اینکه دارای خواص سردی و گرمی است و برای انواع مزاجهای سرد و گرم مناسب است گرم‌کننده نیرو می‌باشد. مصرف 4- 2 گرم از میوه آن با شیر تازه برای گرم‌مزاجان و با سرکه رقیق برای سردمزاجان محرک نیروی جنسی می‌باشد.
صمغ آن لزج است و پس از خشک شدن مانند کندر می‌شود و برای بیماری‌های سرد و رفع رطوبت از مفاصل نافع است. پوست درختچه به علت تانن که دارد قابض و مدّر است، خوردن آن اثری روی قلب ندارد ولی اسراف در خوردن آن ممکن است ایجاد سردرد و قی و استفراغ کند. تحقیقات علمی نشان داده است که پوست ساقه آن روی باسیل‌Hansen تأثیر قاطعی دارد و در نتیجه و در معالجه جذام که در مراحل اولیه پیشرفت می‌باشد، اثر مفیدی دارد.
در هند ریشه آن برای افزایش نیروی جنسی به کار می‌رود. از دانه‌های نارس آن به صورت ضماد برای تسریع رسانیدن و چرکزایی جوش، و آبسه‌ها مصرف می‌شود.
در برمه از ریشه آن برای ازدیاد نیروی جنسی مصرف می‌نمایند. در تایوان میوه آن را
ص: 75
باکره مخلوط و به صورت پمادی درمی‌آورند و روی زخمهای چرکین آبله می‌مالند تا از منفجر شدن دانه‌های چرکی آبله جلوگیری کند [لیو]. در هند و چین از پوست درختچه برای معالجه بیماری‌های جلدی به خصوص جرب 93] مصرف می‌شود [فوکود]. در اندونزی از صمغ یا از ماده رزینی که از پوست آن خارج می‌شود برای جلوگیری از آبستنی خورده می‌شود و ظاهرا مدت مدیدی می‌توان آن را خورد بدون اینکه عوارض ناراحت‌کننده‌ای داشته باشد [بورسمار فایدهین . در فیلیپین از تخم آن به صورت ضماد برای رسانیدن دمل و جوش دادن زخم استفاده می‌شود و رزین پوست آن روی محل مارگزیدگی گذارده می‌شود [گررو و کوئی زمبینگ .
پوست این درختچه چون دارای تانن فراوان است در دباغی نیز استفاده می‌شود.
در مردابهای سواحل جنوب ایران در حدود 80 هزار هکتار جنگل طبیعی از این درختچه وجود دارد. عسلویه و خلیج نای‌بند در استان بوشهر و مردابهای ساحلی هرمزگان در بندر دیر، بندر خمیر، قشم، تیاب، سواحل مسیریک، مصب رودخانه جگین و مصب رودخانه باهوکلات یا بندر گواتر کم‌وبیش از این درختچه دیده می‌شود.
ص: 76

آفتاب‌پرست

اشاره

به فارسی «گل آفتاب‌پرست»، «آفتاب‌پرست» و «آفتاب‌گردک» و در کتب طب سنتی با نامهای «دوار الشمس» و «صامریوما» نامبرده می‌شود. به فرانسوی
Tournesol, Heliotrope d'Europe, Herbe de Fiacre, Girasol, Heliotrope
وHerbe aux verrues و به انگلیسی‌Turnsole ,Common heliotrope وEuropean Turnsole گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده گاوزبان‌Boraginaceae نام علمی آن‌Heliotropium europaeum L . می‌باشد.

مشخصات

آفتاب‌پرست گیاهی است علفی، یکساله و یا به شکل بوته‌ای با ساقه‌های چوبی، ساقه آن کوتاه پوشیده از پرز غباری و بلندی آن 70- 10 سانتی‌متر و خیلی پرشاخه و منشعب است. برگهای آن کامل، پهن، بیضی، نوک‌تیز و در تماس با دست زبر و خشن با دمبرگ شبیه برگ شیب و کمی کوچکتر از آن می‌باشد. گلهای آن مجتمع، خوشه‌ای سفید مایل به زرد بدون بو و خمیده شبیه عقرب است. تکثیر این گیاه از طریق کاشت قلمه آن است که معمولا اواخر تابستان یا اوایل پاییز گرفته می‌شود و در گلدان یا خزانه کاشته شده و زمستان در گلخانه سرد نگهداری می‌شود و اوایل سال بعد به محل اصلی منتقل می‌گردد. در تمام طول تابستان گل می‌دهد.
این گیاه در مناطق با آب و هوای مدیترانه‌ای جنوب اروپا و جنوب غربی آسیا و
ص: 77
شمال افریقا و ایران می‌روید. در ایران بیشتر در موستانها و کنار جاده‌ها و اراضی سنگلاخ و همچنین در همدان دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در دانه و ریشه گیاه آفتاب‌پرست آلکالوئیدی به نام سینوگلوسین 94] مشخص شده است.

خواص- کاربرد

صامریوما طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت گرم و خشک است و درجه حرارت آن بیشتر از درجه خشکی آن است. و از نظر خواص معتقدند که برگ و شاخه گلدار و تخم آنکه مستعمل در طب سنتی است، محلل و مسهل بلغم و قاعده‌آور است. اگر آب 4 عدد از سرشاخه گلدار آن را که شامل برگ، شاخه، گل و تخم است گرفته و با عسل شیرین نموده و بخورند مسهل صفرا می‌باشد و مخلوط با سرکه برای رفع سمیت عقرب مفید است. اگر 8 گرم از تخم آن را بخورند سنگ مثانه را دفع می‌کند و خوردن دم‌کرده تخم آن نیز برای تب مفید است. اگر 30- 20 گرم برگ و سرشاخه گلدار گیاه را در 1000 گرم آب جوش دم کنند و روزی 3- 2 فنجان بخورند برای دفع سنگ کلیه نافع است. ضماد آن برای دفع و رفع انواع زگیل و اکزما مفید می‌باشد. ضماد برگ آنکه با شیر تهیه شود برای تحلیل ورم پرده دماغ اطفال و نقرس و پیچیدگی عصب نافع است و برای طحال مضّر است و برای اجتناب از عوارض آن باید با عسل خورده شود. مقدار خوراک آن تا 8 گرم در هربار است.
گونه دیگری از آفتاب‌پرست که به نام آفتاب‌پرست پرو معروف است به صورت درختچه است. نام علمی آن‌Heliotropium arborescens یاHeliotropium Peruvianum L . می‌باشد. این گونه در ایران نیست و در امریکا و پرو می‌روید. گلهای آن آبی با بوی وانیل و از آن برای تقویت قلب و رفع سردرد استفاده می‌شود.
واریته‌ای از آفتاب‌پرست را به شکل پرورشی تربیت کرده و در باغها می‌کارند دارای گلهای درشت به شکل عقرب و به رنگ بنفش است. در ایران این رقم را «گل عقرب» نیز می‌گویند.
ص: 78
گل آفتاب‌پرست
آفتاب‌پرست درختچه‌ای پرو با گلهای درشت
آفتاب‌پرست اروپایی با گل
A
- مقطع یک گل
گونه‌های دیگری از گل آفتاب‌پرست با خواص دارویی مورد توجه در ایران می‌رویند که به ذکر چند نوع از آنها می‌پردازیم:
1. گونه‌H .eichwaldi Steud .ex .DC که مترادف آن‌H .ellipticum Ledeb . می‌باشد. گیاهی است علفی با قاعده چوبی پوشیده از تار. گلهای آن در دو ردیف به طول 5- 4 سانتی‌متر و خمیده مانند دم عقرب است. این گیاه در هند در پنجاب، سند و بلوچستان تا کشمیر انتشار دارد. در ایران در تبریز و اهر و در آذربایجان غربی در اطراف دریاچه، در لرستان در بیشه، در خراسان در تربت‌جام، در بلوچستان و در اطراف تهران در کرج و قزوین می‌روید. این گیاه در استعمال داخلی قی‌آور است و جوشانده برگ آن در روغن کرچک برای پاک کردن و التیام زخم مفید است. از برگهای آن در هند به صورت له‌کرده برای پاک کردن و التیام زخم، عقرب‌زدگی و مارزدگی استعمال می‌کنند.
ص: 79
2. گونه.H .strigosum Willd . گیاهی است چندساله با ساقه چوبی و خیلی کوچک. برگهای آن باریک، دراز و نوک‌تیز است. این گیاه در سرتاسر هند از دامنه‌های هیمالیا تا بلوچستان انتشار دارد و در ایران نیز احتمالا در بلوچستان و در شمال غرب ایران یافت می‌شود.
این گونه مدّر و ملیّن است و در موارد گزش مار مصرف می‌شود. شیره گیاه را روی زخمهای چشم و التهاب و جوشهای لثه می‌گذارند، به‌طور کلی این شیره باعث رسیدن زخمها و تحریک و تسریع چرک‌زایی آنها می‌شود.
3. گونه
Heliotropium bacciferum Forsk. sub tuberculosum( Boiss. ). H. Riedl.
از نظر خواص شبیه گونه‌H .tuberculosum Boiss . می‌باشد.
گیاهی است چندساله با ساقه‌های چوبی، بلندی آن تا 5/ 0 متر می‌رسد و پوشیده از تارهای سفید غباری، خشن و زبر است. در قاعده هرتار یک غده سفیدرنگی وجود دارد. برگهای آن ساده به طول تا 4 سانتی‌متر باریک و پوشیده از تارهای خشن و زبر سفید است. این گیاه در هند در سند، در پاکستان، در بلوچستان و در ایران در بلوچستان، فارس، بوشهر، جزیره خارک، مکران در نورمحمدی، چاه‌بهار و بندرعباس دیده می‌شود.
از نظر خواص این گیاه در موارد مارگزیدگی و گزش عقرب به کار می‌رود. ابتدا محل گزیده را با محلول ضدعفونی‌کننده مناسبی نظیر جوشانده غلیظ توتون یا تنباکو خوب شسته و سپس له‌شده گیاه فوق را روی آن می‌گذارند. در بلوچستان از عصاره این گیاه برای رفع ناراحتی چشم شتر نیز استفاده می‌شود.
ص: 80

حلبوب

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «حلبوب»، «خصی هرمس» و «حریف الاملس» آمده است. دیوسکوریدس در کتاب رابعه آن را با نام «لیثورسطس» نام می‌برد. به فرانسوی‌Eperviere وEperviere piloselle و به اصطلاح عوام‌Oreille -de -souris و به انگلیسی‌Common hawkweed وMouse ear گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Hieracium pilosella L . و مترادف آن‌H .collinum Kostel . وH .bifurcum tenore و ... می‌باشد.

مشخصات گیاه

حلبوب گیاهی است علفی چندساله و خیلی کوچک به‌طوری که قسمت عمده گیاه گسترده روی زمین است. برگهای آن تخم‌مرغی که در قسمت پایین باریکتر و در قسمت نوک برگ پهن‌تر است و به شکل گوش موش می‌باشد. ساقه‌های گل‌دهنده شلاقی بلند، خمیده که در انتهای آن طبق با گلهای لوله‌ای زرد در فصول بهار و تابستان ظاهر می‌شود. پشت برگها و ساقه همه پوشیده از کرک سفید است. چون از ساقه‌های آنکه روی زمین می‌افتد زود ریشه اتفاقی خارج می‌شود، که با قطع آن نبات جدیدی به دست می‌آید، لذا تکثیر آن از طریق گرفتن و جدا کردن همین پایه‌های جدید و کشت آنها در محل مورد نظر است.
این گیاه از علفهای هرز سمجی است که به صورت گیاه غالب در چمنزارهای
ص: 81
خشک می‌روید. در تمام مناطق اروپا و آسیا در جنگلهای تراشیده شده از درخت و چمنزارهای خشک و در دامنه‌های سنگلاخ کوهستانها می‌روید. در ایران نیز در نظیر همین نقاط در دامنه‌های البرز، شمال ایران در گیلان در ایسپیلی ییلاق، در شمال غرب ایران در قره‌داغ و جنگل حسن بیگلو به‌طور خودرو شناسایی شده است.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه وجود تانن، یک ماده تلخ، یک رزین و کمی لعاب و در خاکستر گیاه مقدار قابل ملاحظه‌ای منگنز مشخص شده است. در ریشه گیاه ماده اینولین 95] وجود دارد.

خواص- کاربرد

از نظر طبیعت حلبوب طبق رأی حکمای طب سنتی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که خوردن 150 گرم آن مسهل رطوبتها و صفرا می‌باشد. خیلی مدّر است و اثر مفیدی روی کبد دارد و در موارد سنگ کلیه، آب آوردن نسوج، تنگی نفس، نقرس و گریپ نتایج شفابخشی دارد. برای تهیه دم‌کرده آن 150 گرم گیاه تازه با ریشه را خوب شسته و تمیز کرده در 1000 گرم آب جوش دم می‌کنند و با عسل و قند شیرین کرده و فنجان فنجان می‌خورند. توجه شود که گیاه تازه مصرف شود زیرا پس از خشک شدن قسمت عمده ارزش دارویی آن از دست می‌رود.
ص: 82

بداغ جنگلی

اشاره

به فرانسوی‌Viorne obier ,Viorne ,Obier وRose de guelder و به انگلیسی‌Rose elder ,Cranberry bush ,Cranberry tree وDog berry ،Gottridge ,Sweet viburnum ,High bush Cranberry وDog elder گفته می‌شود. درختچه‌ای است از خانواده‌Caprifoliaceae جنس‌Viburnum که گونه‌های مختلفی از آن در جنگلهای شمال ایران به‌طور وحشی می‌روید. نام علمی آن‌Viburnum opulus L . و مترادف آن‌V .lobatum Lam . وOpulus glandulosus Moench . می‌باشد و یاViburnum trilobum نیز گفته می‌شود.

مشخصات

بداغ جنگلی درختچه‌ای است به بلندی تا 4 متر. برگهای آن پنجه‌ای و دارای سه قسمت است. گلهای آن سفید و در بهار ظاهر می‌شود. میوه آن کروی و سرخ‌رنگ و کوچک به قطر حدود یک سانتی‌متر است که در تابستان جلب نظر می‌کند.
این درختچه در اروپا و آسیای غربی و امریکای شمالی انتشار دارد. در ایران در گردنه حیران بین آستارا و اردبیل مخلوط با جنگلهای فندق در ارتفاع 1400 متر از سطح دریا دیده می‌شود.
ص: 83
بداغ جنگلی‌A - گل
Viburnum opulus

ترکیبات شیمیایی

برگهای این درختچه دارای قند ساکاروز و دیاستاز انورتین 96] است. انورتین مخمّر و یا دیاستازی است که شکر نیشکر را به گلوکوز و لوولوز تبدیل می‌کند. به علاوه در برگها یک گلوکوزیدی وجود دارد که با تجزیه ساده آن والرینیک اسید[97] آزاد می‌شود. در پوست درختچه یک ماده تلخ به نام ویبورنین 98]، مقداری تانن، صمغ، قند، چند اسید از جمله فورمیک اسید[99]، استیک
ص: 84
اسید[100]، والرینیک اسید، کاپریلیک اسید[101]، اولئیک اسید[102]، لینولئیک اسید[103] و در آخر فیتوسترول یافت می‌شود. در میوه آن مقداری تانن، یک ماده رنگی و ... وجود دارد.

خواص- کاربرد

دم‌کرده 4- 2 گرم ریشه یا پوست ساقه این درختچه در 1000 گرم آب جوش اگر خورده شود، اثر مدّر و ضد تشنج، قابض و تقویت‌کننده اعصاب دارد و در موارد عادت ماهیانه دردناک، قطع عادت ماهیانه زنان جوان، خونروی‌های دوران یائسگی و عوارض عصبی دوران حاملگی مفید است. برگ و میوه این درختچه نیز همین آثار را دارد.
واریته‌ای از این درختچه به نام علمی‌Viburnum opulus L .var sterile DC . و مترادف آن‌V .roseum Hort . که به فرانسوی‌Boule de neige و به انگلیسی‌Snow ball tree وGuelder rose گفته می‌شود. به عنوان یک درختچه زینتی در باغچه‌ها و باغها کاشته می‌شود. برگهای آن سبز بسیار خوشرنگ و گلها سفید درشت و زیاد است. این واریته را به فارسی «بداغ» گویند. باغبانها در ایران آن را «گل انبه» می‌نامند. در کتب قدیم فارسی با نامهای عربی آن «افلوس»، «غضاة» و «تاغ» آمده است. از نظر خواص دارویی کم‌وبیش شبیه گونه اصلی است.
و گونه دیگر آنکه در چین و ژاپن می‌روید و دارای گلهای بسیار زیبایی است به انگلیسی‌Japanese snowball گفته می‌شود به نام علمی‌Viburnum plicatum یاViburnum tomentosum» sterile « می‌باشد. درختچه بسیار زیبایی است به بلندی 3- 2 متر که در باغچه‌ها کاشته می‌شود. برگهای آن سبز بسیار خوشرنگ، تخم‌مرغی، نوک‌تیز و دارای رگبرگهای بسیار مشخص. گلهای آن پرپر سفید، درشت و بسیار زیبا است و تابستان ظاهر می‌شود و چند هفته در اقلیم ژاپن دوام دارد. تکثیر آن با قلمه که از ساقه‌های نیم‌سبز آن در تابستان گرفته می‌شود، انجام می‌گیرد.
ص: 85

شیرپنیر

اشاره

به فارسی به آن «شیرپنیر»، «علف ماست» و «علف شیر» و در آذربایجان «یوقورت اوتی» گویند. در کتب طب سنتی با نامهای «غالیون»، «قالیون»، «بقلة اللبن» و «عاقد اللبن» و «خیشره» و در دهخدا نیز «خیثره» آمده است. به فرانسوی‌Caille -lait ،Gaillet jaune ,Caille lait jaune ,Gaillet وGaillet vrai و به انگلیسی‌Lady's bedstraw ,Bedstraw وYellow bedstraw وJoint grass گفته می‌شود.
گیاهی است از خانواده‌Rubiaceae جنس‌Galium دارای گونه‌های متعددی است که معروف‌ترین آنها از نظر خواص دارویی‌Galium verum L . و مترادف آن‌G .caucasicum Lag .,G .luteum Lamk . و ... است.

مشخصات

شیرپنیر گیاهی است که گونه‌های مختلف آن یکساله و چندساله هستند. برگهای آن باریک و نواری و به شکل گروهی و چتری از نقاط مختلف ساقه و دور آن نقطه بیرون می‌آیند. ساقه آن 4 گوش و بلندی آن تا 70 سانتی‌متر است. گلهای آنکه از کناره گروه برگ بیرون می‌آیند در رأس یک دم‌گل قرار دارد و به رنگ زرد است. سرشاخه‌های گلدار گیاه اگر با شیر مخلوط شود موجب انعقاد شیر می‌شود و در گذشته در اروپا از این خاصیت برای انعقاد شیر و تهیه پنیر استفاده می‌کردند. گونه‌ای از این گیاه در انگلستان پرورش داده می‌شد و از آن برای تهیه
ص: 86
پنیر چستر[104] استفاده می‌نمودند.
این گیاه معمولا در محلهای مرطوب، کنار آبها به‌طور خودرو می‌روید. در ایران در مناطق شمال ایران، نواحی البرز، ارتفاعات کندوان و عمارلو، تبریز، اشتران‌کوه، قره‌داغ، ارسباران و سرانجام در مناطق مرکزی در تفرش در قلعه رستم دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه گلوکوزید آسپرولوزید[105] مشخص شده است. به علاوه از ریشه آن یک گلوکوزید به نام پریموروزید روبیادین 106] به دست آمده است.]G .I .M .P[ . علاوه بر موارد فوق در گیاه وجود اسیدهایی نظیر گالیتانیک اسید[107]، سیتریک اسید[108] و نوعی ماده قرمز از نوع آلیزارین 109] تأیید شده است. به‌طور کلی بین شیرپنیر و روناس شباهت زیادی وجود دارد.

خواص- کاربرد

در چین بخصوص در ناحیه‌Kiangsi ریشه گیاه شیر پنیر و ریشه روناس را در موارد مشابه تجویز می‌کنند. و ریشه شیر پنیر را از نظر خواص، جانشین ریشه روناس می‌دانند [چونگ یائوچی . در هند عصاره گیاه تازه و یا جوشانده گیاه تازه را در موارد صرع و هیستری می‌خورند و در استعمال خارجی برای رفع ناراحتی‌های جلدی مصرف می‌شود.]G .I .M .P[ .
از نظر طبیعت شیرپنیر طبق رأی حکمای طب سنتی گرم و خشک است.
دم‌کرده سرشاخه‌های گلدار آن برای تسکین درد معده و عوارض داء الرقص دختران نافع است. قابض است و خون را بند می‌آورد و برای این کار در حدود 150 گرم سرشاخه گلدار تازه گیاه را در 500 گرم آب جوش دم کرده و
ص: 87
می‌خورند. این دم‌کرده برای ناراحتی‌های کبدی، استسقاء، گواتر، کمی ویتامین‌C ، سختی دفع ادرار و سنگ کلیه مفید است. ضماد گیاه له‌شده برای سوختگی آتش و قطع خونروی از زخم و جراحت مفید است و گرد برگهای خشک آن برای اکزما و زخمهای سرطانی نافع است. ریشه آن از نظر طبیعت کمی با سایر قسمتهای گیاه متفاوت است و گرم و تر می‌باشد و خوردن آن برای تقویت نیروی جنسی بسیار مؤثر است. از تنطور ریشه گیاه رنگ قرمزی حاصل می‌شود که برای رنگ کردن پشم به کار می‌رود.
گونه دیگری شیرپنیر را در کتب طب سنتی به نام عربی آن «حشیشة الصلیب» ذکر می‌کنند. این گونه را به فرانسوی‌Croisette وGaillet croisette و به انگلیسی‌Cross wort وCrosswort bedstraw می‌گویند و نام علمی آن‌Galium cruciata L . می‌باشد.
گیاهی است چند ساله ساقه آن 4 گوش ولی برگهای آن به جای نواری به شکل بیضی نوک‌تیز است که به‌طور گروهی از 4 برگ از هر نقطه‌ای از ساقه بیرون آمده‌اند.
گلهای آن ریز زرد و در کنار برگها ظاهر می‌شوند. این گیاه در ایران در دامنه‌های البرز، عمارلو و در مناطق شمال ایران اغلب در همان مناطقی که شیرپنیر حقیقی می‌روید، دیده می‌شود. خواص آن شبیه شیرپنیر معمولی است.
گونه دیگر از شیر پنیرها گیاهی است که در کتب طب سنتی با نامهای «بلسکی» و «حشیشة الافعی» آمده است و در مراکش آن را «مصفی الرعاة» و داروسازان آن را «قوت البرّیه» نامند. به فرانسوی‌Aparine وGaillet acrochant وHerbe colante و به انگلیسی‌Cleavers گفته می‌شود. نام علمی آن‌Galium aparine L . می‌باشد.
گیاهی است یکساله، کوتاه که بلندی آن در حدود 100- 50 سانتی‌متر است.
ساقه آن 4 گوش و دارای تارهای کوچک قلاب مانند است که به گیاهان دیگر می‌چسبد و برگهای آن دراز باریک، نوک‌تیز و با گروه 8- 6 تایی از نقاط مختلف محور ساقه به شکل چتر بیرون می‌آیند. گلهای آن سفیدرنگ است. این گیاه در نقاط مرطوب باغها و بیشه‌ها در کوه پرّو در غرب و در بادقیس دیده می‌شود.
از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی معتدل است و کمی گرمی و خشکی بر آن غالب می‌باشد. اگر 200 گرم از عصاره شاخه، برگ و گل آن را مخلوط با سرکه رقیق سفید و یا مخلوط با آب بخورند برای ضد سم افعی اثر مفیدی دارد. قطره
ص: 88
عصاره آن را با روغن گل بنفشه مخلوط و در گوش می‌ریزند برای رفع درد گوش مؤثر است. ضماد آن با پیه خوک برای التیام خنازیر تازه شروع شده، نافع است. سایر خواص آن شبیه شیر پنیر حقیقی است. در این گیاه نیز ماده قرمزرنگ وجود دارد. در چین این گیاه به عنوان خونساز و تونیک مصرف می‌شود [هاو].
ص: 89

مرّار

اشاره

تحت نام «مرّار»، که یک لغت عربی است، در کتب مختلف قدیم فارسی و در کتب طب سنتی مشخصات و خواص گیاهی را نوشته‌اند که با مختصر اختلافاتی با مشخصات و خواص درمانی چند گیاه از یک خانواده با نامهای علمی مختلف تطبیق می‌نماید و چون اختلاف قابل رویت و تشخیص بین این گیاهان اغلب در رنگ گل آنهاست به این جهت در این کتاب مرّار با دو نام «مرّار بنفش» و «مرّار زرد» که در ارتباط با رنگ گل آنهاست، نامگذاری شده و نام علمی، خانواده، مشخصات و خواص گیاه ذکر خواهد شد. در این نام که در کتب طب سنتی مرّار با تشدید حرف «را» آمده است در مآخذ عربی بدون تشدید می‌باشد و «مرار» نوشته می‌شود و چون معمولا از این گیاه برای پروار کردن شتر استفاده می‌شود، آن را «شوک الجمال» و «شوک الجمل» نیز می‌نامند.

مّرار بنفش

اشاره

مرّار بنفش در ایران در مناطق مختلف می‌روید و در هر منطقه نام محلی دارد. در بلوچستان آن را «گزر آغازی» می‌نامند. به فرانسوی آن راCentauree chausse trape وChardon etoile و به انگلیسی‌Star thistle وCaltrop نامند. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Centaurea calcitrapa L . و مترادف آن‌Calcitrapa stellata Lam . و ... می‌باشد.
ص: 90
توضیح: نام‌Caltrop در انگلیسی اصولا به گیاهانی گفته می‌شود که دارای سرشاخه، میوه و گلهای تیغ‌دار و خاردار می‌باشند، مثلا به خارخسک نیزCaltrop گفته می‌شود.

مشخصات

مرّار بنفش گیاهی است دو ساله، برگهای قسمت پایین گیاه بزرگ پوشیده از کرک نرم که به شکل گروهی از ریشه خارج شده‌اند و گسترده روی زمین هستند و دارای بریدگی می‌باشند ولی برگهای بالای ساقه کوچک با بریدگی کمتر و بدون دمبرگ است. ساقه گیاه محکم و شیاردار است. گلها به شکل گروهی از گلهای کوچک به رنگ ارغوانی که قسمت زیر و اطراف آن را برگچه‌های خاردار فراگرفته، در انتهای ساقه ظاهر می‌شوند.
این گیاه در اغلب مناطق معتدل و گرمسیر ایران می‌روید و در اروپا و سایر مناطق آسیا نیز انتشار دارد. در هند در پنجاب و کشمیر تا ارتفاع 1200 متر از سطح دریا انتشار دارد. مرّار بنفش از نظر زراعی علف هرز سمجی است و به رغم اینکه مرتبا تعدادی از این گیاه زیر پای دام لگد و له می‌شوند معهذا انتشار آن متوقف نمی‌شود و سریع است.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه کالسی تراپیک اسید[110]، کالسی تراپین 111] و سنتورین 112] وجود دارد. این مواد منشا خاصیت تب‌بر بودن گیاه است. به علاوه در گیاه صمغ، رزین، املاح پتاسیم و ...
یافت می‌شود.

خواص- کاربرد

در کشورهای عربی مرسوم است برگهای له‌شده گیاه را برای رفع سردرد روی سر می‌گذارند و در اروپا از گرد ریشه این گیاه برای معالجه فیستول 113] و وجود سنگ در
ص: 91
بدن استفاده می‌شود. گرد تخم آن را در سرکه رقیق ریخته و می‌خورند برای معالجه سنگ کلیه و مثانه مفید است G .I .M .P[ .
مرّار بنفش از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی در حرارت معتدل ولی خیلی خشک است. لطیف‌کننده و بازکننده گرفتگی‌هاست. ضماد برگ و سرشاخه‌های گلدار گیاه برای التیام زخمها و جراحتها و همچنین برای کاهش تورم چشم مفید است. خوردن 30 گرم از آب برگ یا عصاره گیاه برای رفع ناراحتی قصبه ریه، درد پهلوی مزمن، ضعف کبد، تسکین حدت و حرارت خون، تصفیه خون، رفع ورم کلیه و همچنین برای قطع تبهای کهنه بسیار نافع است. مضار آن این است که ممکن است ایجاد سردرد نماید که برای رفع آن باید کتیرا خورد.
این گیاه مدّر است و خوردن آن برای بیماری‌های مجاری ادرار و عدم ترشح ادرار به قدر کافی و عدم تخلیه کامل مثانه مفید است. گیاه تلخ است و اشتهاآور و قابض. مقدار خوراک از گیاه خشک تا 14 گرم و از آب برگ و گل آن تا 30 گرم است.

مرّار زرد

از نظر شکل کلی خیلی شبیه مرّار بنفش است با یک تفاوت مشخص که گلهای آن زرد است. گیاهی است که به فرانسوی‌Centauree du solstice وChardon dore و به انگلیسی‌Yellow centaury وYellow star thistle گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Centaurea solstitialis L . و مترادفهای آن‌Calcitrapa solstitialis Lam . وCyanus solstitialis (L .) Bum . می‌باشد.
گیاهی است یکساله پوشیده از کرک که بیشتر در مزارع یونجه و شبدر و اراضی مزروعی کاشته نشده می‌روید. شکل گیاه شبیه مرّار بنفش است ولی فقط رنگ گل آن به جای بنفش، زرد می‌باشد. این گیاه در آذربایجان در جنوب مهاباد، نزدیک سلماس، 40 کیلومتری شمال شرقی میانه، دشت مرغان، اردبیل، ارسباران، در خمسه در 30 کیلومتری زنجان در 1400 متر ارتفاع از سطح دریا، در کردستان در شرق بیجار، در 14 کیلومتری مغرب کرند غرب، در سراب اسکندر، بیستون، در بختیاری در کوهرنگ، در فارس در اطراف شیراز، کوه شاه‌سیاه، 5 کیلومتری مشرق میان‌کتل، در کرمان بین بم و جیرفت، در خراسان بین شیروان و بجنورد و بین قوچان و
ص: 92
لطف‌آباد، کپه‌داغ، الله اکبر، جنگل گلستان، در اطراف تهران، الموت، چیت‌گر، رودهن، درکه، قزوین و کرج دیده شده است. برگ و گل و شاخه‌های گل‌دهنده و ریشه آن مصرف دارویی دارد و خواص آن شبیه مرّار بنفش است.
ص: 93