گل جالیز
اشاره
به فارسی «گلک»، «گل جالیز» و «سبز گل» می‌نامند. به فرانسویOrobanche و به انگلیسیBroom rape گفته می‌شود. گیاهانی هستند علفی و انگل گیاهان دیگر و معمولا روی ریشه گیاهان مختلف مستقر می‌شوند. ساقه آنها گوشتی نسبتا ضخیم، کرکدار، چسبنده و معمولا قسمت پایین ساقه نزدیک و ریشه متورم است. اطراف ساقه را به جای برگ فلسهایی به رنگهای زرد، قهوه‌ای، قرمز و بنفش، بسته به گونه گیاه، پوشانده است. گلهای آنها معمولا به شکل خوشه در قسمت انتهایی شاخه هر گل و به شکل استکان لب‌برگشته می‌باشد. میوه آن به شکل کپسول است که در آنها تعداد بسیار زیادی دانه‌های ریز قهوه‌ای‌رنگ وجود دارد. بلندی گیاه معمولا 50- 20 سانتی‌متر است.
گل جالیز روی ریشه گیاهان مختلف زندگی می‌کند و مکنده‌های ریشه خود را در ریشه گیاه میزبان فروکرده و شیره نباتی گیاه میزبان را می‌مکند تا گیاه میزبان خشک شود. بنابراین از علفهای هرز انگلی بسیار مضر و ناراحت‌کننده می‌باشند. گونه‌های مختلف گل جالیز روی ریشه گیاهان خانواده بقولات بخصوص یونجه و شبدر و روی ریشه آرزبه، مرزه، بومادران، باقلا، گوجه‌فرنگی، توتون، عشقه، برنجاسف، شاهدانه، اسپرس، شیرپنیر، بادرنجبویه و گیاهان دیگر جالیزی و غیر جالیزی زندگی می‌کنند.
گل جالیزها از خانوادهOrobanchaceae و از جنسCistanche وOrobanche
ص: 94
وPhelipaea قرار دارند. ذیلا نام علمی و مشخصات چند گونه معروف و خواص دارویی آنها را شرح می‌دهیم:
1.Orobanche ramosa L . و مترادف آنPhelipaea ramosa C .A .Mey . گیاهی است چند ساله که بیشتر روی ریشه شاهدانه مستقر می‌شود. گل آن به رنگ زرد مایل به بنفش است و در ایران در گوتوند و مناطق مرزی ایران و عراق دیده می‌شود.
در اروپا در فرانسه و مناطق مختلف آسیا نیز انتشار دارد.
2.Cistanche salsa (C .A .Mey .) G .Beck و مترادف آنPhelipaea salsa C .A .Mey . گیاهی است چند ساله، پوشیده از کرک پشمی. گلهای آن بنفش است و تقریبا در تمام مناطق ایران دیده می‌شود. در چین و ژاپن هم انتشار دارد و از گیاهان دارویی است.
3.Orobanche ammophila C .A .Mey . که در چین و ژاپن انتشار دارد و خواص دارویی آن شبیهCistanche salsa می‌باشد.
4..Orobanche aegyptiaca Pers . گیاهی است چند ساله. گلهای آن آبی می‌باشد. این گل جالیز در هند، در بلوچستان و در ایران در اطراف تهران در شمیران، قلهک، تجریش، ری، کرج (روی گیاهان خانواده بادنجان)، دماوند، آب گرم، در غرب ایران، در اراک، همدان و تفرش، در تبریز، در جنوب بین شوش و دهلران، در اصفهان، شیراز، بلوچستان و در مناطق مرزی ایران و عراق دیده می‌شود. این گونه بیشتر انگل توتون است.
5. گونهOrobanche alba Steph . که مترادف آنO .epithymum DC . و غیره می‌باشد. گل آن به رنگ سفید، مایل به زرد، و مانند سایرین شبیه زنگوله است. این گونه در مناطق البرز در کندوان روی گونه‌ای از آویشم به نامThymus Kotschyanus Boiss . زندگی می‌کند. و در گچسر و در شمال در گیلان در ایسپیلی ییلاق که انگل گیاه حشیشة الجرب 114] می‌باشد و در بختیاری انتشار دارد. در برخی مدارک آمده است که واریته‌ای از این گونه به نامOrobanche alba var glabrata Beck در مناطق فوق الذکر شناسایی شده است. و دهها انواع دیگر گل جالیز در تمام مناطق ایران می‌رویند که همه از خواص دارویی کم‌وبیش مشابه هستند.
ص: 95
گل جالیز
یک گل جالیز که روی ریشه گیاه شاهدانه مستقر شده
مقطع گل مکنده‌های گل جالیز
خواص- کاربرد
در چین و ژاپن بیشتر از گونه‌هایC .salsa وOrovanche ammophila و در تایوان و فیلیپین از گونه دیگری به نامAeginetia indica L . به‌طور یکسان به عنوان تونیک، مقوی، رفع ناراحتی‌های خون، برای معالجه ناتوانی جنسی و عقیم بودن استفاده می‌شود. ریشه گونهO .ammophila را نمک زده و در آفتاب خشک می‌کنند و برای تقویت نیروی جنسی می‌خورند [استوارت . و ساقه‌های گوشتی و زردرنگ آن برای معالجه کم‌خونی و اختلالات کلیه خورده می‌شود [لیو]. در فیلیپین از دم‌کرده گیاه در موارد بیماری دیابت و از جوشانده آن برای رفع استسقایی که از
ص: 96
ناراحتی و التهاب حاد کلیه 115] حاصل شده باشد خورده می‌شود [کوئی زمبینگ . در مورد گونهO .alba از قسمت متورم پایین ساقه به عنوان ضد تشنج و برای رفع بیماری‌های عصبی و ناراحتی‌های روده مصرف می‌شده است. احتمالا برای کولیت عصبی مفید است.
ص: 97
شجرة الصبغ الاناتو
اشاره
در کتب طب سنتی با لغت عربی آن «شجرة الصبغ الاناتو» (درخت رنگ اناتو» آمده است. به فرانسوی به آنBixa وRocouyer و به انگلیسیAnnatto یاAnatto گویند. گیاهی است هندی از خانوادهBixaceae نام علمی آنBixa orellana L . و مترادف آنB .tinctoria Salisb . وB .odorata Ruiz et Pav . می‌باشد.
مشخصات
درختی است کوچک به بلندی 5- 4 متر. برگهای آن ساده، کامل، بزرگ و قلبی مثلثی نوک‌تیز است. گلهای آن درشت و زیبا و میوه آن به رنگ قرمز پوشیده از خارهای نرم است و در آن 30- 20 دانه قرار دارد و داخل میوه و اطراف دانه‌ها پولپی قرمزرنگ وجود دارد که از آن رنگ قرمز معروفی به نامRocou به دست می‌آورند که در رنگ‌رزی مستعمل است.
این گیاه بومی امریکای حارّه است و در مناطق مختلف حارّه هند نیز می‌روید و در سایر مناطق گرم و حارّه دنیا نیز در باغها کاشته می‌شود.
ص: 98
شاخه‌ای از شجرة الصبغ الاناتو
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در پوست میوه مواد اتریال اویل 116]، رزین، تانن و سلولوز یافت می‌شود. پولپ یا قسمت گوشتی رنگین اطراف دانه‌ها دارای اتریال اویل، یک ماده فرّار، اورلئان 117] یا آناتو[118] [بیکسین 119] و اورلین 120]]، سوکروز و مقدار خیلی جزیی از یک آلکالوئید ناشناخته و تانن می‌باشد. مغز دانه دارای روغن چرب، پالمیتین 121] و فیتوسترول و ویتامینA می‌باشد [والنزوئلا]. علاوه بر موارد فوق دانه گیاه کمی استئاریک اسید[122] و اولئیک اسید دارد ولی فاقد شولموگریک اسید[123] است. ماده اناتو از پوشش گوشتی قرمز رنگ‌دانه گرفته می‌شود و از آن چند رقم رنگ قرمز به نام بیکسین و ... گرفته می‌شود. در میوه خشک گیاه نیز یک رنگ زرد، چربی، رزین، ماده تلخ و خاکستر یافت می‌شود [وهمر]. از چربی دانه الکل جدیدی به نام
ص: 99
بیکسول 124] به‌دست آمده است G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
از برگها و از قسمت گوشتی قرمزرنگ پوشش دانه و از میوه نارس و از دانه گیاه به عنوان دارو استفاده می‌شود. در چین با جوشانده برگهای گیاه به صورت محلول مالیدنی به بدن به عنوان ضد تب و تب‌بر استفاده می‌شود و یا در آن حمام می‌کنند [می‌نات و پتلو]. در اندونزی برگهای آن را در آب مالیده و له کرده و آب آن را در حمام بر سر بچه‌ها به عنوان تب‌بر می‌ریزند [هین . در فیلیپین برگهای آن را در روغن نارگیل مالیده و له کرده و گرم نموده و به پشت و کمر می‌مالند تا رفع قولنج نفخ 125] کند [سولیت . ضماد تازه برگهای آن کمی قرمزکننده است و از خیس‌کرده آن برای معالجه اسهال خونی استفاده می‌شود. از میوه نارس آن مشمعی درست می‌کنند که در موارد جذام نرم‌کننده است. [والنزوئلا]. از پوشش رنگی دانه، رنگ قرمزی گرفته می‌شود که برای تغییر رنگ مواد غذایی نظیر پنیر و غیره مصرف می‌شود. این ماده رنگی قابض، کمی مسهل و ملیّن است [پتلو].
دانه این گیاه مهمترین قسمت دارویی آن را تشکیل می‌دهد. در تایوان از دانه آن به عنوان قابض و برای رفع اسهال خونی و کاهش تب استفاده می‌شود [لیو و اوکابه .
در فیلیپین از جوشانده دانه‌ها برای معالجه آسم و قطع عرق شبانه و در موارد ناراحتی‌های ریوی استفاده می‌شود. تنطور یا عصاره پولپ گوشتی اطراف دانه کرم‌کش است و برای رفع یبوستهای سخت مفید است [والنزوئلا]. در پوست گوشتی اطراف دانه یک ماده شبیه موم وجود دارد که انگلهای روده‌ای را فلج می‌کند و در جنین دانه نیز یک ماده عامل سمّی یافت می‌شود [فریز]. از ماده رزینی موجود در دانه برای معالجه برخی انواع ناراحتی‌های پوستی استفاده می‌شود [گررو و کوئی زمبینگ .
در هند از برگهای گیاه در موارد زردی و گزش مار تجویز می‌شود، از میوه آن به عنوان قابض و مسهل و از پوست ریشه آن برای کاهش تب و از دانه‌های آن به عنوان قابض و داروهای قلبی و تب‌بر و داروی مؤثری برای سوزاک استفاده می‌شود.
ص: 100
یوکا
اشاره
در ایران باغبانها آن را با نام خارجی آن «یوکا» نام می‌برند. به فرانسوی و انگلیسیYucca گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهLiliaceae دارای گونه‌های متعددی است که برخی از آنها از جملهYucca filamenteux به سبب داشتن گلهای زیبا در گلکاری کاشته می‌شود.
3 گونه آن از گیاهان دارویی مستعمل در طب سنتی است و بیشتر از سایر گونه‌ها دارای خواص دارویی می‌باشد:
1. گونهYucca gloriosa L . که مترادف آنYucca recurvifolia Salisb . می‌باشد. به فرانسوی آن راYucca gloriosa و به انگلیسیSpanish bayonet ،Mound lily وAdam's needle و به‌طور کلی انواع آن راBear grass گویند.
2.Yucca aloifolia L . که به فرانسویYucca feuilles d'aloes و به انگلیسیBear grass گفته می‌شود.
3.Yucca brevifolia که درختچه است و ارتفاع آن تا 8 متر می‌رسد در جنوب غربی امریکای شمالی می‌روید و به انگلیسی نام آنJoshua tree می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است که اغلب گونه‌های آن از جملهY .filamentosa به شکل بوته و چند ساله است. برگهای آن به شکل گروهی و مجتمع از ریشه خارج شده، دارای الیاف
ص: 101
خشن است. برگها دراز، نوک‌تیز، باریک و اغلب منتهی به یک تیغ. گیاه دارای یک یا چند ساقه افراشته است که در انتهای آن گلهای زیبای گیاه قرار دارد. گلها به صورت خوشه بزرگ به رنگ سفید و در برخی گونه‌ها بنفش و ارغوانی است. تکثیر این گیاه از طریق جدا کردن و کاشت پاجوشهای آن در بهار انجام می‌شود و خیلی کم احتیاج به آب دارد. گونه‌ای از آن به نامY .filifera به صورت درختچه کوچکی است که از الیاف برگهای آن در صنعت کاغذسازی بهره‌برداری می‌شود.
این گیاه بومی امریکا در ایالات جنوب شرقی و جنوب غربی است و به سایر مناطق جهان وارد شده است. در هند و ایران و سایر مناطق دنیا پرورش داده می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای گونهY .aloifolia وY .gloriosa مواد ساپوژنین 126] از جمله اسمیلوژنین 127]، تیگوژنین 128]، ژیتوژنین 129] و کلروژنین 130] یافت می‌شود]S .G .I .M .P[ . در امریکا از گیاه نوعیSteroid saponin استخراج می‌شود که در معالجه بیماری‌ها به کار می‌رود.
خواص- کاربرد
میوه اغلب گونه‌های یوکا مسهل است و ریشه‌اش به علت داشتن ساپونین مانند پاک‌کننده‌ها جانشین صابون برای تمیز کردن اشیا کاربرد دارد.
از جنگ دوم بین المللی به بعد در امریکا از یوکا برای انواع کارهای صنعتی استفاده می‌شود. فیبر آن در ساختن انواع طنابها و تخته‌های نئوپان برای خانه‌های پیش‌ساخته، مصرف دارد. از شیره گیاه برای تهیه کود شیمیایی و انواع صابون و شامپو استفاده می‌شود و پولپ آن را در صنعت کاغذسازی برای تهیه کاغذهای بسیار مرغوب به کار می‌برند.
در امریکا در مراکز طبیعت‌درمانی از عصاره گیاه برای درمان و کنترل بیماری
ص: 102
آرترایتیس استفاده می‌شود. این عصاره را به صورت قرص در اغلب مراکز فروش ویتامینها و مراکز فروش غذاهای بهداشتی عرضه می‌کنند و معمولا روزانه 4 عدد قرص برای کنترل بیماری آرترایتیس مصرف می‌شود که البته این دارو به موازات رعایت توصیه‌های رژیم غذایی خاص و سایر توجه‌های مربوط به درمان آرتروز در روش معالجاتی طبیعت‌درمانی باید مصرف شود. تجربه کارشناسان طبیعت‌درمانی نشان داده است که مصرف این قرص هیچ‌گونه عوارض برای تحریک و ناراحتی روده‌ها ندارد و غیر سمّی است.
یوکا
ص: 103
یاسمن سفید
اشاره
در شیراز به «گل هاشم» معروف است. در سایر نقاط کشور به آن «یاسمن»، «یاسمن سفید» و «یاس گلدانی» گویند. در کتب طب سنتی با نامهای «یاسمین بستانی»، «یاسمون بوّا»، «سجلاط»، «شرخات» و «عریف» [شرح اسماء] آمده است.
به فرانسویJasmin blanc وJasmin officinal و به انگلیسیJessamine ,Jasmine وCommom white jasmine گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده زیتونOleaceae نام علمی آنJasminum officinale L . و مترادفهای آن
Jasminum affine, Jasminum viminale Salisb., Jasminum poeticum Hort. Royle
و ... می‌باشد.
مشخصات
این درختچه گاهی در جنگلها مانند طناب به دور درختان دیگر می‌پیچد و آنها را از رشد بازمی‌دارد، برگهای آن متقابل، مرکب و دارای 9- 3 برگچه بیضی‌شکل مثلثی است، یک طرف دمبرگ پهن و در طرف دیگر آن نوک‌تیز شبیه مثلث است. برگهای آن صاف عاری از کرک و گلهای آن سفید معطّر است و در اواخر بهار و اوایل پاییز ظاهر می‌شود.
این درختچه در سواحل مدیترانه، قفقاز تا هیمالیا و ایران انتشار دارد. در ایران در شمال در جنگلهای جلگه‌ای و میان‌بند مرطوب شمال ایران می‌روید. تکثیر یاسمن
ص: 104
سفید از طریق قلمه ساقه نیمه چوبی آن انجام می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
در گلهای یاسمن سفید اسانس آلکالوئید جاسمینین 131] یافت می‌شود.
خواص- کاربرد
اسانس گل یاسمن سفید در عطرسازی نقش وسیعی دارد. در هند از ریشه آن برای رفع رینگ ورم 132] مصرف می‌شود. رینگ ورم بیماری قارچی پوستی است که با بروز آن حلقه‌هایی روی پوست دیده می‌شود.
اسانس یاسمن سفید و گل آن از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و عده‌ای آن را خیلی گرم و خشک می‌دانند. خواص آن فرح‌آور و بازکننده گرفتگی‌ها و انسداد مجاری می‌باشد. بوییدن آن برای تقویت دماغ و تسکین سردرد سرد و رفع بادهای دماغ برای سردمزاجان و پیران مفید است. خوردن گل آن مسهل بلغم، سودا و زردآب، دفع‌کننده گاز و بادهای غلیظ است و همچنین برای فلج، لقوه، خواب رفتن اعضا و درد مفاصل نافع است. نیروی جنسی را افزایش می‌دهد و اقسام کرم معده و روده را خارج می‌سازد. مدّر و قاعده‌آور می‌باشد. خوردن گل آن در مدت 3 روز و هر روز 40 گرم قاطع خونریزی است و مضمضه با آب دم‌کرده برگ آن برای درد دندان، زخمهای دهان و استحکام لثه مفید است. ضماد آن بر آلت تناسلی مرد منعّظ است و خوردن برگ آن مقاومت خاصی در مقابل سموم ایجاد می‌کند. برای گرم‌مزاجان مضرّ است و اسراف در بوییدن آن موجب زردی رنگ می‌شود، از این نظر گرم‌مزاجان باید آن را با بنفشه، سرکه و گل سرخ بخورند. مقدار خوراک از جرم گل آن تا 12 گرم و از آب آن تا 40 گرم و جانشین آن از نظر خواص یاسمن زرد است. از چوب یاسمن سفید برای ساختن بعضی از پیپها استفاده می‌شود، چون چوب معطّری است.
گونه‌های دیگری از یاسمن در ایران می‌رویند که از نظر خواص دارویی کم‌وبیش مشابه یاسمن سفید و برخی از آنها حتی قوی‌تر است، که عبارت‌اند از:
ص: 105
یاسمن سفید
1. «یاسمن چمپا» که باغبانها به آن «یاس چمپا» نیز می‌گویند.
اشاره
به انگلیسیJasmine ,Catalonian ,Spanish jasmine و به فرانسویJasmin de Catalogne وJasmin d'Espagne و به هندی «چمبلی» گفته می‌شود. نام علمی آنJasminum grandiflorum L . و مترادفهای آنJ .officinal L .var grandiflorum Bailey .،J .aureum D .Don . و ... می‌باشد.
این یاسمین بومی هند است و تا دامنه‌های هیمایا انتشار دارد. گل آن درشت‌تر، سفید و بسیار معطّر است. گیاهی است بوته‌ای برگهای آن متقابل مرکب از 11- 7 برگچه لوزی، دراز و نوک‌تیز. طول برگها 12- 5 سانتی‌متر و برگچه‌ها به طول 3- 2 سانتی‌متر و پهنای 5/ 1- 1 سانتی‌متر است. این یاسمین در باغها و باغچه‌ها و در گلدان در ایران کاشته می‌شود. در نقاط سردسیر در زمستان باید در پناه سرما نگهداری شود.
ص: 106
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای آن علاوه بر آلکالوئید ماده‌ای به نام سالیسیلیک اسید[133] وجود دارد. در گلهای آن اسانس یافت می‌شود و ماده عامل گلهای آن بنزیل استات است.
خواص- کاربرد
گلهای آن تلخ و قی‌آور است. در هند له‌شده گلهای آن را برای درمان بیماری‌های پوستی، نظیر جرب، رفع سردرد، افزایش دید چشم و عقرب‌گزیدگی روی موضع می‌گذارند. برای تمامی گیاه اثر ضد کرم، مدّر و قاعده‌آور قائل هستند.
جویدن برگهای آن برای التیام زخمها و تاولهای دهان مفید است. شیره تازه برگها را روی میخچه یا قسمتهایی از پوست که سفت و دردناک شده باشد، می‌گذارند. با شیره برگها روغنی تهیه می‌کنند و در موارد ترشحات گوش 134] در گوش می‌ریزند. ریشه گیاه مسهل است و برای تسکین سردرد، درمان فلج و روماتیسم تجویز می‌شود
2. گل رازقی.
اشاره
به فارسی «گل رازقی» و «رازقی» و به عربی «راسقی»، «فل» و «سمن» نامیده می‌شود. به فرانسویJasmin sambac وJasmin arabe و به انگلیسیArabian jasmine وSumbac jasmine وTuscan jasmine گفته می‌شود. نام علمی آنJasminum sambac Ait . و مترادف آنNictanthes sambac L . می‌باشد.
مشخصات
گل رازقی درختچه کوچک یا بوته‌ای است. برگهای آن نازک و متقابل، تخم‌مرغی، برخی از برگها نوک‌تیز و برخی نوک قوسی است. گلهای سفید پرپر و بسیار معطّر دارد. این گل در جنوب ایران در هوای آزاد کشت می‌شود ولی در مناطق سرد باید زمستان در داخل ساختمان و محفوظ باشد. بومی مناطق گرم و حارّه آسیا است. در سرتاسر هند نیز به عنوان گل زینتی کاشته می‌شود.
ص: 107
ترکیبات شیمیایی
در گلهای رازقی اسانس بسیار معطّری یافت می‌شود. اسانس رازقی دارای فورمیک اسید، بنزوئیک اسید[135] و استیک اسید است و به علاوه دارای آنترانیل اسید- متیل استر[136]، سسکی‌ترپن و سسکی‌ترپن الکل 137] می‌باشد [کاریونه و کیمورا].
استوارت معتقد است که اسانس یاسمن که از گلهای یاسمن سفید و یاسمن چمپا و گل رازقی گرفته می‌شود، دارای خواص دارویی مشابهی هستند.
خواص- کاربرد
در هند از ریشه رازقی به عنوان قاعده‌آور به مقدار کم تجویز می‌شود، چون سمّی است. گلهای آن خاصیت بند آوردن شیر دارد و برای این کار گلهای آن را بدون اینکه مرطوب کنند، روی پستان زنانی که به علل مختلفی از جمله وجود آبسه‌های تهدیدکننده نمی‌خواهند شیر ترشح شود، می‌گذارند و با این کار ترشح شیر قطع می‌شود. برگهای خشک آن را نیز در آب خیس کرده و له‌شده آن را مانند ضماد روی زخمهای دردناک می‌گذارند، بسیار مفید است.]G .I .M .P[ .
در چین معمول است گلهای آن را با چای مخلوط می‌کنند و به این ترتیب به چای عطر دلپذیری می‌دهد [روا]. تنطور ریشه بسیار سمّی رازقی یک مسکّن خیلی قوی و بی‌حس‌کننده و دارای خاصیت ضد عفونی و التیام زخم می‌باشد [استوارت . سابقا در چین از خاصیت بی‌حس‌کننده آن استفاده می‌کردند و آن را به بیمارانی که می‌بایست تحت عمل جراحی قرار گیرند به مقدار مجاز می‌دادند [پنتسائو]. در هند و چین شیره برگهای رازقی را با سفیده تخم‌مرغ مخلوط کرده برای تحلیل ورم و التهاب روی مژه‌ها می‌اندازند [کروست و پتلو]. از گلهای آن مخلوط با اجزاء دیگر محلولی درست می‌کنند و برای آرام کردن خارش شدید تبهای تاولی به روی مواضع می‌مالند.
در شبه‌جزیره مالایا برای قطع ترشح شیر گلهای آن را له کرده و روی پستان زنان می‌گذارند. در اندونزی و فیلیپین از له‌شده برگهای آن هم مانند گل برای قطع ترشح
ص: 108
استفاده می‌کنند. به علاوه از له‌شده برگها برای رفع ناراحتی‌های پوست و التیام زخم به شکل ضماد می‌اندازند و از جوشانده آن به عنوان تب‌بر تجویز می‌شود [برکیل .
ریشه تازه آن را برای معالجه بیماری‌های آمیزشی می‌خورند [برکیل و هانیف . ولی استوارت نظر موافقی با کاربرد ریشه ندارد. در اندونزی از تمام قسمتهای گیاه به عنوان مبرّد و خنک‌کننده برای کاهش تب مصرف می‌کنند [رمفیوس .
3. یاس رازقی،
نام علمی آن
Jasminum sambac( Soland. )Ait. var trifoliata Hort.
و مترادف آنJasminum trifoliatum Hort . می‌باشد.
درختچه‌ای است بالارونده. گلهای درشت سفید بسیار معطّر دارد. بومی هند است و سرما را تحمل نمی‌کند. و در زمستانهای سرد باید در گلخانه باشد. در سواحل دریای خزر آن را در هوای آزاد می‌کارند. در تیس به آن «یاس» گفته می‌شود. خواص دارویی آن شبیه گل رازقی است.
4. یاسمن زرد،
اشاره
به فارسی «یاسمن زرد» و «یاس زرد» (در جنگلهای شمال ایران) و در ارسباران «شوران» و در کتب طب سنتی با نامهای «ظیّان» و «یاسمن البر» آمده است. به فرانسوی به آنJasmin jaune و به انگلیسیWild jasmine وCommon yellow jasmine گفته می‌شود. نام علمی آنJasminum fruticans L . و مترادف آنJasminum syriacum Boiss .et Gaill . می‌باشد.
توضیح: در برخی مدارک از جمله در قرابادین کبیر ظیّان را برای یاسمن برّی آورده که آن را یاس سفید می‌نامد.
مشخصات
یاسمن زرد درختچه‌ای است همیشه سبز و شاخه‌های آن خزنده و نسبتا سخت.
برگهای آن متناوب و غالبا دارای سه برگچه کوچک است، هر برگچه تخم‌مرغی کوچک به طول 2- 1 سانتی‌متر و به رنگ سبز تیره است. گلهای آن در انتهای شاخه گل‌دهنده به صورت مجموعه 5- 2 گلی ظاهر می‌شود و جام قیفی‌شکل آنها زردرنگ است.
این درختچه بومی مناطق مدیترانه‌ای است. در ایران در اغلب قسمتهای جنگلهای شمال در میان دربند، دره هراز، چالوس، رودبار، لوشان، ارسباران، در خراسان و
ص: 109
اطراف تهران در دربند نیز دیده می‌شود.
خواص- کاربرد
یاسمن زرد از نظر خواص خیلی قوی‌تر از یاسمن سفید است. از نظر طبیعت خیلی گرم و خشک است و چون خوردن آن ممکن است ایجاد مسمومیت کند اصولا چندان تجویز نمی‌شود. پوست را تحریک می‌کند و در مخاطها اثر بسیار شدید می‌گذارد و در اسناد طب سنتی آمده است که خوردن 5 گرم آن ممکن است کشنده باشد. بنابراین مصرف آن تقریبا متروک شده است. در کتب طب سنتی خواص آن را شبیه و خیلی قوی‌تر از یاسمن سفید می‌دانند.
5. گونه دیگری یاسمن زرد به نام علمیJasminum revolutum وجود دارد.
به انگلیسی این گونهYellow jasmine وItalian yellow jasmine گفته می‌شود.
گیاه‌شناسان آن را شکل خاصی از گونهJ .humile می‌دانند.
برگهای آن سبز تیره با 7- 5 برگچه و گلهای آن زرد تیره معطّر می‌باشد.
درختچه‌ای است کوچک و همیشه سبز که در تابستان گل می‌کند و بیشتر در گلکاری‌ها مورد توجه است. از نظر خواص درمانی به علت سمیت و خشکی و گرمی زیاد آن مانند گونه قبلی مصرفی ندارد. معمولا روی گونهJ .fruticans که چوبی‌تر و سخت‌تر است پیوند می‌شود.
ص: 110
درخت لاله
اشاره
در کتب مختلف با نامهای «درخت لاله» و یا عربی آن «شجرة الزنبق» و «تولیپیر» نامبرده شده است. به فرانسویTulipier وTulipier de Virginie و به انگلیسیTulip tree وYellow poplar وWhite wood وSaddle tree گفته می‌شود.
گیاهی است از خانوادهMagnoliaceae نام علمی آنLiriodendron tulipifera L . و مترادف آنLiriodendron obtusiloba Hort . می‌باشد. گونه چینی آنکه از نظر خواص دارویی مشابه این گونه است به نام علمیLiriodendron chinensis (Hemsl .) Sarg . می‌باشد.
مشخصات
درخت لاله، درختی است زینتی و زیبا، بلندی آن 40- 30 متر و گلهای آن انتهایی درشت به رنگ زرد نارنجی و بسیار شبیه گل لاله زرد است. برگهای آن پهن، پنجه‌ای دارای چند قسمت که انتهای هر قسمت تیز است و با دمبرگ به شاخه وصل می‌شود. این درخت بومی امریکای شمالی و شرقی است. در ایران وارد شده و در شمال ایران در برخی باغها کاشته می‌شود و بسیار سریع الرشد است.
خواص- کاربرد
از پوست شاخه‌های جوان و پوست ریشه آنکه تلخ، معطّر و دارای اسانس و
ص: 111
شاخه‌ای از درخت لاله با گل
ماده تلخ است به عنوان تب‌بر قوی، محرک و مقوی استفاده می‌شود. مقدار خوراک از گرد پوست ریشه خشک که نرم کوبیده و ساییده شده باشد، 8- 4 گرم است که ممکن است به صورت گرد خالص یا مخلوط با سرکه رقیق در طی روز بتدریج خورده شود.
ص: 112
قرن الغزال
اشاره
به فرانسویPetit sabot ,Trefle cornu ,Lotier cornicule وPied d'oiseau و به انگلیسیBird's foot trefoil نامیده می‌شود. گیاهی است از خانوادهLeguminosae نام علمی آنLotus corniculatus l . می‌باشد.
توضیح: چون از این گیاه برای شست‌وشوی چشم استفاده می‌شود در بعضی مدارک نام آن را «حندقوق برّی» که در فارس «اندقوقو» می‌گویند ذکر می‌کنند. در جلد سوم به‌طور مشروح حندقوق بستانی و حندقوق برّی شرح داده شده است.
به‌هرحال مشخصات و خواص و ترکیبات شیمیایی که در اینجا شرح داده می‌شود مربوط به گیاهLotus corniculatus می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است چندساله به بلندی 30- 25 سانتی‌متر. برگهای آن دارای 3 برگچه که با دمبرگی به ساقه متصل می‌شوند. این 3 برگچه از یک نقطه خارج می‌شوند و کمی پایینتر از آن نقطه روی دمبرگ دو برگچه کوچکتر دیده می‌شود (به شکل توجه فرمایید). گلهای آن زردرنگ است و پس از خشک شدن سبزرنگ می‌شود.
این گیاه معمولا در کنار جاده‌ها و در چمنزارها و مزارع در مناطق مختلف اروپا و آسیا انتشار دارد. در ایران در مناطق جنوبی در دامنه کوه دنا و در آذربایجان در تبریز و سراب و در اطراف تهران، کرج، لرستان، بلوچستان، خراسان و در گیلان در
ص: 113
قرن الغزال
Lotus corniculatus
A
- گلB - میوه
1- دانه این گونه از لوطوس 2- دانه گونه دیگری که در اراضی باتلاقی می‌روید
جنگلهای ایسپیلی ییلاق، عمارلو و چرم‌کش کبوترچاک دیده می‌شود. در هندوستان نیز در مناطق معتدل انتشار دارد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در این گیاهHCN - گلوکوزید[138] وجود دارد]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که در گلهای گیاه آلفا- کاروتن 139]،
ص: 114
بتا- کاروتن 140]، گزانتوفیل 141] و گزانتوفیل اپوکسید[142]، ویولاکسانتین 143] و یک کاروتنوئید[144] یافت می‌شود و به علاوه گلها منبع مهم و غنی نکتار[145] برای زنبورهای عسل می‌باشد.
از نظر مواد غذایی دام، علوفه این گیاه بسیار غنی است و گیاه چیده شده که دارای 14 درصد آب است شامل 7/ 15 درصد مواد ازته، 36 درصد هیدرات کربن، 7/ 3 درصد مواد چرب، 22 درصد سلولوز، 1/ 0 درصد مواد معدنی و ... است و حیوانات خشک و سبز آن را با اشتها می‌خورند. اگر منظور مصرف علوفه سبز باشد، باید کمی قبل از گل کردن چیده شود زیرا گلهای آن تلخ است و برای دام مطبوع نیست.
خواص- کاربرد
در چین این گیاه به عنوان بادشکن، مقوی، تونیک [روا]. و همچنین برای رفع تشنگی و قطع تب و بازسازی بدن مصرف می‌شود [استوارت . از جوشانده آن برای رفع درد در ساقهای پا، کاهش ورم پا، رفع خارش و معالجه سوزاک می‌خورند [هو].
از دم‌کرده گلهای گیاه نیز در حد 3- 2 گرم گل خشک برای هر فنجان آب جوش که در روز 3- 2 فنجان خورده شود، برای رفع عوارض عصبی، تشنج، بی‌خوابی، سرگیجه، تپش قلب مفید است و همچنین از دم‌کرده رقیقتر آن برای شست‌وشوی چشم در موارد ورم ملتحمه مصرف می‌شود. ممکن است از عصاره گلها به مقدار 3- 2 گرم در عرض روز در چند بار و هربار 50- 40 قطره خورده شود.
ص: 115
گه
اشاره
گیاهی است که نام محلی آن در مکران بلوچستان «گه» می‌باشد. به فرانسویDesmodie و به انگلیسیTick clover وBeggar weed وTick trefoil گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهLeguminosae نام علمی آنDesmodium trifolium (L .) DC . می‌باشد.
توضیح: این جنس را سابقاMeilomia می‌نامیدند.
مشخصات
گه گیاهی است چندساله کوچک به بلندی 1- 5/ 0 متر، دارای شاخه‌های بسیار منشعب و پوشیده از تار سفید. برگهای آن دارای 3 برگچه است شامل یک برگچه بزرگ، نازک کمی دراز و 2 برگچه کوچک که در کنار دمبرگ در فاصله بین بن برگچه بزرگ و شاخه گیاه قرار دارد. گلهای آن سفید یا صورتی و میوه آن غلاف دراز بندبند به طول 12- 10 سانتی‌متر و عرض 5- 3 میلی‌متر که پوشیده از تارهای قلاب‌دار است و در تماس با اشیا به آنها می‌چسبد.
این گیاه در اروپا و تمام جلگه‌های هندوستان تا دامنه‌های 2500 متر از سطح دریای هیمالیا انتشار دارد. در ایران نیز در مکران می‌روید.
ص: 116
گه
Desmodium trifolium
خواص- کاربرد
در چین از جوشانده این گیاه برای معالجه اسهال خونی خورده می‌شود [تاناکا اوداشیما]. در اندونزی دم‌کرده گیاه را برای قطع اسهال می‌خورند [هین . در تایوان از تمام گیاه به عنوان ضد روماتیسم و تب‌بر و برای معالجه زردی و سوزاک می‌خورند [لیو]. در شبه‌جزیره مالایا جوشانده ریشه گیاه را برای تسکین دل‌درد می‌خورند و ضماد له‌شده برگهای آن را برای رفع ناراحتی‌های پوست روی موضع می‌اندازند [برکیل و هانیف و برکیل . در اندونزی و در فیلیپین گیاه له‌شده یا عصاره آن را روی زخم و آبسه و جراحت می‌مالند مفید است [هین، وان‌استی‌نیس کروزمان و فاکس .
گونه دیگری از این گیاه که در ایران می‌روید با نام علمیDesmodium triquetrum (L .) DC . و مترادف آنPteroloma triquetrum (L .) Desv . می‌باشد. گیاهی است با ساقه‌های سه‌وجهی. برگهای آن تخم‌مرغی، کمی دراز، نوک‌تیز، سطح زیرین برگ صاف و بدون کرک و سطح روی آن پوشیده از کرک است. دمبرگها بالدار میوه آن غلافی به طول 5- 2 سانتی‌متر، بندبند دارای 8- 6 بند تقریبا مربعی‌شکل. این گیاه در مکران بلوچستان ایران می‌روید و در هندوستان نیز در دامنه‌های هیمالیا دیده می‌شود.
ص: 117
ترکیبات شیمیایی
در برگهای گیاه تانن، سیلیسیک اسید[146] و پتاسیم اکساید[147] یافت می‌شود [هین . در گزارش دیگری آمده است که در برگهای خشک گیاه 6/ 8- 1/ 7 درصد تانن وجود دارد]S .G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
در هند از عصاره برگها و یا از له‌کرده برگها برای کنترل بواسیر استفاده می‌شود. از برگهای گیاه مانند چای دم کرده و به جای چای می‌خورند.
در برمه از این گیاه برای کشتن کرم شکم استفاده می‌شود [دیکاسان . در جنوب چین از این گیاه به عنوان دارویی برای اسپاسمهای کودکان و تونیک برای کمک به هاضمه استفاده کرده و له‌شده آن را روی آبسه می‌اندازند [هاو]. به علاوه داروی خوبی برای بواسیر است [تاناکا اوداشیما]. دم‌کرده برگهای خشک آن و یا گرد برگهای آن را به صورت قرص مدت مدیدی می‌توان خورد، بدون اینکه عوارضی داشته باشد [هین . به علاوه از برگهای آن در استعمال خارجی برای معالجه لومباگو استفاده می‌شود و در استعمال داخلی برگها و غلاف میوه به عنوان مدّر و برای معالجه سنگ در بدن خورده می‌شود [وان‌استی‌نیس کروزمان .
ص: 118
گل حنا
اشاره
گیاهی است که به فارسی «گل حنا» گفته می‌شود و با گل گیاه حنا که از برگهای آن حنا گرفته می‌شود، متفاوت است. به فرانسویBalsamine ,Impatiente ،Impatiens ,Balsamine des bois وImpatiens nolime tangere و به انگلیسیTouch me not گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهBalsaminaceae نام علمی آنImpatiens noli tanger L . می‌باشد.
مشخصات
گل حنا گیاهی است چندساله به بلندی تا 1 متر. برگهای آن درشت، باریک، دراز، بیضی و نیزه‌ای نوک‌تیز به رنگ سبز روشن است. ساقه آن خیلی ترد، شکننده و گوشتی است. گلهای آن درشت به رنگ زرد و میوه آن به شکل کپسول کمی دراز که دانه‌ها در آن قرار دارند، کپسول میوه رسیده این گونه و سایر گونه‌های این گیاه به محض تماس با دست یا چیز دیگر، شکافته شده و مثل فنر دانه‌ها را از داخل به خارج پرتاب می‌کند و به همین جهت نام آن را «نامتحمل» و یا «مرا لمس نکنید» گذارده‌اند.
این گیاه در اروپا، آسیا و ایران می‌روید. در ایران در مناطق شمال ایران در گیلان، هشت‌پر و راه اسالم بر خلخال در ارتفاعات پایین جنگل در داخل درختان که مرطوب و سایه‌دار است می‌روید.
ص: 119
دو گونه دیگر از این گیاه در طب سنتی و در گلکاری مستعمل هستند که در ایران نمی‌رویند. این دو گونه هر دو یکساله هستند یکی به نام علمیImpatiens balsamina L . و دیگری به نام.I .chinensis L . دو گونه فوق در هند می‌رویند در چین نیز انتشار دارند.
گونهI .balsamina که به انگلیسیBalsam وGarden balsam و به فرانسویBalsamine des jardins گفته می‌شود، به زبان چینیHai -na گفته می‌شود که ظاهرا از کلمه حنا یاHenna گرفته شده و یا بالعکس. علت اینکه نام این گیاه، گل حنا است، این است که از برگهای تازه یا گلهای آن به جای برگ حنا برای رنگ کردن ناخن با رنگ قرمز مایل به زرد استفاده می‌شود. اگر برگها خشک باشند این خاصیت را ندارند. در گیلان از برگهای تازه گیاه برای رنگ کردن مو و ناخن مصرف می‌کنند [شلیمر]. در سایر مناطق عالم طبق اسناد و گزارشهایی که هست از گلهای آن نیز برای این کار استفاده می‌شود. گلهای این گونه قرمز تیره است.
ترکیبات شیمیایی
در مورد گونهI .noli tanger گزارش مشروحی در دست نیست و بررسی‌های مقدماتی نشان می‌دهد که برگهای آن دارای تانن، مواد قندی و یک ماده قی‌آور است ولی در مورد گونهI .balsamina گزارش بررسی‌های شیمیایی آن نشان می‌دهد که عصاره الکلی گلهای گیاه خاصیت آنتی‌بیوتیک چشمگیری بر ضد تعدادی از قارچهای بیماری‌زا و باکتری‌های بیماری‌زا دارد و ماده عامل آن نیز 2- متوکسی- 1[148] و 4- نفتوکینون 149] می‌باشد. دانه آن دارای حدود 27 درصد از نوع روغن چسبنده است. در گلهای قرمزرنگ این گونه یک ماده‌ای به نام مونوگلی کوزیدیک آنتوسیانین 150] یافت می‌شود. در صورتی که در ریشه و ساقه‌های آن سیانیدین مونوگلی‌کوزید[151] وجود دارد]S .G .I .M .P[ .
ص: 120
گل حناa - میوه رسیده
Impatiens noli tanger
خواص- کاربرد
برگهای گیاه گونهI .noli tanger مدّر است و در موارد استسقا و دفع سنگ کلیه اثر مفید دارد. برگهای درشت آن را مانند اسفناج می‌خورند. اسراف در مصرف آن ایجاد تهوع و نوعی مسمومیت خفیف می‌کند و چون در برگهای آن مواد قندی وجود دارد، مصرف آن برای اشخاص مبتلا به بیماری قند توصیه نمی‌شود. جوشانده 20 گرم برگ خشک در 1000 گرم آب آن به عنوان مدّر مصرف می‌شود.
در هند از گونهI .balsamina به عنوان مبرّد و خنک‌کننده و تونیک مصرف می‌شود و له‌شده گلها را روی محل سوختگی از آتش یا آب جوش می‌گذارند، مفید است. از له‌شده گیاه برای تسکین درد مفاصل به صورت ضماد و در استعمال داخلی از جوشانده آن به عنوان قی‌آور استفاده می‌شود.
در چین قدیم مرسوم بود که گرد دانه‌های این گیاه را در موارد زایمان سخت تجویز می‌کردند [رید]. این گرد دردهای شدید بعد از زایمان را تسکین می‌دهد و به صورت یک قاعده‌آور عمل می‌کند. برای نرم کردن سینه مفید است و در موارد مسمومیتهای ناشی از خوردن ماهی فاسد به عنوان ضد سم مؤثر است. اگر چند عدد از دانه‌های آن با ماهی جوشانده شود استخوانهای ماهی را نرم می‌کند. این دانه‌ها برای
ص: 121
گل حنا زینتی
Impatiens balsamina
قطع سکسکه نیز مفید است [هاو]. اگر گرد این دانه‌ها را با ارسنیوس اسید[152] مخلوط و بر روی دندان کرم‌خورده بگذارند. دندان را می‌توان به راحتی کشید [روا]. خوردن جوشانده قسمت پایین و کهنه ساقه‌ها با گره‌های بزرگ آنها برای دفع اخلاط مفید است و شستن با این جوشانده برای تحلیل ورم و آبسه نیز نافع است [هو]. ساقه‌های خشک آن برای اصلاح گردش خون و تخفیف درد مفید است. جوشانده آن در موارد زایمانهای سخت دردناک و دراج 153] پا و روماتیسم نافع است [چونگ یائوچی .
ص: 122
گلهای آن لعابدار و لعابزا و مبرّد است و برای لومباگو[154]، معالجه مارزدگی و دردهای عصبی بین دنده‌ها[155] که موجب درد پهلو می‌شود مفید است [استوارت . با جوشانده برگهای آن موها را می‌شویند برای رویش مو نافع است [د- لانسان و کروست و پتلو].
از له‌شده برگهای آن به صورت ضماد برای معالجه عقربک پا یا داخس که ورم انگشت دور ناخن می‌باشد و همچنین برای التیام زخم به کار می‌برند [برکیل، هین، گررو و کوئی زمبینگ .
ص: 123
بالباجوار
اشاره
گیاهی است که نام علمی آن در بلوچستان «بالباجوار» و در برخی کتب قدیم با نام عربی آن «شوک الضب» آمده است. به هندی «اوتنجن» و به فرانسویBlepharie گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهAcanthaceae نام علمی آنBlepharis edulis (Forsk .) Pers . و مترادفهای آنRuellia ciliaris L .Mant .،
Blepharis persica( Burm. )O. Kuntz., Ruellia persica Burm.
و ...
می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است چندساله و کوتاه. قسمت پایین ساقه‌های آن چوبی است. برگهای آن بیضی، کمی دراز، ساده و بدون دمبرگ و دندانه‌دار است. دندانه‌های آن منتهی به خار ظریف می‌شود. گلهای آن آبی‌رنگ که در کاسبرگهای پوشیده از کرک و خار جای دارد. میوه آن کپسول تخم‌مرغی به طول 5- 4 سانتی‌متر که دو عدد دانه در آن قرار دارد.
این گیاه در مناطق گرم و خشک هند در پنجاب و سند، در پاکستان در بلوچستان و در ایران، عربستان، مصر و حبشه انتشار دارد. در ایران در جنوب در کرمان، جبال بارز، لار، بندرعباس، بین لار و بندر لنگه، هرمز، قشم، برازجان و در بلوچستان در مکران، سرباز، هودیان، خاران و خاش می‌روید.
ص: 124
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای یک ماده عامل متبلور تلخ است. دانه‌های آن دارای 2/ 1 درصد گلوکوزید تلخ بلفارین 156]، 1/ 2 درصد آلانتوان 157]، کاتچول 158]، تانن، ساپونین و گلوکوز می‌باشد]G .I .M .P[ /
خواص- کاربرد
در هند از دانه‌های گیاه به عنوان محلل، مدّر و افزایش‌دهنده نیروی جنسی و نرم‌کننده سینه استفاده می‌شود. برگهای تازه گیاه نیز مدّر است و مقوی و برای تقویت نیروی جنسی مؤثر است و در مواردی که ادرار قطره‌قطره و با ناراحتی و درد دفع می‌شود اثر مفید دارد. ریشه گیاه مدّر است. برگهای گیاه دارای اثر بند آوردن خون است.
گونه دیگری از این گیاه نیز در ایران می‌روید و در بلوچستان در لاس‌بلاس با نام محلی «آزاد» شناخته می‌شود. نام علمی آنBlepharis linariaefolia Pers . و مترادف آنBlepharis sindica T .Anders . می‌باشد. در محل از دانه‌های این گیاه برای معالجه گوش‌درد استفاده می‌کنند.
ص: 125
شاه‌بلوط آبی
اشاره
به فرانسویMacre commune ,Macre وMacre Flottante و در زبان عوامCornuelle ,Ch taigne d'eau وEcharbot وTruffe d'eau و به انگلیسیWater chestnut وWater caltrop نامیده می‌شود. گیاهی است که سابقا آن را در خانوادهOnagraceae قرار می‌دادند ولی در حال حاضر در مدارک گیاه‌شناسی جدید در خانوادهHydrocaryaceae می‌گذارند. نام علمی آنTrapa natans L . و مترادفهای آنTrapa quadricornis Stocks . وTrapa castanea Gilib . می‌باشد.
در چین گونه‌ای که از نظر دارویی مصرف می‌شود به نام علمیTrapa bicornis Osbeck و مترادفهای آنT .bispinosa Roxb . وT .cochinchinensis Lour . است.
عده‌ای از گیاه‌شناسان معتقدند که گونهT .bicornis احتمالا تحت گونه‌ای از گونه اروپاییT .natans است. به‌هرحال آنچه که همه در مورد آن اتفاق نظر دارند این است که تمام گونه‌های فوق دارای خواص دارویی مشابه می‌باشند.
مشخصات
گیاهی است آبزی، دارای ساقه صاف استوانه‌ای و نازک که شناور در آب است.
برگهای آنکه روی آب شناور هستند تقریبا لوزی‌شکل با گوشه‌های قوسی و دمبرگ دراز که برآمدگی کوچکی در دمبرگ آن دیده می‌شود. ولی برگهای زیر آب به شکل نوارهای نخی شبیه ریشه هستند.
ص: 126
شاه‌بلوط آبی
A
- مقطع گلB - میوهC - میوه به اندازه طبیعی
Trapa natans
گلهای آن سفید است. از نظر علمی گیاهی است یکساله ولی با توجه به شرایط زندگی در آب چند ساله می‌شود. میوه آن خشبی دارای 4 شاخ که انتهای شاخه به نوک تیزی ختم می‌شود. برای تکثیر دانه آن را در مهرماه یا اواخر زمستان در زیر آب در مرداب یا استخر و محلی که قصد تکثیر آن را دارند در جایی داخل توربها و گیاهان پرپشت آبی قرار می‌دهند. گیاهی که از این دانه می‌روید در تابستان گل خواهد کرد. برای برداشت میوه آن باید به محض رسیدن میوه‌ها اقدام به چیدن کرد، زیرا به علت وزن سنگینی که دارند پس از رسیدن جدا شده و در آب افتاده به قعر آب می‌روند که یافتن آن مشکل است.
این گیاه در اروپا، آسیا و در ایران می‌روید. در هندوستان در تمام مناطق هند در اغلب آب‌بندها دیده می‌شود. در ایران در آبهای راکد شمال ایران در گیلان در مرداب میان پشته و در مازندران بین بابلسر و نوشهر و در سواحل دریا در هر نقطه که آب به صورت راکد راه یافته باشد، این گیاه به شکل توده درهمی از شاخه و برگهای آن دیده می‌شود.
ص: 127
ترکیبات شیمیایی
در مغز تخم گونهTrapa bicornis که خواص مشابهی با این گونه دارد انزیم دکستروژنیک آمیلاز[159] یافت می‌شود [آگاروال .
خواص- کاربرد
در هندوستان از مغز میوه آن به عنوان مبرّد برای قطع اسهال و رفع اختلالات صفراوی می‌خورند. در چین مغز میوه آن را خام مصرف نمی‌کنند و معتقدند که لوله‌های هاضمه را خراش می‌دهد (شاید به این علت که در آبهای آلوده می‌روید) و مغز آن را پخته و برای کاهش تب و آفتاب‌زدگی به کار می‌برند [استوارت . از گلها و از پوست میوه آن به عنوان قابض در موارد زکام و قطع ترشحات آن استفاده می‌شود [استوارت . در هند و چین میوه بو داده و سرخ‌شده آن را برای کاهش تب و سردرد تجویز می‌کنند [کروست و پتلو]. از دم‌کرده پوست میوه به عنوان تونیک برای معالجه ضعف و کاهش تب می‌خورند [می‌نات و پتلو]. مغز میوه آن داروی مؤثری برای اسهال است [دراگن درف . در مورد مصرف میوه، اتفاق نظر است که مغز آن را باید پخت یا سرخ کرده و یا بو داد و بعد مصرف کرد.
ص: 128
اشوارک
اشاره
درختچه کوچکی است که نام محلی آن در جنوب ایران در بلوچستان «اشوارک» و «یشوارک» است. گیاهی است از خانوادهApocynaceae نام علمی آنRhazya stricta Dcne . می‌باشد.
مشخصات
درختچه‌ای است کوتاه بلندی آن تا 1 متر. برگهای آن چرمی، ضخیم، دراز، بیضی و از دو طرف باریک است. درازی آن به‌طور متوسط 10- 7 سانتی‌متر و پهنای آن در قسمت وسط برگ 2- 1 سانتی‌متر است. گلهای آن سفیدرنگ و کمی معطّر می‌باشد. میوه آن به طول 6 سانتی‌متر و عرض 5/ 0 سانتی‌متر که در آن دانه‌های درازی به طول یک سانتی‌متر قرار دارند.
این گیاه در هندوستان، افغانستان، عربستان و ایران انتشار دارد. در ایران در جنگلهای منطقه نیم‌حارّه جنوب شرق بین چاه‌بهار، نیک‌شهر، ایرانشهر و سراوان دیده می‌شود.[160]
معارف گیاهی ؛ متن‌ج7 ؛ ص129
ص: 129
اشوارک
ترکیبات شیمیایی
در گیاه وجود آلکالوئید رازین 161] و یک آلکالوئید کم‌اهمیت‌تر به نام رازیدین 162] تأیید شده است.]S .G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
برگهای گیاه تلخ و تونیک است. در هند شیره برگهای گیاه را مخلوط با شیر به کودکان می‌دهند برای رفع ناراحتی جوشهای کوچکی که در موقع بیرون آمدن
ص: 130
دندانها در لثه کودکان می‌زند مفید است. دم‌کرده برگهای گیاه برای رفع ناراحتی جراحت حلق و گلو و در موارد تبهای کم نافع می‌باشد. از میوه و برگهای آن نیز برای رفع جوش، کورک و همچنین تاولهای کوچک دهان و لثه‌ها استفاده می‌شود.
خوردن دم‌کرده میوه و برگهای آن برای تسکین روماتیسم و دردهای مفصلی مزمن اثر مفید دارد.]G .I .M .P[ .
ص: 131
شاستاروسون
اشاره
گیاهی است که انواع آن با اسامی مختلف در ایران نامیده می‌شوند. به فارسی گونه‌ای از آن را «شاستاروسون» و گونه دیگر آن را در بلوچستان «ماشناوارا» نامند. به فرانسویStatice و به انگلیسیThrift گفته می‌شود. از خانوادهPlumbaginaceae و نام علمی چند گونه آنکه در طب سنتی مستعمل است عبارت است از:
1.Statice aegyptiaca Pers . که مترادف آنS .thouini Viv . وLymonium thouini (Viv .) Kuntze و ... می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است یکساله، کوتاه، برگهای آن مانند تمام گونه‌های این جنس به‌طور گروهی از ریشه خارج می‌شوند. گلهای آن زرد می‌باشد. این گیاه در ایران در جنوب و جنوب غربی در منطقه دالکی، میاندشت، در مناطق مرزی ایران و عراق در دارملّا، و در برازجان نزدیک بوشهر دیده می‌شود. در افغانستان، مصر و هندوستان نیز می‌روید.
در مدارک هندی وجود آن را در منطقه بلوچستان نیز گفته‌اند.
2..Statice cabulica Boiss . این گیاه در بلوچستان با نام محلی «ماشناوارا» شناخته می‌شود. نام هندی آن نیز «ماشناوارا» می‌باشد.
گیاهی است یکساله برگهای آن گروهی ریشه‌ای و بلندی گیاه 90- 30 سانتی‌متر.
گلهای آن کمی پوشیده از کرک است و در بلوچستان می‌روید. در هند نیز انتشار دارد.
ص: 132
دو نوع از شاستاروسون
Statice pyramidal Statice eleve
B
- مقطع گلA - گل
3.Statice nuda Boiss .et Buhse که مترادف آنStatice fischeri Trautv . می‌باشد. این گیاه را به فارسی «شاستاروسون» می‌نامند.
گیاهی است چندساله با ساقه‌های نسبتا چوبی و ضخیم. برگهای آن ریشه‌ای و به طور گروهی از ناحیه ریشه خارج می‌شوند و خیلی زود خشک می‌شوند. گلهای آن کوچک، فشرده و خوشه‌ای در انتهای ساقه‌های گل‌دهنده به رنگهای قهوه‌ای و سفت و چغر و پوشیده از کرک است. این گیاه در ایران در منطقه البرز و در مناطق مرکزی ایران در اطراف کاشان دیده می‌شود.
4.Statice sinensis Gir . یاLimonium sinensis (Gir .) O .Ktze . که در چین می‌روید.
ص: 133
گونه‌های زینتی از این گیاه نیز پرورش داده می‌شوند و بیشتر در اروپا بخصوص در فرانسه کاشته می‌شوند. تکثیر آنها با کاشت دانه آنها صورت می‌گیرد از جملهStatic armeria با گلهای ارغوانی مایل به قهوه‌ای که به فرانسوی در مکالمه عوام با اسامیGazon d'Olympe وGazon d'Espagne نامیده می‌شود وStatice pyramidal با برگهای پهن و درشت ریشه‌ای و با گلهای آبی زیبا، و در آخرStatice eleve با گلهای قرمز صورت و قفائی که همه چند ساله می‌باشند.
خواص- کاربرد
از برگهای گونه‌های مختلف فوق برای تقویت معده، تسکین درد معده، کاهش تب استفاده می‌شود. در چین نوع چینی آن را به عنوان تب‌بر و قاطع خونریزی و خونساز و تصفیه‌کننده خون به کار می‌برند.
ص: 134
کاملیا
اشاره
درختچه‌ای است زینتی با گلهای درشت و زیبا که به فارسی نیز با نام خارجی آن «کاملیا» شناخته می‌شود. باغبانها نیز به آن «گل کاملیا» می‌گویند. به فرانسوی به آنCamellia ,Camelia وCamelia du japon و به انگلیسیCamellia وCommon camellia گویند. گیاهی است از خانوادهTheaceae و سابقاTernstroemiaceae نام علمی آنCamellia japonica L . و مترادف آنThea japonica (L .) Baill . می‌باشد. نوع پرورشی آن با گلهای پرپر درشت بسیار زیبا معمولا هیبرید است.
مشخصات
کاملیا درختچه‌ای است همیشه سبز و ناخزان، برگهای آن به رنگ سبز تیره، چرمی، برّاق، تخم‌مرغی نوک‌تیز و متناوب. گلهای آن درشت به رنگ سفید، سرخ و صورتی که در بهار ظاهر می‌شوند. تکثیر آن از طریق خوابانیدن شاخه در هوای آزاد و یا گرفتن قلمه و کاشت آن در اواخر تابستان است. سایه آفتاب را دوست دارد و ریشه‌های آن نباید هیچ‌وقت در باتلاق و جاهای خیلی مرطوب و یا در جاهای خیلی خشک و بی‌آب واقع شود.
این گیاه بومی تایوان است و تا جنوب ژاپن در جنوب کره انتشار دارد. در چین و ژاپن کاشته می‌شود. به مناطق جنوب اروپا و مناطق آسیا نیز وارد شده و کاشته
ص: 135
کاملیای ژاپنی
می‌شود. در زمستانهای مناطق سرد باید در دوران سرما در گلخانه باشد. در ایران به عنوان درختچه زینتی پرورش داده می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه‌های گیاه آرابینوز[163]، رامنوز[164]، تئاساپونین 165] و کاملین 166] یافت می‌شود [روا]. در مغز تخم یا مغز دانه آن روغنی وجود دارد که دارای
ص: 136
اسیدهای چرب مختلف می‌باشد [ولث اف ایندیا]. کاملین یک گلی‌کوزید است که در مغز دانه کاملیا وجود دارد و در برخی موارد از نظر خواص جانشین دیژیتالیس می‌شود و به عنوان جزئی از اجزاء داروهای قلبی به کار می‌رود [روا]. در ژاپن روغن دانه‌های آن دارو می‌باشد. از این روغن برای درخشان کردن مو استفاده می‌شود و به علاوه جانشین روغن زیتون است [ایچی مورا].
خواص- کاربرد
چینی‌ها در روزگاران کهن درختچه کاملیا و درختچه چای را تحت یک عنوان در کتابPentsao می‌آوردند. و برای هر دو یک نام ژنریک با تلفظCh'a دارند.
جالب است که چای نام ژنریک قدیم چینی برای چای است و این همان لغتی است که با تلفظهای مختلف در ایران و کشورهای مختلف این قسمت از دنیا که با چین ارتباط داشته‌اند، گفته می‌شود. در چین هنوز معمول است که برگهای خشک و گلبرگهای خشک کاملیای ژاپنی را خرد کرده مانند چای دم می‌کنند و می‌خورند و شاید هنوز هم این دو گیاه را یکی می‌دانند ولی به‌هرحال خواص طبی این دو گیاه خیلی به هم شبیه است.
در چین از گلبرگهای قرمز گیاه [استوارت ، از غنچه‌های گل آن [روا] و از گلهای آن [ایشی دویا]. به صورت جوشانده برای معالجه و قطع اخلاط خونی 167] که از ریه خارج می‌شود در قطع سایر انواع خونریزی‌های داخلی استفاده می‌شود. این دارو قابض، ضد خونریزی است [لو] و تونیک است [هو]. گلبرگها و گلهای آن را خشک کرده و خرد نموده به صورت گرد درآورده و با روغن کنجد مخلوط و به صورت مرهم در موارد سوختگی پوست از آب یا آتش روی پوست می‌مالند [لو استوارت .
در ژاپن از روغن تخم یا دانه‌های آن به موی سر می‌مالند و در برخی موارد جانشین روغن زیتون است [ایچی مورا].
ص: 137
سوسن
اشاره
به فارسی «سوسن» و «گل سوسن» و به فرانسوی به‌طور کلیLis و به انگلیسیLily گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهLiliaceae و دارای گونه‌های مختلفی است که به طور وحشی می‌رویند و ارقام پرورشی نیز دارند که در گلکاری بسیار مورد توجه می‌باشند. نام علمی معروف‌ترین آنها که در طب سنتی به عنوان دارو مستعمل می‌باشند عبارت‌اند از:
1..lilium tigrinum Ken -Gawl . این سوسن به فرانسویLis tigre و به انگلیسیTiger lily ,Ogre lily وCrumple lily گفته می‌شود.
این سوسن دارای پیاز سفید شلجمی شکل و پهن است که قطر آن در حدود 7 سانتی‌متر است. بلندی گیاه تا 1 متر و ساقه آن پوشیده از موهای کرکی می‌باشد. گلهای آن به رنگ نارنجی مایل به قرمز دارای نقطه‌های کوچک ارغوانی قهوه‌ای است. این سوسن بومی چین و ژاپن است و در سایر نقاط عالم انتشار دارد. در ایران در گلکاری‌ها کاشته می‌شود. از مشخصات این گونه این است که در کنار برگها وصل به ساقه تیره‌رنگ گیاه نیز پیازهای کوچکی(Bulbille) می‌روید و تکثیر آن از طریق کاشت این پیازهای کوچک نیز با مراقبتهای زراعی خاص امکان‌پذیر است.
2.Lilium monadelphum M .B . است و واریته‌ای از آن به نامL .monadephum var szovitsianum می‌باشد که مترادف آنL .szovitsianum است.
ص: 138
دو رقم سوسن
2- سوسن منقّط
Lilium tigrinum
1- سوسن گل دراز
Lilium longifolium
این سوسن دارای پیاز تخم‌مرغی زردرنگ است و گلهای آن زرد گوگردی کوچک با گلبرگهای کمی خمیده، پوشیده از نقطه‌های ریز قهوه‌ای قرمز، بلندی گیاه 8/ 1- 2/ 1 متر می‌باشد. این سوسن اگر در مناطق بدون سرمای زمستان کاشته شود، لازم است که از خاک بیرون آمده و مدت 8 هفته در سردخانه نگهداری شود تا دوران استراحت گیاهی را سرکند و برای رشد و گل دادن بقیه سال آماده شود.
این سوسن بومی قفقاز است. در ایران نیز به‌طور وحشی در کوه جلفک گیلان در شمال ایران دیده می‌شود. تکثیر آن با کاشت قسمتی از پیاز و یا با کاشت ورقه‌های گوشتین پیاز آن امکان‌پذیر است.
3..Lilium martagon L . این سوسن به انگلیسیMartagon lity وTurk's cap lily وTurban lily و به فرانسویLis martagon گفته می‌شود.
ص: 139
سوسن مارتاگون
Lilium martagon
سوسن سفید
Lilium candidum
گلهای آن به رنگ قرمز شرابی مایل به ارغوانی، قسمتی از گلبرگها سفید با لکه‌های منظم به رنگ ارغوانی و قهوه‌ای. پیاز آن زردرنگ است. بلندی گیاه 2- 1 متر با ساقه‌های به رنگ سبز تیره است. گلهای آن دارای بوی نامطبوعی می‌باشد که در تابستان ظاهر می‌شوند. تکثیر آن با کاشت پیازهای کوچکی که در اطراف پیاز اصلی بیرون می‌آیند انجام می‌شود. در مراکز تحقیقات برای به دست آوردن ارقام جدید از تخم آن نیز استفاده می‌کنند. این گل در تمام اروپا و آسیا انتشار دارد و در سایر مناطق دنیا نیز کاشته می‌شود.
4. سوسن سفید به نام علمی.Lilium candidum L . این سوسن را به انگلیسیBourbon lily وMadonna lily وWhite lily و به فرانسویLis candide وLis blanc گفته می‌شود.
ص: 140
گلهای آن درشت، سفید و خیلی معطّر است و معمولا در گروههای 8- 6 تایی ظاهر می‌شود. پیاز آن تخم‌مرغی و زردرنگ است، بلندی بوته آن 8/ 1- 2/ 1 متر می‌باشد. این سوسن قدیمی‌ترین سوسنی است که شناخته شده و شاید تاریخ شناسایی آن به هزاران سال قبل برمی‌گردد. تکثیر آن با کاشت پیازهای کوچکی است که در اطراف پیاز مادر ایجاد می‌شود. اسانس معطّر این سوسن در صنعت عطرسازی مصرف می‌شود.
5.Liliulm lancifolium Thunb . و مترادف آنL .speciosum می‌باشد. به انگلیسیSpeciosum lily و به فرانسویLis specieux گفته می‌شود.
پیاز این سوسن زرد و ارغوانی و قهوه‌ای است. گلهای آن درشت، معطّر است و رنگ متن گلبرگها سفید و در قسمت مرکز گلبرگها لکه‌های وسیع قرمز و نقطه‌های قهوه‌ای وجود دارد. بلندی گیاه 8/ 1- 1 متر است. گلهای آن در اواخر تابستان و اوایل پاییز ظاهر می‌شوند. تکثیر آن نظیر سایر گونه‌ها با کاشت پیازهای کوچک که در کناز پیاز مادر ایجاد می‌شود انجام می‌گیرد. این گل بومی جنوب ژاپن است و از آنجا به سایر مناطق عالم وارد شده است.
ترکیبات شیمیایی
در پیاز اغلب گونه‌های سوسنها آلکالوئید کولشی‌سین 168] مشخص شده است و به علاوه در گونه سوسن سفید ماده‌ای به نام سیلین که شاید نوعی آلکالوئید باشد یافت می‌شود.
خواص- کاربرد
در کره از پیاز گونهL .lancifolium برای پیشگیری ابتلاء به سرفه، آسم و دردهای عصبی استفاده می‌شود [چونگ . به‌طور کلی مسکّن است و برای ناراحتی‌های مجاری ادرار مفید می‌باشد.
در چین و کره فلسها و ورقه‌های گوشتی پیاز گونهL .tigrinum را به عنوان تونیک برای معالجه بیماری‌های ریه به کار می‌برند [و السن، لوئی، ایشی دویا و هو]. در هند و چین برای رفع اختلالات زنانگی توصیه می‌شود [پروت و هریر]. در چین
ص: 141
پیازچه کنار ساقه و برگهای گیاه را در سرکه رقیق خیسانده و برای رفع اختلالات روده‌ای می‌خورند. گلهای خشک آن را با روغن یا الکل مخلوط کرده، مانند پماد به اکزمای بچه‌ها می‌مالند.
گلهای گونه سوسن سفیدL .candidum که معطّر است ضد اسپاسم و ضد تشنج می‌باشد. از اسانس آن برای ساختن عطرهای قوی و تند شرقی استفاده می‌شود. پولن این گلها یعنی گرده تلقیح گل به عنوان ضد صرع مصرف می‌شود. پیاز سوسن سفید قابض، لعابزا، مدّر و برای نرم کردن سینه مفید است و به‌طور کلی نرم‌کننده است. از جوشانده پیاز سوسن در شیر یا در آب برای رفع استسقا می‌خورند. از ضماد آن در استعمال خارجی برای التیام زخمها و التهاب پوست تجویز می‌شود.
در هند برای گونه‌هایL .martagon وL .tigrinum خواص دارویی یکسانی قائل هستند. از پیاز آنها برای برطرف کردن بیماری‌های قلبی و رفع درد در ناحیه قلب و معالجه آنژین سینه‌ای 169] استفاده می‌شود.
ضمنا پیاز گونه‌های فوق برای نرم کردن سینه مفید است و به عنوان مدّر و قاعده‌آور تجویز می‌شود. گلهای آن بادشکن است و برای قوی کردن عضلات مژه‌ها در موارد بیماری آستیگمیا[170] مفید می‌باشد [اشتاین متنر].
در مورد خواص واریته‌های وحشی ایران گزارشی در دست نیست ولی احتمالا خواص گل و پیاز آنها کم‌وبیش شبیه بقیه است.
در چین از گونه‌های سوسن به نامLilium brownii F .E .Br .ex Spae در سطح وسیعی به عنوان دارو استفاده می‌شود. این گونه بومی چین و ویتنام است ضمنا پرورش داده می‌شود. پیازهای گیاه را در ماههای تابستان تا اوایل پاییز برداشت کرده و ورقه‌های پیاز را به عنوان دارو مصرف می‌کنند. معمولا این ورقه‌ها را جدا کرده و خشک نموده و با گوگرد دود می‌دهند. این ورقه‌ها خاصیت مسکّن و تونیک دارد و مخصوصا برای تسکین سرفه و ناراحتی‌های ریه تجویز می‌شود، ضمنا برای ناراحتی‌های مجاری ادرار نیز مفید است [چونگ یائوچی . آقای دکتر لوئی این دارو را مسکّن اعصاب می‌داند و برای معالجه بیماری‌های ریه، سنگینی گوش، گوش‌درد و
ص: 142
ناراحتی‌های اعصاب تجویز می‌نماید. ضمنا برای بیماری پایی هو[171] که بیمار مبتلا به آن نمی‌تواند آرام بگیرد نیز توصیه می‌شود. دکتر استوارت معتقد است که به علاوه بادشکن و نرم‌کننده سینه می‌باشد و برای تسکین دردهای عصبی پس از وضع حمل مفید است و در استعمال خارج نیز برای زخم و ورم نافع است. گلهای آن را خشک کرده و گرد آن را با روغن یا الکل مخلوط و روی تاولهای بچه‌ها و یا روی بریدگی و کوفتگی می‌اندازند. استوارت ضمنا معتقد است که از پیازچه‌هایی که کنار شاخه‌ها و برگهای این سوسن درمی‌آید پس از اینکه در سرکه رقیق خیس شد برای ناراحتی‌های روده‌ای مصرف شود، بسیار نافع است.
ص: 143
کریا
اشاره
به فارسی باغبانها آن را مانند نام خارجی آن «کریا» نام می‌برند. به فرانسویKerrie و باغبانهای فرانسوی با نامهایCorete du japon وCorchorus du japon یاSpiree du japon می‌شناسند. به انگلیسیJapanese rose ,Kerria وCorchorus وJew's mallow گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده گل سرخRosaceae نام علمی آنKerria japonica (L .) DC . و
Kerria japonica( L. )DC. var pleniflora Witte.
و مترادفهای آنRubus japonicus L .،Corchorus japonicus Thunbg . می‌باشد.
نام این گیاه به افتخارWilliam kerr که شکل ساده این گل را در سال 1804 شناسایی و معرفی نموده نامگذاری شده است و شکل دوبل یا پرپر آن(Plena) از سال 1700 در اروپا شناسایی شده است.
مشخصات
کریا از گلهای زیبا و قشنگ است. مبدأ و منشای اولیه آن چین می‌باشد. بعدا به سایر نقاط عالم رفته و کاشته شده است. در ایران نیز کاشته می‌شود. درختچه کوچکی است با شاخه‌های افراشته، بلندی گیاه 2- 8/ 1 متر، برگها به رنگ سبز چمنی، متناوب، تخم‌مرغی و نیزه‌ای و برگهای شاخه‌های گل‌دهنده خیلی پهنتر از برگهایی است که در سایر شاخه‌ها می‌رویند. گلهای آن کوچک، زرد طلایی و زیبا که در
ص: 144
شاخه کریای ژاپنی با گل
اواسط بهار ظاهر می‌شود و تا اواسط تابستان اغلب دوام دارد. تکثیر آن از طریق کاشت قلمه و یا از طریق خوابانیدن شاخه‌های نرم آن صورت می‌گیرد.
خواص- کاربرد
در چین جوشانده‌ای از سرشاخه‌های گلدار و نازک گیاه تهیه کرده و مخلوط با عسل برای تسکین سرفه می‌خورند [هو]. به علاوه از تمامی گیاه در موارد بیماری‌های زنانگی استفاده می‌شود [استوارت .
ص: 145
لوبیای سودانی
اشاره
به فارسی «لوبیای سودانی» و «نخود قرمز هندی» گفته می‌شود و نام محلی آن در بلوچستان ایران «ارخار» است. به هندی «ارحار» گفته می‌شود. به فرانسویAmbrevade وCajan و به انگلیسیCongo pea ,Cajan pea ,Pigeon pea ،Red gram وAlverja وAlberga نامیده می‌شود. گیاهی است از خانوادهLeguminosae تیرهPapilionaceae نام علمی آنCajanus cajan (L .) Millsp . و مترادف آنCajanus indicus Spreng . و ... می‌باشد.
سابقا در مدارک طب سنتی چین نامCajanus flavus DC . یاC .indicus Spreng . یاC .Cajan (L .) Millysp . را برای گیاه دیگری که حالا به نامSophora subprostrata Chun Chen نامیده می‌شود اختصاص می‌دادند. به‌هرحال خواص آنها را یکی می‌دانند.
مشخصات
درختچه‌ای است با شاخه‌های شیاردار پوشیده از کرک ابریشمی. برگهای آن دارای سه برگچه، دراز، نیزه‌ای، ریز و ناصاف و پوشیده از کرک ابریشمی و دارای لکه‌های کمی برآمده است. گلهای آن اغلب به رنگ کم‌وبیش ارغوانی، دارای دمگل دراز. میوه آن به شکل کپسول دارای غلافی راست که از دو طرف باریک می‌شود و داخل غلاف به چند خانه تقسیم می‌شود که در هر خانه یک دانه قرار دارد.
ص: 146
معمولا 5- 3 دانه در هر غلاف وجود دارد. این گیاه در سرتاسر هندوستان کاشته می‌شود و میوه آن مانند نخود و نخود سبز به مصرف خوراک می‌رسد. در ایران در بلوچستان می‌روید.
ترکیبات شیمیایی
در دانه‌های لوبیای سودانی دو گلوبولین 172]، کاجانین 173] و کونکاجانین 174] مشخص شده است G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که از پوست دانه‌های لوبیا سودانی یک انزیم به نام انزیم اورآز[175] جدا شده است [تات پرادان .
خواص- کاربرد
در هند از برگها و دانه‌های له‌شده و آردشده گیاه خمیری درست می‌کنند که آن را گرم کرده و روی پستان برای کاهش ترشح شیر می‌اندازند. در هند و چین دانه گیاه را به عنوان ضد سرفه، قابض و مدّر مصرف می‌کنند [فوکود و پتلو]. پتلو در کتابش در صفحه 269 می‌نویسد که از برگهای خشک گیاه اغلب برای معالجه و رفع سنگ در بدن و تسکین لومباگو مصرف می‌شود. در شبه‌جزیره مالایا از جوشانده یا دم‌کرده برگهای آن در برخی موارد برای رفع ناراحتی‌های پشت، کمر و بند آوردن اسهال استفاده می‌شود. اگر کمی نمک داخل برگهای له‌شده آن کرده و بخورند برای قطع سرفه مفید است. اگر از عصاره برگهای آن چند قطره در گوش بچکانند برای رفع درد گوش نافع است [برکیل و هانیف و برکیل . در اندونزی برگهای له‌شده گیاه را روی تاولهای خارش‌دار پوست می‌اندازند تسکین می‌دهد و همچنین برای فروکش کردن تبخال روی آن می‌گذارند [وان دربرگ و فایدهین . دانه‌های گیاه منبع غنی ویتامینB است [هرمائو سپولودا]. اگر دانه‌های آن به‌طور خام به مقدار زیادی خورده شود، خواب‌آور است [برکیل .
در هر 100 گرم از دانه‌های لوبیای سودانی مواد زیر موجود است.
1. دانه‌ه‌های نارس و سبز: آب 5/ 69 گرم، پروتئین 2/ 7 گرم، چربی 6/ 0 گرم،
ص: 147
هیدرات کربن 18 گرم، خاکستر 4/ 1 گرم، کلسیم 42 میلی‌گرم، فسفر 127 میلی‌گرم، آهن 6/ 1 میلی‌گرم، سدیم 5 میلی‌گرم، پتاسیم 552 میلی‌گرم، ویتامینA 140 واحد بین المللی، تیامین 4/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 17/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 2/ 2 میلی‌گرم و ویتامینC 39 میلی‌گرم.
2. دانه‌های رسیده و خشک: آب 8/ 10 گرم، پروتئین 4/ 20 گرم، چربی 4/ 1 گرم، هیدرات کربن 56 گرم، خاکستر 7/ 3 گرم، کلسیم 107 میلی‌گرم، فسفر 316 میلی‌گرم، آهن 8 میلی‌گرم، سدیم 26 میلی‌گرم، پتاسیم 981 میلی‌گرم، ویتامینA 80 واحد بین المللی، تیامین 32/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 16/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 3 میلی‌گرم و ویتامینC صفر.
ص: 148