بگونیا
اشاره
به فرانسویBegonie وBegonia و به انگلیسیBegonia گفته می‌شود. نام آن به افتخارMichel Begon (1710- 1638) دانشمند فرانسوی گذارده شده است.
گیاهی است از خانوادهBegoniaceae دارای گونه‌های متعددی است و متجاوز از 400 گونه دارد، تعدادی از آنها به عنوان گیاه زینتی در گلکاری معمول است، نظیرBegonia tuberosa ,Begonia rex وBegonia semperflorens و تعداد زیادی از هیبریدهای آنها و تعدادی از گونه‌های این گیاه نیز در طب سنتی کاربرد دارویی دارند که معروف‌ترین آنها که به‌طور گسترده‌ای مستعمل هستند عبارت‌اند از:
1.Begonia evansiana Andr . و مترادف آنB .discolor Ait . مستعمل در چین و ژاپن.
2.Begonia fimbristipula Hance مستعمل در چین.
3.B .isoptera Dryand . مستعمل در شبه‌جزیره مالایا.
4.B .oblongata Merr . مستعمل در فیلیپین.
5.B .augustae Irmsch . مستعمل در گینه جدید.
6.B .rex Putzeys بیشتر مستعمل در هند.
مشخصات کلی
بگونیا گیاهی است گلدانی کوتاه در بعضی گونه‌ها در زمستان ساقه‌های آن هر سال
ص: 149
بگونیا معمولی (همیشه با گل)
از بین می‌رود و از غده چند ساله زیرزمینی آنکه در خاک باقی می‌ماند، در بهار سال بعد مجددا ساقه جدیدی می‌روید و در برخی دیگر گونه‌ها حتی در زمستان هم گلهای خود را حفظ می‌کند و برگهای آن زبر، پهن، نوک‌تیز، دندانه‌دار و در بعضی گونه‌ها ریز ارّه‌ای و در برخی گونه‌ها مانندB .rex دندانه‌ها پهن و موجی.
رنگ برگها قهوه‌ای تیره یا مخلوط قهوه‌ای و قرمز و زرد روشن است. گلها عموما صورتی و قرمز هستند و در مورد بگونیا غده‌ای هیبرید گلها درشت پرپر به رنگهای قرمز آتشی، زرد، قفایی و ... می‌باشد. تکثیر بگونیا از طریق قلمه و یا پاجوشهایی که در کنار ساقه اصلی ایجاد می‌شود انجام می‌گیرد. در فصل رویش آب زیادی احتیاج دارد. بگونیا در مقابل سرما نامتحمل است و در مناطق با زمستان سرد باید در گلخانه باشد. بگونیاهای غدّه‌ای از طریق کاشت غده آنها نیز تکثیر می‌شود و در مناطق با مراکز وسیع باغبانی و یا مراکز تحقیقات این نوع بگونیاها با کاشت بذر تکثیر می‌یابد.
ص: 150
بگونیا غده‌ای هیبرید
خواص- کاربرد
در هند بگونیا رکسB .rex را از نظر خواص جانشین ریواس می‌دانند. شیره گیاه برای زالو سمّی است.
در چین و ژاپن بگونیا گونهB .evansiana را برای تقویت معده مفید می‌دانند.
بچه‌ها معمولا اغلب دوست دارند که برگهای آن را بخورند و باید مراقب بود چون در اغلب موارد برای بچه‌ها اثر مسمومیت ایجاد می‌کند [کاریونه و کیمورا]. در هند و چین ریشه بگونیای یادشده را به عنوان مدّر و برای افزایش شیر و به عنوان مسهل می‌خورند [پروت و هریر]. در چین جوشانده بگونیای گونهB .fimbristipula را برای معالجه سل تجویز می‌کنند [چون چون . در شبه‌جزیره مالایا گونهB .isoptera را له کرده به صورت ضماد روی طحال متورم و بزرگ‌شده می‌اندازند [برکیل و هانیف .
در فیلیپین از برگهای گونهB .oblongata به عنوان تریاق و ضد سم در موارد
ص: 151
مسمومیتهای ناشی از خوردن گیاهDioscorea hispida که گیاهی است سمی، می‌خورند. در گینه جدید شیره برگهای بگونیای گونهB .augustae را به بدن در محلی که خارش دارد می‌مالند خارش را تسکین می‌دهد. و برگهای بگونیا را گرم کرده و به پشت و کمر می‌مالند که درد را تسکین دهد.
بگونیا رکس
B
- میوهA - چند گل
ص: 152
آگاو
اشاره
به‌طور کلی باغبانها در ایران انواع آن را «آگاو» می‌نامند. به فرانسویAgave وAgave و به انگلیسیAmerican aloe ,Agave وMaguey (به گیاه و به فیبری که از آن می‌گیرند) گفته می‌شود. در کتب قدیم به عربی آن «صبّاره» و «الصبر الامریکی» آورده می‌شود. در بلوچستان ایران گونه‌ای از آن می‌روید که نام محلی آن «کوواربوتی» می‌باشد. گیاهی است از خانوادهAmaryllidaceae دارای گونه‌های متعدد و مختلفی است که نام معروف‌ترین آنها عبارت‌اند از:
1.Agave americana L . که بومی مکزیکو می‌باشد و در مناطقی از آسیا نیز می‌روید.
2..Agave vera -cruz Mill .. این گونه هندی است در اغلب مناطق هند می‌روید.
در ایران نیز در بلوچستان در نصیرآباد دیده می‌شود و نام محلی آن کوواربوتی می‌باشد.
3.A .angustifolia Haw . و مترادف آنA .flavovirens joeq . از گونه‌های پرورشی است که کاشته می‌شود.
4.Agave sisalana Perr . می‌باشد. این گیاه نیز هندی است و به انگلیسی آن راIndian agave وSisal گویند.
5..Agave cantala roxb . این گیاه نیز هندی است و در بمبئی آن را صبر یعنیAloe می‌نامند.
ص: 153
آگاو آمریکائی
B
- مقطع گلA - گل
آگاو چون ظاهرا کمی شبیه گیاه صبر است در برخی مناطق دنیا از جمله در بمبئی به آنAloe گویند که بدیهی است صحیح نیست.Agavos یونانی است و به معنای تحسین‌آمیز است و علت انتخاب این نام برای این گیاه شاید این باشد که گیاه بزرگ تحسین‌برانگیزی است و وقتی به گل می‌نشیند واقعا زیبا و دیدنی می‌شود.
مشخصات
گیاهی است معمولا بدون ساقه. برگهای آن ریشه‌ای است یعنی به‌طور گروهی مستقیما از ریشه خارج می‌شوند. برگها بزرگ، پهن، دراز به طول تا 2 متر، ضخیم گوشتی، زیر برگها محدّب و برآمده و روی برگها مقعر، به رنگ سبز خاکستری است.
ص: 154
آگاو با الیاف خشن
Henequen
A
- گلB - برگ
کناره برگها دارای تیغهای تیز، خیلی محکم و خمیده به رنگ قهوه‌ای مایل به سیاه می‌باشد. گلهای آن به رنگ زرد مایل به سبز متعدد در اطراف محور شاخه گل‌دهنده که از وسط برگها بیرون می‌آید، قرار دارند. طول محور گلها در بعضی گونه‌ها 9- 8 متر می‌رسد.
در گیاه آگاو معمولا آرایش گلهای آن پس از چندین سال ظاهر می‌شود شاید پس از 40- 30 سال. سابقا معتقد بودند که در برخی گونه‌ها پس از یک قرن ظاهر می‌شود و پس از آن معمولا گروه برگهای گیاه از بین می‌رود.
تکثیر آگاو از طریق کاشت یا جوشهای نزدیک ریشه آن صورت می‌گیرد.
جاهای آفتابی را دوست دارد و در مناطقی که زمستان یخبندان دارد باید در پناه
ص: 155
گذارده شود.
آگاو بومی هند و مکزیک است و در مناطق گرم آسیا و آمریکا انتشار دارد. در ایران گونه‌ای از آن به‌طور وحشی در بلوچستان در باغهای نصیرآباد می‌روید و در باغبانی نیز به عنوان گیاه زینتی پرورش داده می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
در برگهای گونه آگاو آمریکایی که در هند می‌روید طبق مطالعاتی که شده در حدود 065/ 0 درصد ماده هکوژنین 176] یافت می‌شود. در گزارش دیگری در مورد تجزیه گونهA .cantala آمده است که برگهای گیاه دارای استروئید ساپوژنین 177] و هکوژنین می‌باشد.
ماده هکوژنین را از باقیمانده برگهای گیاه پس از اینکه فیبرSisal از آن گرفته شد، به دست می‌آورند.Sisal یک لغت مکزیکی است و به الیاف محکمی گویند که از برگهای گیاه آگاو گرفته می‌شود و در نساجی و صنعت طنابسازی و نظایر آن کاربرد دارد. در ضمن به خود گیاه نیز سینرال گفته می‌شود. در برگهای گیاه همچنین ساپوناز[178] وجود دارد.
در گزارش دیگری آمده است که در تجزیه گیاه گونه.A .sisalana از تفاله باقیمانده برگها پس از اینکه الیاف برگها جدا شده است ماده هکوژنین به دست می‌آید. هکوژنین در داروسازی برای ساختن کورتیزون 179] و هورمونهای جنسی 180] به کار می‌رود. هکوژنین منبع غنی از استروئیدها[181] می‌باشد.
در ریشه برخی از آگاوها از جمله در ریشهA .rigida نوعی قند به نام آگاوز[182] به فرمول خامC 21 H 22 O 11 ، ساپونین، رزین و ... وجود دارد.
ص: 156
خواص- کاربرد
در تفاله برگهای چند گونه از آگاوها پس از اینکه الیاف آن برای مصارف صنعتی جدا شد، ماده هکوژنین وجود دارد که استخراج می‌شود. هکوژنین برای ساختن کورتیزون و هورمونهای جنسی به کار می‌رود. از نظر مصارف صنعتی به‌طور کلی دو نوع از آگاو بیشتر مورد توجه است. یکی گونهA .sisalana یاA .rigida می‌باشد که بیشتر از نظر تهیه الیاف خشنSisal یا به لغت دیگر فرانسویHenequen به کار می‌رود. گونه دیگرA .heteracantha می‌باشد که از آن الیاف نازکتر ولی درعین‌حال محکم به نامIxtle یاCrin de Tampica نامHenequen به واریته‌ای از این گونه که اختصاصا برای استخراج الیاف خشن به کار می‌رود نیز گفته می‌شود. گونهA .sisalana فاقد تیغهای کنار برگها می‌باشد و استخراج الیاف آن آسانتر و راندمان بیشتری دارد. با توجه به مصارف یادشده آگاو اصولا از گیاهان لیفی و نساجی محسوب می‌شود.
برداشت برگها معمولا در تابستان انجام می‌گیرد. برگها دراز، سفت و قوی است.
ابتدا الیاف آنها با وسیله مخصوص الیاف‌گیری خارج می‌شود. الیاف گرفته شده، شسته شده و برای اینکه تمام مواد خارجی گیاهی از الیاف گرفته شود، کوبیده شده و شانه می‌شود و پس از آن مجددا چندین بار در آب شسته می‌شود و برای سفید شدن آن را در آفتاب پهن می‌کنند.
ساقه آگاو دارای شیره شیرینی است که پس از گرفتن شیره، آن را تبخیر و تغلیظ نموده به شکل شربت شیرین غلیظی به نام عسل ماگی 183] در بازار عرضه می‌نمایند.
برگهای سیزال سبز نیز دارای مواد قندی است که از آن استخراج می‌شود. به‌طور متوسط از هر 500 برگ 140 کیلوگرم الیاف فیبر خشک شده و از 2800- 2700 کیلوگرم پولپ یعنی قسمت گوشت‌دار برگ در حدود 150 کیلوگرم قند به دست می‌آورند.
در چین از گیاه آگاو آمریکایی برای تهیه حشره‌کش استفاده می‌شود [چونگ کوئوتو نونگ یائوچی . در هند از ریشه آگاو گونه آمریکایی به عنوان مدّر، معرّق و ضدعفونی‌کننده استفاده می‌شود. و شیره برگهای آن ملیّن، مدّر و قاعده‌آور است و در موارد کمبود ویتامینC داروی مفیدی است. در هند و چین از شیره برگها به عنوان ملیّن
ص: 157
و مدّر استفاده می‌شود [فوکود]. و مغز گیاه در استعمال داخلی به عنوان ضد تب در استعمال خارجی و برای ضد عفونی کردن و التیام زخم مصرف می‌شود [می‌نات و پتلو].
در مورد گونهA .angustifolia که گونه پرورشی است از شیره برگهای آن برای تسکین دندان‌درد و ناراحتی چشم استفاده می‌شود [پروت و هریر].
بومی‌های محل رویش آگاو از شیره برگهای آگاو برای تهیه یک آشامیدنی تخمیری استفاده می‌کنند به نامPulque که تازه آن طعم آشامیدنی تهیه شده از سیب را می‌دهد کهCidre نامیده می‌شود.
ص: 158
مزرعه بزرگ آگاو در مکزیک
ص: 159
رشگک
اشاره
به فارسی «رشگک» گویند. در بعضی از کتب با نام «علف خونی» ذکر شده و در شیراز گونه‌ای از آن را «قیطره» می‌نامند. به فرانسویPimprenelle وPimprenelle sanguisorbe و به انگلیسیBurnet گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهRosaceae دارای دو گونه معروف است که از نظر خواص دارویی با کمی اختلاف باهم شبیه هستند، نام علمی و مشخصات آنها عبارت است از:
1. رشگک درشت، به فرانسوی
Sanguisorbe, Grande pimprenelle officinale
وPimprenelle officinale و به انگلیسیBurnet وGreat burnet گفته می‌شود. نام علمی آنSanguisorba officinalis L . و نامهای مترادف آنS .carnea Fischer . وPoterium officinale Benth .Hook . می‌باشد.
مشخصات
رشگک درشت گیاهی است چند ساله بلندی آن 100- 40 سانتی‌متر حتی تا 5/ 1 متر نیز می‌رسد. ساقه زیرزمینی آن دراز و خزنده، ساقه هوایی آن افراشته و کم‌شاخه و خیلی کم‌برگ. برگهای آن دارای 15- 7 برگچه قلبی شکل دندانه‌دار.
رنگ زیر برگها سبز تیره مایل به آبی است. گلها به رنگ ارغونی تیره است.
این گیاه در مناطق مختلف آسیا و غرب و جنوب چین و ژاپن انتشار دارد. در ایران در شمال گیلان، عمارلو، رودبار، امامزاده ابراهیم و دامنه‌های کم‌ارتفاع و
ص: 160
آفتاب‌گیر کته‌چال و در آذربایجان در تبریز می‌روید.
2. رشگک کوچک، به فرانسوی به آن
Pimprenelle, Petite pimprenelle sanguisorbe
وPimprenelle commune و به انگلیسیSmall burnet گویند. نام علمی آنSanguisorba minor Scop . و مترادف آنPoterium sanguisorba L . می‌باشد.
مشخصات
رشگک کوچک گیاهی است علفی کوتاه به بلندی 50- 40 سانتی‌متر. ساقه آن به رنگ سبز مایل به قرمز، برگها مرکب با 15- 7 برگچه دارای دندانه‌های تیز. میوه آن دراز و در دو طرف سه‌وجهی است. این گیاه در مزارع و نواحی مرطوب و سایه‌دار و اراضی بایر مرطوب خصوصا اگر آهکی باشد، در اغلب مناطق نیمکره شمالی می‌روید.
در ایران در فارس در کازرون، آذربایجان در خوی، تبریز، زنجناب، در همدان در شورین و آق‌بلاغ، کرمان، تهران در شمیران و کرج و در دامنه‌های البرز در کوه دشته، پس‌قلعه در ارتفاع 2000- 1500 متر و در کندوان و در شمال در گیلان، عمارلو، کبوترچاک و امامزاده ابراهیم و در ایسپیلی ییلاق دیده می‌شود.
خواص- کاربرد
رشگک درشت علاوه بر ایران در چین نیز می‌روید و از داروهای مفید و مستعمل در چین است. طبق آنچه که در پنتسائو آمده است دانشمندان طب سنتی چین به سبب شباهت زیادی که برگهای این گیاه با برگهای نارون دارد آن را نارون زینتی می‌نامند و عموما دو گیاه رشگک درشت و رشگک کوچک را یک نوع ذکر می‌کنند و از نظر خواص و کاربرد تحت عنوان یک دارو در کتابهای آنها آورده شده است.
ساقه زیرزمینی و ریشه گیاه دراز، خشن، چین‌دار و با الیاف پیچیده، رنگ خارجی آن قهوه‌ای و رنگ داخل آن صورتی و زرد روشن است. طعم آن قابض و کمی تلخ و به عنوان قابض و برای قطع خونریزی و التیام زخم و ضد سم در چین قدیم کاربرد داشته است. معمولا برای دوران پس از وضع حمل زنان و برای رفع مشکلات پس از زایمان تجویز می‌شود. از برگهای آن مانند چای دم‌کرده و
ص: 161
رشگک
Sanguisorbe
A
- گلB - دانه
می‌خورند و معتقدند که برای کاهش تب و خنک کردن مفید است. در کره ریشه آن را که قابض است برای عادی کردن گردش خون می‌خورند [چونگ . در چین از ریشه قرمز آن برای معالجه ناراحتی‌های خونی استفاده می‌شود [روا]. معمولا ریشه گیاه را طی ماههای اردیبهشت تا مهرماه هر موقع که لازم باشد برداشت می‌کنند. ابتدا آن را خشک کرده پس از آن خیس کرده و قطعه‌قطعه می‌نمایند و قطعات خرد شده را با آتش سرخ می‌کنند تا به رنگ سیاه مانند زغال درآید پس از آن در آب سرد آن را سرد می‌نمایند. این قطعات قابض و خنک‌کننده و مبرّد است و برای معالجه اسهال خونی و دردهای روده‌ای نافع می‌باشد. و در استعمال خارجی برای تسکین و رفع سوختگی به کار می‌رود [چونگ یائوچی . مصارف دیگر دارویی آن در چین در موارد اخلاط خونی، ادرار خونی، خونریزی روده‌ها، ترشحات غیر عادی عادت
ص: 162
ماهیانه و ناراحتی‌های پس از زایمان مفید است. محلول آن را به صورت شست‌وشو برای بیماری‌های پوست به کار می‌برند [ایشی دویا]. به علاوه در موارد آبله‌مرغان [چیو]، آبسه، ورم و زخمها نیز مفید است [لو]. برای معالجه سل و متوقف کردن پیشرفت سل نافع و مؤثر است [موزیگ و شرام . از ریشه آن به عنوان کرم‌کش در مورد اطفال نیز استفاده می‌شود [راک .
دم‌کرده یا جوشانده گیاه یا ریشه ممکن است استفاده شود. برای تهیه آن 50- 20 گرم گیاه یا ریشه را در نیم لیتر آب جوش دم می‌کنند و یا در 500 گرم آب می‌جوشانند که فنجان فنجان بتدریج در عرض روز خورده شود.
اگر 5 گرم گیاه خشک را در یک فنجان آب جوش مانند چای دم کنند به این دم‌کرده کمی رازیانه، نعنا و بادرنجبویه اضافه کنند، برای تقویت معده و کمک به هضم غذا بسیار مفید است.
در استعمال خارج جوشانده غلیظ یعنی 60- 50 گرم گیاه خشک در یک لیتر آب، برای حمام و مالیدن روی پوست به کار می‌رود. برگ له‌شده گیاه را برای سوختگی و کوفتگی و ضرب‌خوردگی عضو و یا روی زخمها برای التیام گذارده می‌شود.
برگ آن را مانند سالاد نیم‌پز می‌خورند برای تقویت معده مفید است.
ص: 163
قلقاس
اشاره
در کتب طب سنتی با نامهای «قلقاس» و «قلقاس» آمده است. به فرانسویTaro ,Colocasie antique ,Colocase ,Colocasie (ساقه زیرزمینی آن)،Colocasie des anciens ,Arum colocasie وChou caraibe (برگهای آن) و به انگلیسی
Taro, Egyptian colocasie, Starch coco, Egyptian arum
،Oriental taro وDasheen (نوع چینی آن) گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهAraceae نام علمی آنColocasia esculenta (L .) Schott . و مترادف آنC .antiquorum Schott . وArum colocasia L . می‌باشد.
توضیح: لغتTaro در نیوزیلند به ریشه یک نوع سرخس خوردنی به نامPteris esculenta نیز گفته می‌شود.
مشخصات
قلقاس گیاهی است علفی چندساله بدون ساقه مشخص. برگهای آن کامل، ناصاف، چین‌خورده، قلبی شکل نسبتا پهن و دارای دمبرگ دراز است. دمبرگهای برگها در قسمت پایین یعنی در یقه گیاه به هم متصل و مثل این است که از داخل یک استوانه گیاهی خارج می‌شوند. گیاه دارای ساقه زیرزمینی ضخیم و متورم غده‌ای است که پر از مواد نشاسته‌ای و نوع شیره گیاهی تند و سمّی و تلخ است و سمیت آن در جریان خشک کردن ریشه برای نگهداری، خیلی کاهش می‌یابد و پس از پختن و
ص: 164
جوشانیدن به کلی از بین می‌رود، به همین علت ریشه و ساقه زیرزمینی این گیاه که خورده می‌شود هیچ‌وقت نباید خام خورده شود. از ریشه آن ساقه گل‌دهنده‌ای بیرون می‌آید که گل زردرنگ با بویی شبیه بوی زردچوبه می‌دهد.
این گیاه بومی مناطق حارّه جزایر اوقیانوسیه و هندوستان است که در کنار آبها و باتلاقها می‌روید و در اغلب کشورها در مناطق حارّه نیز کاشته می‌شود. زیرا نوعی ماده غذایی برای بومی‌های آن مناطق محسوب می‌شود و از ساقه زیرزمینی ضخیم آن پس از پخته شدن نوعی نان مطبوع تهیه می‌کنند. در جزایر آنتیل برگهای آن را می‌خورند و به نام «کلم کارائیب» معروف می‌باشد.
ترکیبات شیمیایی
در شیره ساقه زیرزمینی ضخیم آن آمیلاز[184] یافت می‌شود. برگها و دمبرگهای گیاه منبع غنی از ویتامینC می‌باشد]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که در ساقه زیرزمینی ضخیم گیاه ساپوتوکسین 185] وجود دارد [اوبر دورفر].
در هر 100 گرم قلقاس خام مواد زیر موجود است:
1. در ساقه زیرزمینی ضخیم گیاه: آب 70 گرم، پروتئین 9/ 1 گرم، مواد چرب 2/ 0 گرم، هیدراتهای کربن (نشاسته و کمی قند) 23 گرم، کلسیم 28 میلی‌گرم، فسفر 61 میلی‌گرم، آهن 1 میلی‌گرم، سدیم 7 میلی‌گرم، پتاسیم 514 میلی‌گرم، ویتامینA 20 واحد بین المللی، تیامین 13/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 4/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 1/ 1 میلی‌گرم، و ویتامینC 4 میلی‌گرم.
2. در برگها و دمبرگهای گیاه: آب 87 گرم، پروتئین 3 گرم، مواد چرب 3/ 0 گرم، هیدرات کربن (نشاسته و کمی قند) 6 گرم، کلسیم 76 میلی‌گرم، فسفر 59 میلی‌گرم، آهن 1 میلی‌گرم و ویتامینC 31 میلی‌گرم.
خواص- کاربرد
در هند معتقدند که شیره دمبرگهای گیاه محرّک است خونروی را بند می‌آورد و قرمزکننده پوست می‌باشد. شیره غده زیرزمینی آن در موارد طاسی و بی‌مویی و در
ص: 165
قلقاس
Colocasie
موارد عقرب‌زدگی مالیده می‌شود. در چین از دانه‌ها، برگها و دمبرگهای آن به عنوان دارو استفاده می‌شود. تخم آن را که کمی سمّی می‌دانند برای رفع سوء هاضمه، نفخ و رفع ناراحتی پس از زایمان توصیه می‌کنند. از جوشانده تخم برای شست‌وشوی موضع آلوده به شپش استفاده می‌شود [استوارت .
شپش از حشرات انگلی بسیار موذی است، ایجاد ناراحتی خارش می‌کند و ناقل میکرب عده‌ای از بیماری‌های مسری خطرناک مانند تیفوس و انواعی از تبهای خطرناک مانند تب راجعه و نظایر آن می‌باشد. دفع آن از نظر بهداشتی بسیار مهم است. شپش حشره‌ای از خانوادهPeduculidae و نام علمی شپش سرPodiculis captis می‌باشد.
آقای پتلو محقق معروف طب سنتی در گزارش ملاحظات خود در هند و چین آورده است که دانه‌های کوچک و تلخ قلقاس دارای ماده عامل سمّی است که موجب تحریک شدید مخاط لوله گوارش شده و گاهی ایجاد خراش و مسمومیت می‌نماید ولی خوشبختانه این ماده عامل در آب حل می‌شود و پس از خشک شدن دانه از بین می‌رود و اگر تخم یا دانه را چند بار شسته آب آن را دور
ص: 166
بریزند و پس از آن بپزند، سمیت آن به کلی از بین می‌رود. قسمت پایین دمبرگهای گروهی برگها که به هم چسبیده و ساقه گوشتی ضخیم درست می‌کنند را نیز جوشانده و با گوشت سوپی درست می‌کنند و می‌خورند برای استسقا و اسهال خونی بسیار نافع است [هو]. غده متورم زیرزمینی آن را نیز با سرکه جوشانده و محلولی درست می‌کنند که در استعمال خارجی برای رفع بیماری‌های پوست بسیار مفید است. از له‌شده برگها و دمبرگها با شکر ضمادی درست می‌کنند که برای التیام زخم مفید است و از له‌شده غده زیرزمینی گیاه نیز ضمادی درست می‌شود و در محل گزش مار می‌گذارند [برکیل هانیف . در اندونزی غده‌های زیرزمینی گیاه را با پیاز و تمر هندی مخلوط کرده و له نموده و در موارد ناراحتی و خستگی شدید روی ساقهای پا می‌گذارند [وک . این مخلوط برای رفع سردرد، پشت‌درد، کمردرد زنان در موقع وضع حمل نیز مالیده می‌شود و مفید است [سلبس:
آدریانی کرویت .
در تمام مدارک توصیه شده است که غده‌های زیرزمینی گیاه نباید خام خورده شود زیرا سمّی است و ایجاد خارش می‌نماید [هین . در گینه جدید برگهای له‌شده گیاه را در محلهای سوختگی می‌گذارند [استوپ . در جزایر سلیمان از برگهای گیاه مانند سبزی خوردنی استفاده می‌شود که خام یا نپخته خورده می‌شود و از له‌شده آن هم به عنوان ضماد روی زخمها می‌گذارند [ریشینگر]. در بعضی مناطق اوقیانوسیه بومی‌ها از غدّه خام زیرزمینی سمّی این گیاه برای مسموم کردن دشمنان خود استفاده کرده و مخلوط با غذا به آنها می‌خورانند، در این قبیل موارد زبان و مخاط لوله گوارشی متورم شده و آثار مسمومیت ظاهر می‌گردد.
و امّا در مورد مشخصات دارویی قلقاس در کتب طب سنتی ایرانی چنین آمده است:
قلقاس که در کنار جریانهای آب در مناطق حارّه می‌روید گیاه بدون ساقهای است. برگهای آن دارای دمبرگ بلند و ضخیم به ضخامت یک انگشت است. بیخ یا ریشه آن متورم و ضخیم در ابعاد یک سیب و یا به شکل هویج، کلفت، رنگ پوست خارجی آن مایل به سرخی و مقطع آن سفید است. طعم آن قابض و تند است و پس از اینکه در آب جوش دهند و چند بار آن را عوض کنند و پس از آن بپزند تندی آن از بین می‌رود.
ص: 167
مزرعه قلقاس
از نظر طبیعت کمی گرم و تر است و از نظر خواص بسیار چاق‌کننده و برای ازدیاد قوای جنسی مفید است. مدّر است و برای رفع استسقا، بند آوردن اسهال و قطع زردآب نافع است. پخته شاخه و برگ آن همین خواص را دارد ولی درعین‌حال دیرهضم است و ایجاد گرفتگی مجاری عروق می‌نماید، از این نظر باید با عسل و سکنجبین و ادویه معطّر مانند دارچینی و میخک خورده شود و اگر با سرکه و خردل خورده شود، سریع الهضم می‌شود. خواص تخم آن شبیه تخم کلم است.
ص: 168
در هندوستان مرسوم است که از ساقه زیرزمینی یا غده زیرزمینی متورم گیاه و معمولا از نوع پرورشی آن برای غذا استفاده می‌شود به این ترتیب که پس از اینکه چند بار در آب جوش داده شد و آب آن عوض شد که تندی و تلخی آن کاهش یابد آن را با پیاز و روغن و گوشت می‌پزند و ادویه تند هندی به آن اضافه می‌کنند، خیلی لذیذ، شبیه مغز قلم می‌شود.
از خانوادهAraceae چند گیاه دیگر از گیاهان معروف دارویی هستند که شرح مختصری از آنها در زیر داده می‌شود:
1. گیاهAlocasia indica (Roxb .) Schott که مترادف آنA .metallica Schott وArum indicum Roxb . می‌باشد. به فرانسویAlocasia و به انگلیسیAlocasia گفته می‌شود. دارای برگهای بیضی گرد شبیه قایق با دمبرگ دراز میوه آن کمی قرمز صورتی می‌باشد. این گیاه در هندوستان و برمه تا اندونزی و هند و چین انتشار دارد و کاشته می‌شود.
در چین برگهای تازه گیاه را له کرده روی محل گزش مار سمی می‌گذارند [پروت و هریر]. از ساقه‌های زیرزمینی آن برای قرمز کردن پوست استفاده می‌کنند و آن را مخلوط با نمک کرده و روی محل گزش مار سمی می‌گذارند. از شیره ساقه‌های گیاه مخلوط با خاکستر به پاهای زنان باردار که ورم کرده باشد می‌مالند، ورم را کاهش می‌دهد.
2. گونه.Alocasia macrorrhiza (L .) G .Don . این گونه در همان نواحی انتشار دارد.
عده‌ای از پزشکان از جملهFoucaud معتقد است که غده‌های زیرزمینی گیاه را به عنوان مدّر می‌خورند و روی اعضای مبتلا به روماتیسم می‌اندازند، ولیBurkill نظر می‌دهد که قبل از پرورده شدن تورمهای زیرزمینی نباید مصرف شوند، زیرا سمّی هستند زیرا احتمالا دارای اسید سیانیدریک می‌باشند و فقط در مصارف خارجی می‌توان از آن استفاده کرد. از تورمهای زیرزمینی له‌شده و قطعه‌قطعه‌شده آن به صورت ضماد برای کاهش ورم استفاده می‌شود]Liu[ . و همچنین آن را بر روی جرب می‌اندازند. زیرا خاصیت ضد انگلی دارد. و برای بیماری کف دست و کف پا استفاده می‌شود [می‌نات و پتلو]. له‌شده تورمهای زیرزمینی گیاه را به عنوان گرم‌کننده و قرمزکننده پوست، روی مفاصل دردناک می‌اندازند [هین و وان‌استی‌نیس کروزمان .
ص: 169
3. گونه دیگرAlocasia odora (Roxb .) C .Koch و مترادف آنArum odorum Roxb . می‌باشد که در چین و خاور دور در همان موارد مصرف می‌شود. و ساقه‌های گیاه که دارای مواد نشاسته‌ای است ولی سمّی می‌باشد با جوشاندن و عوض کردن آب آن چندین بار از آن رفع مسمومیت می‌شود. از آن برای رفع دل‌درد و در موارد وبا استفاده می‌شود.
ص: 170
کازورینا
اشاره
در شمال ایران با نام «کازورینا» شناخته می‌شود. به فرانسویCasuarine وCasuarine feuilles de prele و به انگلیسیBeefwood ,Australian pine ،Horstail casuarina ,Horstail tree وAustralian oak گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهCasuarinaceae نام علمی آنCasuarina equisetifolia L . و مترادفهای آن
C. littoralis Salisb., C. indica Pers., C. excelsa Dehn.
و ...
می‌باشد.
توضیح:Casoar نام یکی از مرغان بومی استرالیاست که از پرندگان بزرگ‌جثه و دونده است و چون برگهای این درخت شباهت به پر این مرغ دارد به این دلیل نام آن راCasuarina نهاده‌اند.
مشخصات
کازورینا درختی است به بلندی متوسط، همیشه سبز، با شاخه‌های استوانه‌ای نسبتا دراز، شل و خمیده. شاخه‌های کوچک آن آویزان است. شاخه‌ها و برگهای آن شباهت به دم آویزان اسب نیز دارد و از اینجا وجه تسمیه این گونه ناشی شده است.
گلهای آن دوپایه و میوه آن مخروط که با دم کوتاهی به شاخه متصل شده است، شکل آن تخم‌مرغی کروی و ابعاد حدود 1 سانتی‌متر که پوسته خارجی آن پوشیده از کرک است.
ص: 171
این درخت بومی استرالیا و به‌طور کلی اوقیانوسیه و جزایر آن دیار است. از روزگاران کهن به ایران وارد شده و در شمال ایران کاشته شده و اینک در سواحل شمالی ایران به صورت بومی دیده می‌شود. چوب آن خیلی سخت است.
ترکیبات شیمیایی
در پوست درخت ماده رنگی به نام کازوارین 186] و 18- 6 درصد تانن وجود دارد]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که پوست درخت شامل آلفا- گالوکاتچول 187] و آلفا- پیروکاتچول 188] است S .G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
در هند از پوست قابض کازورینا در موارد اسهال و اسهال خونی تجویز می‌شود و جوشانده برگهای آن در موارد کولیک و برای تسکین درد آن خورده می‌شود.
در استرالیا و جزایر پاسیفیک و در سایر مناطق حارّه آن سامان از دم‌کرده پوست درخت به عنوان قابض و در برخی موارد به عنوان تونیک برای معالجه دیسانتری مزمن [واکر و راجر]، قطع اخلاط خونی از سینه و گلو [دیگانگ کو] و معالجه اسهال ساده مزمن [اوکابه به کار می‌رود و اگر به مقدار زیاد و با غلظت زیاد خورده شود به عنوان اکبولیک 189] برای تسهیل و تسریع درد زایمان در وضع حمل به کار می‌رود و قاعده‌آور است [گررو، شفر و فایدهین . از جوشانده سرشاخه‌های آن محلولی درست می‌شود و برای کاهش ورمها، روی موضع می‌مالند [برکیل و هانیف . دانه‌های سرخ‌کرده آن را برای معالجه اسهال خونی می‌خورند [د- کلرک و هین .
قابض بودن قسمتهای مختلف این درخت بخصوص پوست آن به سبب وجود مقدار زیادی تانن در آن است.
دو گونه دیگر از این درخت به نامهای علمیC .muricata Roxb . و
ص: 172
C. sumatrana Jungh.
از نظر خواص دارویی کاملا مشابه کازورینای دم‌اسبی یاد شده هستند [دراگن درف، هولمز و پاردو- دوتاورا].
ص: 173
گندم سیاه
اشاره
در کتب مختلف فارسی به نامهای «گندم گاوی»، «ویلار»، «گندم سیاه»، «گندم ترکمانی»، «قره‌بغدای» و «ترکمان بغدای» آمده است. به فرانسویSarrasin وBlenoir وBucail وCarabin و به انگلیسیBuck wheat وSweet buckwheat گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهPolygonaceae نام علمی آنFagopyrum esculentum Moench . و مترادف آنPolygonum fagopyrum L . و ... می‌باشد.
در مدارک جدید گیاه‌شناسی از جمله مدارک فنی امریکایی نام علمی گیاه راFagopyrum sagittatum Gilib . می‌نویسند.
مشخصات
گندم سیاه از نظر علمی بر خلاف نامش از خانواده گندم نیست و از خانواده دیگری است ولی چون دانه‌های سه‌وجهی و چرب و شیرین آن در چین و در برخی مناطق دنیا به مصرف خوراک می‌رسد، چینیها در قدیم آن را در ردیف غلات می‌دانستند. به عبارت دیگر گندم سیاه غله مناطق و اراضی فقیر دنیا محسوب می‌شود.
گندم سیاه گیاهی است یکساله، با ساقه‌های نسبتا ضخیم، قوی، گره‌دار و پرشاخه.
برگهای آن پهن، مثلثی، نوک‌تیز و به شکل کمان و با دمبرگی بلند به گره ساقه متصل می‌شوند. در محل اتصال دمبرگ به ساقه معمولا برآمدگی کوچکی است که دمبرگ در آن نقطه ساقه را در آغوش می‌گیرد. گلهای آن به رنگ سفید مایل به سبز یا
ص: 174
گندم سیاه
بالا: 2- گندم سیاه کبود 1- گندم سیاه معمولی
C
- میوهB - مقطع گلA - گل
پایین: چند رقم میوه محتوی دانه گندم سیاه
ص: 175
صورتی و خوشه‌ای است. میوه آن به شکل سه‌وجهی و دارای پوشش سخت سیاه یا خاکستری‌رنگی است که دانه در داخل آن قرار دارد. دانه آن خشک و ناشکوفا و محتوی ماده آردی شکل می‌باشد.
گندم سیاه بیشتر طالب آب و هوای معتدل و مرطوب است. سرمای دیررس بهاره به آن صدمه می‌زند و بارانهای ممتد و سیل‌آسای پاییزی و گرمای خیلی شدید تابستان و خلاصه انواع شرایط اقلیمی شدید، گیاه را ناراحت می‌کند.
به همین دلیل در مناطقی انتشار دارد که دارای این گونه شرایط نبوده و از نظر آب و هوا در اعتدال باشد و این طبیعت گندم سیاه زمان کاشت آن را تعیین می‌کند به این ترتیب که تخم گندم سیاه در مناطق معتدل در بهار، پس از رفع خطر سرمای بهاره و معمولا در اواخر اردیبهشت کاشته می‌شود و معمولا 6- 5 هفته پس از کاشت بوته‌ها به گل می‌نشینند و در مدت 4- 3 ماه تمام مراحل رشد گیاه طی می‌شود و در ماههای شهریور و مهر برداشت می‌شود.
از گندم سیاه در اروپا معمولا برای خوراک دام خصوصا گاو، اسب و طیور استفاده می‌شود. از نوع پوست خاکستری آن در خوراک انسان استفاده می‌کنند ولی در چین بخصوص در مناطق مرکزی چین و در مغولستان یکی از منابع غذای اصلی مردم می‌باشد و به‌طوری که در ترکیبات شیمیایی آن ملاحظه خواهید فرمود مردم چین حق دارند آن را به جای گندم مصرف کنند زیرا از نظر مواد شیمیایی و غذایی خیلی شبیه گندم است و به علاوه دانه آن چرب و شیرین است و پس از آسیا شدن و گرفتن پوست آن آرد خیلی مغذی به دست می‌آید.
گندم سیاه بومی مغولستان و منچوری است ولی در تمام مناطق خاور دور در چین و هند و سایر مناطق در مساحت وسیعی کاشته می‌شود. در ایران تا به حال به‌طور خودرو دیده نشده است.
ترکیبات شیمیایی
در دانه گندم سیاه مواد فسفاتید[190]، رامنوز، کوئرسی‌تول 191]، مالتاز[192]، لیناماراز[193]،
ص: 176
آمیلاز، اوره‌آز[194]، پروتئاز[195] و ویتامینB و در قسمت اندام هوایی گیاه فاگوپیروم روتوزید[196] وجود دارد [روا]. از برگهای آن ماده روتین 197] استخراج می‌شود [ولث اف اندیا].
در گزارش دیگری آمده است که در گیاه گندم سیاه ماده روتین یافت می‌شود.
دانه‌های آن مقداری ماده سمّی دارد و در ریشه آن اوکسی متیل آنتراکینون 198] وجود دارد]G .I .M .P[ .
در هر 100 گرم دانه خام گندم سیاه مواد زیر وجود دارد:
آب 11 گرم، پروتئین 7/ 11 گرم، مواد چرب 4/ 2 گرم، نشاسته و کمی قند 63 گرم، کلسیم 114 میلی‌گرم، فسفر 282 میلی‌گرم، آهن 1/ 3 میلی‌گرم، پتاسیم 448 میلی‌گرم، تیامین 6/ 0 میلی‌گرم و نیاسین 4/ 4 میلی‌گرم.
خواص- کاربرد
در چین از دانه‌های گیاه به عنوان رژیم غذایی در موارد شکم‌درد و کولیک و اسهال استفاده می‌شود [روا]. برگهای آن برای کمک به هضم غذا مفید است و به علاوه آثار مفیدی برای چشمها دارد [کروست و پتلو و فوکود]. ولی در مصرف و مالیدن برگها یا عصاره برگها باید جانب اعتدال مراعات شود، زیرا اسراف در آن ایجاد تاول می‌نماید [استوارت .
در اسپانیا از آرد گندم سیاه به عنوان نرم‌کننده و محلل ورم استفاده می‌شود]G .I .M .P[ . حریره‌ای که با آرد گندم شیره بادام و شکر درست شود برای مبتلایان به ورم روده و برای زنان باردار مفید می‌باشد.
ص: 177
نیلوفر صحرایی
اشاره
به فارسی انواع آن را «پیچک صحرایی» و «نیلوفر صحرایی» گویند و در کتب قدیم سنتی با نام «نوعی لبلاب» آمده است. به فرانسویLiseron ipomee وVolubilis وIpomee pourpre و به انگلیسیMorning glory گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهConvolvulaceae نام علمی آنIyomoea purpurea (L .) Roth . و نام مترادف آنConvolvulus purpurea L . می‌باشد.
مشخصات
نیلوفر صحرایی گیاهی است چندساله و پیچنده که شاخه‌های متعدد آن دراز می‌شود و پوشیده از کرک است. برگهای آن قلبی‌شکل، نوک‌تیز و تقریبا مدوّر با دمبرگ دراز است. گلهای آن قیفی‌شکل به درازای 7- 5 سانتی‌متر به رنگهای بنفش مخلوط با سفید و ارغوانی و کمی قرمز می‌باشد. این گیاه در اغلب باغهای تهران و شهرها و در شمال ایران در بندر گز کاشته می‌شود. در افریقا و هند و اروپا و سایر مناطق معتدل انتشار دارد.
ترکیبات شیمیایی
از ساقه گیاه صمغی رزینی گرفته می‌شود که در حدود 8/ 4 درصد می‌باشد و ماده
ص: 178
عامل دارویی گیاه است. در این صمغ ماده ایپورانول 199] که شبیه سیتوسترول گلوکوزید[200] است و همچنین ایپورولیک اسید[201] یافت می‌شود [ولث اف اندیا].
خواص- کاربرد
از این گیاه در برخی مناطق به عنوان مسهل و داروی ضد سیفیلیس استفاده می‌شود]S .G .I .M .P[ .
نیلوفر صحرائی
Ipomoea purpurea
ص: 179
سوسن زرد
اشاره
به فارسی به‌طور کلی «سوسن زرد» و انواع آن را برحسب نوع زردرنگ با نام آن رنگ می‌نامند نظیر «سوسن زرد»، و «سوسن حنایی». به فرانسویHemerocalle و به انگلیسیDay lily گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهLiliaceae دارای گونه‌های مختلفی است که چند گونه از آن در طب سنتی مستعمل است که نام علمی و محل رویش آنها به شرح زیر می‌باشد:
1. سوسن حنایی. به فرانسویHemerocalle fauve و به انگلیسیTawny day lily وOrange day lily گفته می‌شود. نام علمی آنHemerocallis fulva L . می‌باشد.
گلهای آن به رنگ زرد نارنجی، درشت است. این گیاه در مناطق معتدل و مرتفع آسیا و چین و ژاپن می‌روید و در باغچه‌های هند و در ایران و سایر مناطق دنیا پرورش داده می‌شود. در آذربایجان این گیاه به‌طور خودرو شناسایی شده است.
2. گونهHemerocallis minor Mill . که مترادف آنH .graminea Andr . می‌باشد. این گونه در اروپا و مناطق معتدل آسیا می‌روید. به فرانسویLa petite Hemerocalle گفته می‌شود.
3. گونهHemerocallis flava L . به فرانسویHemerocalle jaune وLis jaune و به انگلیسیLemon day lily گفته می‌شود. در مدارک جدید گیاه‌شناسی که در آمریکا منتشر شده نام اصلی این گیاه راHemerocallis lilio asphodelus ذکر
ص: 180
می‌کنند و نامH .flava را به عنوان نام مترادف برای آن برمی‌شمرند.
رنگ گلهای این گونه زرد روشن است و کمی معطّر می‌باشد. این گیاه در مناطق معتدل آسیا در چین و ژاپن می‌روید و بعدا به اروپا وارد شده و در این قاره نیز بومی شده است. در سایر مناطق دنیا کاشته می‌شود. این گونه بیشتر در چمنزارهای مرطوب می‌روید و از اولین سوسنهایی است که گل آن ظاهر می‌شود.
مشخصات
جنسHemerocalle یا به‌طور کلی سوسن زرد گیاهی است چند ساله. دارای ساقه زیرزمینی کوتاه که در طب سنتی به عنوان دارو مستعمل است. برگهای آن سبز تیره است و دارای ریشه‌ای باریک، دراز و نوک‌تیز به ابعاد 30* 5/ 0 سانتی‌متر است.
گلهای آن درشت، زرد، نارنجی و به‌طور گروهی شل می‌باشد. تکثیر آنها از طریق تقسیم بوته انجام می‌گیرد و معمولا هر سه سال آن را برداشته و کاشت بوته‌ها را تجدید می‌کنند.
ترکیبات شیمیایی
گلهای گونهH .fulva منبع غنی ویتامینA می‌باشد و منبع خوبی برای ویتامینC و تیامین است [روا]. و به علاوه هر کیلوگرم گل دارای حدود 07/ 0 درصد آدنین 202]، 25/ 0 گرم ماده کولین و مقدار کمی نیز آرژینین 203] است به علاوه وجود ید[204] از قرار 420 گرم در هر کیلوگرم گل نیز تأیید شده است. در ساقه زیرزمینی آن آسپاراژین 205] یافت می‌شود]S .G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
در چین گلهای گونهH .fulva را برای تسکین انواع دردها می‌خورند و در جریان تولد بچه به زنها داده می‌شود. از عصاره گلها به عنوان داروی تصفیه‌کننده خون می‌خورند. در کره و چین از ساقه زیرزمینی در ریشه‌های گیاه به عنوان مدّر و برای
ص: 181
معالجه استسقا[206]، ادرار کردن سخت و دردناک 207]، جلوگیری از تشکیل انواع سنگ در کلیه و مثانه، زردی، بواسیر و تومور پستان مصرف می‌شود [ایشی دویا و استوارت . له شده ریشه تازه گیاه را به صورت ضماد برای رفع ورم پستان روی پستان می‌اندازند [هاو]. در چین ریشه گیاه را با گوشت پخته و می‌خورند و معتقدند برای تقویت خون و تشکیل گلبولهای قرمز و رفع حالت تب و معالجه درد دندان مفید است [هو]. گلهای گیاه که خوش‌طعم و خوراکی است را برای تصفیه خون و تسکین درد می‌خورند [بیکر] و معتقدند که مدّر، مقوی معده است [هاو]، مسکّن و ضد اسپاسم است و مخلوط گلها و شاخه‌های سبز و نرم گیاه را به عنوان تب‌بر و ضد درد و مسکّن می‌خورند [استوارت .
از ریشه گونهH .minor وH .flava برای معالجه استسقا، زردی، سوزاک و ورم پستان می‌خورند [چونگ یائوچی . در شرق چین ریشهH .flava را مشابه ریشه خربق سیاه 208] به عنوان یک دارو سمّی می‌شناسند [چونگ یائوچی . بنابراین ریشه گیاه را باید با مراقبت و زیر نظر پزشک مصرف کرد زیرا ممکن است مسمومیت مهلک ایجاد کند.
در مقاله تحقیقی کهLi Chang درباره خربق سیاه نوشته است درباره ریشهHemerocallis نیز اظهار نظر کرده است. در این مقاله آمده است طبق تجربیاتی که روی سگ و خرگوش به عمل آمده، نشان داده شده است که عکس العمل مسمومیت ریشه سوسن زرد مربوط به سیستم اعصاب می‌شود و پس از اینکه مقداری از این دارو از راه دهان به حیوانات خورانده شد، مشاهده شد که مردمک چشم باز و بینایی کم شده است پس از آن، فلج قسمتهای انتهایی اعضا آغاز و اغلب منجر به مرگ گردیده است. ولی در مصرف همین ریشه مخلوط با گیاهCoptis chinensis Franch . وPhellodendron amurense یا عصاره آنها که دارای آلکالوئید بربرین 209] است، سمیت ریشه سوسن زرد کاهش یافته ولی خاصیت دارویی آن بر ضد بیماری رشته یا شیستوزومیازیس 210] باقی مانده و به صورت داروی معالج این بیماری قابل مصرف شده
ص: 182
است. و مخلوطCoptis chinensis وAreca nut دارای سمیت خیلی کمتر و اثر دارویی معالج خیلی قوی‌تر بر ضد شیستوزومیازیس بوده است. این محقق معتقد است که این تحقیقات را باید در مورد انسانها نیز مورد پیگیری و بررسی قرار داد.
چند توضیح:
1.Coptis chinensis که واریته‌ای ازCoptis toeta می‌باشد. گیاهی است بومی چین که در هند انتشار دارد و از خانوادهRanunculaceae می‌باشد. این گیاه علفی، بدون ساقه با گلهای کوچک سفید می‌باشد. ساقه زیرزمینی آن مبرّد و تلخ است و به عنوان تونیک برای تقویت معده و رفع ضعف، و سوء هاضمه ناشی از ضعف و تبهای نوبه‌ای خفیف مفید است. در چین به عنوان داروی مفیدی برای دیابت تجویز می‌شود. ماده عامل آن بربرین و کوپتین 211] است.
2.Areca mut گیاه فوفل است که شرح آن به‌طور مفصل در جلد چهارم این مجموعه آمده است.
ص: 183
درخت پنجه
اشاره
نام این درخت در حمیدیه «درخت پنجه» و در آبادان «درخت لاله» می‌باشد. به فرانسوی
Ouatier, Edredon, Arbre kapok, Arbre coton, Fromager
وFaux cotonnier ,Kapoquier وDuvet vegetal و به انگلیسیSilk cotton tree وKapok tree نامیده می‌شود. گیاهی است از خانوادهBombaceae نام علمی آنBombax ceiba L . یاSalmalia malabrica Schott Endl . و مترادفهای آن:
Gossampinus heptaphylla( Houtt. )Bakh., Bombax malabricum DC.
،Gossampinus malabrica (DC .) Merr . و ... می‌باشد.
مشخصات
درخت پنجه درختی است بزرگ، بومی مناطق حارّه. چوب آن سفید مانند پنیر، به همین علت فرانسوی‌ها آن راFromager گویند. برگهای آن پنجه‌ای مرکب، گلهای آن درشت آتشی که در بهار قبل از برگها باز می‌شود. میوه آن کپسول است که در درون آن پس از رسیدن کرک ظریفی مانند ابریشم ظاهر می‌شود و در وسط این کرکها دانه‌های درخت به ابعاد یک نخود و به رنگ قهوه‌ای قرار دارد، این دانه‌ها دارای روغن می‌باشد. این کرکهای ابریشم مانند که معمولا به رنگهای سفید یا زرد یا حنایی است از رشته‌های تشکیل شده که طول آنها به 40- 30 میلی‌متر می‌رسد و در بن آنها تارهای کوتاه‌تری به رنگ خاکستری یا قهوه‌ای نیز وجود دارد. این کرکها را
ص: 184
به فرانسوی و انگلیسیKapok می‌نامند.Kapak نام محلی آن در جاوه است و معمولا بومی‌ها از آن برای پر کردن بالش استفاده می‌کنند.
درخت پنجه امریکای جنوبی
الیاف کاپوک خیلی سبک، رطوبت‌گریز، فاسدنشدنی و خیلی الاستیک است.
در حال حاضر در کشورهای غربی نیز از آن برای پر کردن بالش استفاده می‌کنند ولی در برخی صنایع نساجی به نسبتی با پشم مخلوط و در پارچه‌بافی به کار می‌رود. از خاصیت سبکی زیاد و رطوبت‌گریزی آن برای ساختن لوازم نجات غریق که در
ص: 185
هواپیماها و کشتیها به کار می‌رود، استفاده می‌شود. برای پانسمان زخمها نیز به جای پنبه به کار می‌رود. در مناطق خیلی سرد نیز آستر گرم‌کننده خوبی برای کتهای زمستانی می‌باشد. تنها عیب بزرگ آن این است که قابلیت اشتعال آن خیلی زیاد است. از دانه‌های آن روغنی که مصارف صنعتی دارد، استخراج می‌شود. این درخت بومی مالزی است و در امریکای جنوبی، سودان، سیلان، ماداگاسکار، هند و چین، هندوستان، جاوه، استرالیا و مناطق دیگری از نواحی حارّه انتشار دارد. به ایران وارد شده و در باغهای آبادان و حمیدیه کاشته شده است. از گلها، ریشه، پوست و صمغ این درخت در طب سنتی استفاده می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
صمغ درخت پنجه دارای کاتچوتانیک اسید[212] است و در دانه‌های آن 3/ 22 درصد چربی خام وجود دارد که 5/ 0 درصد آن را استئارین 213] تشکیل می‌دهد. در ریشه درخت جوان 2/ 1 درصد پروتئین، 9/ 0 درصد مواد چرب، 3/ 0 درصد فسفاتید [سفالین ، 5/ 0 درصد سمول قرمز[214]، 4/ 0 درصد تانن، 2/ 8 درصد گالاکتوز[215] و آرابینوز، 6 درصد مواد پکتوز[216] و 71 درصد نشاسته وجود دارد]G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
ریشه درخت، پوست درخت، شیره پوست یا ریشه و صمغ درخت مهمترین قسمتهایی از این درخت هستند که در طب سنتی مصرف دارند و تمام آنها قابض می‌باشند. در چین گلهای درخت را مانند چای دم‌کرده و چای دارویی درست می‌کنند [واکر- لینگنان- بولتن علمی . در شبه‌جزیره مالایا از گلهای آن ضمادی درست کرده روی جوش، کورک و زخم برای رفع خارش می‌اندازند [هوپر]. در برمه از ریشه‌های جوان درخت و یا به‌طور کلی درخت به عنوان قی‌آور [ماسون و
ص: 186
درخت پنجه سودان
Bombax ceiba
مدّر [فوکود]. استفاده می‌شود. در اندونزی از شیره ریشه‌ای درخت که قبل از طلوع آفتاب گرفته شده باشد، برای کاهش تب می‌خورند و به صورت مایع شست‌وشو و غرغره برای معالجه اسپرو[217] مصرف می‌کنند [هین و وان‌استی‌نیس کروزمان . در چین شیره پوست درخت به عنوان داروی مؤثری برای معالجه اسهال و رفع تورم غدد لنفاتیک تجویز می‌شود [چیو]. در هند و چین پوست درخت برای بند آوردن خون به کار می‌رود [هین . صمغ یا شیرابه 218] درخت را در آب مخلوط کرده برای معالجه سوزاک می‌خورند [فوکود و پتلو].
ص: 187
میوه درخت پنجه
در هند از ریشه درخت به عنوان تونیک و نیروبخش استفاده می‌شود و یکی از اجزاء اصلی داروی معروف هندی به نامMusla -semul را تشکیل می‌دهد. این دارو برای رفع ناتوانی جنسی از داروهای مؤثر و معروف هندی است.
در هند صمغ درخت برای افزایش نیروی جنسی، بند آوردن خون و به عنوان قابض، نیروبخش و همچنین در موارد زیادی غیر طبیعی ترشحات خون عادت ماهیانه به کار می‌رود. از گل و میوه آن در موارد مارگزیدگی به عنوان ضد سم مصرف می‌شود.
ص: 188
اشیرانت
اشاره
گیاهی است که دو گونه آن بیشتر از سایر گونه‌ها در طب سنتی مستعمل است.
به فرانسویAchyranthe و به انگلیسیAchyranthes و به چینی زانوی گاو یاOx Knee گفته می‌شود. این گیاهان از جنسAchyranthes و خانوادهAmaranthaceae می‌باشند. نامهای علمی دو گونه معروف آنها عبارت است از:
1..Achyranthes bidentata Blume این گیاه در چین انتشار دارد و به صورت علف هرز در سطح گسترده‌ای می‌روید.
2.Achyranthes aspera L . و مترادف آن
Pupalia geniculata attributed. by Perr. Hurr. to Lour.
این گونه نیز در سرتاسر هند به صورت علف هرز و در چین و سایر مناطق خاور دور انتشار دارد. در ایران نیز در جنوب ایران در مکران و قصر قند دیده می‌شود.
مشخصات
گونهA .bidentata گیاهی است با شاخه‌های به رنگ سبز ارغوانی مایل به قرمز، زاویه‌دار و در هر زاویه گره متورمی شبیه زانوی گاو دیده می‌شود.
برگهای آن نسبتا ضخیم، تخم‌مرغی، مدور با نوک کوچک است. گلهای آن بسیار کوچک به رنگ خاکستری مایل به سفید یا قرمز می‌باشد. این گیاه به علت گلهای بسیار کوچک واریته‌های زینتی آن فقط از نظر رنگ برگهای آنکه
ص: 189
ارغوانی قرمز است برای پیاده کردن نقشه‌های گل به کار می‌رود. ریشه آنکه بیشتر در طب سنتی مستعمل است به رنگ قهوه‌ای مایل به زرد و قابل انعطاف است و قطر آن چند میلی‌متر می‌باشد. گونهA .aspera با کمی اختلاف شبیه گونه فوق می‌باشد.
ترکیبات شیمیایی
1. گونه.A .aspera
در این گیاه وجود یک ترکیب ازته به نام آشیرانتین 219] تأیید شده است [بازو- فاید خاستجیر سنگوپتا]. از ریشه آن اولئانولیک اسید[220] و از تخم آن یک ساپوژنین که تولید اولئانولیک اسید [خاستجیر]. و پتاس 221] می‌کند، جدا شده است [پتلو و وان‌استی‌نیس کروزمان .
در گزارش دیگری آمده است که از عصاره تخم گیاه که با پترولیوم اتر[222] گرفته شده است، ماده هنتریاکونتان 223] به دست آمده و از عصاره تخم گیاه که با الکل گرفته شده، در حدود 2 درصد ساپونین به دست آمده است. از تخم آن همچنین ماده اولئانولیک اسید اولیگوساکارید ساپونین 224] به دست آمده است. از عصاره ریشه آن اولئانولیک اسید به دست می‌آید]S .G .I .M .P[ .
2. گونه.A .bidentata
از نظر ترکیبات شیمیایی در این گونه اولئانولیک اسید، گلوکوز و املاح پتاسیم مشخص شده است [چونگ یائوچی .
در گزارش دیگری آمده است که ماده ساپوژنینهای موجود در تخم این گیاه بتا- امیرین 225] دارد]S .G .I .M .P[ .
ص: 190
خواص- کاربرد
1. گونهA .aspera .
در چین تنطور ریشه این گیاه را برای معالجه جراحتهای داخلی می‌خورند و جوشانده ریشه گیاه برای شدید شدن درد زایمان، وضع حمل و همچنین برای قطع خونریزی‌های حاد تجویز می‌شود [هو]. این دارو مبرّد، خنک‌کننده و تب‌بر است [مک کلور هوانگ . داروی مفیدی برای کوفتگی و خونمردگی است و به علاوه مسکّن و ضد درد می‌باشد و برای تحلیل لخته‌های خون 226] مؤثر است [هاو].
در هانیان چین از این گیاه برای بند آوردن خون و معالجه روماتیسم استفاده می‌شود [تاناکا اوداشیما]. در اغلب مناطق چین از این گیاه به عنوان جانشینی مشابه گونهA .bidentata مصرف می‌شود [چونگ یائوچی . دکتر هو معتقد است که اشخاصی که برای چیدن و جمع‌آوری این گیاه به صحرا می‌روند معمولا از هر دو گونه به‌طور مخلوط می‌چینند، زیرا اختلاف آنها فقط از نظر فنی است و از نظر شکل ظاهری خیلی شبیه هستند. در کتاب پنتسائو چین آمده است که برگهای این گیاه را سرخ کرده و روی سوختگی می‌اندازند و از دم‌کرده و خیسانده آن برای رفع دردهای حاد ناحیه شکم و پاک کردن دندانها می‌خورند. در شبه‌جزیره مالایا نیز از گیاه برای معالجه روماتیسم مصرف می‌شود [برکیل و هانیف . ریشه گیاه را باbetel [227] می‌جوند برای رفع اسهال خونی مفید است [هین .
این گیاه کمی قابض و مدّر است [وان‌استی‌نیس کروزمان . عصاره برگهای آن را چند قطره در چشم می‌چکانند برای افزایش دید چشم و رفع تاری دید مفید است [هین . از برگهای آن برای معالجه جوش و کورک و از ریشه آن برای معالجه ورم پاها استفاده می‌شود [بلاک وود].
در هند از گیاه به عنوان مسهل و مدّر در موارد آب آوردن بدن، بواسیر، جوش، کورک، تاولهای پوست، درد ناحیه شکم و مارگزیدگی استفاده می‌شود.
دم‌کرده ریشه آن قابض است و تخم آن به عنوان قی‌آور در موارد بیماری هاری یا
ص: 191
ترس از آب 228] تجویز می‌شود]G .I .M .P[ .
2. گونه.A .bidentata
در این گونه خواص شاخه و برگهای آن خیلی شبیه خواص ریشه آن است. به‌طور عمده از هر دو برای معالجه روماتیسم و به عنوان مسکّن و ضد درد استفاده می‌شود [استوارت . در اغلب موارد برای زنهای در حال زاییدن و برای عوارض پس از زایمان تجویز می‌شود، ولی اسراف در خوردن آن موجب سقط جنین می‌شود [اوکابه و کاریونه و کیمورا]. درعین‌حال عقیده لوئی این است که برای معالجه سقط جنین داروی مفیدی است. شاخه و برگهای آن برای معالجه مالاریا نافع است [استوارت و روا]. ریشه آن تونیک و مقوی است و ترشح هورمون را تحریک می‌کند [کاریونه و کیمورا]. و قاعده‌آور و مدّر است. از ریشه آن به‌طور خام یا سرخ‌کرده برای تسریع خروج جفت نوزاد در زایمانها استفاده می‌شود. در مدارک دیگری آمده است که از ریشه گیاه برای معالجه ناراحتی‌ها و اختلالات کلیه و کبد و درد پشت مصرف می‌شود و به علاوه تونیک است و برای اشخاص خیلی ضعیف مفید می‌باشد. این گیاه داروی مفیدی برای لومباگو و دردهای مفاصل است [ایشی دویا]. قابض است و داروی خوبی برای تومورها می‌باشد [ایچی مورا]. جوشانده غلیظ این گیاه به صورت ضماد روی تومور پستان انداخته می‌شود [اوکابه . به علاوه برای کاهش ورم، التهاب غدد پستانی و شیری، ورم گلو، آبسه‌ها، جوش، کورک و بیماری‌های جلدی و به‌طور غرغره برای رفع التهاب دهان گلو نافع است [لو، اوکابه و استوارت . ریشه این گیاه بزاق‌آور است. در شبه‌جزیره مالایا مانند چین این دارو در موارد کم‌خونی شدید تجویز می‌شود [هوپر]. جویدن برگهای آن برای معالجه زخم و ناراحتی‌های دهان بسیار مفید است [هین .
از خانوادهAmaranthaceae و از خویشان نزدیک اشیرانت، گیاه دیگری در ایران می‌روید که چون از نظر خواص دارویی و تغذیه‌ای بسیار مورد توجه است با اینکه نام محلی آن بررسی نشده، شرح خواص و محل رویش آن را در اینجا می‌آوریم. این گیاه که به فرانسویAlternanthere گفته می‌شود، از گیاهان زینتی نظیر آشیرانت است و نام علمی آنAlternanthera sessilis (L .) R .Br . و مترادفهای آنA .nodiflora R .Br . وTelanthera amoena R .Br . می‌باشد.
ص: 192
مشخصات
گیاه آلترنانتر دارای ساقهای است که قسمت پایین آن تقریبا خوابیده و ریشه‌ای و پس از آن عمودی بالا می‌رود و دارای انشعابات و شاخه‌های متعددی می‌شود.
برگهای آن تخم‌مرغی و کمی دراز است. گلهای آن سفید، لخت و در گروههای 4- 3 تایی باهم و بدون دمگل ظاهر می‌شود و میوه آن کمی دراز می‌باشد.
این گیاه در اوایل بهار در مزارع برنج رشت، دامنه‌های البرز، بندر گز، لاهیجان و گودالهای مرطوب رشت دیده می‌شود. در سایر نقاط عالم تقریبا در اکثر مناطق حارّه دنیا می‌روید. در هند به صورت یک علف هرز عملا در تمام قسمتهای گرم هند انتشار دارد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی سرشاخه‌های جوان و سبز آن مقوی است و در حدود 5 درصد پروتئین و 16 درصد آهن دارد. ملاحظه می‌شود که از نظر مقدار آهن در ردیف غنی‌ترین گیاهان است.
خواص- کاربرد
در هند از گیاه به عنوان شیرزا و صفراآور برای افزایش ترشح شیر و صفرا می‌خورند، به علاوه تب‌بر است. و از شاخه‌ها و برگهای آن در موارد مارگزیدگی استفاده می‌شود.
در چین این گیاه را به صورت سبزی با گوشت پخته و آش درست می‌کنند و این آش برای تقویت بیمارهای مسلول به عنوان مقوی تجویز می‌شود و از جوشانده این گیاه مخلوط با کمی سرکه رقیق برای التیام زخمهای داخلی می‌خورند [هو]. در تایوان این گیاه را برای معالجه ناراحتی‌های کلیه و ناراحتی به نام هیپوکوندریا[229] تجویز می‌کنند. هیپوکوندریا احساس ناراحتی و نگرانی است که در بعضی اشخاص در مورد سلامتی خودشان ایجاد می‌شود، یعنی فکر می‌کنند که بیمار هستند و از یک نوع بیماری مجهولی رنج می‌برند.
ص: 193
به علاوه از این گیاه برای قطع اخلاط خونی که ممکن است از ریه‌ها یا حنجره، نای، برونشها و بالاخره از سینه باشد، تجویز می‌شود. در مورد این ناراحتی توصیه این است که چیز سردی از قبیل کیسه یخ یا پارچه سرد روی سینه گذارده شود. در تایوان از این گیاه نیز استفاده می‌شود [لیو]. در شبه‌جزیره مالایا از له‌شده شاخه و برگهای گیاه روی جراحتها و قسمتهای دردناک بدن می‌گذارند و دم‌کرده آن را برای معالجه التهابهای روده‌ای می‌خورند [برکیل هانیف . در جاوه از جوشانده گیاه برای معالجه اسهال و اسهال خونی خورده می‌شود [هین، کلوپن برگ و رستیغ و وان‌استی‌نیس کروزمان . در هر دو منطقه فوق از گیاه به عنوان مبرّد برای کاهش تب نیز استفاده می‌شود.
ص: 194
لباشیر
اشاره
گیاهی است که نام محلی آن در جنوب ایران در بندرعباس «لباشیر» و در کویر لوت و سفیدآبه «شتر» می‌باشد. به فرانسوی آن راPergulaire گویند. این گیاه از خانوادهAsclepiadaceae و نام علمی آنPergularia tomentosa L . و مترادفهای آن
Daemia, Asclepias cordata Forssk., Daemia tomentosa( L. )Pomel. cordata) Forssk. (R. Br.
و ... می‌باشد.
مشخصات
لباشیر درختچه کوچکی است با ساقه‌های علفی پیچنده و پوشیده از کرک خاکستری‌رنگ. برگهای آن کوچک، قلبی به ابعاد 3* 3 سانتی‌متر با دمبرگی در حدود یک سانتی‌متر. گلهای آن ارغوانی به قطر 6- 5 میلی‌متر است. میوه آن برگشته به طرف پایین با قاعده متورم و انتهای باریک و خمیده. دانه‌های آن پوشیده از تارهایی به طول 2 سانتی‌متر است.
این درختچه در جنوب ایران در خوزستان، لار، بندرعباس و کویر لوت دیده می‌شود و بین زاهدان و بیرجند در سفیدآبه در ارتفاع 1200 متر از سطح دریا می‌روید و از گیاهان کائوچویی جنوب ایران است. در هند در بلوچستان می‌روید و با احتمالی در بلوچستان نیز باید وجود داشته باشد.
ص: 195
لباشیر به مقیاس 2/ 1
Pergularia tomentosa
خواص- کاربرد
لباشیر ضد کرم است و از جوشانده شاخه و برگهای آن برای دفع کرم معده استفاده می‌شود.
گونه دیگری از این گیاه در تمام مناطق با آب و هوای گرم آن شبه قاره می‌روید.
ص: 196
نام علمی آنPergularia extensa N .E .Br . می‌باشد.
در این گیاه یک رزین تلخ و دو ماده تلخ و یک گلوکوزید که از نظر اثر دارویی شبیهPituitrin است و چندSterols وجود دارد. گلوکوزید آن روی رحم اثری شبیهPituitrin دارد.
خواص دارویی این گونه لباشیر، قی‌آور است و برای نرم کردن سینه مفید می‌باشد.
از عصاره برگهای آن در ناراحتی‌های زکامی به عنوان نرم‌کننده سینه و رفع خشونت سینه مصرف می‌شود و برای اسهال بچه‌ها اثر مفید دارد. در کاهش ناراحتی آسم مؤثر است. عصاره برگها مخلوط با زنجبیل برای کاهش ورمهای روماتیسمی مفید است (در استعمال خارجی).
ص: 197
اسپرس
اشاره
در کتب فارسی با نام «اسپرس» و «اسپست» و در کتب طب سنتی با نام عربی آن «اونوبروخین» آمده است. به فرانسویSainfoin وEsparcette و به گفته عوامBourgogne وCrete de coq و به انگلیسیSainfoin وFrench grass وEsparcette گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهLeguminosae تیره فرعیPopilionaceae نام علمی آنOnobrychis vicifolia Scop . کهO .viciaefolia نیز نوشته می‌شود. مترادفهای آنHedysarum onobrychis L .,O .sativa Lam .،Onobrychis vulgaris و ... می‌باشد.
مشخصات
اسپرس گیاهی است علفی چندساله دارای ریشه‌های عمودی و عمیق که تا عمق 2- 5/ 1 متر در خاک فرومی‌رود، یعنی حتی عمیقتر از ریشه یونجه است. بلندی گیاه و ساقه هوایی آن 75- 50 سانتی‌متر است. برگهای آن متناوب، مرکب و دارای 12- 6 جفت برگچه و یک برگچه انتهایی است. گلهای آن صورتی، ارغوانی و بنفش به شکل خوشه در انتهای ساقه گل‌دهنده ظاهر می‌شود و بذر یا دانه اسپرس خیلی سریع قوه نامیه خود را از دست می‌دهد، بنابراین برای کاشت و تکثیر آن باید از انتخاب بذور کهنه احتراز شود و بهتر این است که از بذر برداشت‌شده در سال قبل، کاشته شود. معمولا اسپرس را در پاییز می‌کارند و از مزرعه اسپرس می‌توان تا 6- 3 سال
ص: 198
دانه‌ها یا تخم اسپرس تصویر از جهات مختلفه دانه و بزرگ شده است
اسپرس اسپانیایی
A
- میوهB - دانه
Hedysarum coronarium
محصول برداشت کرد و پس از آن باید مزرعه تجدید شود، لذا در تهیه خاک مزرعه و تقویت آن قبل از کاشت باید خیلی دقت نمود.
اسپرس در ایران در اغلب مناطق از جمله در اطراف تهران، آذربایجان و در مناطق شرقی و غربی کشور کاشته می‌شود. گل اسپرس دارای ترشحات شیرین است و از نظر زنبور عسل جالب و جاذب بوده و عسل آن نیز عالی است. گونه‌ای از اسپرس که در مقابل خشکی بسیار مقاوم است و برای مناطق خشک و گرم مناسب می‌باشد به فرانسویSulla گفته می‌شود. نام علمی آنHedysarum coronaria می‌باشد. در این گونه میوه اسپرس با سایر گونه‌ها متفاوت است و به شکل غلافی است که دارای چند خانه بوده و در هر خانه یک دانه به شکل لوبیای کوچک قرار دارد.
ص: 199
اسپرسA - گل
ترکیبات شیمیایی
در خاکستر گیاه 45- 28 درصد آهک، 10- 5 درصد منیزی، 5- 2 درصد سیلیس و 10- 9 درصد اسید فسفریک مشخص شده است.
خواص- کاربرد
خوردن عصاره گیاه برای معالجه زردی، استسقا و تسکین درد انواع قولنجها[230] مفید است. برای این کار عصاره گیاه را با سرکه رقیق مخلوط کرده و می‌خورند بخصوص برای تحریک اشتها بسیار مفید است. گیاه را در روغنی نظیر روغن زیتون
ص: 200
می‌جوشانند و از آن مرهمی درست می‌کنند و به صورت ضماد برای تسکین دردهای روماتیسمی و درد کیسه بیضه 231] روی موضع می‌اندازند. خوردن 12- 8 گرم از تخم آن برای افزایش نیروی جنسی مفید است. سابقا در ایران از عصاره گیاه در موارد وجود لکه یا زخم در قرنیه چشم استفاده می‌کرده‌اند [دکتر شلیمر].
گونه‌های دیگری اسپرس وحشی که در ایران می‌رویند که عبارت‌اند از:
1.Onobrychis gaubae Bornm . گیاهی است پایا، علفی به بلندی 50- 15 سانتی‌متر. برگهای آن مرکب و اغلب دارای پنج برگچه بیضی نوک‌تیز بدون دم است.
گلهای آن سفید و یا سفید مایل به زرد، اغلب با رگه‌های ارغوانی. این گیاه در منطقه دامنه‌های البرز بین تهران، کرج، سرخه‌حصار و جاجرود دیده می‌شود.
2..Onobrychis arnacantha Bunge پایا با پایه چوبی شبیه گون، برگها شانه‌ای با 6- 5 جفت برگچه که در نوک آنها خار دیده می‌شود و کم‌وبیش پوشیده از کرک است. گلهای آن صورتی، ارغوانی است. این گیاه در بلندی‌های هراز، نزدیک امامزاده هاشم، گچسر و در ارتفاعات مشهد دیده می‌شود.
ص: 201
اکلیپتا
اشاره
گیاهی است که به فرانسویEclipte droite و به انگلیسیInk plant وFalse daisy گفته می‌شود. به هندی بانگرا و به عربی سویدا نامند. این گیاه از خانوادهCompositae و نام علمی آنEclipta prostrata (L .) L . و مترادفهای آنE .alba (L .) Hassk .,E .erecta L . و ... می‌باشد.
در اغلب مدارک علمی نامهای علمی گیاه را به ترتیب فوق نوشته‌اند، فقط گیاه‌شناسان هندی نامE .prostrata را مربوط بهRoxb . ذکر می‌کنند.
مشخصات
اکلیپتا گیاهی است یکساله، علفی به بلندی 60- 50 سانتی‌متر، شاخه‌های متقابل و در اغلب موارد افراشته. برگهای آن بیضی‌شکل، کمی دراز و نوک‌باریک و غیر مسطح و پوشیده از کرک. گلهای آن سفید است.
این گیاه در چین، هندوستان و در ایران در بلوچستان می‌روید.
ترکیبات شیمیایی
در گیاه اکلیپتا اکلیپتین 232] مشخص شده است G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده
ص: 202
است که در گیاه آلکالوئید اکلیپتین و نیکوتین 233] [پتلو] مشخص شده است.
خواص- کاربرد
این گیاه در سرتاسر چین و هند به عنوان گیاه دارویی مورد توجه می‌باشد. در چین از روزگاران کهن برای شفای تعدادی از بیماری‌ها تجویز می‌شده و اینک نیز مصرف می‌شود. از نظر زراعی یک نوع علف هرز در زراعتها می‌باشد. در کره قسمت هوایی گیاه را پس از خاتمه دوره گل دادن جمع‌آوری می‌کنند [ایشی دویا]. در چین تمام گیاه اعم از قسمت هوایی و ریشه آن در ماههای تیر تا مهر کنده شده، جمع‌آوری و خشک می‌شود. دارویی ترش و کمی شیرین و مبرّد یعنی خنک‌کننده است. شیره گیاه تازه و له‌شده، پس از خروج گیاه همین‌که در مقابل هوا قرار گیرد به رنگ سیاه درمی‌آید و در تمام مناطق خاورزمین این شیره سیاه گیاه را با روغن مناسبی مخلوط کرده برای سیاه نگهداشتن و رشد موی سر به کار می‌برند و به همین دلیل نام آن راInk plant یا گیاه مولد مرکب گذارده‌اند. له‌شده گیاه و برگهای آن را مانند ضماد روی زخم و جراحت که خونریزی دارد می‌گذارند [چونگ یائوچی . در موارد دررفتگی و ضرب‌خوردگی استخوانها نیز از این ضماد استفاده می‌شود [هاو]. به علاوه در موارد سوختگی و زخمهای ناشی از سوختگی [ایشی دویا]. و بریدگی‌ها [برکیل و هانیف . نیز مفید است.
شیره گیاه یا ضمادی که از له‌شده گیاه تهیه می‌شود برای معالجه بیماری‌های قارچی پوست نافع است [پتلو و هین و وان‌استی‌نیس کروزمان . اگر برگها و یا جوشانده سرشاخه‌های گلدار گیاه روی لثه‌ها مالیده شود، درد دندان را تسکین می‌دهد [ریدلی . در مصرف داخلی، گیاه دارای اثر قابض، مغذی و بندآورنده خونریزی می‌باشد [هاو و استوارت . به علاوه تونیک و مقوی است [هو]. معمولا به عنوان داروی تقویتی برای ضعف دوران پس از وضع حمل تجویز می‌شود [برکیل و هانیف . برای درمان کم‌خونی نیز توصیه می‌شود [ایشی دویا]. برای معالجه اسهال خونی مفید می‌باشد [چونگ یائوچی . برای کنترل انواع خونریزی‌ها مفید است [استوارت . هر نوع خونریزی را بند می‌آورد [هاو]. در بعضی مناطق برای معالجه ناراحتی‌های ریه مصرف می‌شود [هو و مک کلور و هوانگ . برای آسم، برونشیت و
ص: 203
سینه‌تنگی آثار مفید دارد [فوکود، پتلو و هین . همچنین برای ورم و التهاب کبد نیز مفید است [گررو، کوئی زمبینگ و دیگانگ کو]. استوارت و روا هر دو گزارشهای متعددی به آثار گیاه برای معالجه ناراحتی‌های چشم اشاره کرده‌اند. در موارد ناراحتی‌های کبد و بزرگ شدن طحال این گیاه را به عنوان مقوی و بازکننده انسداد مجاری کبد تجویز می‌کنند. از شیره گیاه مخلوط با گیاهان معطّر برای معالجه زردی استفاده می‌شود. از له‌شده گیاه و برگهای آن به عنوان ضد سم برای عقرب‌زدگی ضماد می‌شود. ریشه آن را به عنوان قی‌آور و مسهل می‌خورند.
ص: 204
خلنگ
اشاره
به فارسی در کتب مختلف با نامهای «خلنگ»، «خلنج»، «خلانج» و «علف جارو» آورده شده است. به فرانسویBruyere وCallune و به انگلیسیHeath وHeather نامیده می‌شود. گیاهی است از خانوادهEricaceae دارای گونه‌های مختلفی است که نام علمی معروف‌ترین آنها عبارت است از:
1.Erica arborea که به فرانسویBruyere arborescente گفته می‌شود.
2.Erica ciliaris که به فرانسویBruyere ciliee گفته می‌شود.
3.E .cinerea L . که به فرانسویB .cendree گفته می‌شود.
4.E .tetratix L . که به فرانسویB .quaternee گفته می‌شود.
5.E .scoparia که به فرانسویB .balai گفته می‌شود.[234]
معارف گیاهی ؛ متن‌ج7 ؛ ص204
. bsilaS ). L( siragluv anullaC که به فرانسوی enummoc. B گفته می‌شود.
مشخصات
خلنگها به شکل بوته یا درختچه هستند. مثلاE .arborea درختچه جنگلی است که بلندی آن تا 3 متر می‌رسد. گلهای آن کوچک و صورتی به شکل زنگوله است.
خلنگE .ciliaris دارای برگهای لوله‌شده‌ای است که پشت برگها مایل به سفید می‌باشد وCalluna vulgaris کوتاه است و بلندی آن از 60- 50 سانتی‌متر تجاوز نمی‌کند. ریشه خلنگ درختی ضخیم و کمی متورم است. چوب این گونه محکم به
ص: 205
رنگ قرمز و صیقل‌خور است و از آن برای تهیه پیپ استفاده می‌شود. این گیاه در مناطق معتدل و جنگلهای اروپا و سایر مناطق نیمکره شمالی می‌روید. تکثیر آن از طریق خوابانیدن یا قلمه و یا با کشت تخم آن انجام می‌شود.
خلنگA - گل
Calluna vulgaris
ترکیبات شیمیایی
در گونهE .cinerea مواد اریکولین 235]، کوئرسیتن و کوئرسیتانیک اسید مشخص شده است.
ص: 206
خواص- کاربرد
خلنگ از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی گرم و خشک است و شکوفه‌های آن دارای خواص بیشتری از سایر قسمتهای آن می‌باشد.
مالیدن روغن شکوفه‌های آن برای تسکین درد مفاصل و روماتیسم نافع است.
برای تهیه روغن شکوفه آن، شکوفه‌ها را در روغن کنجد ریخته 4- 3 هفته در آفتاب می‌گذارند و روغن آن آماده است. خوردن 5 گرم از تخم آن با عسل برای خنثی کردن سم در معده مؤثر می‌باشد.
جوشانده شکوفه‌های خلنگ برای ضد عفونی کردن و معالجه ورم مثانه و بیماری‌های مجاری ادرار مفید است. همچنین جوشانده خلنگ پس از صاف کردن برای استحمام نافع است و اگر چند دقیقه اعضای بدن را با این مایع شستشو دهند، برای درمان ضعف عضلات مفید است. گذاردن پخته گل خلنگ روی اعضای بدن برای تسکین درد روماتیسم نافع است.
برای استحمام با جوشانده گل و شکوفه‌های خلنگ ممکن است 500 گرم گل، سرشاخه‌های گلدار و برگ خلنگ را در چند لیتر آب جوشانیده و پس از صاف کردن در آب وان حمام بریزند.
توجه شود به گیاهان دیگری از جمله به گیاهLedum latifolium Jacq . از خانوادهEricaceae نیز خلنگ می‌گویند که با گیاه خلنگ نامبرده در این بخش متفاوت است. از دم‌کرده برگ این گیاه برای کاهش سرفه و کمک به هضم غذا مصرف می‌کنند.
ص: 207
کاتالپا
اشاره
در کتب فارسی قدیم با نامهای «کاتالپا»، «کتل به»، «قتالپه» و «درخت جوالدوز» آورده شده است. به فرانسوی و انگلیسیCatalpa گفته می‌شود. درختی است از خانوادهBignoniaceae دارای چند گونه است. نام علمی گونه‌ای که در امریکای شمالی می‌رویدCatalpa speciosa Warder . می‌باشد و گونه‌هایی که در چین انتشار دارند و بیشتر از سایر گونه‌ها در طب سنتی چین مورد مصرف می‌باشند، عبارت‌اند از:
Catalpa bungei C. A. Mey.
وCatalpa ovata G .Don . که مترادف آنC .Kaempferi Sieb .Zucc . می‌باشد.
مشخصات
کاتالپا درختی است نسبتا بزرگ، بلندی آن تا 10 متر است. برگهای آن بسیار پهن، بزرگ و دارای رگبرگهای مشخص، قلبی‌شکل و نوک‌تیز که قطر آن تا 20 متر می‌رسد و دارای دمبرگ درازی می‌باشد. گلهای آن کوچک به صورت گروهی مخروطی‌شکل در انتهای شاخه گل‌دهنده به رنگ سفید پیازی با لکه‌های ارغوانی ظاهر می‌شوند. میوه آن غلافی دراز، استوانه‌ای‌شکل نازک به طول تا 20 سانتی‌متر و گاهی بیشتر و قطر 5/ 1- 1 سانتی‌متر به شکل جوالدوز یا میخ دراز کلفت است. این درخت در امریکای شمالی، در چین و ژاپن انتشار دارد. در ایران گونهC .speciosa به طور زینتی در باغها کاشته می‌شود.
ص: 208
شاخه گلدار کاتالپا
A
- میوه‌های درخت
ترکیبات شیمیایی
در قسمتهای مختلف گیاه در برگ، پوست، چوب داخلی ساقه و تنه سیتریک اسید و بنزوئیک اسید مشخص شده است. محلولی که از خیس کردن میوه‌های آن در آب حاصل می‌شود دارای مقدار زیادی املاح پتاسیم است و در خاکستر آن نیز مقدار قابل ملاحظه‌ای املاح پتاسیم وجود دارد [کاریونه و کیمورا]. مصرف داخلی آن از طریق خوردن عصاره آبی دانه‌های گیاه در خرگوش آثار مدّر داشته است ولی وقتی آن را زیرجلدی یا داخل وریدی تزریق کرده‌اند، این اثر را نداشته است [ایکه شیما اوچیدا].
خواص- کاربرد
له‌شده تخمها یا دانه‌های گیاه را روی مواضع مبتلا به بیماری‌های پوستی مانند جرب و جوش و کورک می‌اندازند. برگها و پوست درخت مقوی، ضد انگل و کرم معده و مخلوط با داروهای دیگری برای التیام انواع زخمهای بد مفید است
ص: 209
[استوارت . از سرشاخه‌های جوان آن برای معالجه استسقا و بیماری‌های کلیه استفاده می‌شود [ایشی دویا]. میوه آن مدّر است و داروی جدیدی به نام» Bigsin «از آن ساخته می‌شود که در بیماری‌های کلیه تجویز می‌گردد. از این دارو برای استسقا و بری‌بری یا کمبود ویتامینB 1 در بدن و بیماری آماس صفاق 236] نیز به کار می‌رود. در پنتسائوچین مصارف آن با شرح بیشتری آمده است و اشاره شده که از پوست کاتالپا به عنوان مقوی معده، ضد کرم و انگل معده، برای التیام زخمهای بد و زخمهای سرطانی به عنوان جزیی از یک مخلوط با داروهای دیگر مصرف می‌شود. عصاره برگ و پوست آن را برای معالجه کفگیرک و تحلیل ورم و آبسه‌ها مصرف می‌کنند و خوردن این عصاره برای معالجه برونشیت و بیماری تورم غیر عادی نسوج در اثر گاز یا هوا[237] یا بیماری مزمن ریه‌ای، یعنی تورم بیش از حد طبیعی حفره‌های هوایی ریه که باعث آسیب به دیواره‌های حفره‌ها می‌شود، تجویز می‌گردد.
ص: 210
دویتزیا
اشاره
در ایران باغبانها این گیاه را برای گلهای زیبای آن می‌کارند و آن را «دویتزیا» می‌نامند. به فرانسویDeutzia وDeutzie و به انگلیسیDeutzia گفته می‌شود.
گیاهی است از خانوادهSaxifragaceae دارای گونه‌های مختلفی است که نام علمی گونه‌ای که بیشتر از جهت دارویی در چین مستعمل استDeutzia taiwanensis می‌باشد. گونه‌های دیگر آنکه بیشتر در گلکاری مورد توجه هستندD .gracilis ،D .parviflora وD .scabra می‌باشند.
نام این گل به افتخارJohn van der Deutz ، طبیعی‌دان هلندی (1822- 1783) گذارده شده است.
مشخصات
دویتزیا درختچه‌ای است کوچک پوشیده از کرک و برگهای متقابل بیضی نوک‌تیز با دندانه. گلهای آن سفید، قرمز یا صورتی می‌باشند. این گیاه بومی آسیا است و در چین و ژاپن انتشار دارد. در سایر مناطق عالم کاشته می‌شود و پرورش می‌یابد.
در ایران از گلهای باغچه‌ای است. تکثیر آن با قلمه 10- 7 سانتی‌متر در وسط تابستان انجام می‌شود.
ص: 211
دویتزیا
A
- گل
Deutzia gracilis
خواص- کاربرد
در تایوان با ریشه و برگهای آن جوشانده‌ای درست می‌کنند که تب‌بر است و برای معاله تب مالاریا بسیار مفید می‌باشد [لیو].
ص: 212