گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد ششم
کنف





اشاره

به فارسی به آن «کنف» و «کنف هندی» گویند و در کتب فارسی انواع آن با نامهای «کنف»، «ملوقیه»، «کنویر هندی» و «جوت» آمده است. به فرانسوی‌Jute و به انگلیسی نیزJute وJute plant گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده زیرفون‌Tiliaceae دارای گونه‌های مختلفی است که در شبه‌قاره هند انتشار دارد و تعدادی از آنها نیز در ایران می‌رویند و در سایر مناطق دنیا نیز برای تهیه ماده اولیه نساجی کاشته می‌شوند. نام علمی معروف‌ترین آنها از نظر خواص دارویی در طب سنتی به شرح زیر می‌باشد:
1..Corchorus trilocularis L . این گیاه یکساله است و در هند در بیهار، مدرس، بمبئی، سند و در پاکستان در بلوچستان دیده می‌شود. در ایران در بلوچستان می‌روید و نام محلی آن در بلوچستان «اتراب» است. در عربستان و جنوب افریقا و افغانستان نیز انتشار دارد.
2..Corchorus tridens L . گیاهی است یکساله و در بلوچستان ایران می‌روید.
3..Corchorus antichorus Raeusch . گیاهی است یکساله و چندساله، در ایران در بلوچستان دیده می‌شود و نام محلی آن «ماندیرا» و «موندهر» است، در هند نیز می‌روید.
4..Corchorus capsularis L . این گونه را به هندی «نارچا» به فارسی «کنف» و «جوت» و به فرانسوی آن راLa corete Capsulair وCorete textile و به انگلیسی
ص: 213

Jute plant
نامید.
این گونه از بنگال تا شبه‌قاره جزیره مالایا انتشار دارد. در ایران به‌طور خودرو دیده می‌شود. گیاهی است یکساله که در اغلب مناطق حارّه برای استحصال کنف کاشته می‌شود. از نظر دارویی بیشتر در ردیف سایر گونه‌های دارویی مستعمل است.
در ارقام پرورشی بلندی آن 4- 3 متر می‌شود.
5..Corchorus olitorius L . گیاهی است یکساله به بلندی حدود 1 متر. در کتب فارسی به آن «ملوخیه» و «ملوخیا» می‌گویند (این نام را برای پنیرک نیز ذکر می‌کنند).
به فرانسوی‌Mauve des juifs ,Corete potagere ,Corete وMelochie و به انگلیسی‌Jew's Mallow گفته می‌شود. این گونه به‌طور وحشی در مناطق مختلف گرم هند انتشار دارد ولی در بنگال دیده نشده است.
6..Corchorus depressus (L .) Christensen این گیاه در هند در پنجاب، سند، بلوچستان، گجرات و دکان انتشار دارد.
7.Corchorus aestuans L . و مترادف آن‌C .acutangulus Lamk . می‌باشد.
این گونه در تمام قسمتهای گرم هند می‌روید.

مشخصات کلی

جنس‌Corchorus کنف مخصوص مناطق با آب و هوای گرم و مرطوب است.
معمولا یکساله است. ساقه آنها راست، افراشته و معمولا خیلی بلند 4- 2 متر و برگهای آنها متناوب، بیضی، نوک‌تیز با دندانه‌های ریز است و معمولا دو دندانه واقع در قاعده برگ تبدیل به دو زایده دراز می‌شود. گلها زرد، منفرد و یا دوتادوتا در کنار برگها درمی‌آیند. میوه آنها معمولا به صورت کپسول یا غلاف استوانه‌ای است در بعضی گونه‌ها مانندC .capsularis انتهای آن کمی پهن و در برخی گونه‌های دیگر نظیرC .olitorius استوانه‌ای درازتر از گونه قبلی است.
تکثیر جوت از طریق کاشت تخم یا دانه آن صورت می‌گیرد. در هندوستان و ایران برحسب اقلیم مناطق مختلف در اسفند، فروردین و یا اردیبهشت بذر کاشته می‌شود و تاریخ دقیق کشت در هر محل باید با توجه به شرایط اقلیمی با تحقیقات روشن شود.
کشت دست‌پاش یا خطی انجام می‌گیرد و پس از اینکه گیاه به ارتفاع 30- 20 سانتی‌متر رسید آن را تنک می‌کنند به‌طوری که فواصل بین بوته‌ها از هر طرف به‌طور متوسط حدود 15 سانتی‌متر می‌باشد. چون بذر کنف ریز است معمولا در موقع
ص: 214
کاشت آن را با چند برابر ماسه مخلوط می‌کنند زیرا در این صورت بذر زیاد پاشیده می‌شود و پس از تنک کردن هدر می‌رود. از نظر برداشت الیاف همین‌که مزرعه گل کرد قبل از اینکه بوته‌ها به میوه بنشینند برداشت آغاز می‌شود. معمولا در این موقع بلندی ساقه گیاه پرورشی کنف 3- 5/ 2 متر است. در طب سنتی به عنوان دارو از برگ و گل آن استفاده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در برگهای گونه‌C .capsularis یک گلی‌کوزید به نام کاپسولارین 238] یافت می‌شود [ساها چودوری . در تخم آن دو گلی‌کوزید به نامهای کورکورین 239] و کورکوریتین 240] وجود دارد. از کورکورین یک آگلی‌کون قلبی 241] به نام کورکوتوکسین 242] جدا شده است [کارر بانرجئا]. که در تخم کنف روغنی یافت می‌شود و شامل گلیسریدهای اولئیک اسید، لینولئیک اسید، پالمی‌تیک اسید[243]، استئاریک اسید، مقدار کمی آراشیدیک اسید خام 244] و فیتوسترول می‌باشد. روغن تصفیه‌شده آن برای روشنایی و در برخی مناطق مانند روغن خوراکی می‌شود. گلی‌کوزید کورکورین مشابه استروفانتی‌دین 245] است [چودوری دوتا]. در گزارش بررسی‌های شیمیایی دیگری آمده است که تخم گونه‌C .capsularis دارای دو دیژیتالیس گلی‌کوزید[246] به نامهای کورکوروزیدA [247] و کورکوروزیدB [248] و یک ماده عامل تلخ به نام کورکورین می‌باشد.
و در تخم گونه‌C .olitorius نیز دو نوع کورکوروزیدA وB وجود دارد]S .G .I .M .P[ .
ص: 215
شاخه‌ای از کنف هندی (جوت) با گل و میوه
Jute

خواص- کاربرد

در هند از تخم گونه‌C .aestuans برای تقویت معده و در موارد ذات الریه 249] تجویز می‌شود. دم‌کرده برگهای گونه‌C .capsularis ، به عنوان مقوی معده، ملیّن مزاج، بادشکن، محرّک، برای افزایش و تقویت اشتها، تونیک تلخ در موارد دیسانتری، تب، سوءهاضمه و اختلالات کبدی تجویز می‌شود و از جوشانده ریشه گیاه و میوه‌های نارس آن برای قطع اسهال می‌خورند.
گونه‌C .depressus خاصیت تونیک دارد و آن را به عنوان مبرّد برای قطع و یا کاهش تب می‌خورند. جوشانده دانه‌های این گونه مخلوط با شیر و شکر تونیک بسیار مقوی است.
ص: 216
در مورد گونه‌C .olitorius برگهای آن را به عنوان تونیک و مدّر، در موارد التهاب و عفونتهای مثانه و گاهی با عوارض ثانوی التهاب، عفونت کلیه، پروستات و مجرای ادرار[250] توأم می‌شود، سوزاک و کمی ترشح ادرار توأم با درد تجویز می‌کنند. دم‌کرده برگهای آن تب‌بر و تونیک است. دانه‌های آن مسهل است و میوه آن دارای مقدار قابل ملاحظه‌ای ویتامین‌C می‌باشد.
از گونه‌C .trilocularis از تخم و دانه‌های گیاه به عنوان تب‌بر و در موارد انسداد مجاری پشت و کمر خورده می‌شود و لعاب تخم آن نرم‌کننده است G .I .M .P[ .
و امّا در چین و سایر مناطق خاور دور بیشتر از گونه‌C .capsularis استفاده می‌شود. از جوشانده برگهای گیاه برای معالجه اسهال خونی و تسکین سرفه و همچنین یک تونیک تلخ برای بچه‌ها استفاده می‌شود [برکیل و هانیف . از له‌شده برگهای آن به صورت ضماد برای معالجه جوش، کورک و آبسه استفاده می‌شود [ریدلی . و همچنین از این ضماد برای تسکین سردرد نیز روی پیشانی می‌گذارند. در فیلیپین از تخم آن به صورت گرد یا به صورت جوشانده به عنوان تونیک، تب‌بر و بادشکن تجویز می‌شود [گررو]. از گلهای آن برای قطع خونریزی از بینی و از میوه آن برای معالجه ناراحتی‌های مثانه و همچنین برای تحلیل ورم و آبسه مصرف می‌کنند.
از نظر صنعتی کاربرد اصلی و عمده این گیاهان بخصوص چند گونه آنها تولید کنف می‌باشد که از الیاف ساقه‌های آنها گرفته می‌شود.
در فارسی به گیاه دیگری نیز کنف گفته می‌شود. این گیاه از خانواده خطمی است‌Malvaceae و نام علمی آن‌Hibiscus cannabinus L . می‌باشد. اسامی فارسی دیگری که در کتب مختلف برای این گیاه آمده است «شاهدانه مصری»، «شاهدانه صحرایی»، «قنّب برّی»، «کنف» و «کنب» می‌باشد. این گیاه یک گیاه لیفی است و نوعی از آنکه آن را «بنگ کنف» نیز می‌گویند همان شاهدانه و شاهدانه هندی معروف است که به‌طور مفصل در جلد اول این مجموعه شرح آن آمده است.
این گیاه را به فرانسوی‌Jute b tard و به انگلیسی‌Deccan Hemp گویند.

مشخصات

گیاهی است بوته‌ای ساقه‌های آن پوشیده از خار می‌باشد. برگهای آن پهن پنجه‌ای
ص: 217
با بریدگی‌های عمیق به‌طوری که برگها به چند قسمت تقسیم می‌شود. هر قسمت به شکل بیضی، نوک‌تیز و دندانه‌دار است و تمام قسمتها در قاعده برگ به یکدیگر متصل و تشکیل یک برگ پنجه‌ای را می‌دهند. هر برگ با دمبرگ درازی به ساقه متصل می‌شود. گلهای آن زرد با لکه‌های ارغوانی است. میوه آن تخم‌مرغی است و در آن دانه‌های درشت و قهوه‌ای‌رنگ گیاه قرار دارند. این گیاه در هند معمولا کاشته می‌شود و ظاهرا بومی افریقا می‌باشد. در ایران نیز در مناطق شمال ایران در گیلان در آستارا و در مازندران و گرگان می‌روید و کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در دانه‌های گیاه روغن چربی شبیه روغن آراشید[251] وجود دارد و به علاوه در دانه‌های گیاه مواد رادیوم 252]، توریوم 253]، و روبیدیوم 254] مشخص شده است. در گلبرگهای گیاه گلوکوزید کانابیسیترین 255]، و فلاوونول کانابیستین 256] یافت می‌شود]G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در هند شیره گلهای گیاه، مخلوط با شکر و فلفل سیاه را در موارد حالات صفراوی با اسیدیته تجویز می‌کنند. دانه‌های آن برای افزایش نیروی جنسی و چاق کردن مفید است و در استعمال خارجی برای تسکین درد و در محل ضرب‌خوردگی و کوبیدگی اعضای بدن از له‌شده دانه استفاده می‌شود. برگهای آن مسهل است. از این گیاه نیز در نساجی استفاده می‌شود.
ص: 218

قیطران شوکرانی

اشاره

به فارسی و در کتب مختلف قدیم با نامهای «قیطران شوکرانی» و یا به عربی آن «ابرة العجوز» و «غزیل» آمده است. و به فرانسوی‌Bec de grue وBec de cigogne و به انگلیسی
Pin grass, Hemlock- stork's- bill, Alfilaria, Stork's bill
وWooden pin گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده شمعدانی‌Geraniaceae نام علمی آن:Erodium cicutarium (L .) L'Herit . و مترادفهای آن
Geranium Erodium pulchellum Karel. ex, Erodium trivale Jord., cicutarium L. Ledeb
و ... می‌باشد.

مشخصات

قیطران شوکرانی گیاهی است یکساله، کم‌وبیش پوشیده از کرک خیلی کوتاه.
بلندی گیاه از نیم متر تجاوز نمی‌کند. برگهای آن شبیه برگ شوکران، مرکب، دارای 13- 7 برگچه، هر برگچه بیضی باریک و دندانه‌دار و نوک‌تیز است. گلهای آن قرمز و صورتی و گاهی سفید است و معمولا در گروه 4- 2 تایی با یک دمگل ظاهر می‌شوند.
ریشه آن ضخیم گوشتی. میوه آن در قسمت بالای میوه، زایده‌ای باریک و دراز و نوک‌تیز و سفت به شکل منقار لک‌لک دارد. این گیاه در مزارع و اراضی بایر می‌روید میوه آن دارای موهای خرمایی و ساقه عملا بر روی زمین گسترده و دارای کرکهای چسبناک و بوی متعفن است.
ص: 219
این گیاه در شمال غرب هند و در مناطق دیگر از نیمکره شمالی می‌روید. در ایران در اغلب مناطق از جمله در اطراف تهران، کرج و در شمال در پاچنار گیلان، بین رشت و قزوین، سواحل شنی رامسر، بندر گز، منجیل، در غرب ایران در سنقر کوه امروله، همدان، بیستون، در آذربایجان نزدیک تبریز، در اصفهان، خراسان، بوشهر، جزیره خارک، زیارت بلوچستان، مسجد سلیمان و آبادان دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از گیاه مواد کافئین 257]، تانیک اسید[258]، فروکتوز[259]، گلوکوز[260] و سوفینوز[261] جدا شده است. در شیره گیاه وجود هیستامین 262]، پورترسین 263]، تیرامین 264]، پیروکاتچول 265] و سوکسینیک اسید[266] تأیید شده است S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در هند از این گیاه در مقدار محدود و مجاز به عنوان مسکّن رحم و بندآورنده خون مصرف می‌کنند. به علاوه در موارد خیز عمومی بدن توصیه می‌شود. در افریقا برای کنترل دیسانتری مصرف می‌شود. در اروپا از شیره گیاه نیز به مقدار محدود و مجاز برای قطع خونریزی رحمی تجویز می‌شود. در بررسی‌هایی که به عمل آمده هیچ‌گونه ماده عامل اوکسی توسیک 267] از گیاه جدا نشده است. اوکسی توسیک به موادی می‌گویند که موجب انقباض رحم می‌شود و در مواردی که تسریع در زایمان
ص: 220
لازم باشد، تجویز می‌گردد.
مصرف گیاه باید با مشورت و زیر نظر پزشک انجام گیرد.
ص: 221

شمعدانی عطری

اشاره

به فارسی «شمعدانی عطری» و «برگ عطر» و در کتب قدیم فارسی با نامهای «قیطران»، «قیطران مشک» و «مسیکه» آمده است. به فرانسوی‌Bec de grue Musque وErodium musque و به انگلیسی‌Grounde needle گفته می‌شود.
گیاهی است از خانواده شمعدانی‌Geraniaceae نام علمی آن‌Erodium moschatum (L .) L'Herit . و مترادف آن‌Geranium moschatum L . و ...
می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است یکساله و دو ساله کم‌وبیش پوشیده از کرک و بسیار معطّر. بلندی ساقه آن 40- 10 سانتی‌متر. ساقه آن افراشته و کمی ضخیم است و برگهای آن مرکب با 13- 11 برگچه، هر برگچه بیضی، دندانه‌دار و بدون دمبرگ است. گلهای آن به رنگ قرمز ارغوانی و به‌طور گروهی از 8- 7 گل به صورت چتر در انتهای یک دمگل قرار می‌گیرند.
این گیاه در بوشهر و در شوش بین دزفول و شوشتر و بین شوش و دهلران به‌طور خودرو دیده می‌شود.
از نظر خواص دارویی از تنطور گیاه در افریقا برای معالجه اسهال خونی می‌خورند. گیاه ضد تب است G .I .M .P[ .
ص: 222

قیچ

اشاره

به فارسی به‌طور کلی «قیچ» اما در نقاط مختلف ایران با نامهای محلی متفاوتی شناخته می‌شود. به فرانسوی‌Faux caprier ,Fabagelle وFabago و به انگلیسی‌Bean capers گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Zygophyllaceae دارای گونه‌های مختلفی است که تعدادی از آنها در ایران نیز می‌رویند. نام علمی و خواص و مشخصات آنها به شرح زیر ذکر می‌شود:
1..Zygophyllum fabago L . نام محلی آن در خراسان «سی‌منگ» و در جنوب شرقی بلوچستان با نام «چاشوم» و «اسفند» شناخته می‌شود.
گیاهی است چند ساله، علفی، بلندی آن در حدود 1- 5/ 0 متر. برگهای آن مرکب دارای دو برگچه که در انتهای یک دمبرگ قرار دارند. هر برگچه تخم‌مرغی است. گلها زردرنگ و میوه آن به صورت غلافی است که در آن چند دانه پهن و ناصاف قرار دارد. این گیاه در دامنه‌های البرز، در اطراف تهران، دشت کرج و در شمال ایران در جاده رودبار و در آذربایجان نزدیک تبریز، خوی و در اراضی سنگ‌ریزه‌ای قره‌چال و در اصفهان، اراک و در خراسان در نواحی حریرود دیده می‌شود.
2..Z .coccineum L . گیاهی است چند ساله با ساقه‌های چوبی در قسمت پایین ساقه، کمی پوشیده از کرک. برگهای آن مرکب با دمبرگ و برگچه‌های آن کوچک، گلهای آن سفید. میوه آن به شکل کپسول شیاردار تخم‌مرغی مایل به استوانه‌ای. گلهای آن در وسط روز شکفته می‌شوند. این گیاه در جنوب شرقی بلوچستان و در بوشهر
ص: 223
دیده می‌شود. در هند نیز در سند و بلوچستان می‌روید.
3..Z .propinguum Decne گیاهی است پایا، در پایه چوبی در قسمت بالا نرم و گوشتی، گلها سفید سبز، نام محلی آن در بلوچستان هورم است.
4..Z .simplex L . گیاهی است یکساله، علفی گسترده روی زمین. نام محلی آن در بلوچستان «چی‌پلّ» می‌باشد. برگهای آن مرکب با دو برگچه که با دمبرگی به ساقه متصل است.
5..Z .atriplicoides F .et C .A .M . در اغلب نقاط به فارسی «کل قیچ» و «قیچ» گفته می‌شود. نام محلی آن در آذربایجان غربی «ایتوزارلیک» و «شاآغاجی» و «شااودونی»، در منجیل «زرین‌چو»، در خیرآباد میانه «قره‌قان» و در بلوچستان «کچ» و «ریچ» می‌باشد.
گیاهی است چند ساله به صورت درختچه کوچک که بلندی آن تا 120 سانتی‌متر می‌رسد. قسمت پایین ساقه‌ها چوبی و قسمت بالای ساقه‌ها سفید است. برگهای آن تخم‌مرغی، دراز و دارای 2 برگچه که معمولا به یک برگچه تبدیل شده است. میوه آن کپسول کشیده، بالدار با پنج حجره است.
این گیاه در ایران بین قم، دلیجان، تفت، کاشان، حوالی لار تا تنگه دالان، سیستان، بجنورد، شاهرود، به خوش ییلاق، سرخه سمنان و دامنه‌های جنوبی البرز حوالی منجیل دیده می‌شود. در ارمنستان، قفقاز، ترکستان، افغانستان و پاکستان نیز انتشار دارد.

ترکیبات شیمیایی

مطالعات انجام شده به روی گونه‌Z .coccineum نشان داده است که در عصاره آبی میوه گیاه یک ساپونین و یک تانن وجود دارد. از عصاره الکلی آن زیگوفیلین 268] به دست می‌آید. در برگها، شاخه‌ها و میوه گیاه زیگوفیلین و کینوویک اسید[269] یافت می‌شود ولی مقدار آنها در اندامهای مختلف گیاه متفاوت است S .G .I .M .P[ .
ص: 224

خواص- کاربرد

گونه‌Z .fabago دارای بوی تند نامطبوع و مزه تلخ است. این گیاه قابض، ضد کرم شکم و مسهل است. تخم گونه‌Z .coccineum ضد کرم و انگل شکم است و در هند از دم‌کرده برگها یا تخم گونه‌Z .simplex در استعمال خارجی روی چشم می‌مالند، برای معالجه ناراحتی‌های چشم مانند افتالمیا[270] و لکه سفید تیره روی قرنیه 271] تجویز می‌شود. تخم آن کرم‌کش می‌باشد]G .I .M .P[ . از غنچه‌های گونه‌Z .fabago مانند کورک استفاده شده و ترشی می‌اندازند.
ص: 225

پیربهار

اشاره

به فرانسوی‌Erigeron و در زبان عوام‌Erigeron de canada ,Vergerette وQueue de renard و به انگلیسی‌Horse weed ,Canada flea bane وButter weed گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae نام علمی آن‌Erigeron canadensis L . می‌باشد.

مشخصات

پیربهار یا پیربهار کانادا گیاهی است یکساله، پوشیده از تار، به بلندی 80- 30 سانتی‌متر. گلهای آن به صورت طبق با دو نوع گل، در وسط گلهای لوله‌ای زردرنگ و در اطراف زبانه‌ای کوتاه به رنگ سفید کثیف می‌باشد. این گیاه در اراضی خشک و سنگزار می‌روید. در مناطق معتدل اروپا، امریکا و آسیا می‌روید. در ایران در شمال در گیلان، در غازیان، قره‌داغ، علی‌بولاغ و بندر گز دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه اسانس روغنی فرّار وجود دارد و اسانس آن به‌طور عمده شامل
ص: 226
دی- لیمونن 272] و ترپینئول 273] می‌باشد]G .I .M .P[ . گزارش بررسی دیگری حاکی است که در گیاه در حدود 36/ 0 درصد اسانس وجود دارد. که شامل لینالول 274] و لینالیل آستات 275] و تعدادی آلدئید[276] است که برای عطرگیری مناسب می‌باشد]S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در هند گیاه را به عنوان قابض، محرّک، مدّر و بندآورنده خون تجویز می‌کنند و برای بند آوردن اسهال، اسهال خونی و خونریزی‌های رحمی مفید می‌دانند. اسانس آن در موارد اسهال، اسهال خونی و خونریزی‌های داخلی و نزله‌های برونشیتی و التهاب و عفونت مثانه 277] مصرف می‌شود]G .I .M .P[ .
چون مدّر است در موارد آب آوردن نسوج، روماتیسم مزمن و نقرس توصیه می‌شود. در آزمایشهایی کاملا روشن شده است که مصرف گیاه به صورت دم‌کرده، گرد خشک، شیره گیاه و یا اسانس در درمان روماتیسم و نقرس محسوسا مؤثر است و دفع اسید اوریک را در بیماران به میزان محسوسی افزایش می‌دهد.
در امریکا برای درمان مراحل پیشرفته تیفوئید، دفع سنگ کلیه و خونروی‌های فواصل عادت ماهیانه مصرف می‌شود. مصرف این دارو در قطع خونروی از سینه و بیماری‌های کلیه و مثانه اثر مفید می‌گذارد ولی در فرانسه و آلمان از آن در دفع اخلاط خونی نتیجه چشمگیر به دست نیاورده‌اند.
دم‌کرده 30 گرم گیاه خشک در 1000 گرم آب جوش روزی 3- 2 فنجان و یا 3/ 0- 1/ 0 گرم گرد گیاه خشک در هر ساعت و یا 50 گرم شیره گیاه تازه مخلوط با یک شربت مناسب سه بار در روز و یا 10- 5 قطره اسانس گیاه در روز مخلوط با یک شربت مناسب آثار یادشده را ظاهر می‌سازد.
گونه‌های دیگری از این گیاه در ایران می‌رویند که خواص آنها به‌طور دقیق مطالعه شده ولی کم‌وبیش دارای خواص گونه کانادایی هستند که به ذکر نام علمی و محل
ص: 227
رویش آنها مبادرت می‌شود.
1..Erigeron stocksianus Boiss . گیاهی است یکساله و کوتاه. این گیاه در فارس در دهگرد و در بلوچستان دیده می‌شود.
2..E .hyrcanicus Bornm .et Vierh . گیاهی است خیلی کوتاه. گلهای وسط طبق زرد و گلهای اطراف قرمز یا سفید است این گونه در دامنه‌های البرز در یونجه‌زار، اسالک، گچسر و کندوان دیده می‌شود.
3..E .elbursense Boiss . گیاهی است چند ساله. برگهای آن ریشه‌ای گروهی است. گلهای وسط طبق زرد و گلهای اطراف قرمز است. این گیاه در توچال، دماوند و کوه سفید دیده می‌شود.
4..E .acris L . گیاهی است 2 ساله بلندی آن 40- 10 سانتی‌متر. شاخه‌های آن کمی قرمز رنگ. گلهای وسط طبق زرد و گلهای اطراف طبق قرمز است. در حالت تازه بوی خاصی از آن برمی‌خیزد و طعم آن تلخ و گس است. در محل برای رفع ترش کردن غذا و سوزش معده می‌خورند. خواص آن مانند سایرین کم‌وبیش شبیه گونه کانادایی است.
5..E .Keredjensis Bornm .et G . گیاهی است دو ساله به بلندی 70- 40 سانتی‌متر. گلهای وسط طبق زرد و گلهای اطراف بنفش و دمگل آن دراز است. این گیاه در حاشیه رودخانه کرج دیده می‌شود.
6..E .khorassanicus Boiss . گیاهی است دو ساله. ساقه آن پوشیده از کرک خفیف. طبق گل بزرگتر از سایر گونه‌ها با رنگ زرد پریده و تقریبا بدون دمگل است.
این گیاه در دامنه‌های البرز در کندوان، کرّاب و در تبریز در کوه زنجناب دیده می‌شود.
ص: 228

گل ستاره‌ای

اشاره

به فارسی «گل ستاره‌ای» و به فرانسوی و انگلیسی‌Aster گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae دارای گونه‌های مختلفی است که تعدادی از آنها از نظر دارویی مورد توجه هستند و در طب سنتی مستعمل می‌باشند از جمله:
1.Aster altaicus Willd . که مترادف آن‌A .angustifolius Lindl . و ...
می‌باشد.
گیاهی است چند ساله پوشیده از تارهای ابریشمی. برگهای آن خطی، نخی و پرپشت. گل آن به صورت طبق گلهای وسط زرد و گلهای زبانه‌ای اطراف طبق آبی است. این گیاه در اراضی خشک و کوههای قزوین، در شمال و شرق کرج و در بلوچستان دیده می‌شود.
2.Aster tripolium L . و مترادف آن.Tripolium vulgare Nees به فرانسوی‌Aster maritime و به انگلیسی‌Sea aster گفته می‌شود.
گیاهی است به بلندی 60- 20 سانتی‌متر، صاف بدون کرک. برگهای آن گوشتی بدون دمبرگ و نوک‌تیز است. گلها به شکل طبق دارای گلهای زبانه‌ای به رنگ آبی یا سفید در اطراف و گل‌آذین است. میوه آن پس از رسیدن زردرنگ و در انتهای میوه یک دسته تار سفیدرنگ به شکل کاکل دارد. این گیاه در اراضی شور سواحل دریاها و در اطراف مردابهای دارای آب شور، دیده می‌شود. در ایران در سواحل دریای خزر و در بندر گز می‌روید.
ص: 229
3.Aster amellus L . و مترادف آن.A .trinervius Roxb . این گل ستاره‌ای را به انگلیسی‌Purple chrysanthemum نیز می‌گویند. این گیاه اغلب در نقاط باتلاقی و در اطراف دریاچه‌ها می‌روید. گل آن دارای بوی نامطبوعی است و در چین می‌روید وجود آن در ایران تا به حال گزارش نشده است.
4..Aster tataricus L .f . این گونه نیز در شمال و مناطق مرکزی چین می‌روید و از گیاهانی است که به‌طور گسترده‌ای مصرف دارویی دارد. ریشه آنکه به عنوان دارو مصرف می‌شود دارای الیاف است و رنگ آن قرمز مایل به قهوه‌ای است، بوی مطبوع و طعم خاصی دارد.
5..Aster fastigiatus Fisch . این گل ستاره‌ای در شمال چین می‌روید و ریشه آن از داروهای مورد توجه است. وجود آن در ایران تا به حال گزارش نشده است.
گونه‌های گل ستاره‌ای که در گلکاری کاربرد دارند و دارای گلهای زیبایی هستند به طور مختصر عبارت‌اند از:
A. amellus L.
با گلهای آبی روشن و صورتی.
A. novae angliae Ait.
با گلهای قرمز، آبی بنفش و صورتی.
A. movi belgii Lam.
که به انگلیسی‌Michaelmas daisy گفته می‌شود، گلهای آن پرپر ارغوانی، حنائی، آبی و قرمز.
A. yunnanensis French.
با گلهای آبی بنفش تیره، که در باغچه‌ها کاشته می‌شود.
تکثیر گل ستاره‌ای از طریق تقسیم بوته و کاشت قسمتی از آن صورت می‌گیرد.

ترکیبات شیمیایی

در گونه‌A .tataricus که مورد بررسی و تجزیه قرار گرفته است مواد ساپونین، شیونون 278]، کوئرستول 279] و آرابینوز مشخص شده است [روا].

خواص- کاربرد

در چین از گونه‌A .altaicus برای شفای مسمومیتها و سایر حالات و اختلالات با
ص: 230
تب استفاده می‌شود [هوبوتر].
از جوشانده ریشه گونه‌A .tripolium به صورت غرغره برای کنترل آنژین مصرف می‌شود و همچنین به صورت شست‌وشو برای تحلیل ورم چشم تجویز می‌شود.
در چین ریشه گونه‌A .amellus یاA .trinervius برای تسکین سرفه، ناراحتی‌های ریوی، کنترل خونریزی، مالاریا و مسمومیتهای حیوانی استفاده می‌شود [استوارت و هوپر].
از جوشانده ریشه گونه‌A .fastigiatus برای معالجه انواع تب، طاعون، اسهال خونی، حالات و شرایط شبه صرعی و بخصوص در موارد پرخوری استفاده می‌کنند، در کنترل عوارض مؤثر است.
در مورد گونه‌A .tataricus که در چین و ژاپن مستعمل است. ساقه‌های زیرزمینی و ریشه گیاه نرم‌کننده است و برای تسکین سرفه و نرم کردن سینه و معالجه ناراحتی‌های ریوی مصرف می‌شود [استوارت، لیو، ایشی دویا و کاریونه و کیمورا]، مسهل [روا] و مدّر می‌باشد [چونگ یائوچی . از جوشانده آن برای قطع اخلاط خونی، رفع وجود خون در ادرار[280]، قطع خونریزی‌های نفاس یعنی خونریزی در دوران 42 روز پس از زایمان 281] و در موارد کمی ترشح ادرار که با درد توأم باشد استفاده می‌کنند. ضمنا این دارو آرام‌بخش است و برای معالجه ناآرامی و گریه‌های ناشی از ناآرامی کودکان تجویز می‌شود [استوارت .
ص: 231

گل مینا

اشاره

در کتب مختلف با نامهای «مارگریت کوچک»، «گل مینا»، «گل بهار»، «زهره الربیع» و «زهره اللولؤ» آمده است. به فرانسوی‌Petite marguerite ,P querette وP querette de pres و به انگلیسی‌Daisy وEnglish daisy گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae تیره فرعی‌Radiae نام علمی آن‌Bellis perennis L . می‌باشد.

مشخصات

گل مینا گیاهی است علفی، چند ساله، خیلی کوتاه به بلندی 20- 5 سانتی‌متر.
برگهای آن پهن، بیضی که قسمت قاعده برگ باریک شده، کمی گوشتی و ریشه‌ای یعنی برگهای از ناحیه یقه گیاه به‌طور چتری بیرون آمده‌اند و از وسط برگها ساقه‌ای بیرون می‌آید که منتهی به یک نهنج گل یا یک طبق گل می‌شود. گلهای آن از اوایل بهار ظاهر می‌شوند و تا پاییز ادامه دارند، در وسط طبق گلهای لوله‌ای زرد و در اطراف آن گلهای زبانه‌ای سفید و گاهی صورتی یا قرمز دیده می‌شود. این گل نیز مانند همیشه‌بهار هروقت هوا نامساعد و طوفانی است جمع شده و در مواقعی که هوا خوب باشد، باز می‌شود. این گیاه بیشتر در مراتع و چمنزارها می‌روید و در ارتفاعات تا 2000 متر کوهستان هوای سرد تا 16- درجه سانتی‌گراد را تحمل می‌کند. تکثیر آن از طریق کاشت بذر آن انجام می‌گیرد. به این طریق که در تابستان بذر آن در خزانه
ص: 232
دو نوع گل مینا
2- مینای چند ساله پرپر 1- مینای چند ساله ساده
Bellis perennis
کاشته می‌شود و در پاییز و یا در بهار سال بعد به باغچه برده می‌شود. ممکن است از طریق تقسیم بوته در پاییز نیز تکثیر شود.
این گیاه بومی اروپا و آسیای صغیر است. در ایران نیز انتشار دارد و در اغلب مناطق کاشته می‌شود. در ایران به‌طور وحشی در مناطق غربی ایران در بروجرد، کرند غرب، ماهی‌دشت و صحنه دیده می‌شود. در گلکاری‌ها نیز کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در این گیاه ساپونین، تانن، مالیک اسید، وینیک اسید[282]، استیک اسید، اکسالیک اسید[283]، اسانس، یک ماده رنگی زرد، لعاب فراوان و ... مشخص شده است.
ص: 233
مینای درشت چمنی
2- چمنی مملو از مینا 1- شاخه‌ای با گل
B
- مقطع گلی از وسط نهنج‌A - گل عقیم

خواص- کاربرد

گیاه به عنوان مدّر، معرّق، قابض و مقوی مصرف می‌شود. اگر 100 گرم عصاره گیاه در 20 گرم سرکه رقیق مخلوط و خورده شود، چون گیاه خیلی مدّر است در موارد آب آوردن نسوج بدن و سنگ کلیه آثار مفید دارد. برگهای آن را با سالاد مخلوط و می‌خورند، محرّک و کمی ملیّن است و یبوست را رفع می‌کند. دم‌کرده 25 گرم گیاه خشک در 1000 گرم آب جوش برای رفع اخلاط خونی، نرم کردن سینه، روماتیسم، نقرس و ناراحتی‌های مثانه، کلیه، کبد و رفع وجود خون در ادرار نافع
ص: 234
است. برگهای له‌شده آن مانند گل همیشه‌بهار در استعمال خارجی برای التیام زخم مفید است.
از خانواده‌Compositae به گیاه دیگری نیز «مینا» و «مینای رسمی» و «مینای درشت» گفته می‌شود. به فرانسوی‌Grande marguerite des pres وLeucantheme vulgaire و به انگلیسی‌Ox -eye daisy گفته می‌شود. نام عربی آن نظیر نام انگلیسی «عین البقر» می‌باشد. نام علمی گیاه‌Chrysanthemum leucanthemum L . و مترادف آن‌Leucanthemum vulgare Link . و ... می‌باشد.
گیاهی است علفی چند ساله به بلندی 100- 10 سانتی‌متر که در چمنزارها و دشتها فراوان دیده می‌شود. ساقه آن قائم و برگهای پایین ساقه ساده و دندانه‌دار با دمبرگ به ساقه متصل است. نهنج گلها دارای دو نوع گل است. گلهای لوله‌ای زرد در وسط و گلهای زبانه‌ای سفید در اطراف نهنج است.

خواص- کاربرد

خواص دارویی این گیاه کمی شبیه بابونه ولی ضعیف‌تر از آن است. از اسانس این گیاه برای قطع خونریزی از بینی و التیام زخمها در استعمال خارجی مصرف می‌شود.
از گلهای آن برای رفع زردی و کنترل حمله‌های آسم تجویز می‌شود، به علاوه از جوشانده آن برای دفع حشرات استفاده می‌شود.
ص: 235

ابوطیلون

اشاره

در کتب مختلف با نامهای «ابوطیلون»، «خطمی هندی» و «شجرة الملوک» آمده است. به فرانسوی و انگلیسی آن راAbutilon گویند و به انگلیسی‌Flowering maple نیز گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Malvaceae دارای گونه‌های مختلفی است که تعدادی از آنها در ایران می‌رویند. اسامی علمی و مشخصات عمده‌ترین آنها که در طب سنتی مستعمل هستند عبارت‌اند از:
1.Abutilon theophrastii Medic . که مترادف آن‌Abutilon abutilon Rusby می‌باشد.
گیاهی است علفی یکساله پوشیده از کرک نرم. ساقه آن افراشته، به بلندی 2- 1 متر. برگها تخم‌مرغی، قلبی‌شکل، نوک‌تیز، دندانه‌دار که با دمبرگ نسبتا بلندی به ساقه متصل می‌شود. گلهای آن زرد مایل به قهوه‌ای. میوه آن دارای 15- 13 قسمت نوک‌تیز است. این گیاه در مناطق شمال غرب شبه‌قاره هند، در سند، کشمیر و بنگال انتشار دارد. در ایران در دامنه‌های البرز، جویبارهای کرج، تجریش و به‌طور گسترده‌ای در نقاط مرطوب گیلان، بندر گز و در آذربایجان در مزارع اطراف خانیان نزدیک تبریز و در لرستان و بروجرد می‌روید.
2..Abutilon avicenna Gaertn . این گیاه نیز یکساله و شبیه گونه قبلی است. در برخی از مدارک گیاه‌شناسی نیز این گیاه و گونه‌A .theophrastii را مترادف یکدیگر ذکر می‌کنند. محل رویش آن در ایران در همان نقاط یادشده است.
ص: 236
3.Abutilon muticum (Del .) Web . که مترادف آن‌A .glaucum G .Don وSida muticum Del . می‌باشد. گیاهی است بوته‌ای که قسمت پایین ساقه‌های آن چوبی پوشیده از کرک سفید است. برگهای آن تخم‌مرغی، دندانه‌دار در هر دو سطح پوشیده از کرک است. گلهای آن نارنجی می‌باشد. این گیاه در بلوچستان با نامهای محلی «گیداروار» و «توتار» شناخته می‌شود. در بلوچستان در تیس و در جزیره قشم و در نزدیکی بندرعباس دیده می‌شود.
4.Abutilon indicum (L .) SW . و مترادف آن‌A .indicum G .Don وSida indica L . می‌باشد. این گیاه در کتب مختلف با نام «خطمی هندی» آمده است به فرانسوی‌Fausse guimauve satine و به انگلیسی‌Country mallow گفته می‌شود.
درختچه‌ای است که اندام آن پوشیده از تارهای سفید مایل به پنبه‌ای است. برگهای آن قلبی، اغلب آنها نوک‌تیز و دندانه‌دار است که با دمبرگ به ساقه متصل شده‌اند. در محل اتصال دمبرگ به ساقه زایده کوچکی وجود دارد. گلهای زردرنگ دارد که شبها باز می‌شود. میوه آن کپسول است که در آن دانه‌های قهوه‌ای‌رنگ گیاه قرار دارد. این گیاه در نواحی حارّه و شبه‌قاره هند و در اغلب مناطق گرمسیر انتشار دارد.
در ایران تا به حال از وجود آن گزارشی نداریم.

مشخصات کلی

ابوطیلونها اغلب به صورت درختچه هستند ولی در بعضی گونه‌ها یکساله می‌باشند. ساقه و پوست آنها دارای الیاف نساجی قابل استخراج است. تکثیر آنها از طریق قلمه و کاشت آنها در ماههای اوایل تابستان صورت می‌گیرد. دوران گل‌دهی انواع آن طولانی است. در مناطق با زمستانهای سرد، گیاه احتیاج به محافظت از سرما دارد و باید در گلخانه و یا نارنجستان کاشته شود.

ترکیبات شیمیایی

از دانه‌های گونه‌A .theophrastii در حدود 19 درصد روغن نیمه‌خشک شونده 284] گرفته می‌شود و در دانه‌های گیاه گونه‌A .indicum لعاب و آسپاراژین مشخص شده است G .I .M .P[ .
ص: 237
در گزارش دیگری آمده است که از دانه‌های گونه‌A .indicum در حدود 6/ 1 درصد رافینوز[285] و 2/ 9 درصد روغن نیمه‌خشک‌شونده شامل لینولئیک اسید، اولئیک اسید، پالمیتیک اسید و استئاریک اسید می‌باشد]S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

برگهای گونه‌A .indicum خیلی لعاب‌زا می‌باشد. در چین به عنوان یک داروی بسیار متداول برای تصفیه خون، تحریک جریان گردش خون بخصوص برای رفع تاولها و تحریکات حاصله در پوست و سنگینی گوش مصرف می‌شود [هاو]. در تایوان از تخم آن ضمادی تهیه کرده روی ورمها می‌گذارند و همچنین برای معالجه سنگینی گوش و کری و دردهای عصبی مصرف می‌شود [لیو]. در هند و چین از برگهای آن به صورت کمپرس برای نرم کردن ورمها استفاده می‌شود [پتلو]. از دم‌کرده آن به عنوان تب‌بر می‌خورند که برای رفع ناراحتی‌های مجاری ادرار نیز مفید است. در شبه‌جزیره مالایا از برگهای آن ضمادی برای معالجه زخم تهیه می‌کنند. در فیلیپین از جوشانده برگهای آن به عنوان مدّر، مسکّن و افزایش‌دهنده نیروی جنسی استفاده می‌شود [کوئی زمبینگ .
در هند از برگهای این گونه به عنوان نرم‌کننده و از پوست ساقه و تنه درخت به عنوان قابض و مدّر و از دم‌کرده ریشه گیاه برای کاهش تب مصرف می‌شود. تخم آن افزایش‌دهنده نیروی جنسی و ملیّن است. از گونه‌A .theophrastii نیز شبیه گونه فوق استفاده می‌شود]G .I .M .P[ .
در کره از گونه‌A .avicenna برای معالجه و تسکین درد روماتیسم مصرف می‌شود [ایشی دویا]. در چین تخم آن به عنوان نرم‌کننده [روا] و برای معالجه اسهال خونی و ناراحتی چشم به کار می‌رود [هاو و استوارت . و همچنین برای تخفیف کری و سنگینی گوش از آن استفاده می‌شود [مک کلور هوانگ . به‌طور کلی خواص ابوطیلونها خیلی شبیه خواص خطمی است.
ص: 238

لوبلیا

اشاره

به فرانسوی‌Lobelie و به انگلیسی‌Lobelia گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Lobeliaceae دارای گونه‌های مختلفی است که بیشتر آنها دارویی و در طب سنتی مستعمل هستند و چند گونه پرورشی نیز دارد که برای گلهای زیبای آبی و یا قرمز آنها در گلکاری‌ها کاشته می‌شوند. نام علمی و مشخصات چند گونه عمده آنها عبارت است از:
1..Lobelia inflata L . این گونه را در کتب فارسی و طب سنتی با نامهای «تنباکوی هندی» و «خان هندی» نام می‌برند. به فرانسوی‌Lobelie enflee گفته می‌شود. گلهای این گونه آبی است. این گیاه بومی نواحی شرقی امریکای شمالی و کانادا می‌باشد. در هند در مقیاس کوچکی در دارجیلینگ کاشته می‌شود.
2.Lobelia leschenaultiana (Presl .) Skottsh . و مترادف آن‌L .excelsa .Lesch . از برگهای این گونه در هند مانند تنباکو استفاده می‌شود. در کتب مختلف «تنباکوی هندی» و «خان هندی» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Lobelia brچ‌lante گفته می‌شود زیرا لاتکس یا شیرابه گیاه فوق العاده سوزاننده و تاول‌آور است. این گونه در هند می‌روید.
3.Lobelia chinensis Lour . که مترادف آن‌L .radicans thunb . می‌باشد.
چون از ریشه آن به عنوان ضد سیفیلیس استفاده می‌شود به فرانسوی آن راLobelie syphilitique می‌نامند. گلهای آن آبی، قرمز و بنفش است. در
ص: 239
لوبلیا
A
- مقطع یک گل
چین و در امریکای شمالی می‌روید. در نپال و در قسمتی از شبه‌قاره هند نیز می‌روید.
4..Lobelia nicotianaefolia Heyne . برگهای آن شبیه توتون است و از نظر خواص دارویی تا حدودی مشابه‌L .inflata می‌باشد و چون برگها و دانه‌اش سمی و سوزاننده هستند، در استعمال داخلی مصرف نمی‌شود. دو گونه از لوبلیا بیشتر به‌طور پرورشی در گلکاری‌ها معمول هستند یکی‌L .erinus با گلهای آبی که به انگلیسی‌Blue lobelia گفته می‌شود و دیگری‌L .cardinalis با گلهای قرمز که به انگلیسی‌Cardinal flower گفته می‌شود. از نظر خواص دارویی ضعیف‌تر از گونه‌های وحشی می‌باشند.

مشخصات

گیاه لوبلیا به افتخار گیاه‌شناس و طبیب معروف از اهالی فلاندر (بلژیک»،
ص: 240

Matthias de l'Obel
(1616- 1538) که طبیب مخصوص جیمز اول 286] انگلیس بوده، نامگذاری شده است.
گیاهی است چند ساله خیلی کوچک که بلندی آن کمتر از 20 سانتی‌متر است.
چون تحمل سرما را ندارد، در مناطق سردسیر یکساله است و همه ساله کشت آن تجدید می‌گردد. برگهای آن موجی، بیضی، تقریبا بدون دمبرگ با دندانه‌های ریز است. گلهای آن نامنظم به‌طور گروهی در انتهای شاخه گل‌دهنده به رنگ آبی روشن و گلوگاه گل به رنگ سفید یا زرد ظاهر می‌شوند. رنگ گلها در بعضی گونه‌ها سفید، آبی تیره و حتی قرمز است. در اراضی مرطوب و سبک خوب رشد می‌کند و تکثیر آن با کشت تخم آن صورت می‌گیرد که پس از رفع سرما باید کاشته شود. گلهای آن در تابستان و اوایل پاییز ظاهر می‌شود. این گیاه بومی نواحی شرقی امریکای شمالی و کانادا می‌باشد. برخی گونه‌های آن در هند و نپال می‌روید. ولی در سایر مناطق عالم کاشته می‌شوند. در ایران نیز به عنوان گل، ارقامی از آن کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گونه‌L .chinensis آلکالوئیدهای لوبلین 287]، لوبلانین 288]، لوبلانیدین 289] و ایزولوبلانین 290] مشخص شده است [چونگ کوئو تو نونگ یائوچی .
گزارش بررسی‌های دیگری نشان می‌دهد که در گونه‌I .inflata جمع آلکالوئیدهای موجود در گیاه 63/ 0- 13/ 0 درصد و به‌طور متوسط 4/ 0 درصد می‌باشد. این آلکالوئیدها به‌طور کلی به سه گروه تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:
لوبلین، للوبین 291] و لوبینین 292].
لوبلین که فعالترین آلکالوئید آن است شبیه نیکوتین است یعنی در درجه اول
ص: 241
محرّک و در درجه دوم مضعف و سرکوب‌گر می‌باشد. داروی لوبلین هایدروکلراید[293] در فارکوپه هند به‌طور رسمی وارد می‌باشد. در تخم گیاه نیز لوبلین وجود دارد.
و در ساقه زیرزمینی گونه‌L .chinensis ماده پولی فروکتوزان و لوبلینین 294] یافت می‌شود. علاوه بر موارد فوق گیاه دارای کمی اسانس، تانن، چربی و ... است.
گونه‌L .nicotianaefolia منبع غنی از آلکالوئیدهای گروه لوبلین می‌باشد و از نظر خواص جانشین‌L .inflata است. تخم این گونه دارای یک سم آکرونارکوتیک 295] است. این گیاه سمّی و فقط در استعمال خارج به عنوان ضدعفونی‌کننده مصرف می‌شود]S .G .I .M .P[ . آلکالوئید لوبلین به مقدار خیلی کم در آب حل می‌شود ولی در کلروفورم سرد، بنزن و الکل گرم حل می‌شود.

خواص- کاربرد

لوبلیا گیاهی است که خشک آن با رنگ سبز مایل به زرد با بویی تا حدودی تهوع‌آور و طعمی گزنده و کمی شبیه تنباکو در بازار تجارت دارویی عرضه می‌شود.
شیرابه آن سمّی و سوزاننده و تاول‌آور است و در مصرف آن باید نهایت احتیاط به عمل آید. در تایلند از گرد گونه‌L .chinensis از طریق استنشاق از راه بینی برای معالجه آسم استفاده می‌شود [کر- فاید برکیل . در چین علاوه بر اینکه از گیاه به عنوان حشره‌کش استفاده می‌شود گیاه دارویی مشهوری است. گیاه را له کرده با کمی نمک و از کمپرس آن برای رسانیدن جوش، کورک، کاهش ورم و معالجه آسیت که ناشی از اختلالات کبدی باشد، استفاده می‌نمایند. آسیت بیماری است که با علایم جمع شدن غیر طبیعی مایعات در محوطه صفاق خود را نشان می‌دهد. همچنین له‌شده گیاه را مخلوط با نمک به عنوان ضد سم بر روی محل گزیدگی مار می‌گذارند [چونگ کوئو تو نونگ یائوچی . این له‌شده گیاه به‌طور فعال سم مار و عقرب را خنثی می‌نماید [هاو].
خوردن جوشانده گیاه با غلظت 50 درصد کمی مدّر و مسهل است. تنفس را
ص: 242
تحریک می‌کند، فشار خون را کاهش می‌دهد، خونریزی را متوقف می‌کند و ورم را کاهش می‌دهد [چینگ- ئی‌لی . و استعمال موضعی کمپرس آن برای کاهش ورم پس از 5- 3 روز اثر می‌بخشد. در تایوان تمام گیاه بخصوص تخم آن سمّی است [لیو].
در هند و چین از ریشه گونه‌L .chinensis به عنوان تصفیه‌کننده خون و ضد روماتیسم و ضد سیفیلیس مصرف می‌شود [کروست و پتلو].
در گزارشهای طب سنتی آمده است که سابقا در کانادا انواع بیماری‌های سیفیلیسی را با این دارو معالجه می‌نمودند. به این ترتیب که 6- 4 عدد ریشه لوبلیای ضد سیفیلیس را گرفته در آب می‌جوشانند و در حد امکان و قابلیت تحمل، بیمار از این جوشانده می‌خورده و معمولا ظرف 15 روز مداوا می‌شد و از همین جوشانده روی زخمهای سیفیلیسی نیز می‌مالیده‌اند، التیام می‌یافته است. به همین علت این لوبلیا را جیوه گیاهی 296] می‌نامند.
تنطور لوبلیا انفلاتا را سابقا به نسبت یک‌پنجم (1 گرم گیاه در 5 گرم الکل 85 درجه) و اخیرا به نسبت یک‌دهم (1 گرم گیاه خشک را در 10 گرم الکل 85 درجه) از خیس کردن گیاه در الکل در مدت 8 روز به دست آورده و پس از اینکه با فشار از پارچه‌ای گذرانیده و با کاغذ صاف کردند 30- 20 قطره از این تنطور را با یک فنجان دم‌کرده بابونه مخلوط کرده، بتدریج ظرف 2- 1 ساعت می‌خورند، برای تسکین آسم خیلی مؤثر است.
عده‌ای از اطبا معتقدند که مقدار خوراک از این تنطور برای تسکین آسم 15- 1 گرم است که مخلوط با یک جوشانده مناسب بتدریج در هر ساعت یک قاشق کوچک خورده شود. در برخی توصیه‌ها 3- 1 گرم از این تنطور توصیه می‌شود.
مقدار خوراک از گرد شاخه گلدار خشک‌شده گیاه در هربار برای اشخاص بالغ 30- 5 سانتی‌گرم در 24 ساعت است. ماده فعال گیاه معمولا به صورت لوبلین هایدروکلراید به شکل تزریقی طبق تجویز طبیب مصرف می‌شود.
در هند از دم‌کرده برگهای گونه‌L .excelsa به عنوان حشره‌کش برای کنترل شته‌ها،
ص: 243
کرمهای ریز به نام مایت 297] و آفاتی نظیر آنها استفاده می‌شود. این گیاه برای انسان و دام سمّی است. ولی از برگهای خشک آن شبیه برگ تنباکو برای دود کردن استفاده می‌کنند.
به‌طور کلی انواع گیاهان لوبلیا سمّی می‌باشند، در مصرف آن برای انواع بیماری‌ها باید احتیاط کامل مرعی شود و ضمنا با توصیه و زیر نظر پزشک باشد تا از عوارض آن جلوگیری شود.
ص: 244

حشیشة الجرب

اشاره

به فارسی «گل کبوتر» و در بعضی کتب سنتی با نامهای «مامی‌ثا» و «مامی‌ثای صحرایی» و یا به عربی «ورد الحمام» و «حشیشة الجرب» آمده است. به فرانسوی‌Scabieuse و دو گونه وحشی آنکه در فرانسه می‌رویدScabieuse des champs وScabieuse colombaire و انواع پرورشی آن را که در گلکاری‌ها می‌کارندScabieuse des jardins می‌نامند. به انگلیسی‌Scabiosa و نوعی از آن با گل آبی که در گلکاری کاشته می‌شودCaucasian scabious وPincushion flower نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Dipsaceae دارای گونه‌های متعددی است به شرح زیر نام علمی و محل رویش و خواص چند گونه عمده آن را ذکر می‌کنیم:
1. گونه‌Scabiosa succisa L . که مترادف آن‌S .pratensis Moench .،S .praemorsa Asch . و ... می‌باشد. این گونه را به فرانسوی‌Scabieuse succise ،B ton وMorse de diable و به انگلیسی‌Devil's bit scabiosa گفته می‌شود. این گونه از گیاهان ممیزه مراتع بسیار مرطوب بد و از دست‌رفته می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است چند ساله به بلندی 100- 40 سانتی‌متر. برگهای آن دراز و باریک، متقابل و بدون دندانه. گلهای آن آبی مایل به بنفش، دارای نوش فراوان مورد علاقه زنبور عسل. ریشه آن خیلی کوتاه است.
ص: 245
این گیاه در اروپا در فرانسه و سایر مناطق مدیترانه‌ای و در سیبری انتشار دارد.
وجود آن در ایران تا به حال گزارش نشده است.

ترکیبات شیمیایی

ریشه گیاه شامل تانن، یک ماده تلخ با کمی نشاسته، قند ساکاروز، یک ساپونین و یک گلوکوزید بی‌شکل به نام اسکوبیوزید[298] است. ماده ساپونین در سرشاخه‌های گلدار گیاه نیز مشخص گردیده است. در برگهای گیاه نیز قند ساکاروز وجود دارد.

خواص- کاربرد

گیاه حشیشة الجرب از روزگاران کهن و در طب سنتی مورد توجه بوده و از داروهای شفابخش در بیماری‌های جلدی نظیر جرب بوده است به همین جهت نام آن را حشیشة الجرب و به فرانسوی‌Scabieuse گذارده‌اند. این گیاه اثر مقوی و تصفیه کننده خون دارد و کمک به هاضمه می‌کند و قاعده‌آور است و در درمان سرفه، برونشیت، ناراحتی‌های حاد تنفسی مؤثر است و خوردن آن موجب تسهیل خروج و اخلاط از ریه می‌شود. سابقا از این گیاه برای معالجه آب آوردن نسوج بدن، اختلالات در عادت ماهیانه، صرع و به عنوان ضد کرم شکم استفاده می‌شد و از ریشه تازه له‌شده آن برای ناراحتی‌های پوستی نظیر جرب، اکزمای تر و التیام زخمها استفاده می‌شود. دم‌کرده یا جوشانده گیاه به صورت غرغره برای رفع التهاب و زخم مخاط دهان مؤثر است. به‌طور کلی قابض و تلخ است.
برای تهیه دم‌کرده گیاه 10 گرم برگ گیاه را در 1000 گرم آب جوش دم کرده، صاف نموده، مصرف می‌کنند.
2. گونه.Scabiosa columbaria L . این گیاه را در کتب سنتی «ورد الحمام» ذکر می‌کنند و به فرانسوی‌Scabieuse colombaire و به انگلیسی‌Lilac flowered scabious گفته می‌شود. گیاهی است چند ساله و کوچک. برگهای آن در قسمت پایین ساقه بیضی، نوک‌تیز، دندانه‌دار و ساده ولی در قسمت بالای ساقه دارای بریدگی‌های عمیق است. گلهای آن به رنگ آبی می‌باشد.
ص: 246
بالا حشیشة الجرب دشتی‌Scabieuse des champs
B
- میوه‌A - گل‌آذین
پائین حشیشة الجرب بستانی‌Scabieuse des jardins
ص: 247
این گیاه در اروپا و آسیا در نقاط مردابی خشک و دامنه‌های آفتابگیر کوهستانها و زمینهای سنگلاخی می‌روید. در ایران گیاه‌شناسان این گیاه را در دامنه‌های البرز در عمارلو، فاصله بین کبوترچاک و پاکده، در پل زنگوله و در ارتفاعات بین داماش و خره‌لو شناسایی کرده‌اند.
از این گیاه به عنوان تب‌بر، در بیماری‌هایی که موجب التهابهای پوستی کودکان می‌شود، نظیر سرخک، آبله‌مرغان و اوریون استفاده می‌شود. چند گونه وحشی حشیشة الجرب در اغلب مناطق ایران پراکنده است که از نظر اطلاع خوانندگان عزیز نام علمی و محل رویش آنها ذکر می‌شود.
-.S .caucasica M .B . چند ساله، با گلهای آبی در ارسباران بین علی‌بولاغ و دهلی در مزارع غلات دیده شده است.
-.S .ochroleuca L . چند ساله، با گلهای سفید مایل به زرد یا زرد یا قرمز در آزادبر دیده شده است.
-.S .amaena Jacq . چند ساله، با گلهای آبی در جنگلهای طالش گیلان و در دامنه‌های البرز، پل زنگوله، درّه چالوس و آزادبر دیده شده است.
-.S .crinita Ky .et Boiss . چند ساله با گلهای قرمز و شفاف در جنگل حسن بیگلو دیده شده است.
-.S .argentea L . دو ساله و چند ساله با گلهای سفید یا سفید مایل به زرد یا آبی شفاف. در تبریز و در دیلمان و چهریق دیده شده است.
-.S .cana D .Dietr . چند ساله، با گلهای خاکستری بین همدان و بیستون و در بلوچستان دیده شده است. در بلوچستان با نام محلی «توسکو» شناخته می‌شود.
-.S .olivieri Coult . یکساله، با گلهای قرمز ارغوانی. در شیراز، پرسپولیس، اصفهان، بلوچستان، همدان، سنقر، در کرمان در زیارت، شاهرود، اراک، جاپلق، بروجرد، سیلاخور، حریرود بین تهران و دماوند، در جنوب غرب در راجرد و ازنا دیده شده است.
-.S .flavida Boiss .et Haussk . یکساله، با گلهای زرد در جنوب غرب ایران در کوههای دالکان بین سیتون و بهبهان و در اصفهان دیده شده است.
-.S .micrantha Desf . یکساله، با گلهای قرمز در درّه چالوس دیده شده است.
. S. palaestina L.
یکساله، با گلهای به رنگهای مختلف. در اطراف راه‌آهن صوفیان، در مسجد سلیمان، شوش، کردستان، بوشهر و پل زنگوله دیده شده است.
ص: 248
-.S .candolliana Wall . چند ساله، با گلهای پوشیده از کرک ابریشمی قهوه‌ای. در بلوچستان دیده شده است.
-.S .divaricata Jacq . یکساله، با گلهای قرمز در رزاب قصر شیرین در ارتفاع 900 متر از سطح دریا دیده شده است.
-.S .olivieri coutt . گیاهی است یکساله پوشیده از کرک خوابیده، برگها دراز باریک. گلها سفید صورتی یا ارغوانی که در اطراف تهران، قزوین، همدان، اراک، اصفهان، شیراز، آذربایجان، بروجرد، سیلاخور، شاهرود، سنقر و بلوچستان دیده شده است و انتشار دارد. در برخی مناطق آن را رعنا زیبا گویند.
ص: 249

قرصعنه

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «قرصعنه» و «حافظ النحل» آمده است. در سوریه آن را «شجره ابراهیم» و «شوکه ابراهیم» گویند. به فرانسوی‌Panicaut و به انگلیسی‌Eryngo گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Umbelliferae دارای گونه‌های مختلفی است که در اروپا و آسیا و برخی از آنها در ایران می‌رویند که معروف‌ترین آنها عبارت است از:
1..Eryngium campestris L . این گونه که قرصعنه دشتی می‌باشد به فرانسوی‌Chardon roland وPanicaut des champs گفته می‌شود. در ایران تا به حال دیده نشده است. در اروپا بخصوص در فرانسه می‌روید.
2..Eryngium alpinum L . این گونه قرصعنه جبلی است به فرانسوی‌Panicaut des Alpes L . گفته می‌شود. این گونه نیز در اروپا انتشار دارد.
3..Eryngium maritimum L . این گونه بیشتر در سواحل دریاها انتشار دارد. در اروپا در سواحل دریای مدیترانه دیده می‌شود.
4..Erynigium caeruleum M .B . در مدارک هندی آن راE .coeruleum Bieb . می‌نویسند این گونه را قرصعنه مسدس می‌نامند. نام محلی آن در رشت «چوچاق» و در مازندران «ششاک» یا «ششکاک» است که ممکن است به معنی شش شاخ باشد. این گونه در مناطق مختلف ایران و در نواحی مرتفع هند در کشمیر و دامنه‌های هیمالیا انتشار دارد.
ص: 250

مشخصات

انواع قرصعنه گیاهانی هستند تیغ‌دار چند ساله به رنگ آبی روشن با برگهای ریشه‌ای که به‌طور گروهی از ناحیه یقه گیاه بیرون آمده و در نتیجه اغلب برگها روی زمین گسترده هستند. برگهای آن کمی معطّر دارای دندانه‌های نامنظم است که در انتهای آنها خار دیده می‌شود. ریشه آن در اغلب گونه‌ها ضخیم، عمیق، کمی خوش‌بو، کمی شیرین و خیلی کم تلخ است. گلهای انتها به رنگهای سفید مایل به آبی و به شکل چتر به هم فشرده و کپه‌ای است. شیرینی ریشه قرصعنه‌ها در حد و مشابه شیرینی ریشه هویج است. به همین علت در بعضی کتب ریشه آن را نیز شقاقل می‌نامند.
این گیاه معمولا در اراضی غیر مزروع می‌روید. تکثیر آن از طریق کاشت قسمتی از ریشه آن در پاییز یا زمستان در ماسه برای محافظت از سرما و پس از ریشه کردن انتقال آن به محل اصلی می‌باشد. ازدیاد گیاه با کاشت بذر آن و کاشت قسمتی از بوته گیاه نیز امکان‌پذیر است.
گونه‌E .caeruleum که در ایران می‌روید در اطراف تهران، تبریز، گیلان، ایسپیلی ییلاق، در بندر گز، مازندران در درّه تالار بین گدوک و عباس‌آباد، خراسان در استپهای بین قوچان و مشهد، کوپه‌داغ بین قوچان و لطف‌آباد و در جنوب ایران دیده شده است.
در گیلان برگهای معطّر و جوان گیاه را به‌طور پخته و خام با غذا می‌خورند. در فرانسه و آلمان نیز سابقا برگها بخصوص ریشه گیاه را می‌خوردند و برای آن خواص دارویی و تقویتی قائل بودند. در فرانسه در حال حاضر هم به عنوان دارو مصرف می‌شود که در بخش کاربرد گیاه ذکر خواهد شد.

ترکیبات شیمیایی

در ریشه گیاه تانن و قند ساکاروز (حدود 4- 3 درصد) و اسانس زردرنگ با بوی مطبوع در حدود 88/ 0 درصد وجود دارد. بررسی کامل در مورد این گیاه نشده است ولی احتمالا دارای تعدادی ساپونین است وجود نوعی آلکالوئید را در آن حدس می‌زنند.
ص: 251
قرصعنه دشتی
Eryngium campestris

خواص- کاربرد

در هندوستان از ریشه قرصعنه ایرانی به عنوان تونیک اعصاب و برای تقویت نیروی جنسی می‌خورند و از خاکستر گیاه برای معالجه بواسیر مصرف می‌کنند.
قرصعنه از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی کمی گرم و خشک است و معمولا دارای انواع مختلفی است که از نظر خواص دارویی تقریبا مشابه هستند. نوعی از آنکه در سواحل دریاها می‌رویدE .maritimum دارای برگهای عریضتر و سفیدتر و ریشه آن نازکتر و شیرین‌تر از سایر انواع است و ریشه این گونه بیشتر از سایر گونه‌ها برای تهییج نیروی جنسی و انعاظ مؤثر است. از نظر خواص معتقدند که خوردن ریشه گیاه به هاضمه کمک می‌کند و برای افزایش نیروی جنسی مفید است. اگر در حدود 150 گرم از ریشه پخته آن را با همان مقدار سداب مخلوط کرده و بخورند برای رفع درد شراسیف (استخوانهای پهلو به طرف شکم) نافع است. و اگر بتنهایی ریشه پخته
ص: 252
آن خورده شود برای رفع درد پهلو و سینه مفید است. اگر آب جوشانده آن با شکر خورده شود، برای ورمها، دملها، جراحتهای داخلی، تحلیل باد، نفخ و گاز نافع است.
مدّر است و قاعده‌آور و برای خرد کردن سنگ کلیه و رفع دل‌پیچه مفید است. اگر 5 گرم ریشه آن با 5 گرم تخم هویج خورده شود برای ازدیاد ترشحات عادت ماهیانه نافع و بسیار محرک نیروی جنسی است. مربّای ریشه تازه و نرم آن خوش‌بوکننده نفس و باد گلو است و محرک نیروی جنسی و منعظ می‌باشد. اگر عصاره ریشه آن خورده شود نیز قاعده‌آور است و دل‌پیچه را تسکین می‌دهد. اگر گیاه و برگهای آن را پخته و بخورند سبزی بسیار نافعی است و معمولا آن را با نمک می‌خورند. خوردن ریشه پخته آن نیز لذیذ است. ضماد ریشه آن برای تحلیل ورمها و مخلوط با آرد جو و آرد برگ کاسنی تازه برای تحلیل ورم و جراحتهای ساق پا که مرطوب است و ترشح دارد مفید است.
در فرانسه معمول است از جوشانده غلیظ ریشه قرصعنه به عنوان مدّر برای تسکین دردهای روماتیسمی استفاده می‌شود، برای این کار 30 گرم ریشه را در 75 گرم آب می‌جوشانند و 3- 2 بار در روز 3- 2 فنجان می‌خورند.
ص: 253

شبدر باتلاقی

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «برسیم الماء»، «نفل الماء» و «اطریفل» آمده است. به فارسی در برخی کتب «شبدر آبی» و «شبدر باتلاقی» می‌نویسند. به فرانسوی‌Trefle d'eau ,Menyanthe trifolie ,Menyanthe وTrefle des marais و به انگلیسی‌Boy myrtle ,Marsh trefoil وBogbean گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Gentianaceae نام علمی آن‌Menyanthes trifoliata L . می‌باشد.

مشخصات

شبدر باتلاقی گیاهی است چند ساله، به بلندی 60- 20 سانتی‌متر که معمولا در استخرها و باتلاقها می‌روید. برگهای آن دارای سه برگچه و هر برگچه سبز خاکستری و بیضی است. برگ با دمبرگ درازی به ساقه اتصال دارد. گلهای آن به رنگ سفید مایل به صورتی در اطراف محور قسمت بالای ساقه گل‌دهنده، در بهار ظاهر می‌شود. ریشه آن نسبتا ضخیم و گره‌دار است. میوه آن کپسولی است که تعداد زیادی دانه در آن قرار دارند.
این گیاه در مناطق معتدل آسیا و اروپا می‌روید و از گیاهان دارویی معروف طب سنتی در چین و هند می‌باشد. در ایران تا به حال دیده نشده است و قسمت مورد استفاده این گیاه تمام اندام آن است و بیشتر از برگهای آنکه تلخ است، مصرف می‌شود.
ص: 254
شبدر باتلاقی
Menyanthes trifoliata

ترکیبات شیمیایی

در گیاه دو گلی‌کوزید به نامهای ملیاتین 299] و منیانتین 300] مشخص شده است و به علاوه در آن کولین، ماده چرب و اینورتین یافت می‌شود [روا]. در اندام این گیاه مقدار قابل ملاحظه‌ای منگنز و کمی نترید وجود دارد.

خواص- کاربرد

شبدر باتلاقی از گیاهان تلخ مفید برای معده است [کاریونه و کیمورا]. خوردن برگهای آن خواب می‌آورد [استوارت و کروست و پتلو]. گلی‌کوزید منیانتین ترشحات معدی را افزایش می‌دهد [روا].
ص: 255
در هند از گیاه به عنوان داروی تلخ نیروبخش، مقوی معده و مسهل استفاده می‌شود و در موارد تبهای نوبه، نقرس، روماتیسم، استسقا، کمبود ویتامین‌C و ناراحتی‌های تبخال تجویز می‌شود. از نظر خواص نظیر ژانسیان است. در چین در مناطقی که این گیاه می‌روید از برگهای آن برای افزایش خواب در موارد کم‌خوابی و در تبهایی که موجب کم‌خوابی می‌شود، استفاده می‌کنند، نظیر نیلوفر هندی.
مقدار خوراک این گیاه به این صورت است که نیم گرم برگ خشک گیاه را در یک فنجان آب جوش دم کرده و صاف نموده و می‌خورند و یا از عصاره آن استفاده می‌کنند. روش تهیه عصاره آن به قرار زیر است:
برگ خشک و نیم‌کوب شبدر باتلاقی 1 واحد، آب جوش 8 واحد، برگ را مدت 12 ساعت در 6 واحد از آب جوش دم کرده با فشار صاف می‌نمایند و می‌گذارند ته‌نشین شود و تفاله باقیمانده را در 2 واحد دیگر آب جوش دم کرده، صاف می‌نمایند و دو صاف شده را در حمام ماریه تبخیر می‌نمایند تا در حد غلظت عصاره درآید و آن را نگهداری می‌کنند. این عصاره برای تقویت معده مفید است و مقدار خوراک آن 10- 1 گرم، طبق نظر طبیب برحسب سن و قدرت بدن می‌باشد.
از تنطور گیاه نیز برای تقویت معده استفاده می‌شود. برای تهیه تنطور یک قسمت گیاه خشک را در 6 قسمت الکل خیس می‌کنند و پس از آماده شدن تنطور 4- 2 گرم از آن را در یک دم‌کرده مخلوط و می‌خورند. برگهای خشک کوبیده را نیز می‌توان مستقیما با عسل مخلوط نموده و خورد. مقدار برگ در این مورد 1 گرم است.
گیاه گونه دیگری از این خانواده دارای خواص دارویی مشابه شبدر باتلاقی است ولی چون در ردیف گیاهانی است که از آن رنگ زرد می‌گیرند به شرح مختصری برای شناسایی آن می‌پردازیم. این گیاه در دامنه‌های سنگلاخی و چراگاههای طبیعی خشک و در اراضی متروکه غرب انگلیس و در سایر مناطق اروپا و جنوب غربی آسیا و احتمالا در غرب ایران می‌روید.
به فرانسوی‌Chlorette ,Centaureejaune وC .perfoliee و به انگلیسی‌Yellow wort وYellow centaury گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Gentianaceae نام علمی آن‌Chlora perfoliata و مترادفهای آن‌Blackstonia perfoliata (L .) Huds . وGentiana perfoliata L . می‌باشد.
ص: 256

مشخصات

گیاهی است یکساله، به بلندی 10- 5 سانتی‌متر و غبارآلود. برگهای آن کوچک، مثلثی‌شکل و جفت‌جفت است و از طرف قاعده برگ به ساقه متصل می‌باشند. گلهای آن زردرنگ و در انتهای ساقه ظاهر می‌شود.
از نظر شیمیایی این گیاه تازه دارای در حدود 5/ 1 درصد گلوکوزیدی به نام ژانسیوپیکرین است که تلخ می‌باشد.
این گیاه از نظر خاصیت تب‌بر و مقوی معده است و برای التیام زخم در استعمال خارجی به کار می‌رود.
کاربرد معروف آن این است که از آن رنگ زردی برای رنگ کردن پشم استخراج می‌شود.
ص: 257

کاژپوت

اشاره

درختچه‌ای است که به فارسی با نام خارجی آن «کاژپوت» نامیده می‌شود. اسانسی که از آن می‌گیرند و در طب سنتی مستعمل است، نیز «کاژپوت» و «اسانس کاژپوت» و در کتب قدیم «قیاپوت» نام می‌برند. به فرانسوی آن راCajeput ,Melaleuque وCajeputier و اسانس آن راHuile de cajeput و به انگلیسی‌Cajuput وCajuput tree گویند. درخت کوچک یا درختچه‌ای است از خانواده‌Myrtaceae نام علمی آن‌Melaleuca leucadendron L . و مترادفهای آن‌Melaleuca cajaputi Roxb .،M .cajuputi Powell ,M .minor Sm . وM .leucadendron var minor Duthie . می‌باشد.
توضیح: در برخی مدارک گیاه‌شناسی امریکایی نام‌M .cajuputi Powell را نام اصلی و سایر نامها را مترادف ذکر می‌کنند.

مشخصات

درختچه کوچکی است که برگهای آن متناوب، ساده و گلهای آن معطّر به رنگ سفید، زرد یا ارغوانی است و به شکل خوشه مجتمع ظاهر می‌شود. این درختچه بومی جزایر ملوکی و اطراف آن دیار است و از برگهای آن اسانس معروف کاژپوت استخراج می‌شود. در باغهای چین و هند نیز کاشته می‌شود. در ایران تا به حال دیده نشده است.
ص: 258

ترکیبات شیمیایی

اسانسی که از تنطور برگهای تازه کاژپوت گرفته می‌شود، اسانس چسبنده سبزرنگ معطّری است با بوی تند که در حدود 60- 40 درصد آن را کاژوپوتول 301] تشکیل می‌دهد. کاژوپوتول مشابه اوکالیپتول 302] است که در اسانس اکالیپتوس وجود دارد و همچنین مشابه سینئول 303] است. از پوست درخت ماده متبلور رزینول ملالوسین 304] گرفته می‌شود]G .I .M .P[ .
در گزارش بررسی دیگری آمده است که اسانس کاژوپوت شامل کاژوپوتول، ترپینول، ال- پینن 305] و آلدئید می‌باشد [یونگ کن .

خواص- کاربرد

در هند اسانسی که از تقطیر برگهای تازه و سرشاخه‌های سبز گیاه گرفته می‌شود، در استعمال داخلی و خارجی برای معالجه روماتیسم و به عنوان محرک و ضدعفونی‌کننده در مورد اسهالهای وبایی تجویز می‌شود. به علاوه قرمزکننده پوست است و در انواع بیماری‌های پوستی نظیر اکزما، پزوریازیس 306]، پیتی‌ریازیس مزمن 307]، جوشهایی به نام آکن 308] و عفونتهای حاصله از گزیدن پشه برای کاهش التهاب و ورم کاربرد دارد.
پوست درختچه به صورت جوشانده محرّک و نیروبخش است. در برمه اسانس کاژپوت را با کافور مخلوط کرده به صورت مالیدن در موارد نقرس به کار می‌برند. در استعمال داخلی به عنوان محرّکی که اعمال قلب را تسریع می‌کند، مصرف می‌شود [وارینگ و فاید تئوبالد]. در چین اسانس کاژپوت به عنوان ضدعفونی‌کننده قوی به
ص: 259
کار می‌رود. [هاو]. در هند و چین مانند روغن مالیدنی برای کاهش درد روماتیسم و درد مفاصل به کار می‌رود و مانند مسکّن موضعی مؤثر است. استنشاق اسانس کاژپوت برای رفع سرماخوردگی و التهاب مخاط بینی نافع است [فوکود]. در کامبوج از دم‌کرده برگهای واریته‌ای از آن برای معالجه استسقا خورده می‌شود [پتلو]. در شبه جزیره مالایا یک قطره کوچک از اسانس را روی تکه‌ای قند ریخته و می‌خورند برای کاهش درد کولیک و معالجه وبا نافع است [هولمز].
در اندونزی اسانس کاژپوت از داروهای معروف خانگی است و در استعمال خارج برای رفع سردرد، کولیک، دندان‌درد، گوش‌درد، گرفتگی عضلات پا[309]، تسکین انواع دردها، بیماری‌های پوستی و زخمهای تازه و سوختگی مصرف می‌شود.
در استعمال داخلی مقدار خیلی کم آن به عنوان معرّق، ضد تشنج و محرّک خورده می‌شود. پوست نرم‌شده آن برای رسانیدن آبسه‌ها و خارج کردن چرک از آن نافع است. در فیلیپین از برگهای درخت برای معالجه آسم استفاده می‌شود [سولیت . در گینه جدید اسانس کاژپوت را در بدن بیماران مبتلا به مالاریا می‌مالند [فیبر چایلد].
آقای مولر در نشریه تامسون- بریتیش نیوگینیا اصولا نام این درخت را «درخت ضد مالاریا» می‌نویسد.
ص: 260

علف بواسیر

اشاره

گیاهی است که در کتب طب سنتی با نام «حشیشة الباسور» یا «حشیشة البواسیر» آمده است. به فرانسوی
Petite eclarie, Ficaire fausse renoncule, Ficaire
،Petite chelidoine وHerbe aux hemorroides و به انگلیسی‌Lesser celandine وPile wort گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده آلاله‌Ranunculaceae نام علمی آن‌Ranunculus ficarioides Bory et Chaub . است.
توضیح: نام این گیاه راFicaria ranuncu Loides نیز می‌نویسند.

مشخصات

علف بواسیر گیاهی است چند ساله خیلی کوچک به بلندی 7- 5 سانتی‌متر. برگهای آن همه از ریشه خارج شده و خیلی کوتاه، بیضی و دارای دندانه‌های درشت شبیه بریدگی است و با دمبرگی دراز به ریشه متصل می‌شوند. گلهای آن زرد، خیلی شبیه آلاله که در بهار ظاهر می‌شود. ریشه آن متورم. برگهای آن را می‌توان مانند اسفناج پخت و خورد، زیرا خوراکی هستند. این گیاه در جنگلهای مرطوب و مناطق مرطوب درّه‌ها می‌روید و در اروپا و مناطق معتدل آسیا انتشار دارد. پروفسورGauba ، گیاه‌شناس، دانشمند و استاد سابق دانشکده کشاورزی کرج، این گیاه را برای اولین بار در کرج شناسایی کرد.
ص: 261
علف بواسیر
Ranunculus ficarioides

خواص- کاربرد

ریشه علف بواسیر در یک دم‌کرده یا جوشانده، برای معالجه بواسیر به کار می‌رود.
ص: 262

گل عینک

اشاره

در برخی کتب و فرهنگهای لغت با نامهای «گل خوش» و «گل عینک» آمده است و نام عربی آن «حشیشة النور» می‌باشد. به فرانسوی‌Euphraise ،Casse -lunette ,Euphraise officinale وLuminet و به انگلیسی‌Eyebright وEuphrasy گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Scrophulariaceae نام علمی آن‌Euphrasia officinalis L . می‌باشد.

مشخصات

گل عینک گیاهی است یکساله، علفی و نیمه‌انگلی، از طریق ریشه‌هایش که دارای مکنده است روی ریشه گیاهان مجاور بخصوص گیاهان خانواده غلات مستقر شده و از شیره گیاهی گیاه میزبان می‌مکد و امرار معاش می‌نماید. برگهای آن کوچک، دندانه‌دار، در قسمت پایین ساقه متقابل و در قسمت بالا نامنظم و متناوب است. رنگ برگها سبز و بدون دمبرگ ساقه را در بغل می‌گیرد. گلهای آن به رنگ زرد روشن از بغل برگها در تابستان ظاهر می‌شود. این گیاه در مناطق معتدل هیمالیا از کشمیر تا کومائون در ارتفاعات 4000- 1500 متر انتشار دارد. در ایران در آذربایجان در میشوداغ دیده می‌شود.
واریته‌ای از آن به نام‌E .officinalis var tatarica Boiss . که دارای ساقه‌های بلندتر است، در دامنه‌های البرز، درّه لار، در گرماب در درّه کرج و در جنوب ایران در
ص: 263
گل عینک
Euphrasia officinalis
ارتفاعات کوه دنا دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در این گیاه تانن، یک ماده تلخ، یک اسانس، اوفراستانیک اسید[310] و ... وجود دارد.
خواص معروف این گیاه برای ناراحتی‌های چشم احتمالا مربوط به وجود ماده رزینی معطّری است که در گیاه وجود دارد.

خواص- کاربرد

گیاه گل عینک، تلخ، قابض و تونیک است و به صورت لوسیون برای رفع اختلالات عمومی چشم به شکل حمام چشم مصرف می‌شود. دم‌کرده گیاه خشک،
ص: 264
اثر نرم‌کننده در ورمهای ملتحمه دارد. در استعمال داخلی در موارد زردی خورده می‌شود]G .I .M .P[ .
از جوشانده 40 گرم گیاه خشک در 1000 گرم آب که 3 فنجان در روز خورده می‌شود، برای تسکین سرفه‌های همراه با اخلاط چسبناک و رفع گرفتگی صدا، کم شدن حافظه و درمان ناراحتی‌های چشم نظیر آب آمدن از چشم، خستگی چشم در اثر نوشتن زیاد یا در اثر بادهای شدید، ضعف دید چشم و ورم ملتحمه مصرف می‌شود.
ص: 265