گل زبان‌پس‌قفا
اشاره
به فارسی «گل زبان‌پس‌قفا» و «گل زبان‌درقفا» و باغبانها «گل شودی» نیز می‌گویند چون برگهای آن شبیه شود است. به فرانسویDauphinelle و به انگلیسیDelphinium گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده آلالهRanunculaceae دارای گونه‌های مختلفی است که مشخصات چند گونه آن در ایران می‌رویند در طب سنتی مستعمل است ذکر می‌شود. گونه‌ای از این گیاه که در خراسان می‌روید «زلیل» نامند.
1.Delphinium consolida L . و مترادف آنConsolida regalis S .F .Gray به فرانسویDauphinelle consoude وPied d'alouette وDauphinelle des Champs و به انگلیسیForking larkspur نامیده می‌شود.
گیاهی است یکساله، خیلی پرشاخه و پوشیده از کرک خوابیده. برگها با بریدگی عمیق نواری و نخی شبیه برگ شود و گلهای آن به رنگهای آبی و گاهی بنفش و یا صورتی و در بن گل دارای سیخک یا مهمیز است که 2- 1 دفعه درازتر از گلبرگ می‌باشد. این گیاه در نواحی غربی ایران در سنقر کلیائی دیده می‌شود. در باغها نیز هیبریدی از آن کاشته می‌شود که بین آنها ارقام دو ساله و چند ساله نیز یافت می‌شود.
2..Delphinium ajacis L . به فرانسویDauphinelle des jardins و به انگلیسیLarkspur گفته می‌شود. گلهای آن مانند سایر گونه‌ها و به رنگهای آبی، سفید و صورتی می‌باشد. این رقم بیشتر از نظر زیبایی گلهایش کاشته می‌شود.
ص: 266
3..Delphinium Zalil Ait .Hemsl . نام محلی این گیاه در خراسان که منطقه رویش آن است «گل زلیل» و «زلیل» می‌باشد. در بمبئی آن را «گل جلیل» می‌گویند. گیاهی است چند ساله به بلندی 60- 30 سانتی‌متر با گلهای زردرنگ. این گیاه بومی ایران و افغانستان است. در ایران در خراسان بین قوچان و لطف‌آباد دیده می‌شود.
4..Delphinium persicum Boiss . گیاهی است یکساله تقریبا در تمام ایران انتشار دارد.
5..Delphinium vestitum Wall . گیاهی است پایا با گلهای آبی، این گیاه پوشیده از کرک است. در ایران در بلوچستان دیده می‌شود. در هند در نواحی از کشمیر تاکومائون و داخل درّه تبت انتشار دارد.
6..Delphinium speciosum M .B . گیاهی است پایا با گلهای آبی تفائی. در ایران در کندوان، آذربایجان و مازندران دیده می‌شود.
مشخصات کلی گیاه
زبان‌پس‌قفا گیاهی است که انواع آن یکساله، دو ساله و چند ساله است. بلندی ارقام و گونه‌های مختلف از 150- 15 سانتی‌متر متفاوت است. برگهای آن شدیدا بریده شده و به شکل نخ شبیه برگهای شود و گلهای آنها خوشه‌ای باز است و در هر گل یک سیخک با مهمیز در بن گل دیده می‌شود. رنگ گلهای آن بیشتر آبی است ولی به رنگهای سفید، صورتی، ارغوانی و بنفش نیز دیده می‌شود. تکثیر این گیاه معمولا از طریق تقسیم بوته گیاه و کاشت آن در بهار و در برخی گونه‌های چندساله با کاشت قلمه آن صورت می‌گیرد. با کاشت بذر نیز تکثیر می‌شود ولی باید توجه کرد که کاشت تخم آن ممکن است منجر به تولید گلهای زبان‌پس‌قفای متفاوتی با گیاه مادر شود، در صورتی که با کاشت قلمه یا با تقسیم گیاه، نظیر گیاه مادر تولید خواهد شد.
ترکیبات شیمیایی
دو گونهD .ajacis آلکالوئید وجود دارد. تخمهای این گونه دارای آلکالوئیدهای
ص: 267
آجاسین 311]، آجاکونین 312]، آجاسی‌نین 313]، آجاسی نوئیدین 314] و یک باز شبیه لیکوکتونین 315] است. مجموع آلکالوئیدهای دانه یا تخم گیاه در حدود 1 درصد است. در دانه‌های آن به علاوه در حدود 39 درصد روغن ثابت وجود دارد. خاصیت حشره‌کشی دانه‌های گیاه را مربوط به روغن دانه می‌دانند و ظاهرا آلکالوئیدهای آن در این خاصیت نقشی ندارند]G .I .M .P[ .
در گلهای گونهD .consolida یک ماده رنگی دی‌گلی‌کوزید[316]، دلفونین 317] و کمپفرول 318] یافت می‌شود. در دانه‌ها یا تخمهای گیاه در حدود 06/ 1- 01/ 1 درصد انواع آلکالوئید وجود دارد که بین آنها آلکالوئیدهای دلکوزین 319]، دلسولین 320] و کنسولیدین 321] متبلور هستند.]S .G .I .M .P[ .
در گونهD .zalil نیز آلکالوئید و گلوکوزید مشخص شده است.
خواص- کاربرد
دانه‌های گونهD .ajacis برای گاوها سمّی است ولی در استعمال داخلی مقدار محدود آن به عنوان قی‌آور و مسهل مصرف می‌شود [هاو]. تنطور آن حشره‌کش است و در استعمال خارجی برای کشتن شپش موهای سر بسیار مؤثر است.
گل زبان‌پس‌قفای زلیل که در خراسان می‌روید به عنوان مسکّن، ضد درد، مدّر، تمیزکننده و پاک‌کننده مصرف دارد. در موارد استسقا و برای زردی و ناراحتی‌های طحال به میزان محدود کاربرد دارد. از گیاه له‌شده به صورت ضماد برای تحلیل ورم استفاده می‌شود.
ص: 268
دو گونه گل زبان‌پس‌قفا
Delphinium consolida D. ajacis
B
- میوهA - گل
برگهای گونهD .vestitum برای بز سمّی است.
از دم‌کرده خیلی رقیق برگ و گلD .consolida در موارد آب آوردن نسوج و بیماری‌های مزمن کلیه، مثانه، نقرس و سنگ کلیه استفاده می‌شود. ولی باید توجه کرد که به علت سمّی بودن این گیاه بخصوص دانه‌های آن حتی الامکان در استعمال خارجی مصرف شود و در صورتی که در برخی موارد اضطرارا استعمال داخلی آن ضروری باشد باید این ضرورت طبق نظر پزشک و مصرف آن نیز زیر نظر پزشک باشد تا در صورت بروز عوارض مسمومیت فورا برای رفع آن اقدام شود.
ص: 269
مرگ ماهی
اشاره
میوه گیاهی است که به فارسی «ماهی زهره» و «مرگ ماهی» و در کتب مختلف با نامهای «ماهی زهرج»، «سم السمک» و «سم الحوت» و درخت آن «شجره سم السمک» نامبرده می‌شود. به فرانسویCoq du levant ,Anamirte وMort aux poissons و به انگلیسیPoison berry ,Indian berry وCocculus indicus گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهMenispermaceae جنسAnamirta نام علمی آنAnamirta cocculus (L .) Wight Arn . و مترادفهای آن
Cocculus flavescens DC., Anamirta paniculata Colebr.
و ...
می‌باشد.
مشخصات
مرگ ماهی، گیاهی است بالارونده، برگها بیضی نوک‌تیز و قاعده برگ قلبی شکل با دمبرگ دراز. گلها سفیدرنگ میوه آن گوشتی در ابعاد یک آلبالو و دارای سه قسمت محدّب می‌باشد. رنگ قسمت بیرون میوه تیره و رنگ گوشت آن سبزرنگ است. طعم آن تند و تلخ می‌باشد. دانه‌های گیاه در این قسمت گوشتی و در داخل میوه قرار دارند. این گیاه هندی است و در هند و مالزی می‌روید.
ص: 270
مرگ ماهی
A
- گلB - میوه
Anamirta cocculus
ترکیبات شیمیایی
در قسمت گوشتی میوه یعنی در پریکارپ 322] یک ماده تلخ و قی‌آور به نام منیسپرمین 323] وجود دارد و در آلبومن دانه 324] یعنی در قسمت مواد مغذی داخل دانه که جنین را احاطه کرده است، یک آلکالوئید بسیار سمّی به نام پیکروتوکسین 325] یافت می‌شود که ماده عامل دانه است. در گزارش بررسی دیگری آمده است که در گیاه بخصوص در میوه آن مواد پیکروتوکسین، کوکولین 326] و آنامیرتین 327] یافت می‌شود. در[328]
معارف گیاهی ؛ متن‌ج7 ؛ ص270
ص: 271
پریکارپ میوه، یعنی در قسمت خارج از دانه میوه آلکالوئیدهای منیسپرمین و پارامنیسپرمین 329] یافت می‌شود که هر دو از نظر داروشناسی غیر فعّال می‌باشند و سمیت میوه، مربوط به ماده عامل پیکروتوکسین است که در داخل دانه می‌باشد]G .I .M .P[ .
در گزارش دیگری آمده است که ماده عامل تلخ پیکروتوکسین ماده فعالی است که از دانه گیاه گرفته می‌شود [یونگ کن . و این ماده سمّی بسیار قوی برای کلیه ذو فقاران و مهره‌داران چون ماهی است [پتلو]. که روی قلب و دستگاه تنفسی اثر می‌گذارد [وان‌استی‌نیس کروزمان .
در قدیم در فرانسه معمول بود که از میوه مرگ ماهی برای ایجاد یک مزه خاص تلخ و مطبوع در آب جو استفاده می‌کردند، این گیاه به قدری سمی است که حتی خوردن ماهی که با این سم کشته و صید شده باشد نیز خطرناک است، لذا طبق قانون خاصی مصرف این میوه در صنعت آبجوسازی در فرانسه ممنوع شده است.
خواص- کاربرد
در هند از میوه آن پمادی درست می‌کنند که برای کشتن شپش مصرف می‌شود و به علاوه در معالجه بیماری‌های مزمن پوستی نیز (در استعمال خارجی) مصرف می‌شود.]G .I .M .P[ . در هند و چین دانه آن را به مقدار خیلی کم و محدود برای مبارزه با تبهای تاولی تجویز می‌کنند [ویدال . گرد دانه داروی مؤثری است که برای معالجه مسمومیتهای حاد که در اثر مشتقات باربیتوریک اسید[330] ایجاد شده باشد، مصرف می‌شود [پتلو]. باربیتوریک اسید اسیدی است به فرمول خامC 4 H 4 N 2 O 3 و به صورت گرد متبلور که از آن برای ساختن اغلب داروهای خواب‌آور، آرام‌بخشها و مسکّنها استفاده می‌شود. در فیلیپین از دم‌کرده ریشه گیاه برای معالجه سوء هاضمه و تب و اختلالات قاعدگی استفاده می‌شود. [پاردو دوتاورا]. از مغز دانه آن برای ساختن پماد مالیدنی استفاده می‌شود که در معالجه بیماری‌های پوست مالیده می‌شود [وان‌استی‌نیس کروزمان . و همچنین از این پماد برای کشتن شپش در لابلای موهای سر به کار می‌رود [گررو]. برگهای این گیاه در طرفین پیشانی روی گیجگاه قرار می‌دهند، برای تسکین سردرد مؤثر است. در برخی موارد از برگها برای معالجه
ص: 272
اختلالات معده و تأخیر در عادت ماهیانه تجویز می‌شود [آرنس . میوه آن یا به عبارت بهتر مغز دانه آن سم ماهی است که برای صید ماهی استفاده می‌شود ولی خوردن ماهی که با این روش صید شده باشد اغلب موجب مسمومیت، اسهال، تهوع، درد معده، هذیان و گرفتگی عضلات می‌شود [روا].
سابقا مرسوم بوده که از آلکالوئید پیکروتوکسین به مقدار خیلی محدود یعنی در حدود 3/ 0- 1/ 0 میلی‌گرم برحسب تجویز پزشک برای معالجه صرع و داء الرقص استفاده می‌شده است. در صورت مسمومیت پادزهر مؤثر برای آن کلرال 331] است.
ص: 273
گل جعفری
اشاره
به فرانسویTagete وRose d'Inde و به انگلیسیAfrican marigold وFrench marigold گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهCompositae جنسTagetes دارای گونه‌های مختلفی است که اغلب آنها از گلهای زینتی و پرورشی در گلکاری هستند، نام معروف‌ترین آنها که در طب سنتی نیز مستعمل است به شرح زیر می‌باشد.
1..Tagetes erecta L . این گونه را به فرانسویTagete dresse وRose d'Inde گویند.
2..Tagetes patula L . به فرانسویOeillet d'Inde ,Tagete touffu وPasse -velours گویند.
3.Tagetes signata که به فرانسویTagetes tache گفته می‌شود.
مشخصات
گل جعفری گیاهی است یکساله، نیمه علفی و خشبی و ظاهرا شبیه همیشه‌بهار.
ساقه آن افراشته به بلندی 60- 20 سانتی‌متر است. برگهای آن متقابل با بریدگی عمیق، گلهای آن در گونهT .Erecta نسبتا بزرگ و طبق آن به قطر حدود 10 سانتی‌متر، گلها لوله‌ای به رنگ زرد یا قهوه‌ای نارنجی و معطّر است که در تابستان ظاهر می‌شود و در گونهT .Patula گلها رایحه مطبوع دارد. تکثیر آن با کاشت بذر
ص: 274
در خزانه و گرمخانه و انتقال آن در اوایل بهار به باغچه صورت می‌گیرد. گل جعفری از گیاهان بومی مکزیک است و گونهT .erecta از اوایل سال 1596 و گونهT .Patula از سالهای 1573 به اروپا وارد شده و از آنجا به مشرق‌زمین راه یافته و در حال حاضر در اغلب مناطق کاشته می‌شود. در ایران نیز انواع آن در گلکاریها کاشته می‌شوند.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گل جعفری گونهT .erecta وجود اسانس و ماده رنگی تأیید شده است. در گیاه تازه در حدود 01/ 0 درصد اسانس وجود دارد و از گلبرگهای خشک آن ماده رنگی به نام کوئرستاژتین 332] و گلوکوزید آن به نام کوئرستاژیترین 333] جدا شده است G .I .M .P[ . بررسی شیمیایی دیگری نشان می‌دهد که مقدار اسانس در گیاه خشک در حدود 06/ 0 درصد است و این اسانس با بویی شیرین و پایدار شامل دی- لیمونن، اوسیمن 334]، ال- لینالیل استات 335]، ال- لینالول 336]، تاژتون 337] و نونانال 338] می‌باشد]S .G .I .M .P[ .
در گزارش بررسی دیگری آمده است که در گل جعفری گونهT .erecta مواد فلاوونوئید، کوئرستاژتین و گلوکوزید آن به نام کوئرستاژیترین و همچنین تاژتین 339] یافت می‌شود و در برگهای آن کمپفرول و کمپفریترین 340] وجود دارد [موریتا].
خواص- کاربرد
در هند از گلهای گیاه گل جعفری برای معالجه ناراحتی‌های چشم و برای التیام
ص: 275
زخمهای بد و صعب الاندمال استفاده می‌شود و معتقدند که در استعمال داخلی برای تصفیه خون مفید است و از عصاره گیاه برای قطع خون بواسیر خونی و تسکین درد ماهیچه‌ها استفاده می‌شود. له‌شده برگهای آن را برای تحلیل دانه‌های جلدی و التیام جوش و کورک و کفگیرک به کار می‌برند. در چین از جوشانده گلهای گل جعفری گونهT .erecta برای رفع سرماخوردگی استفاده می‌شود و آن را با جگر مرغ پخته و برای تقویت و افزایش بینایی می‌خورند. از جوشانده گلهای گونهT .patula به عنوان بادشکن مصرف می‌شود [هو].
ص: 276
شکاعی
اشاره
به فارسی «خار زن‌بابا»، «چرخه»، «چرخله» و «کنگر خر» و به آذربایجانی «بوقناق» و در کتب طب سنتی «شکاعی» و «شوکة البیضا» نامبرده می‌شود. به فرانسویOnoporde acanthe ,Onoporde وChardon aux nes و به انگلیسیArgentine thistle وWild artichoke گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهCompositae نام علمی آنOnopordon acanthium L . و مترادف آنO .acanthifolium Gilib . و ... می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است دو ساله به بلندی 200- 50 سانتی‌متر. ساقه آن مثلثی، پوشیده از تارهای پنبه‌ای به رنگ سفید و آبی روشن است. تمام قسمت ساقه و شاخه‌ها بالدار است و در کناره و نوک آنها خار وجود دارد. برگها بزرگ، دراز، بیضی، با کناره خاردار و گلها بنفش به شکل یک طبق ضخیم و متراکم است که گلها در آن قرار دارند و منتهی به خار هستند و در انتهای ساقه گل‌دهنده در تابستان ظاهر می‌شود. تخم آن ریز، مثلث‌شکل، خاکستری‌رنگ و طعم آن شیرین است، بهترین آن سبزرنگ یا سبز مایل به زرد است. در طب سنتی معمولا ریشه و میوه آن استعمال می‌شود.
این گیاه در تبریز، خوی، نزدیک ماکو، همدان، اصفهان، شاهرود، بسطام، شهمیرزاد، کردستان، آذربایجان غربی، دامنه‌های البرز، گچسر، دماوند در ارتفاع
ص: 277
2640 متر از سطح دریا و در کندوان در کنار جاده‌ها و اراضی دورافتاده و بایر می‌روید.
ترکیبات شیمیایی
در دانه گیاه در حدود 25 درصد مواد چرب وجود دارد.
خواص- کاربرد
در بعضی مناطق اروپا از ساقه پوست‌کنده گیاه به مصرف تغذیه می‌رسد. طبق گلهای گیاه نظیر سیبک میوه کنگر فرنگی در قاعده آن مقداری اینولین وجود دارد و آن قسمت گیاه را قبل از اینکه گلهای شکفته شده و باز شوند مانند سیبک کنگر فرنگی پخته و می‌خورند و به همین دلیل این گیاه را کنگر فرنگی وحشی می‌گویند.
شکاعی از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی گرم و خشک است و عده‌ای نیز آن را سرد گفته‌اند و خوردن آن خشک‌کننده رطوبتها و قابض است و ضد سم می‌باشد. ریشه و میوه آن برای قطع خونروی از سینه و مقعد مفید است و دم‌کرده آن برای بیماری‌های معده و کبد و تبهای کهنه خصوصا در مورد اطفال و جوانان مفید است. مسهل است برای فلج و رعشه و درد پشت و جذام و قطع جریان رطوبت از رحم و سایر اعضای بدن مفید است. ریشه آن خونریزی را بند می‌آورد و ورم مقعد را تحلیل می‌برد و برای التیام زخم نافع است.
در آذربایجان در موارد تبهای نوبه از جوشانده 30- 25 گرم ساقه و ریشه تازه گیاه در 500 گرم آب استفاده می‌کنند. این جوشانده بسیار بدمزه و تهوع‌آور است و چند بار قی ایجاد کرده و مانند مسهل صفرا عمل می‌کند.
گذاردن برگهای له‌شده گیاه یا مالیدن شیره گیاه روی پوست برای التیام زخم و کنترل زخمهای کچلی، جرب و حتی در برخی موارد برای زخمهای حالت سرطانی اثر مفید دارد.
ص: 278
لاله سرنگون
اشاره
به فارسی و در کتب مختلف طب سنتی با نامهای «گل سرنگون»، «لاله سرنگون»، «لاله واژگون»، «لاله متعفن»، «لاله چمنی» و «اشک مریم» نامبرده می‌شود. به فرانسوی
Couronne imperiale, Fritillaire imperiale, Fritillaire
وHerbe aux sonnettes و به انگلیسیCrown imperial وFritillary گفته می‌شود.
گیاهی است از خانوادهLiliaceae نام علمی آنFritillaria imperialis L . می‌باشد.
مشخصات
لاله سرنگون، گیاهی است چند ساله با پیاز درشت. ساقه‌های آن استوانه‌ای ضخیم قهوه‌ای‌رنگ که در قسمت زیر گلها عاری از برگ و لخت و در سایر قسمتها پوشیده از برگ است. برگهای آن سبز، بیضی دراز، نوک‌تیز مواج و یا نیزه‌ای، در قسمت پایین ساقه متقابل و در سایر قسمتها نامنظم است. در ماه اردیبهشت در انتهای ساقه گل‌دهنده یک دسته برگ و زیر آنها گلها به شکل زنگوله و یا لاله سرنگون به رنگ قرمز به تعداد 8- 5 گل که دمگل آنها خمیده است، ظاهر می‌شوند. در این گونه گل‌آذین برگهای بالای گلها به شکل کاکل دیده می‌شود. این گیاه به‌طور وسیعی در ایران می‌روید. در ارتفاعات زاگروس و در شیبهای سنگلاخ کوهها به تعداد هزارها دیده می‌شود. در کوههای بختیاری، کوههای اورامان کردستان، صحنه، کوه رزاب
ص: 279
قصر شیرین، در جنوب در شیراز و در آذربایجان انتشار دارد.
معمولا قطرات درشت نکتار شیرین از قاعده گلها خارج شده و به صورت اشک دیده می‌شود و به این جهت آن را اشک مریم نیز می‌نامند.
تکثیر آن از طریق جدا کردن پیازچه‌های جدید گیاه در اواخر تابستان و کاشت آنها می‌باشد.
ترکیبات شیمیایی
در گیاه تازه لاله سرنگون آلکالوئید سمّی ایمپریالین 341] وجود دارد]G .I .M .P[ . در گزارش بررسی‌های دیگری آمده است که دو آلکالوئید جدید به نامهای مینی پائی‌مین 342] و مینی‌پائی‌می‌نین 343] در گیاه مشخص شده است. آلکالوئید ایمپریالین مشابه با سی‌پئی‌مین 344] است S .G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
پیاز لاله سرنگون نرم‌کننده ورمهای سفت و تحلیل برنده آنهاست. مدّر می‌باشد و از سموم قلبی است G .I .M .P[ . و برای تسکین درد سینه و درد دندان مفید است. از دم‌کرده گلهای این گیاه برای تسکین دردهای قاعدگی خورده می‌شود [شلیمر]. مقدار مصرف پیاز آن حد اکثر 3/ 0- 05/ 0 گرم است و چون سمّی است بدون تجویز پزشک نباید مصرف شود.
برخی از محققان خواص پیاز این گیاه را شبیه پیاز گل حسرت یا کلشیک می‌دانند و معتقدند که در رفع استسقا داروی مفیدی می‌باشد.
در چین چند گونه دیگر از این گیاه می‌روید که برای همه آنها خواص مشابهی قائل هستند. این گونه عبارت‌اند از:
, F. cirrhosa D. Don, F. thunbergii Miq. F. pallidiflora Shrenk, F. ussuriensis Maxim.
وF .delavayi Franch ..
پیازهای گونه‌های فوق دارای طعمی تلخ، مبرّد و خنک‌کننده است و از داروهای مخصوص ناراحتی‌های ریه و تحلیل بلغم می‌باشد. در مورد انواع ناراحتی‌های ریه و
ص: 280
برای معالجه ورم گلو به کار برده می‌شوند [چونگ یائوچی . در مناطق ساحلی چین و ژاپن بیشتر گونهF .thumbergii و در کوهستانهای چین بیشتر ازF .cirrhosa استفاده می‌شود. از جوشانده پیاز خشک برای تسکین سرفه، آسم، برونشیت، خنازیر [ایچی مورا]. و اختلالات غدّه‌ها، تومورها [لوئی و ادرار کردن دردناک [استوارت ، اخلاط خونی و سایر انواع ناراحتی‌های ریه مصرف می‌شود [شرام . موزیک و شرام به تأثیر مصرف داخلی آن برای معالجه سرطان پستان اشاره می‌کنند. پتلو ذکر می‌کند که پیاز لاله‌های سرنگون فوق در ترکیبات داروهای ترک تریاک وارد می‌شوند.
ترکیبات شیمیایی
در گیاه مواد ورتیسین 345]، ورتیسیلین 346]، فریتی‌لارین 347]، همچنین پئی‌مین 348]، پئی‌می‌نین 349]، پئی‌میزین 350]، پئی‌می‌فین 351]، پئی‌می‌دین 352] و فریتی‌مین 353] یافت می‌شود [شرام .
سه آلکالوئید ورتیسین، ورتیسیلین و فریتی لارین هر سه سمّی هستند. اثر آنها روی حرکات تنفسی شبیه اثر مورفین 354] است و ممکن است کشنده باشد. چیو اشاره می‌کند که پئی‌مین و پئی‌مونین 355] نامهای جدیدی برای ورتیسین هستند و پئی‌می‌نین نیز نام جدیدی برای ورتیسیلین است.
ص: 281
توسکا قشلاقی
اشاره
در کتب قدیم با نام «حوره» آمده است. به فارسی با نامهای محلی آن در جنگلهای شمال ایران نامبرده می‌شود و برای انواع توسکا قشلاقی و توسکا ییلاقی نامهای مشابهی گفته می‌شود. در گیلان «توسه»، در لاهیجان «سیاه توسه و سفید توسه»، در مازندران و گرگان «توسکا»، در نور «تسکا»، ولی منظور ما در این بخش مشخصات و خواص درمانی توسکای قشلاقی است که در جلگه و ارتفاعات پایین جنگلهای شمال ایران می‌روید و واریته‌ای از توسکا چسبنده اروپایی می‌باشد.
توجه شود که در شمال ایران به درخت دیگری نیز «سیاه‌توسه» می‌گویند که نام علمی آنRhamnus frangula می‌باشد و درخت کاملا متفاوت است و از خانواده دیگری است و در این کتاب زیر نام «سیاه‌توسه» آمده است.
توسکا قشلاقی به فرانسوی
Aune, Aune visqueux, Aune glutineux Verne, commun
وVergne و به انگلیسیCommon alder ,Black alder ،Howler وEuropean alder گفته می‌شود. درختی است از خانوادهBetulaceae نام علمی آنAlnus glutinosa (L .) Gaertn . و مترادفهای آن
A. rotundifolia A. nigra Gilib, A. communis Desf., Stockes
و ... می‌باشد. نام علمی واریته‌ای از این درخت که در جنگلهای ساحلی و جلگه‌های شمال ایران می‌روید
Alnus glutinosa( L. )Gaertn. sub barbata) C. A. M. (Yaltirik
و مترادف آن
A. barbata C. A. M., A. glutinosa var barbata( C. A. M. )Ledeb.
ص: 282
و ... می‌باشد.
مشخصات
توسکا قشلاقی درختی است که در شرایط مساعد، بلندی آن 30- 25 متر می‌شود. برگهای آن به رنگ سبز برّاق در هر دو طرف ساده، مدّور، متناوب و چسبنده است، بخصوص برگهای جوان و جوانه‌های آن. گلهای آن به صورت نر و ماده جداگانه است و روی شاتون قرار دارند. پوست تنه توسکا خاکستری و شکاف‌دار و از داخل قرمزرنگ است. دانه‌ها روی مخروطه‌های تخم‌مرغی‌شکل قهوه‌ای‌رنگی که اطراف هریک را فلسهای چوبی فراگرفته است، قرار می‌گیرند.
ریختن دانه‌ها در پاییز، در زمستان یا در بهار برحسب آب و هوای منطقه صورت می‌گیرد.
توسکای قشلاقی بومی اروپا و آسیای شمالی است و واریته‌ای از آنکه نام آن فوقا ذکر شد، در ترکیه، قفقاز و ایران در جنگلهای جلگه‌ای شمال ایران می‌روید و معمولا از اولین درختهایی است که در شمال کنار دریای خزر دیده می‌شود و تا ارتفاع 1000 متر در ولی‌آباد بالا می‌رود. در کتب قدیم توسکای قشلاقی واریته شمال ایران را «حوره رومیه» نامبرده‌اند. توسکا قشلاقی در مناطق پرآب و مرطوب و مانداب و در کنار جریانهای آب می‌روید.
ترکیبات شیمیایی
در پوست درخت توسکا مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن وجود دارد و در قسمت داخلی پوست آن نیز ماده قرمزرنگی یافت می‌شود که در دباغی از آن استفاده می‌شود.
خواص- کاربرد
پوست درخت توسکا قشلاقی قابض و مقوی است. برگهای آن مدوّر و معرّق است. از جوشانده 40 گرم پوست توسکا در یک لیتر آب که 3- 2 فنجان در روز خورده شود، به عنوان مقوی و قابض استفاده می‌شود. اگر 15 گرم گرد پوست درخت را با عسل مخلوط نموده و بخورند و یا 20- 15 گرم برگ آن را در 3- 2 فنجان آب جوش دم کنند، برای عرق کردن و رفع تبهای ساده و به عنوان ضد کرم و به علاوه برای خشکانیدن شیر زنها مفید است.
ص: 283
توسکا قشلاقی
B
- گل نرA - گل ماده
Alnus glutinosa
روش دیگر این است که برگهای توسکا را روی فلز گرم یا ساج فلزی داغ گرم کرده تا حدی که ترشحاتی از آن خارج شود و سپس آن را به حالت گرم روی پستانها می‌گذارند، برای خشکانیدن ترشحات شیر مفید است. از جوشانده برگهای درخت توسکا در حمام برای رفع دردهای عصبی مصرف می‌شود و با آن حمام می‌گیرند. اگر بدن بیمار مبتلا به روماتیسم را با برگهای توسکا بپوشانند و یا عضو دردناک بیمار روماتیسمی را با برگهای توسکا بپوشانند و سپس اطراف محل پوشانیده شده را با لحاف یا پتوی گرم بپوشانند تا عرق کند و پس از آن بدن یا عضو مورد نظر را به سرعت با پارچه‌ای خشک کنند و این کار هر روز تا مدتی ادامه داده شود، برای تسکین دردهای روماتیسم بسیار مؤثر است.
جوشانده 40 گرم پوست توسکا در یک لیتر آب در استعمال خارج به صورت
ص: 284
غرغره برای تسکین آنژینهای ساده، درد گلو، التهاب و شل شدن لثه‌ها، ورم مزمن لوزه‌ها مصرف می‌شود. از این جوشانده می‌توان برای شست‌وشو و رفع ترشحات زنانگی نیز استفاده نمود.
ص: 285
ابو خلسا
اشاره
در کتب طب سنتی با نامهای «ابو خلسا»، «شنکار»، «شنجار»، «حناء الغول»، «خس الحمار»، «رجل الحمامه» و «شجرة الدم» آمده است. به فرانسویOrcanette ،Buglosse tinctoriale ,Orcanete وAlkanna وGremil tinctorial و به انگلیسیOrchanet وAlkanet گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده گاوزبانBoraginaceae نام علمی آنAlkanna tinctoria Tausch . و مترادف آنAnchusa tinctoria L . و ... می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است چند ساله، کوچک، پوشیده از تارهای زبر. برگهای آن متناوب، شبیه برگ کاهو بدون دمبرگ، کوچک، خشن به رنگ خاکستری تیره مایل به سیاه. گلهای آن آبی و بندرت قرمز ارغوانی و سفید است که در انتهای شاخه گل‌دهنده به شکل خوشه ظاهر می‌شود. ریشه آن کمی ضخیم است و در ریشه‌اش ماده‌ای به رنگ قرمز تیره وجود دارد که ماده عامل آن است و به عنوان رنگ نیز از آن استفاده می‌شود. این گیاه در اروپا و مناطق مدیترانه‌ای می‌روید. در ایران این گونه تا به حال دیده نشده است ولی چند گونه دیگر از این جنس که احتمالا از نظر خواص مشابه این گونه نمی‌باشد در ایران می‌روید از جمله:
ص: 286
ابو خلساA - گل
Alkanna tinctoria
1.Alkanna orientalis (L .) Boiss . که مترادف آنAlkanna orientalis L . وLithospermum orientalis L . می‌باشد. این گونه در کوه الوند همدان، کوه خرقان و در شمال غرب ایران در آذربایجان در اطراف تبریز و در دیلمان دیده می‌شود.
2.Alkanna graeca Boiss .et Sprun . که در گنجنامه همدان دیده شده است.
3.Alkanna frigida Boiss . که در توچال و دامنه‌های بلند البرز، بین امامزاده داوود و لاد و دزدرّه نزدیک شهرستانک دیده می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
در ریشه ابو خلساA .tinctoria ماده عامل رنگی به نام آلکانین یا آنخوزین 356] وجود دارد.
خواص- کاربرد
ابو خلسا از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که ریشه آن محلل اخلاط تلخ است و اسهال را بند می‌آورد و
ص: 287
قاعده‌آور است. اگر عصاره یا پخته ریشه آن با سرکه رقیق خورده شود برای تسکین درد طحال، کبد، نقرس و کلیه و همچنین برای خرد کردن سنگ مثانه، یرقان و تبهای کهنه مفید است. مالیدن آن با سرکه برای تحلیل خنازیر با روغن گل برای سوختگی آتش، جراحتها و ترک خوردن پوست و با آرد جو برای باد سرخ نافع است. خوردن برگ آن با سرکه رقیق برای بند آوردن اسهال مفید می‌باشد. ابو خلسا بخصوص در گرم‌مزاجان سردرد می‌آورد و از این نظر باید با روغن بنفشه و روغن کدو خورده شود. مقدار خوراک آن 8 گرم است. شیاف تهیه شده از گرد ریشه آنکه با آب عسل درست شود برای اخراج جنین و آوردن قاعده مفید است. از ریشه ابو خلسا در طب سنتی برای رنگین کردن مرهمهای خشک‌کننده زخمها استفاده می‌شود که ضمن رنگین کردن خاصیت خشک کردن نیز به آن می‌دهد.
ریشه گیاه ابو خلسا معمولا از چین به سایر کشورها صادر می‌شود. در چین از آن به عنوان معرّق و محلل و برای فروکش کردن تاولهای آبله مصرف می‌شود. در موارد خارش و بیماری‌های پوستی انگلی خارشدار نظیر جرب نیز تجویز می‌شود [پتلو و کروست و پتلو].
ص: 288
تمیس
اشاره
در شمال ایران و در سایر نقاط با نامهای محلی مختلفی شناخته می‌شود از جمله در اطراف رشت «تمیس»، در کردستان «بمبلی‌زو»، در لاهیجان «رزک» و در برخی نقاط شمال ایران «تال» نامیده می‌شود. در کتب طب سنتی با نام عربی آن «اصل الکرمة السودا» آمده است که البته نامی است برای ریشه آنکه در طب سنتی مستعمل است.
به فرانسویTamier commun ,Tamier وHerbe aux femmes battues و به انگلیسیBlack bryony وBeaten -woman's herb گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهDioscoreaceae نام علمی آنTamus communis L . می‌باشد.
مشخصات
تیمس گیاهی است علفی، چندساله، با ساقه باریک، دراز، سبزرنگ و بالارونده.
برگهای آن متناوب، نسبتا بزرگ قلبی‌شکل، نوک‌تیز شبیه برگ مو که با دمبرگ درازی به ساقه متصل می‌شود. گلهای آن کوچک به رنگ سبز روشن به شکل خوشه در کنار محور ساقه گل‌دهنده ظاهر می‌شود. میوه آن ارغوانی، کوچک و تخم‌مرغی شکل است و طعم آن ابتدا ترش و سپس تند و سوزان می‌شود. قسمت زیرزمینی گیاه ضخیم و متورم به طول 60- 40 سانتی‌متر و ضخامت آن در بعضی موارد تا 20 سانتی‌متر است که وزن آن چند کیلوگرم می‌شود. در طب سنتی معمولا قسمت زیرزمین گیاه با ریشکهای آن مستعمل است.
ص: 289
تمیس
A
- گل نرB - مقطع گل مادهC - میوه
Tamus communis
این گیاه مخصوص نواحی معتدل است و در مناطق وسیعی از اروپا و آسیا در مناطق جنگلی و در کنار جویبارها می‌روید. در ایران در مناطق جنگلی شمال ایران در گرگان، مینودشت، و در مازندران در نوشهر، سخت‌سر، درّه هزار، در گیلان در آستارا در ارتفاعات 1000 متری، در خراسان در گلی‌داغ، زرین‌گل و در غرب ایران در جنگلهای مناطق خشک کردستان و لرستان به‌طور خودرو دیده می‌شود.
خواص- کاربرد
تمام اعضای مختلف گیاه شامل میوه، برگ، جوانه و غده زیرزمینی همه سوزاننده، قی‌آور و مسهل می‌باشند. معمولا از قسمت متورم زیرزمینی گیاه در طب سنتی استفاده می‌شود و به سبب خاصیت سوزانندگی آن هیچ‌وقت نباید تازه مصرف شود، زیرا خطرناک است و باید در استعمال خارجی قبل از استفاده آن را کوبیده و له‌شده آن را جوشانیده و به صورت ضماد استفاده می‌نمایند. معمولا غده زیرزمینی له شده و
ص: 290
جوشیده آن در آب را به صورت ضماد بر روی مواضع ضرب‌خوردگی و کوفتگی و خونمردگی اعضای بدن می‌مالند، خیلی مؤثر است و به همین دلیل است که نام قدیمی آن به انگلیسی و فرانسوی «علف مخصوص زنهای کتک‌خورده» می‌باشد. غده زیرزمینی گیاه مدر و قی‌آور و مسهل است و اگر تازه مصرف شود خطرناک است و ایجاد التهاب و تورم در مخاط اعضای داخلی می‌نماید لذا همیشه باید آن را پخت یا جوشاند و یا فقط در استعمال خارجی از آن استفاده کرد.
اگر در مواردی طبق نظر پزشک لازم شد که به عنوان مدّر و قاعده‌آور از غده در مصارف داخلی استفاده شود باید آن را بپزند و دو سه بار آب آن را عوض کنند و مجددا بجوشانند تا حتی الامکان عوارض آن کاسته شود. مقدار خوراک آن پس از این اصلاحات حد اکثر 4 گرم در شبانه‌روز است.
ص: 291
جنطیانا- ژانسیان
اشاره
در کتب طب سنتی با نامهای «کوشاد»، «دواء الحیه» و «جنطیانا» آمده است. در بازار دارویی ریشه ضخیم آن عرضه می‌شود که به «ریشه ژانسیان» و «ژانسیان» معروف است. به فرانسوی آن راGrande gentiane ,Gentiane وGentiane jaune و به انگلیسیGreat gentian ,Yellow gentian ,Gentian ،Bitter wort وBitter root نامند. گیاهی است از خانواده ژانسیانGentianaceae نام علمی آنGentiana lutea L . و مترادف آنSwertia lutea Vest . و ...
می‌باشد.
مشخصات
جنطیانا گیاهی است چند ساله، علفی بلند، دارای ساقه‌ای استوانه‌ای سبز و قوی به بلندی 5/ 1- 1 متر. برگهای آن سبز، ضخیم و متقابل که دوتادوتا بدون دمبرگ به ساقه چسبیده‌اند. شکل برگها مثلثی نوک‌تیز یا بیضی نوک‌تیز و موج‌دار است. گلهای آن زرد. ریشه گیاه ضخیم گوشتی، ساده یا منشعب به رنگ زرد تیره و قهوه‌ای قرمز که کنج آن اسفنجی، طعم آن بسیار تلخ و بوی آن تند و نامطبوع است. طول ریشه تا 1 متر هم می‌رسد و معمولا برای مصرف در طب سنتی از ریشه گیاه 5- 2 ساله استفاده می‌شود.
این گیاه در دشتهای مناطق مختلف نیمکره شمالی و اراضی آهکی و برخی مناطق
ص: 292
آسیا می‌روید. وجود این گیاه در ایران تا به حال گزارش نشده است.
ترکیبات شیمیایی
در ریشه ژانسیان هتروزیدهای جنطیو پیکرین با طعمی بسیار تلخ که به صورت بلورهای سوزنی بی‌رنگ متبلور می‌شود، جنطیاماروزید[357] با طعمی بسیار تلخ و بی‌شکل، گلوکوزیدی به نام جنطیوزید[358]، جنطیزین 359] و قندهای مختلف مخصوصا جنطیانوز[360] و فیتوسترین از جمله جنطیوسترین 361] و ... یافت می‌شود.
برخی از موارد فوق از جمله جنطیاماروزید در ریشه تازه وجود ندارد و در جریان خشک شدن ریشه در اثر دیاستازها تشکیل می‌شود و وجود آن در ریشه خشک مشخص شده است.
خواص- کاربرد
جنطیانا یا جنطیانای زرد از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی گرم و خشک است. از نظر خواص اشتهاآور است و معمولا در دوران نقاهت پس از بیماری‌ها به صورت خیس کرده در آب مصرف می‌شود و اثر تب‌بر دارد به‌طوری‌که سابقا در مورد تب مالاریا برای آن خاصیت شبیه گنه‌گنه ولی ضعیف‌تر از آن قائل بودند و در موارد اختلالات خنازیری و روماتیسم مزمن و نقرس مصرف می‌شود. مقدار خوراک از گرد ریشه جنطیانا 4- 3/ 0 گرم قبل از غذا می‌باشد. در مورد اطفال از مقدار کمتر باید استفاده شود.
معمولا جنطیانا را به صورت تنطور و عصاره مصرف می‌کنند. از خیسانده 5 گرم ریشه در 1000 گرم آب نیز استفاده می‌شود.
تهیه تنطور جنطیانا: ریشه جنطیانای نیم‌کوب 1 واحد، الکل 90 درجه 5 واحد.
مدت ده روز ریشه را در الکل بخیسانند سپس با فشار صاف کرده از کاغذ ردّ کنند. مقدار خوراک از این تنطور 10- 1 گرم است که مخلوط در یک شربت مناسب
ص: 293
جنطیانا
Gentiana
بتدریج بخورند. هیچ‌وقت نباید تنها خورده شود.
گونه‌های دیگر جنطیانا که در هند و خاور دور مصارف گسترده دارویی دارند که در زیر مختصرا شرح داده می‌شود.
1. گونهGentiana triflora Pallas گیاهی است چینی.
2. گونهGentiana scabra Bunge گیاهی است چینی.
3. واریتهG .scabra Bunge var buergeri (Miq .) Maxim . گیاهی است متعلق به کره، ژاپن و شمال چین.
سه گونه یادشده از نظر خواص دارویی مشابه هستند و بدون تفاوت ریشه هریک یا مخلوطی از ریشه‌های آنها به مصرف می‌رسد. معمولا ریشه این گیاهان در پاییز جمع‌آوری می‌شود. ریشه تلخ و خنک‌کننده است و برای معالجه بیماری‌های کبد، زردی، قرمزی چشم، ورم و التهاب گلو، خشکی و تلخی دهان و خارش مواضع
ص: 294
خصوصی مشخص تجویز می‌شود. [چونگ یائوچی . به علاوه ریشه گیاهان فوق مقوی معده است [چیو، ایشی دویا و کاریونه و کیمورا]. تونیک [چونگ ، ضد کرم شکم [استوارت و تحلیل تومورها [ایچی مورا] و تب‌بر [هو] است. و داروی مؤثری برای عرق کردن شبانه [استوارت و تحلیل تومورها [ایچی مورا] می‌باشد. معمول است که ریشه گیاهان فوق را با سایر داروها نظیرBuddleia officinalis مخلوط می‌کنند که اثر آن تقویت شود.
توضیح:Buddleia را در ایران باغبانها «دم موشی» می‌گویند و ارقام زینتی آن را در گلکاریها به کار می‌برند و گلهای خوشه‌ای به رنگ بنفش و قفایی و ارغوانی دارد.
از نظر ترکیبات شیمیایی در سه گونه فوق نیز مانند گونه جنطیانای زرد مواد جنطیوپیکرین، جنتی‌ئین 362]، جنتی‌سین و جنطیانوز یافت می‌شود [چیو].
گونه‌های دیگر جنطیانا که از نظر دارویی معروف هستند:
1..Gentiana barbata (Froel .) Moench در منچوری ریشه این گونه از داروهای معروف برای مواردی است که درجه حرارت صفرا بالا می‌رود.
2..G .rhodantha Franch در چین از جوشانده تمامی گیاه به عنوان تب‌بر و از سوپ آن در موارد سوزاک می‌خورند [هو].
3..G .squamosa Ledeb . جوشانده این گیاه را در چین به عنوان تصفیه‌کننده خون، مدّر و برای رفع جوش و کورک می‌خورند.
4..Gnetiana macrophylla Pallas این گیاه بومی منچوری است و در چین، مغولستان و منچوری مصرف دارویی دارد و گونهG .dahurica Fisch . که در چین و در هند می‌روید. و گونهG .puberula در امریکای شمالی می‌روید.
ریشه‌های گیاه فوق داروی تلخ و مفیدی است و خصوصا برای تسکین درد مفاصل اثر محسوس دارد و به علاوه در موارد تشنج، بی‌حسی زانوها و رانها، زردی، استسقا، سل ریوی با تب و اسهال خونی نافع است.
مطالعات و نظریه‌های سایر دانشمندان مراکز تحقیقاتی جهان در مورد خواص گیاه ژانسیان
در مکالمات عوام امریکا در روزگاران کهن کلمهMoxie اصطلاحی بوده
ص: 295
که برای تهور توأم با بی‌باکی و بی‌پروایی به کار می‌رفته است. مثلا در موردCharles Lindberg ، خلبان جسور امریکایی که برای اولین بار بین نیویورک و پاریس را با هواپیمای کوچک خود بدون توقف پرواز کرد و یا برای آلکاپون، ماجراجوی بی‌باک امریکایی، که در دوران دپرسیون امریکا آن کارهای ماجراجویانه و خطرناک را انجام می‌داد، اصطلاح اشخاص دارایMoxie به کار می‌بردند. همچنین این اصطلاح را برای نوشابه غیر الکلی تلخی که در سال 1890 در ایالت نیوانگلند معمول بوده است، به کار می‌بردند. تلخی نوشابهMoxie از ریشه ژانسیان که در تهیه آن به کار می‌رود ناشی می‌شود و ژانسیان گیاهی است که بیش از 3000 سال در دنیا سابقه دارویی دارد و برای تقویت هاضمه مفید است و هنوز هم وقتی شما وارد ایالت نیوانگلند شوید با نوشابهMoxie که در ردیف کوکاکولا و پپسی‌کولا در بازار عرضه می‌شود، آشنا خواهید شد.
تحقیقات جدید علمی نشان می‌دهد که ریشه ژانسیان هاضمه را قویا تحریک می‌کند. ژانسیان در روزگاران کهن در مصر قدیم، یونان و روم غربی به عنوان محرک اشتها و همچنین برای تهیه مایع شست‌وشوی و ضدعفونی‌کننده زخمها، رفع اختلالات هاضمه، دفع انگلها، کرمهای روده‌ای، ناراحتی‌های کبدی و رفع اختلالات عادت ماهیانه به کار می‌رفته است. در قرن ششم حکمای طب سنتی خاور زمین با اقتباس از حکمای یونان به خواص این گیاه پی برده و استفاده از آن را به عنوان داروی هاضمه و سایر ناراحتی‌ها در خاورزمین معمول کردند. حکمای چینی ژانسیان را برای رفع اختلالات هاضمه، التهاب گلو، سردرد و آرتروز و حکمای هندی مکتب آیورودا این گیاه را در موارد بیماری‌های آمیزشی، زردی و برای کاهش تب و رفع ناراحتی‌های کبدی تجویز می‌کردند.
طی قرون وسطی در اروپا کارشناسان گیاه‌درمانی از ژانسیان در سطح گسترده‌ای استفاده می‌کردند و معتقد بودند که داروی بسیار مفیدی برای تحریک هاضمه است و درعین‌حال از نظر تحریک روده‌ها دارای عوارض خیلی کمتری از سایر داروها می‌باشد. کارشناس گیاه‌درمان قرن هفدهم انگلیسی، به نامNicholas culpeper در یادداشتهایش می‌نویسد «ژانسیان داروی مقوی معده، کمک به هاضمه و آرام‌بخش قلب است و برای کاهش انواع تبها و از بین بردن کرمهای روده‌ای مفید است. ترشح ادرار و عادت ماهیانه را تحریک می‌کند.
زمانی که مهاجران اروپایی به سرزمین امریکا وارد می‌شدند مشاهده کردند
ص: 296
که سرخ‌پوستان امریکایی جوشانده‌ای که از ریشه ژانسیان امریکایی 363] تهیه می‌شد برای رفع درد پشت تجویز می‌کردند. حکمای قرن نوزدهم امریکا گیاه ژانسیان را یک تونیک مقوی و نیرومند می‌دانستند و آن را برای افزایش اشتها و تحریک هاضمه توصیه می‌کردند. ولی ضمن ملاحظات آنها که در نشریهKing's American Dispensatory آمده است، هشدار داده‌اند که مصرف فرآورده‌های غلیظ ژانسیان ممکن است موجب ایجاد اختلال در معده، تحریک روده‌ها، ایجاد قی، آشفتگی و سردرد شود. ژانسیان در سالهای 1820 تا 1955 یعنی بیش از صد سال به عنوان گیاه محرک هاضمه در فارماکوپه امریکا قرار داشت و قبل از رازک برای تهیه آبجو از ریشه ژانسیان استفاده می‌شده است. کارشناسان گیاه‌درمانی فعلی امریکا ژانسیان را برای کمک به هاضمه تجویز می‌کنند و ضمنا معتقدند جویدن ریشه آن می‌تواند جانشین سیگار برای اشخاصی که قصد ترک سیگار دارند، باشد.
کاربرد ژانسیان از نظر دانشمندان قرن حاضر و تحقیقات علمی جدید
در ژانسیان ماده شیمیایی به نامGentianine وجود دارد که ترشحات اسید معده را تحریک می‌کند و با این تحقیق شهرت 3000 ساله ژانسیان درباره تحریک اشتها و کمک به هاضمه تأیید می‌شود. و اگر قبل از غذا خورده شود آثار مثبت آن روشن خواهد شد.
در مورد آرتروز
یک تحقیق علمی چینی نشان می‌دهد که ژانسیان دارای خاصیت ضد ورم و ضد التهاب است که مؤید شهرت تاریخی آن برای کنترل آرتروز می‌باشد.
از نظر ناراحتی‌های زنانگی
با اینکه تاکنون در هیچ آزمایشی نشان داده نشده است که ژانسیان اثر تحریکی در رحم دارد ولی چون طی صدها سال از این گیاه به عنوان افزایش‌دهنده عادت ماهیانه استفاده می‌شده است، احتیاط ایجاب می‌کند که زنان باردار از خوردن آن احتراز
ص: 297
کنند. ولی سایر زنها ممکن است برای آغاز و افزایش عادت ماهیانه آن را مصرف نمایند.
مقدار و نحوه مصرف
برای تحریک هاضمه ممکن است از جوشانده یا تنطور ریشه گیاه مصرف نموده در مورد آرتروز و برای افزایش عادت ماهیانه نیز می‌توان از جوشانده استفاده کرد. برای تهیه جوشانده یک قاشق مربّاخوری گرد ریشه ژانسیان را در 3 پیمانه (هر پیمانه 220 گرم) آب ریخته و 30 دقیقه بجوشانند و پس از خنک شدن یک قاشق سوپ‌خوری قبل از غذا بخورید. چون خیلی تلخ است آن را با کمی شکر شیرین کنید. در مورد تنطور 4/ 1 قاشق مربّاخوری قبل از هر غذا مصرف شود. ژانسیان نباید به کودکان زیر دو ساله داده شود و برای کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال از جوشانده رقیق آن شروع و بتدریج غلظت آن تا حد مجاز افزایش داده شود.
در آلمان پزشکان مصرف ژانسیان را برای اشخاصی که فشار خون بالا دارند توصیه نمی‌کنند و به علاوه معتقدند که مقدار زیاد و جوشانده غلیظ ژانسیان ممکن است موجب تحریک معده و ایجاد آشفتگی و قی شود. سازمان نظارت بر مواد خوراکی و دارویی امریکا مصرف ژانسیان را در نوشابه‌ها و خوراکی‌ها تأیید می‌نمایند و به استثنای زنان باردار و مادران شیرده و اشخاصی که دارای فشار خون بالا هستند و مبتلا به گاستریت و اختلالات معده روده‌ای می‌باشند، مصرف ژانسیان را برای سایر اشخاص بلامانع اعلام کرده است که به مقدار مجاز زیر نظر پزشک استفاده نمایند.
ص: 298
گل همیشه‌بهار
اشاره
به فارسی به آن «همیشه‌بهار» و به هندی «زرگل» گویند. به فرانسویSouci des jardins وSouci officinal و به انگلیسیPot margold گفته می‌شود.
گیاهی است از خانوادهCompositae تیره فرعیRadieae و نام علمی آنCalendula officinalis L . می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است یکساله و بلندی آن کمتر از 50 سانتی‌متر است. برگهای آن ساده بیضی، خمیده و پوشیده از کرک و به رنگ سبز مایل به قهوه‌ای. گلهای آن به شکل طبق منفرد در انتهای شاخه گل‌دهنده ظاهر می‌شود. در طبق آن دو نوع گل است، در وسط گلهای معمولی و لوله‌ای زرد نارنجی و در دور طبق گلهای زبانه‌ای زرد مایل به نارنجی. قطر دایره هر گل 5- 4 سانتی‌متر است. تکثیر آن از طریق کاشت بذر آن در بهار انجام می‌شود.
گل همیشه‌بهار بومی جنوب اروپاست و در سایر نقاط عالم نیز می‌روید. در ایران در مناطق غربی ایران و همچنین در هرزویل در راه بین قزوین و رشت به‌طور خودرو دیده می‌شود.
ص: 299
گل همیشه‌بهار
Calendula officinalis
ترکیبات شیمیایی
در گیاه همیشه‌بهار وجود سالیسیلیک اسید، (34/ 0 میلی‌گرم در هر کیلوگرم گل و گیاه تازه) یک ماده تلخ به نام کالاندولین 364]، اسانس، چند ساپونین و کاروتن 365] مشخص شده است [رید و روا].
در گزارش دیگری آمده است که شکوفه‌های تازه کاملا بازشده آن در حدود
ص: 300
004/ 0 درصد اسانس روغنی فرّار دارد که شامل مواد آزولنوژنیک سسکی‌ترپن 366] می‌باشد.
در گلهای آن یک ماده عامل بی‌شکل تلخ به نام کالاندولین، یک ماده بی‌طعم شبیه باسورین 367]، و کمی اسانس وجود دارد و به علاوه دارای اولئانولیک اسید، یک ماده صمغی، یک استرول، کلسترول 368]، اسیدهای لوریک اسید[369]، پالمیتیک اسید، استئاریک اسید، پنتادسی‌لیک اسید، میریستیک اسید[370]، مواد فارادیول 371] و آرنیدیول 372] می‌باشد و ریشه آن دارای اینولین می‌باشد. ماده فعال گیاه همیشه‌بهار ماده ساپونین است. [استوارت .
خواص- کاربرد
همیشه‌بهار از داروهای بسیار مؤثر در موارد خونروی شدید از بواسیر [استوارت و برای جلوگیری از خونریزی از لثه می‌باشد [روا].
همیشه‌بهار قابض است و برای تنک کردن آن عروق و مآلا بند آوردن خون بسیار مؤثر است. اگر 6- 4 گرم از شیره گیاه تازه در 500 گرم کره مخلوط شود، پمادی حاصل می‌شود که برای التیام زخمهای بد و خراش پوست و زخمهای واریسی مفید است. گل همیشه‌بهار معرّق، تصفیه‌کننده خون و قاعده‌آور است و در مورد اشخاصی که مبتلا به ضعف اعصاب و کم‌خونی هستند، اثر قاعده‌آور این گیاه قطعی است و اگر یک هفته قبل از شروع عادت ماهیانه خورده شود عادت ماهیانه به موقع و به‌طور طبیعی انجام می‌گیرد و برای تسکین درد و سایر ناراحتی‌ها در عادت ماهیانه نیز مؤثر است.
خوردن دم‌کرده گل همیشه‌بهار برای رفع اختلالات کبدی و زردی مفید است و اثر قطعی روی کبد و ترشحات صفرا دارد و به علاوه محرک و ضدعفونی‌کننده
ص: 301
گل همیشه‌بهار پرپر
D
- دانهC - میوهB - یک گل از گلهای اطراف طبقA - یک گل از گلهای وسط
Calendula officinalis
می‌باشد و برای رفع جوشهای غرور صورت و سایر دانه‌های جلدی و اکزما مفید است. خاصیت قابل توجه آن این است که گل همیشه‌بهار یک داروی مؤثر برای جلوگیری از تجزیه شدن خون سرطانی شناخته شده و در مورد مبتلایان به سرطان که عضو مریض قابل عمل جراحی نباشد، خوردن آن آثار مفیدی ظاهر می‌سازد.
تنطور گل همیشه‌بهار را برای التیام زخمها مانند مرهم روی زخم می‌گذارند، مانع التهاب و چرکین شدن آن می‌شود. خوردن شیره تازه برگ گیاه به مقدار 2- 1 قاشق متوسط مخلوط با یک شربت برای رفع قی و التیام زخمهای داخلی مفید است. برگ گیاه را در سرکه خیسانده روی زگیل و میخچه می‌گذارند برای رفع آن بسیار مؤثر است.
در مورد شکلهای دارویی و کاربرد آن چنین گفته‌اند که خوردن پخته یا سوپ گل
ص: 302
همیشه‌بهار دارویی معمول است به‌طوری که امریکایی‌ها این گیاه راPot herb می‌گویند. از گلهای اطراف طبق گیاه در سوپ، آبگوشت و کیک می‌ریزند طعم و رنگ مطبوعی به آن می‌دهد و به علاوه برای دادن رنگ زرد به کره و پنیر نیز از این گلها استفاده می‌شود.
برای تهیه دم‌کرده آن 5 گرم گل همیشه‌بهار خشک برای یک پیمانه (220 گرم) آب جوش کافی است که دم شود و به عنوان معرّق خورده شود. و مصرف 2- 1 گرم گلهای خشک آن برای هر پیمانه (220 گرم) آب جوش به عنوان ملین و تصفیه خون و دم‌کرده 20 گرم گل خشک در 1000 گرم آب جوش که در مدت 24 ساعت بتدریج خورده شود، مدّر می‌باشد.
برای آماده کردن تنطور آن، یک واحد گل خشک را در 5 واحد الکل خیس می‌کنند و 20- 10 قطره آن را مصرف می‌کنند.
در فرانسه مرسوم است برای کاهش تب و عرق کردن و به عنوان آرام‌بخش و مدّر از دم‌کرده 5 گل به شرح زیر استفاده می‌شود: 5 گرم گل همیشه‌بهار، 10 گرم لاواند حقیقی، 5 گرم گل گاوزبان، 5 گرم رتم یاGenet و 5 گرم گل بنفشه وحشی را خوب خرد کرده و مخلوط نموده و یک قاشق سوپ‌خوری از مخلوط را در یک لیوان کوچک یا یک فنجان آب جوش مدت 10 دقیقه دم می‌کنند و 4- 3 فنجان آن را در دفعات مختلف می‌خورند.
ص: 303