گروه نرم افزاری آسمان

هزار دارو





اشاره

گیاهی است که نام محلی آن در بلوچستان «کاتوک» و در منطقه گاتاف در بلوچستان با نام «هزار دارو» شناخته می‌شود. در کتب قدیم با نامهای عربی «حشیشة البساط» و «مغیره» آمده است. به هندی و پشتو «گاندی بوتی» و به سانسکریت «بیساطا» گفته می‌شود. آن را به فرانسوی‌Mollugine و به انگلیسی‌Mollugo نامند. گیاهی است از خانواده‌Ficoidaceae نام علمی آن‌Mollugo lotoides (L .) O .Kuntze یاClinus lotoides L . و مترادفهای آن‌Mollugo hirta Thunb . و ... می‌باشد. در مدارک گیاه‌شناسی امریکایی این گیاهان را در خانواده‌Aizoaceae قرار می‌دهند.

مشخصات

هزار دارو گیاهی است علفی، یکساله، خیلی کوتاه و عملا گسترده روی زمین، دارای شاخه‌های باز، ابتدا پوشیده از کرک ستاره‌ای و سپس بدون کرک می‌شود.
برگهای آن تخم‌مرغی تقریبا گرد، با دمبرگ کوتاه و پشت و روی برگها پوشیده از کرک ستاره‌ای فراوان، به‌طوری که سفید به نظر می‌رسد. گلهای آن سفیدرنگ و میوه آن کپسول است که تعداد زیادی دانه ریز در آن قرار دارد.
این گیاه در سرتاسر هند انتشار دارد. در ایران در خوزستان در اهواز، در بختیاری، گوتوند و در بلوچستان بخصوص در گاتاف دیده می‌شود.
ص: 344

خواص- کاربرد

در هند از گیاه خشک به عنوان مسهل و در موارد اسهال تجویز می‌شود و برای جوش و کورک و حمله‌های صفراوی و همچنین برای التیام زخم و تسکین درد در دست و پا مصرف می‌شود. عصاره گیاه را برای تقویت به کودکان ضعیف می‌دهند. در تایوان از جوشانده این گیاه به عنوان ضد سم و برای معالجه سوء هاضمه می‌خورند [لیو].
گیاه دیگر از همین خانواده به نام علمی‌Gisekia pharna ceoides L . که مترادفهای آن
, G. linearifolia Sch. Thann., G. Molluginoides Wight Pharnaceum voccutum Forsk.
و ... می‌باشد.
گیاهی است علفی بدون کرک، کوچک و گسترده روی زمین و در برخی موارد قائم و افراشته. شاخه‌های آن نازک، نخی‌شکل و دراز که در انتها دارای برگهای متقابل بیضی قریب به دایره می‌باشند. گلهای آن کوچک به رنگ متمایل به قرمز و میوه آن دارای 5 خانه است که در هر خانه قرار دارد و خیلی زود جدا می‌شود. این گیاه در بلوچستان، کرمان و جاسک دیده می‌شود. در هند نیز در پنجاب و بلوچستان و سند و سایر مناطق انتشار دارد.
از نظر ترکیبات شیمیایی دارای تانن می‌باشد و خواص دارویی آن متعدد است.
این گیاه معطّر را برای دفع جانور، کرم معده بخصوص کرم کدو می‌خورند، بسیار مؤثر است و در موارد برونشیت، ورم مخاط بینی و ناراحتی‌های جلدی در استعمال داخلی و خارجی اثر مفید دارد.

هزار دانه

گونه دیگری از این گیاهان به نام علمی‌Mollugo cerviana Serin . که مترادفهای آن
Mollugo umbellata Serin., Pharnaceum cerviana L.
و ... می‌باشد. در بلوچستان با نام محلی «هزار دانه» شناخته می‌شود.
گیاهی است علفی با شاخه‌های منشعب و بدون کرک. برگهای آن دراز و خطی، گلهای آن کوچک مایل به سبز و دانه‌های آن مایل به قرمز یا مایل به زرد و در دو طرف کمی مشبک است.
این گیاه در هند در پنجاب، سند و سایر مناطق گرم هند و در ایران در بلوچستان
ص: 345
دیده می‌شود. در هند از این گیاه برای معالجه سوزاک، و به عنوان تب‌بر و همچنین برای افزایش ترشحات دوران نفاس پس از زایمان 443] استفاده می‌شود.
ص: 346

مارزبان

اشاره

گیاهی است که در کتب فارسی «مارزبان» و در کتب طب سنتی با نام عربی آن «لسان الحیه» نامبرده می‌شود. به فرانسوی
Ophioglosse, Ophioglosse Herbe sans couture, commune
وLangue de serpent و به انگلیسی‌Adder's tongue گفته می‌شود. گیاهی است از سرخسها و از تیره چمازOphioglossaceae نام علمی آن‌Ophioglossum vulgatum L . می‌باشد.

مشخصات

مارزبان گیاهی است چند ساله و کوچک که بلندی آن کمتر از 15 سانتی‌متر است. دارای ساقه زیرزمینی کوچک و یا دو برگ عقیم بدون هاگدان (معمولا یک برگ عقیم). برگ بدون هاگدان بیضی، بدون دندانه و به طول 25- 20 سانتی‌متر است و همچنین دارای یک برگ دارای هاگدان است که هاگدانها مملو از هاگ هستند و به شکل دانه‌هایی روی برگ ظاهر می‌شوند. برگ دارای هاگدان کوچکتر به طول 10- 5 سانتی‌متر، باریک، دراز و تقریبا لوله است.
این گیاه در مراتع مرطوب و آب‌بندها و باتلاقهای اروپا انتشار دارد. در هند نیز می‌روید. در ایران در نقاط مرطوب، سایه‌دار و باتلاقی شمال ایران در سواحل دریای خزر، در گیلان در اطراف رشت، در گرگان و بندر گز دیده می‌شود.
ص: 347

خواص- کاربرد

در انگلستان و اسپانیا این گیاه را له کرده و می‌پزند و آن را به عنوان ضد عفونی کننده و التیام‌دهنده روی زخمها می‌گذارند]G .I .M .P[ . در چین این گیاه را برای بند آوردن خونریزی، معالجه قانقرایا و ناراحتی‌های دندان مصرف می‌کنند [روا]. از پخته گیاه با گوشت، آش و سوپی درست می‌کنند که به عنوان تونیک می‌خورند و این آش تصفیه‌کننده خون است و برای معالجه بیماری‌های مربوط به گره‌های مجاری لنف که لمفادنوپاتی 444] نامیده می‌شود مفید می‌باشد. [هو]. در تایوان از گیاه به عنوان دارویی برای آبسه‌ها استفاده می‌شود [لیو].
جوشانده ساقه زیرزمینی گیاه به صورت لوسیون برای تحلیل بردن دانه‌های جلدی و جوش صورت و پوست در استعمال خارجی مصرف می‌شود. در برخی نقاط جوشانده برگهای گیاه را در موارد آنژین می‌خورند.
ص: 348

آهوزبان

اشاره

گیاهی است که در کتب فارسی با نام «آهوزبان» و «آهوزبان قمری» و در کتب طب سنتی با نام عربی آن «لسان الغزال» آمده است. به فرانسوی‌Botrych وLangue de cerf و به انگلیسی‌Moonwort وMoon fern گفته می‌شود. گیاهی است از سرخسها از تیره.Ophioglossaceae نام علمی آن‌Botrychium lunaria (L .) SW . و مترادفهای آن‌Osmunda lunaria L .,Botrychium lunatum Gray . و ...
می‌باشد.

مشخصات

آهوزبان گیاهی است چندساله، کوچک، بلندی آن 20- 8 سانتی‌متر و بدون کرک. ساقه زیرزمینی آن کوتاه و لیفی می‌باشد. این گیاه دارای یک برگ عقیم و یک برگ هاگدار است. این دو برگ دارای یک دمبرگ مشترک می‌باشند. برگ عقیم به صورت مرکب و دارای 6- 4 جفت برگچه و یک برگچه سه قسمتی در انتهای برگ است. برگ هاگدار که وظیفه تکثیر گیاه از طریق هاگها با آن است، بلندتر از برگ عقیم است و قسمت انتهایی آن به شکل خوشه درآمده است که شامل تورمهای هاگدان می‌باشد و طول آن 4- 2 سانتی‌متر است.
این گیاه در مناطق مختلف اروپا و امریکای جنوبی و شمال و استرالیا و آسیا بخصوص در هند انتشار دارد. در هند از کشمیر تا ارتفاعات 3000 متری هیمالیا تا
ص: 349
دامنه‌های قره‌قوروم در تبت غربی دیده می‌شود. در ایران در خراسان بین نیشابور و مشهد می‌روید.

خواص- کاربرد

گیاه آهوزبان در موارد اسهال خونی اثر بسیار مفیدی دارد و در التیام زخمها به کار می‌رود. بویژه بریدگی‌ها را به سرعت التیام می‌بخشد.
گونه دیگری از این گیاه به نام علمی‌Botrychium ternatum (Thunb .) SW .، در تایوان برای معالجه درد معده که ناشی از سرمازدگی باشد و همچنین برای اسهال خونی مصرف می‌شود [لیو]. در هند از قسمت هوایی این گونه برای التیام زخم و از ریشه آن برای معالجه اسهال خونی استفاده می‌شود. این گونه در ایران تا به حال دیده نشده است ولی در هند و امریکای شمالی نوعی از آن در ژاپن انتشار دارد و از گیاهان دارویی است.
ص: 350

لیخنس

اشاره

گیاهی است که در کتب و لغت‌نامه فارسی با نام «لیخنس» نامبرده می‌شود. به عربی آن را «حبه السودا» می‌نامند. به فرانسوی آن را
Lychnide des, Nielle des bles Agrosteme, Agrostemme, moissons
وLychnis وLychnide و به انگلیسی‌Corn cockle می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Caryophyllaceae نام علمی آن‌Lychnis githago (L .) Scop . و یاAgrostemma githago L . و مترادفهای آن‌Lychnis segetum Lam .,Lychnis githago Lam . و ... می‌باشد.

مشخصات

لیخنس گیاهی است یکساله بلندی آن حدود 70 سانتی‌متر، پوشیده از پرز و تار.
برگهای آن دراز باریک و نوک‌تیز و گلهای آن درشت دارای 5 گل‌برگ، به رنگ قرمز شرابی و بندرت سفید است. میوه آن کپسول است که در آن 50- 40 عدد دانه‌های ریز گیاه قرار دارد. دانه‌ها کوچک، سیاه و تقریبا مدور هست و از یک طرف منتهی به نوک قوسی شکل می‌شوند.
چون دانه‌های این گیاه با دانه‌های گندم در یک زمان می‌رسد بنابراین در موقع برداشت مخلوط با خوشه‌های گندم برداشت و در موقع کوبیدن مخلوط با دانه‌های گندم می‌شود که در این مرحله جدا کردن آن مشکل است و باید بوجاری دقیقی شود، زیرا این دانه‌ها سمی است و اگر مخلوط با گندم آرد شود، مسمومیت ایجاد
ص: 351
می‌نماید. مسمومیت حاصله از خوردن این دانه را اصطلاحاGithagisme می‌نامند. خوشبختانه در اثر حرارت و در جریان پختن مقدار زیادی از سمیت آلکالوئید دانه از بین می‌رود ولی به‌هرحال لازم است که گندم مخلوط با این دانه‌ها نباشد. بهترین راه برای اجتناب از اختلاط آنها با گندم این است که قبل از برداشت گندم کلیه بوته‌های این گیاه با دست از مزرعه کشیده شود، البته کار پرزحمتی است ولی با کشیدن آنها گندم پاک و بدون لیخنس به دست می‌آید و به علاوه اگر بذر گندم پاک و عاری از این دانه‌ها باشد در سالهای آینده مزرعه پاک خواهد بود. این گیاه بومی اروپاست ولی در آسیا در هند و ایران نیز انتشار دارد. در ایران در آذربایجان در کلیبر و اهر و در شمال ایران در لوشان در مزارع گندم داماش زیاد دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

دانه‌های این گیاه در انسان و دام مسمومیت ایجاد می‌نماید و علایم مسمومیت آن تحریک مجرای گوارش و اختلالات عصبی و کاهش قدرت بدن است.
ماده سمّی آن یک گلی‌کوزید سمی از نوع ساپوتوکسین است که در اثر هیدرولیز ماده سمی ژیتاژین 445] از آن به دست می‌آید. علاوه بر مواد سمّی فوق بیش از 50 درصد دانه گیاه را نشاسته تشکیل می‌دهد.

خواص- کاربرد

در استعمال خارج از جوشانده گیاه در موارد بیماری‌های صعب العلاج پوست استفاده می‌کنند. در استعمال داخلی دانه آن به مقدار محدود و زیر نظر پزشک آثار مدّر و خلطآور دارد و در دفع کرم آسکاریس، باز کردن گرفتگی ادرار و رفع زردی ممکن است مصرف شود.
به‌هرحال اگر به دلیلی مسمومیت از دانه‌های گیاه حاصل شود، باید توجه شود که تا رسیدن پزشک از دادن مسهل به بیماری خودداری شود و از محلولهای لعابدار کم‌کم استفاده شود و پس از آن نیز طبق نظر پزشک باید به تقویت بیمار پرداخت و از تونیکهای متناسب به او خورانید.
ص: 352
لیخنس
Lychnis githago
طرف راست گل و طرف چپ دانه که کمی بزرگ شده نشان داده می‌شود.
به علت مسمومیت دانه‌ها اصولا مصرف آن به عنوان دارو در استعمال داخلی توصیه نمی‌شود و غرض اصلی از ارائه شرح گیاه فوق توجه دادن به آثار سمی آن و تأکید ضرورت پاک کردن مزارع غلات در برخی مناطق از این گیاه می‌باشد.
ص: 353

اشترخار

اشاره

گیاهی است تیغ‌دار از انواع شوکه‌ها، در برخی مناطق آن را «خارشتر» نیز می‌نامند زیرا از علوفه شتران است. در کتب طب سنتی با نامهای «اشترغار» و «شوکة المبارکه» و ریشه آن را «زنجبیل العجم» و «زنجبیل الفارس» آمده است. چون شبیه گیاه «بادآورد» است در برخی کتب آن را به نام «بادآورد» ذکر می‌کنند. به فرانسوی‌Chardon benit و به انگلیسی‌Blessed thistle گفته می‌شود. گیاهی است خاردار از خانواده‌Compositae تیره فرعی‌Tubuliflorae نام علمی آن‌Cnicus benedictus L . است.

مشخصات

اشترخار گیاهی است علفی، یکساله که ارتفاع آن 80- 30 سانتی‌متر و ساقه آن راست و به شکل منشور چندوجهی زاویه‌دار و پوشیده از کرک پشمی است. برگهای آن درشت، دندانه‌دار با دندانه‌های نامنظم که منتهی به خارهای کوتاه و تیز می‌شوند، متناوب دارای رگبرگ سفید، پهنه برگ پوشیده از کرک سفید به‌طوری که رنگ برگ سفید به نظر می‌رسد. برگها بدون دمبرگ به ساقه چسبیده‌اند. گلها به شکل گروهی از گلهای کوچک زرد که اطراف آنها را کرکهای ابریشمی فراگرفته در انتهای ساقه در وسط برگها در ماههای اواخر بهار و اوایل تابستان ظاهر می‌شوند. میوه آن حنایی و مخطط است. تمام اعضای این گیاه تلخ و کمی تند و بدبو می‌باشد ولی پس از
ص: 354
خشک شدن بوی نامطبوع آن تا حدود زیادی مرتفع می‌شود. ریشه گیاه شبیه ریشه گیاه مولد انغوزه یا انجدان است و تلخ و تند می‌باشد. در مصارف طب سنتی معمولا از برگها و شاخه‌ها و ساقه برگدار آن استفاده می‌شود ولی از ریشه آن نیز در موارد زیادی به عنوان دارو استفاده می‌نمایند و چون تند است آن را زنجبیل العجم می‌نامند.
تکثیر این گیاه از طریق کاشت بذر آن در ماههای اسفند و اوایل بهار البته بسته به شرایط اقلیمی محل کاشت، صورت می‌گیرد. فاصله مناسب بین بوته‌ها 30* 30 سانتی‌متر است. برای مصارف دارویی شاخه و برگهای گیاه را قبل از دوران ظهور گلها در تابستان برداشت می‌کنند در این موقع در ساقه و برگ گیاه شیره قرمزرنگ نافذی جریان دارد که اگر روی پوست بدن بریزد ممکن است خراش و التهاب ایجاد کند و گاهی منجر به زخم می‌شود لذا باید این کار با دستکش انجام گیرد.
این گیاه بومی جنوب اروپاست، بخصوص در حاشیه مدیترانه در باغهای زیتون انتشار دارد. در ایران در اغلب مناطق می‌روید. در آذربایجان در تبریز، ماکو، سلماس و در گرگان، مازندران در آمل، در گیلان در رستم‌آباد، در اطراف تهران، شهرستانک، دماوند، بین آب‌گرم و علی‌آباد، هشتگرد، سرخه‌حصار، بین تهران و آبعلی، بین تهران و کرج، در قزوین، کرج، در کرمانشاه در قصرشیرین در همدان، در لرستان در شهبازان، بیشه، بختیاری، کشور در خوزستان در راه بهبهان به آغاجاری و در اطراف اهواز در کاشمر توسط گیاه‌شناسان شناسایی شده است.

ترکیبات شیمیایی

طعم تلخ گیاه مربوط به وجود ماده‌ای به نام کنیسین 446] است که خاصیت تب‌بر را به گیاه می‌دهد. کنیسین ماده‌ای است خنثی که به شکل سوزنهای سفیدی متبلور می‌شود.
در آب گرم بیشتر از آب سرد حل می‌شود و در الکل بخوبی محلول است، طعم آن فوق العاده تلخ می‌باشد. علاوه بر کنیسین در گیاه کمی اسانس، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، صمغ، لعاب، کمی تانن و انواع قندها به مقدار جزیی وجود دارد. در دانه‌های این گیاه در حدود 25 درصد روغن قابل استخراج وجود دارد.
ص: 355

خواص- کاربرد

چون برگهای این گیاه تلخ است در برخی از کشورها برای تهیه آبجو از برگهای این گیاه به جای رازک استفاده می‌کنند. در استعمال خارج از پخته برگهای آن برای رفع چرک و التیام زخم استفاده می‌شود. در استعمال داخلی چون مدّر است در موارد سردردهای یک‌طرفه و تپش قلب مصرف می‌شود از دم‌کرده 50- 20 گرم گیاه در 1000 گرم آب جوش چند فنجان در روز می‌خورند. این دارو خلطآور است.
از نظر طبیعت گیاه اشترخار طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و عده‌ای آن را به‌طور متوسط گرم و خشک می‌دانند. به صورت دم‌کرده یا جوشانده یا از طریق تقطیر عرق گیاه بخصوص عرق ریشه، آن را مصرف می‌کنند.
این دارو بازکننده گرفتگی و انسداد و گرم‌کننده معده و اشتهاآور است به هضم غذا کمک می‌کند، ادرار را افزایش می‌دهد و برای یرقان و اسهال صفراوی و رفع بی‌اشتهایی دوره نقاهت و بیماری‌ها بسیار مؤثر است. پرورده ریشه آن در سرکه برای بیماری‌های فوق بسیار مفید است. مقدار خوراک از سرکه آن تا 25 گرم و از عرق اشترخار تا 100 گرم است مالیدن کوبیده شاخه و برگها و ریشه آنکه در سرکه پرورده شده باشد، برای تسکین دردها مفید است. اشترخار مضر دماغ و کلیه است و قی‌آور می‌باشد و بوی آن تا مدتی می‌ماند. برای رفع این عوارض باید از شربت غوره یا شربت ریواس استفاده کرد. عرق اشترخار برای کبد و کلیه و طحال مفید است و به عنوان ضد سم و ضد سرطان نیز طرف توجه می‌باشد.
تهیه سرکه اشترخار: گیاه اشترخار و ریشه آن را گرفته پس از تمیز کردن کاملا خرد می‌نمایند و در سرکه انگوری می‌ریزند و ظرف آن را 40 روز در آفتاب می‌گذارند پس از آن آماده مصرف است.
سکنجبین عسلی اشترخار: 1 کیلوگرم عسل سفید معطّر را با حدود 5/ 2 لیتر آب مخلوط کرده، می‌جوشانند و کف آن را می‌گیرند و نیم کیلوگرم سرکه خارشتر که روش تهیه آن فوقا ذکر شد، در آن ریخته و مجموع را با آتش ملایم می‌جوشانند تا قوام آید و سپس آن را سرد کرده در شیشه می‌ریزند مقدار خوراک از این سکنجبین هربار تا 40 گرم است و برای رفع سردی معده، رحم، سفتی طحال، تبهای سرد بلغمی و تب ریوی نافع است و قاعده‌آور، ضد نفخ و
ص: 356
ضد سم می‌باشد.
روش تهیه عرق اشترخار:
1. گیاه اشترخار را با ریشه تمیز و خرد کرده در آب بریزند و پس از 12 ساعت با روش تقطیر عرق آن را بگیرند.
2. گیاه اشترخار و ریشه آن را خرد کرده، در سرکه پرورده نموده و سپس آن را از طریق تقطیر عرق‌گیری می‌نمایند. این عرق خیلی مفیدتر از عرق با روش اول است.
چند گیاه دیگر در بلوچستان و کویر مرکزی ایران می‌رویند که آنها نیز خاردار و کوچک و از علوفه شتر می‌باشند و به آنها نیز شترخار می‌گویند. این گیاهان از خانواده اسفندZygophyllaceae می‌باشد و در زیر به‌طور مختصر سه گونه که دارای خواص دارویی هستند، ذکر می‌شود.
1. گونه.Fagonia cretica L . گیاهی است چند ساله با شاخه‌های سبز خوابیده و خارهای کوچک. برگهای آن دارای 3 برگچه خطی کمی دراز و نوک‌تیز است و برگچه وسطی کمی درازتر می‌باشد. گلهای آن ارغوانی است.
این گیاه در هند، افغانستان، عربستان، ایران و در مناطق مدیترانه انتشار دارد. در ایران در مکران و بلوچستان نزدیکی گه دیده می‌شود. در زیارت با نامهای محلی «دوهولاک»، «کارکاوگ» و «کاراکوک» شناخته می‌شود.
2. گونه خاردارFagonia arabica L . و مترادف آن‌F .cretica var arabica T .Anders . گیاهی است چند ساله خاردار، با ساقه‌های چوبی، سفت و افراشته. این گیاه در ایران در راه بین هامون و هلمند و در بلوچستان می‌روید. در بلوچستان با نامهای محلی «کارکاوا»، «کاندیرو» و «داماترو» شناخته می‌شود. در هند و عربستان نیز انتشار دارد.
3..Fagonia bruguieri DC . این گیاه در اطراف یزد جاده یزد، اصفهان و حسین‌آباد دیده می‌شود. گیاهی است چندساله با ساقه‌های چوبی، کوتاه و خاردار.
خارهای آن درازتر از گونه‌های قبلی است. برگهای پایین آن دارای 3 برگچه و سایر برگها دارای 1 برگچه هستند. گلهای آن به رنگ قرمز روشن است.

خواص- کاربرد

گیاهان فوق الذکر از نظر خواص دارویی شبیه هستند، عموما تلخ، قابض، تونیک
ص: 357
و تب‌بر می‌باشند. خوردن آنها از نظر پیشگیری آبله مفید است. برای استسقا نافع است و در موارد اختلالات ناشی از مسمومیتها اثر مفید دارد. برگها و سرشاخه‌های جوان و سبز آن خنک‌کننده است G .I .M .P[ .
ص: 358

کومکات

اشاره

میوه‌ای از انواع مرکبات است به انگلیسی‌Kumquat وCumquat و انواع آن راRound kumquat وMarumi Kumquat می‌نامند. گیاهی است از خانواده مرکبات‌Rutaceae نام علمی آن‌Fortunella japonica (Thunb .) Swingle و مترادف آن‌Citrus japonica Thunb . و واریته‌ای از آن‌C .japonica Thunb .var madurensis Guill . می‌باشد. و گونه دیگر به نام.F .margarita

مشخصات

کومکات میوه درختچه کوچکی است از انواع مرکبات، گرد یا تخم‌مرغی کمی دراز، در ابعاد کوچکتر از لیموترش، پوست آن شیرین و گوشت داخل آن ترش می‌باشد. این درختچه کوچک بومی مناطق جنوبی چین است و در ژاپن و امریکای شمالی در فلوریدا، کالیفرنیا و سایر نقاط گرم آن دیار و همچنین در هند و اغلب سایر مناطق گرم دنیا کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی کومکات منبع غنی پکتین 447] است و برای تهیه مارمالاد و
ص: 359
ژله، میوه بسیار خوبی است. در آن در حدود 24- 13 درصد ویتامین‌C وجود دارد و در برگها و سرشاخه‌های آن حدود 21/ 0 درصد اسانس یافت می‌شود]S .G .I .M .P[ .
در گزارش دیگری آمده است که در گیاه مواد گلوسید[448]، گالاکتوز، اسانس، پنتوزان 449]، و ویتامین‌C مشخص شده است [روا].
در هر 100 گرم قسمت گوشت خوراکی میوه خام کومکات مواد زیر یافت می‌شود: آب 82 درصد، پروتئین 9/ 0 گرم، چربی 1/ 0 گرم، هیدراتهای کربن 17 گرم، کلسیم 63 میلی‌گرم، فسفر 23 میلی‌گرم، آهن 4/ 0 میلی‌گرم، سدیم 7 میلی‌گرم، پتاسیم 236 میلی‌گرم، ویتامین‌A 600 واحد بین المللی، تیامین 08/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 1/ 0 میلی‌گرم و ویتامین‌C 36 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

در چین از کومکات به عنوان محرّک، بادشکن، ضد نفخ، ضد ورم و رافع بو استفاده می‌شود [استوارت . در هند و چین از پوست خشک‌شده میوه کومکات به عنوان داروی مؤثری برای رفع ناراحتی‌های ریوی استفاده می‌شود [فوکود]. در ویتنام در اغلب خانه‌ها یک بسته‌ای از پوست خشک‌شده کومکات نگهداری می‌شود که برای تسکین سرفه در موارد لازم به کار می‌رود [پتلو]. میوه کومکات برای تقویت معده نیز کاربرد دارد [پروت و هریر].
ص: 360

پودوفیلوم

اشاره

گیاهی است که به فرانسوی آن راPodophylle وPodophylle pelte و به انگلیسی‌May apple نامند. این گیاه از خانواده زرشک‌Berberidaceae و نام علمی آن‌Podophyllum peltatum L . می‌باشد.

مشخصات

پودوفیلوم گیاهی است علفی و دارای ساقه زیرزمینی پایا و چند ساله. بلندی آن در حدود یک وجب است. این گیاه معمولا دارای دو برگ پنجه‌ای درشت با بریدگی‌های عمیق است که از طریق دو دمبرگ دراز به شاخه متصل می‌باشند. گل آن سفید کمی درشت و در محل انشعاب شاخه با دمبرگها ظاهر می‌شود. ساقه زیرزمینی آنکه به عنوان دارو در بازار بین المللی عرضه می‌شود به ضخامت 1- 5/ 0 سانتی‌متر و به صورت قطعاتی به طول 4 تا 20 سانتی‌متر به فروش می‌رسد. رنگ پوست خارجی ساقه زیرزمینی خاکستری تیره، قهوه‌ای مایل به قرمز، طعم آن تلخ و تهوع‌آور و دارای بویی نامطبوع است.
میوه آن نسبتا درشت در ابعاد یک لیموترش، تخم‌مرغی، زردرنگ و خوراکی است و در داخل گوشت میوه تعدادی دانه گیاه قرار دارد.
این گیاه در ایران تا به حال دیده نشده است ولی چون در ترکیبات دارویی تقویتی
ص: 361
الکسیرها[450] که داروی معروفی برای تقویت هستند مصرف می‌شود و در مکتب درمانی هومئوپاتیک نیز مورد توجه است، به شرح آن مبادرت شد. ضمنا روش تکثیر آن نیز ذکر خواهد شد. این گیاه بومی امریکای شمالی است که از شمال تا جنوب آن انتشار دارد و در کانادا نیز می‌روید.
گونه‌های دیگری از این گیاه به نامهای علمی‌P .hexandrum Royle که مترادف‌P .emodi Wall .ex Hook .f .Th . می‌باشد علاوه بر امریکا در هند نیز انتشار دارند. در هند این گیاه را پاپرا نامند. تکثیر گیاه با کاشت ساقه زیرزمینی در پاییز صورت می‌گیرد. کاشت دانه‌های آن در بهار مرسوم است. معمولا از ساقه زیرزمینی سه ساله و بیشتر برای دارو استفاده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه گونه‌P .hexandrum مواد رزینی پودوفیلین 451]، و پودوفیلوتوکسین 452] یافت می‌شود. در ساقه زیرزمینی نوع هندی گیاه مقدار رزین که ماده عامل آن است در حدود 12- 10 درصد است و در ساقه زیرزمینی نوع امریکایی آن مقدار رزین کمتر و فقط حدود 4 درصد می‌باشد. از ساقه زیرزمینی گیاه در حدود 8 درصد مواد پودوفیلول 453] یا رزین پودوفیلول 454]، یک رزین چسبنده، کوئرستین 455] و پودوفیلوتوکسین گرفته می‌شود]G .I .M .P[ .
در گزارش دیگری آمده است که در برگهای گیاه در حدود 7/ 9- 8/ 7 درصد رزین وجود دارد که بیشترین مقدار آن در فصل بهار یافت می‌شود که زمان مناسب برای استخراج رزین است. رزین گیاه دارای اسانس، پودوفیلوتوکسین و کوئرستین است. از ساقه زیرزمینی خشک‌شده آن ماده پودوفیلوتوکسین- بتا- دی- گلوکوزید[456] استخراج می‌شود. این ماده موجب متوقف کردن و بازداشتن
ص: 362
مایتوزیس 457] می‌شود. مایتوزیس یا میتوز به تقسیم غیر مستقیم سلولی گفته می‌شود و درعین‌حال اثر منهدم‌کننده روی نسجهای سرطانی دارد. در ریشه و ساقه زیرزمینی گیاه ماده آلفا- لیگنان 458] و یک گلی‌کوزید مشخص شده است S .G .I .M .P[ .
پودوفیلوم
Podophyllum peltatum
به‌طور کلی در ساقه زیرزمینی گیاه مقداری نیز مواد بربرین و ساپونین یافت می‌شود که موجب تحریک و تهوع شدید در آن است.

خواص- کاربرد

در هندوستان از ساقه زیرزمینی گیاه به عنوان داروی کبدی، محرّک، صفراآور و مسهل استفاده می‌شود. در مغرب‌زمین معمول است که اغلب به جای ساقه زیرزمینی
ص: 363
از ماده عامل آن یعنی از پودوفیلین استفاده می‌کنند و معتقدند که چون در ساقه زیرزمینی علاوه بر پودوفیلین مواد بربرین و ساپونین نیز وجود دارد، اثر تهوع و آشفتگی آن بیشتر است. مقدار مصرف گرد پودوفیلین 5- 1 سانتی‌گرم است که پس از 15- 10 ساعت کار می‌کند و اگر 10- 5 سانتی‌گرم مصرف شود، مدفوع با آب زیادتر و صفرا دفع می‌شود. مصرف این دارو باید با احتیاط و طبق تجویز و زیر نظر پزشک انجام گیرد، زیرا ممکن است موجب عوارض شدیدی چون تهوع شدید و گاهی اغما شود.
ص: 364

اکیناشیا

اشاره

گیاهی است از خانواده‌Compositae که به فرانسوی
Rudbeckie, Rudbeckie Rudbeckie lacinee, Rudbeckie eclatante, pourpre
و به انگلیسی‌Echinacea ,Rudbeckia وPurple coneflower گفته می‌شود. نام علمی‌Echinacea Purpurea می‌باشد و گونه‌های دیگر آن نیز که مصرف دارویی دارندE .angustifolia وE .pallida می‌باشند.
نام علمی این گیاه سابقاRudbeckia Purpurea بوده است.

مشخصات

اکیناشیا گیاهی است پایا با پایه‌های قوی، برگهای آن بیضی نیزه‌ای کشیده و نوک‌تیز که رگبرگهای طولی آن کاملا مشخص و با تماس دست زبر و خشن می‌باشد.
گلهای آن به رنگ ارغوانی شرابی که روی ساقه‌هایی به طول 5/ 1- 1 متر قرار دارند.
قسمت دایره‌ای مرکزی گل به رنگ قهوه‌ای روشن مخروطی‌شکل به قطر حدود 12 سانتی‌متر است. گلهای زیبای آن در اواخر تابستان و اوایل پاییز باز می‌شوند. ریشه و ساقه زیرزمینی ضخیم آن سیاه و قابل خوردن است. تکثیر آن از طریق تقسیم بوته و کاشت قسمتی از بوته است و این عمل باید خیلی دقیق و با احتیاط انجام گیرد که به کل بوته آسیبی وارد نشود. آفتاب کامل را دوست دارد و در خاکهای غنی و با زهکش رشد خوبی دارد. این گیاه بومی امریکای شمالی است و در سال 1779 به اروپا وارد
ص: 365
شده است.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه اکیناشیا مواد شیمیایی آکیناشین 459]، اکینا کوزید[460] و ... وجود دارد.

شرح خواص و کاربرد و تحولات تاریخی کاربرد آن

گیاه اکیناشیا از جمله گیاهان دارویی معدودی است که اسرار شفابخشی آن تا قرنها ناشناخته بوده است. درحالی‌که بین گیاهان دارویی تعداد نادر و معدودی از گیاهان تا این حد برای تحریک و کمک به سیستم دفاعی بدن و مبارزه با عفونتها مؤثر و مفید می‌باشند. در روزگاران کهن سرخ‌پوستان بومی امریکا از ریشه این گیاه برای درمان انواع زخمها، نیش حشرات، گاز جانوران سمّی و مارگزیدگی استفاده می‌کردند و برای کاهش دندان‌درد و ناراحتی‌های لثه با جوشانده ریشه آن دهان را شسته و ضد عفونی می‌کردند و دم‌کرده آن را در موارد سرماخوردگی، آبله، سرخک، گوش‌درد و ارتروز به کار می‌بردند.
اولین بار در سال 1870 یکی از پزشکان آن زمان به نام دکتر مایر در شهرPawnee city نبراسکا آن را به عنوان داروی تصفیه خون توصیه کرد. به علاوه دکتر مایر معتقد بود و ادعا کرد که این گیاه تریاق مؤثر و درمان قطعی مارگزیدگی، بخصوص مار زنگی سمّی امریکا می‌باشد و به همین علت برای این گیاه نام «روغن مار»[461] را نیز برگزیده بود. در مورد خاصیت ضد مارگزیدگی این گیاه مردم تردید داشتند و کسی جرأت نمی‌کرد آن را عملا مورد آزمایش قرار دهد تا اینکه در سال 1855 دکتر مایر برای اثبات ادعای خود نمونه‌ای از این گیاه را برای جان اوری للوید، استاد مؤسسه پزشکی پیشتاز در سین سیناتی، فرستاد. این مؤسسه نهادی بود که با همکاری دکتر جان للوید و برادرش پایه‌گذاری شده بود و دکتر للوید در آن زمان سمت رئیس اتحادیه داروسازان امریکا را داشت. پس از وصول گیاه دکتر للوید بررسی‌های خود را آغاز کرد، ابتدا تشخیص داد که گیاه فرستاده شده همان اکیناشیا
ص: 366
اکیناشیا
Echinacea purpurea
می‌باشد ولی ادعای دکتر مایر را در مورد اینکه این گیاه تریاق ضد سم مار زنگی می‌باشد، نتوانست قبول کند و جرأت آزمایش آن را در مورد انسان نیز نداشت و نظر خود را در جواب به دکتر مایر اطلاع داد. دکتر مایر در جواب نامه‌ای نوشت و طی آن مجددا اعتقاد راسخ خود را در مورد شفابخشی گیاه اکیناشیا و اثر قطعی آن را در مارزدگی اعلام داشت و حتی اضافه کرد که آن‌قدر به نظر خود اعتماد دارد که حاضر است این آزمایش را روی شخص او انجام دهد، یعنی مار زنگی را بگیرید و در یک جلسه رسمی رها کنند که او را نیش بزند و از اکیناشیا برای رفع مسمومیت آن استفاده کنند. این جلسه هیچ‌وقت تشکیل نشد زیرا للوید حاضر نشد چنین آزمایشی را در مورد مایر انجام دهد. پس از این ماجرا دکتر مایر از پیگیری کار خود مأیوس نشد و موضوع را شجاعانه تعقیب نمود و نمونه دیگری از این گیاه را برای جان کینگ یکی
ص: 367
از همکاران دکتر للوید که از پزشکان و محققان پیشتاز آن زمان بود فرستاد. دکتر کینگ در اولین چاپ دارونامه خود به نام‌King's American Dispensatory ابتدا موارد مصرف این گیاه توسط سرخ‌پوستان را درج کرد و سپس گیاه را تحت آزمایشهای علمی دقیق قرار داد و پس از آنکه آثار مثبت این گیاه را در درمان نیش زنبور عسل، التهابهای مزمن بینی، زخمهای پا و وبای کودکان به رأی العین مشاهده نمود، ضمن تأیید شفابخش بودن این گیاه خواص آن را در نسخه‌های بعدی کتاب دارونامه خود مفصلا مورد بحث قرار داد. بعدها جان للوید نیز آثار درمانی وسیع این گیاه را قبول کرد و اعلام نمود که برای درمان زخمها، نیش حشرات و جانوران سمّی، آبله‌مرغان، مخملک، مالاریا، انفلوانزا، سیفیلیس، قانقرایا و بالاخره برای تصفیه خون در موارد عفونتهای خونی بسیار مفید است. ادعای للوید تنها یک عقیده و نظر اکادمیک نبود بلکه کمپانی خانوادگی او یعنی کمپانی داروسازی برادران للوید، تعداد زیادی فرآورده‌های دارویی بر مبنای اکیناشیا ساخته و برای فروش به بازار عرضه نمودند که بین سالهای 1890 تا 1920 از معروف‌ترین داروهایی بود که به میزان وسیعی مورد استقبال مردم قرار گرفت، به‌طوری که در اوایل قرن بیستم کمتر خانه‌ای در امریکا یافت می‌شد که چند نمونه از فرآورده‌های دارویی اکیناشیا در آن نباشد.
لازم به ذکر است که برادران للوید بینان‌گذار کتابخانه‌ای در سین‌سیناتی بودند که در حال حاضر این کتابخانه یکی از بزرگترین مجموعه‌های علمی اطلاعات دارویی را دارا می‌باشد و یکی از محلهای دیدنی سین‌سیناتی است.

برخورد پزشکان پیشتاز با پزشکان محافظه‌کار

موضوع اکیناشیا موجب ایجاد جنگ و زدوخوردی بین دو گروه پزشکان رسمی محافظه‌کار و پزشکان محقق پیشتاز آن زمان در امریکا گردید و هریک از دو گروه با توصیه‌ها و تجویزهای دارویی گروه دیگری مخالفت می‌کرد و این کشمکش به آنجا کشیده شد که گروه پزشکان رسمی محافظه‌کار از امکانات رسمی خود سوء استفاده کرده و ترتیبی دادند که در مجله اتحادیه پزشکان 462] امریکا که متعلق به آن گروه بود، مقاله‌ای در ردّ اکیناشیا درج شود. در آن مقاله چنین آمده بود: «اکیناشیا نتوانست شهرت کاذب خود را که هوادارانش مرتبا دامن زده بودند حفظ کند، زیرا
ص: 368
موافقین مصرف اکیناشیا برای درمان بیماری‌ها، فقط به گزارشهای تأییدنشده‌ای که از روزگاران کهن مانده بود، استناد می‌کردند.»
ولی به رغم تمام این مخالفتها گیاه اکیناشیا به سبب واقعیت داشتن خواص درمانی قابل ملاحظه‌اش که عملا مورد تأیید مردم بود، از سال 1916 تا 1950 رسما در فارماکوپه آن زمان به نام‌National formulary وارد گردید. ولی از سال 1940 به بعد به سبب کشف آنتی‌بیوتیکهای سریع الاثر در جهان، کم‌کم رو به فراموشی گذارده شد. این فراموشی تا سال 1970 ادامه داشت ولی پس از 1970 که آغاز رونق مجدد تحقیقات گیاه‌درمانی در امریکا می‌باشد و مردم از عوارض جانبی شدید اغلب داروهای شیمیایی صناعی به ستوه آمده بودند، مجددا گیاه اکیناشیا در محافل پژوهشی پزشکی مطرح و مورد استقبال محققان و دانشمندان پزشکی قرار گرفت. در حال حاضر کارشناسان گیاه‌درمانی قرن بیستم امریکا بیش از هواداران سابق این گیاه به آثار شفابخشی این گیاه معتقدند و آن را در موارد بالا بردن توانایی سیستم دفاعی بدن و به عنوان آنتی‌بیوتیک گیاهی در موارد جوشها، کورکها، سرماخوردگی، انفلوانزا، عفونتهای مثانه، ورم لوزه‌ها و سایر بیماری‌های عفونی توصیه می‌کنند و خوردن روزانه آن را به عنوان تونیک و برای پیشگیری از عفونتها و افزایش توانایی سیستم دفاعی بدن مؤثر و مفید می‌دانند.

بحثی درباره موارد شفابخشی اکیناشیا در قرن حاضر

روان دکتر مایر شاد که آن‌قدر به خواص درمانی اکیناشیا معتقد بود، ای کاش حالا زنده بود و می‌دید چقدر گیاه محبوبش از نظر شفابخشی در این دوران مورد توجه قرار گرفته است. البته هنوز ادعای خاص دکتر مایر در مورد خاصیت ضد سم مار زنگی مورد تجربه قرار نگرفته است ولی تعداد زیادی از دانشمندان و محققان اروپایی بخصوص پژوهشگران آلمانی در سالهای 1950 تا 1980 تحقیقات و آزمایشهای علمی دامنه‌داری روی این گیاه انجام داده و به اتفاق معتقدند که گیاه اکیناشیا دارای خواص درمانی بسیار قابل ملاحظه‌ای است.

از نظر مبارزه با عفونت

تحقیقات علمی جدید نشان می‌دهد که اکیناشیا طیف وسیعی از ویروسها، باکتری‌ها، قارچها و جانوران تک‌سلولی بیماری‌زا را از بین می‌برد و این پژوهشها
ص: 369
شهرت سنتی و تاریخی گیاه اکیناشیا در مورد التیام زخمها و درمان اغلب بیماری‌های عفونی را تأیید می‌نماید. گزارشهای دانشمندان پزشکی حاکی است که گیاه اکیناشیا را با موفقیت در درمان سرماخوردگی، انفلوانزا، ورم لوزه، برونشیت، سل، مننژیت، زخمها، آبسه‌ها، سودا[463] و عفونتهای گوش به کار برده‌اند. این گیاه به طرق مختلفی با عفونتها می‌جنگد و دارای یک آنتی‌بیوتیک طبیعی به نام اکیناکوزید است که از نظر طیف گسترده تأثیرش مشابه پنی‌سیلین می‌باشد.
گیاه اکیناشیا نسوج را در مقابل حمله میکرو ارگانیسمهای بیماری‌زا تقویت می‌کند.
چطور؟ در نسوج ماده‌ای وجود دارد به نام هیالورونیک اسید[464] که به‌HA نوشته می‌شود. این ماده شیمیایی چون سپر حمایتی در برابر حمله جرمها عمل می‌کند. ولی از طرف دیگر اغلب جرمهای بیماری‌زا نیز از خود انزیم مخرّبی به نام هیالورونیداز ترشح می‌کنند که هیالورونیک اسید یعنی آن سپر حمایتی در برابر حمله جرمها عمل می‌کند.
ولی از طرف دیگر اغلب جرمهای بیماری‌زا نیز از خود آنزیم مخرّبی به نام هیالورودینداز[465] ترشح می‌کنند که هیالورونیک اسید یعنی آن سپر حمایتی سلولهای نسوج را در خود حل می‌کند و موجب می‌شود که میکروبهای بیماری‌زا که حمله کرده‌اند به راحتی وارد نسوج شده و ایجاد عفونت کنند در اکیناشیا ماده شیمیایی به نام اکیناشیاشئین یافت می‌شود که عمل آنزیم مخرّب حل‌کننده سپر حمایتی نسج را خنثی می‌نماید و به این ترتیب در برابر حمله جرمهای بیماری‌زا ایستادگی نموده و آنها را از صحنه جدال دور می‌کند.

از نظر کمک به سیستم دفاعی بدن

گیاه اکیناشیا از طریق فعّال کردن سیستم دفاعی بدن در پیشگیری عفونتها در بدن نقش مؤثری دارد. وقتی که میکرو ارگانیسمهای بیماری‌زا حمله می‌کنند، سلولها برای دفاع از خود ماده شیمیایی ترشح می‌کنند که باعث جلب گلبولهای سفید مبارزه‌کننده با عفونت به نام ماکروفاژ[466] به صحنه نبرد می‌شود. ماکروفاژها میکرو ارگانیسمهای حمله‌کننده را محاصره کرده و آنها را می‌بلعند و از بین می‌برند. یک مطالعه و تحقیقی
ص: 370
که در نشریه عفونت و ایمن‌شناسی 467] منتشر شده، نشان می‌دهد که در اکیناشیا ماده‌ای وجود دارد که عامل افزایش توانایی ماکروفاژها برای انهدام میکرو ارگانیسمهای بیماری‌زا می‌باشد. پژوهش دیگری که در دانشگاه مونیخ انجام گرفته نشان می‌دهد که عصاره گیاه اکیناشیا تولید(T -lymphocytes) T -cells که عامل مبارزه با عفونت است، را تا حد 30 درصد بیشتر از سایر داروهای مخصوص افزایش قدرت سیستم دفاعی بدن افزایش می‌دهد.

از نظر مبارزه با سرماخوردگی و انفلوانزا

اکیناشا مشابه ماده شیمیایی طبیعی ضد ویروس بدن یعنی مشابه اینترفرون 468] عمل می‌کند. معمولا قبل از اینکه یک ویروس عفونی شده بمیرد و از بین برود، مقدار جزئی ماده اینترفرون از خود ترشح می‌کند که موجب افزایش مقاومت سایر سلولهای اطراف آن در مقابل عفونت می‌شود. اکیناشیا در حقیقت نظیر این کار را انجام می‌دهد. برای بررسی این امر پژوهشگران و دانشمندان تعدادی سلول را با عصاره اکیناشیا آلوده کرده و سپس آنها را در معرض حمله دو ویروس معروف قوی یعنی ویروسهای انفلوانزا و هرپس 469] قرار داده‌اند و ملاحظه نموده‌اند که این سلولهای آلوده شده با اکیناشیا در مقایسه با سلولهایی که با اکیناشیا آلوده نشده بودند به نسبت خیلی کمتر عفونی شده‌اند. این دست‌یافته‌های علمی موجب شد پزشکان محافظه‌کاری نظیر یارو تایلر[470] نیز حاضر شوند به آثار مفید ضد عفونی گیاه اعتراف کنند. دکتر تایلر در یادداشتهای پزشکی خود می‌نویسد «اکیناشیا در درمان ناراحتی‌هایی نظیر سرماخوردگی آثار قطعی شفابخشی دارد و ممکن است برای درمان سایر بیماری‌های عفونی مانند انفلوانزا و عفونتهای مجاری ادرار و برونشیت نیز مفید باشد».

از نظر مبارزه با عفونتهای قارچی

در یک پژوهش علمی جدید که در آلمان روی 203 نفر زن مبتلا به عفونت
ص: 371
قارچی دستگاه تناسلی به عمل آمده است، نشان داده می‌شود که این افراد با استفاده از کرم ضد قارچ اکیناشیا و یا با کاربرد کرم و همچنین خوردن فرآورده‌های گیاه، کاملا درمان شده‌اند. و پس از 6 ماه مشاهده شد که 60 درصد از زنانی که فقط با کرم اکیناشیای ضد عفونت قارچی معالجه شده بودند، دچار عفونت شدند، درحالی‌که فقط 16 درصد از زنانی که هم از کرم استفاده می‌کردند و هم اکیناشیا را می‌خوردند، دچار این عارضه شدند.

استفاده از اکیناشیا برای رفع عوارض درمان با تابش اشعه 471]

بیماران سرطانی که با روش درمانی تابش اشعه تحت درمان قرار می‌گیرند، معمولا از کاهش شماره گلبولهای سفید رنج می‌برند و این کاهش گلبول سفید خطر ابتلا به عفونتها را در آنها افزایش می‌دهد. در این قبیل موارد گیاه اکیناشیا ممکن است برای جلوگیری از کاهش گلبولهای سفید مؤثر باشد و از این طریق از ایجاد عفونت در این گونه بیماران جلوگیری نماید.

گیاه اکیناشیا برای التیام زخم

تحقیقات علمی جدید آثار سنتی درمان اکیناشیا در مورد التیام زخم را تایید می‌کند و نشان داده شده است که همان ماده شیمیایی طبیعی گیاه به نام اکیناشین که از وارد شدن اجرام بیماری‌زا به نسوج جلوگیری می‌نماید، از طریق تحریک سلولهایی که نسج جدید می‌سازند[472]، التیام زخم را تسریع می‌نماید. لذا فرآورده‌های دارویی اکیناشیا را می‌توان روی زخمها، بریدگی‌ها و پزوریازیس، اکزما، هرپسهای آلات تناسلی و التهابها گذارد.

برای درمان آرتروز

همان ماده شیمیایی‌HA هیالورونیک اسید(HA) که نسوج را مانند سپر حمایتی از حمله اجرام بیماری‌زا حفظ می‌کند، عامل نرم کردن مفاصل نیز می‌باشد. و ورمها و التهابهای مفاصل (آرتروز) ماده‌HA موجود در نسوج را منهدم می‌کند ولی ماده
ص: 372
شیمیایی اکیناشین موجود در اکیناشیا که خاصیت ضد التهاب دارد، در این مورد کمک می‌کند و موجب درمان آرتروز می‌شود. دانشمندان و پزشکان محقق آلمانی با به کار بردن اکیناشیا موفق شده‌اند بیمارهای مبتلا به آرتروزهای روماتیسمی 473] را درمان کنند.

سایر درمانهای احتمالی با اکیناشیا

پژوهشهای دانشمندان نشان می‌دهد که اکیناشیا دارای آثار ضد سرطانی در مورد بیماری لوکمیا[474] و در چند مورد آثار ضد تومور در جانوران آزمایشگاهی می‌باشد ولی به‌هرحال هنوز خیلی زود است که این گیاه را داروی ضد سرطان بدانیم و باید تحقیقات در سطح گسترده‌ای در این مورد ادامه یابد.

مقدار و نحوه مصرف

برای استفاده از ظرفیتها و خواص ضد عفونت اکیناشیا و همچنین برای کنترل آرتروز می‌توان از جوشانده و یا تنطور گیاه استفاده نمود. برای تهیه جوشانده دو قاشق مربّاخوری از ریشه گیاه را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش آورده و سپس بگذارید 15 دقیقه ریزریز بجوشد و تا 3 پیمانه در روز خورده شود. طعم آن ابتدا شیرین و سپس کمی تلخ است در مورد تنطور یک قاشق مربّاخوری تنطور تا 3 بار در روز خورده شود. اکیناشیا نباید به کودکان زیر دو سال داده شود و برای کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال از جوشانده رقیق گیاه شروع و بتدریج غلظت آن تا حد مجاز رسانده شود.
با خوردن اکیناشیا گاهی کمی سوزش در زبان احساس می‌شود این یک عارضه طبیعی است و ضرری ندارد. تا به حال گزارشی در مورد وجود عوارض جانبی نامساعد در مورد گیاه اکیناشیا در دست نیست ولی با چند مورد تقلب در تهیه و عرضه ریشه اکیناشیا در بازار برخورد شده است که آن را با سایر گیاهان ارزان‌قیمت مخلوط کرده و فروخته‌اند. توجه شود هر نوع مخلوطی مسلما آثار مثبت گیاه را کاهش می‌دهد و به علاوه برحسب اینکه با چه نوع گیاه دیگری مخلوط شود ممکن است
ص: 373
انواع عوارض را داشته باشد. بنابراین در خرید اکیناشیا باید دقت شود که از فروشندگان معتبر و در بسته‌های رسمی و مشخص خریداری شود.
سازمان نظارت بر دارو و خوراک امریکا گیاه اکیناشیا را در ردیف گیاهان دارویی نامشخص آورده است و به استثنای زنان باردار و مادران شیرده مصرف آن را در حد مجاز و زیر نظر پزشک برای بقیه اشخاص بلامانع می‌داند. اگر در جریان مصرف اکیناشیا عوارض مختصری نظیر اختلالات معدی و یا اسهال ایجاد شود، باید مصرف آن کاهش داده شود و در صورت ادامه عوارض، مصرف آن قطع شود.
ص: 374

جلبکهای دریایی

اشاره

به فارسی جلبگ و یا با نام خارجی آن آلگ نامبرده می‌شود. به فرانسوی انواع آن‌Fucus و
Varech dente, Varech, Chene marin, Chene maritime
،Varech platycarpe وVarech vesiculeux و به انگلیسی به‌طور کلی‌Kelp و انواع آن
Bladder Wrack, Sea Wrack, Wrack, Bladder kelp, Giant Kelp
،Fucus ,Sea vegetable ,Sea Weed وBladder fucus گفته می‌شوند به عربی نیز فوکوس گفته می‌شود. انواعی که از نظر خواص درمانی مورد نظر هستند، از خانواده‌Fucaceae وLaminariaceae و نامهای علمی آنها عبارت است از:

الف) از خانواده‌Fucaceae

1.Fucus vesiculosus L . به رنگهای قهوه‌ای سیر تا کبود زیتونی دیده می‌شوند.
این گونه در سواحل دریاهای عمیق بخصوص سواحل امریکایی اوقیانوس اطلس، اوقیانوس آرام و سواحل اوقیانوس هند انتشار دارد.
2..Fucus Platycarpus
3.Fucus distichus L .، روی سنگهای سواحل شمالی و اوقیانوس اطلس دیده می‌شود.
4.Fucus nodosus L .، در سواحل دریاهای معتدل شمالی بیشتر دیده می‌شود.
ص: 375

ب) از خانواده.Laminariaceae

1.Laminaria saccharina L . در سواحل اغلب دریاهای عمیق و سواحل دریای هند دیده می‌شود.
2.Macrocystis pyrifera L . که به آن‌Giant Kelp گویند در سواحل دریاهای عمیق دیده می‌شود.
3.Nereocystis lچ‌tkeana که به انگلیسی‌Sea -otter -cabbage وBladder kelp نیز گفته می‌شود و دارای رشته‌های درازی تا 30 متر می‌باشد. و در سواحل اوقیانوس آرام بیشتر دیده می‌شود.

مشخصات

جلبکهای دریایی دارویی دارای ریسه‌های نواری دراز قهوه‌ای و کبود زیتونی هستند که طول آنها در برخی انواع آن تا 70 متر هم می‌رسد و در آب دریا غوطه‌ور می‌باشند و اغلب در سواحل دریاها و اوقیانوسها و روی تخته‌سنگهای ساحلی دریاهای عمیق نیز دیده می‌شوند و در تمام سواحل اروپا، امریکا، هند و سواحل سایر دریاهای عمیق انتشار دارند. تازه و خام آنها دارای بوی نامطبوع و طعمی شور و تهوع‌آور است ولی پس از پخته شدن یا کباب کردن بوی آنها رفع می‌شود.

مواد شیمیایی

در جلبکهای دریایی مواد موسیلاژ و املاح مختلفه‌Alginate که املاح‌Algin یاAlginic acid [475] هستند و سایر املاح نظیر کلرور سدیم، سولفات کلسیم، سدیم، ید و گلوسیدها و در خاکستر آنها مقدار زیادی پتاس و ید وجود دارد.

خواص درمانی و مروری به تحولات کاربرد جلبکها طی قرون

سابقا از جلبکهای دریایی بخصوص از انواع یادشده به عنوان منبع غنی ید برای
ص: 376
درمان گواتر که بیماری بزرگ شدن غده تیروئید است، استفاده می‌کردند. تعدادی از کارشناسان گیاه‌درمانی اروپا و امریکا در حال حاضر نیز در موارد کمبود عنصر ید در بدن از جلبکهای دریایی تجویز می‌کنند، ولی کاربرد اصلی آن در قرن حاضر برای حمایت انسان از عوارض تشعشعهای اتمی و بیماری‌های قلبی و مسمومیتهای ناشی از جذب فلزات سنگین در بدن می‌باشد.
فوکوس یا کلپ 476] بخصوص نوع قهوه‌ای آنکه در برخی انواع دارای ریسه‌هایی به طول 70 متر می‌باشد، بیشتر در سواحل ژاپن، اروپا و امریکای شمالی دیده می‌شود و از دوستان قدیم ماهیگیران است. سابقا ماهیگیران ژاپنی از این آلکها به عنوان سوخت در فصول سرد استفاده می‌کردند و درعین‌حال آن را پخته و با ماهی به عنوان یک خوراک مقوی می‌خوردند.
در اروپا پزشکان قرن هجدهم ضمن مطالعات خود مشاهده کردند، مردمی که در طول سواحل اوقیانوس اطلس زندگی می‌کردند بندرت به بیماری گواتر مبتلا می‌شدند. در 1750 یک پزشک انگلیسی روشی برای درمان گواتر توصیه می‌کرد، به این ترتیب که فوکوس را در روغن گیاهی تا حد سوختن سرخ می‌نمود و از سوخته آن برای درمان گواتر استفاده می‌کرد. این روش مؤثر و کارساز بود ولی در آن زمان کسی نمی‌دانست به چه دلیل فوکوس این اثر را دارد.
تا اینکه در سال 1812 شیمیستها وجود عنصر ید را در فوکوس کشف کردند و معلوم شد که بیماری گواتر یا بزرگ شدن غده تیروئید در اثر کمبود ید در بدن می‌باشد. طی دهها سال اروپایی‌ها و امریکایی‌ها فوکوس را درو کرده و از ید آن استفاده می‌کردند ولی پس از آنکه سایر منابع ید کشف شد، این روش که روش سختی بود بتدریج کنار گذارده شد. در سالهای 1870- 1860 پزشکان و محققان فرانسوی و انگلیسی ضمن مطالعات خود دریافتند اشخاصی که به هر علتی ید می‌خورند، به نظر می‌رسند وزن آنها کاهش می‌یابد، زیرا ید غده تیروئید آنها را تحریک کرده و در نتیجه متابولیسم بدن آنها تقویت می‌شود و کالری‌ها را بیشتر و سریع‌تر می‌سوزانند و شخص لاغر می‌شود. از آن تاریخ فوکوس شهرت خود را به عنوان درمان‌کننده چاقی به دست آورد که هنوز هم این شهرت را حفظ کرده است.
ص: 377
جلبک دریایی قهوه‌ای
Fucus vesiculosus
پزشکان پیشتاز قرن نوزدهم امریکا از فوکوس به عنوان منبع غنی ید برای ضد عفونی کردن و التیام زخمها استفاده می‌کردند و تنطور آن را در مصرف داخلی برای کنترل سل و اختلالات کبد، طحال، سیفیلیس، ترشحات مفرط دستگاه تناسلی زن، رفع گرفتگی‌های عادت ماهیانه و در موارد تومورهای تخمدان و بزرگ شدن بیضه‌ها و رحم تجویز می‌نمودند. درعین‌حال پزشکان می‌دانستند که مصرف زاید بر
ص: 378
حد مجاز ید، ایجاد مسمومیت یدیسم 477] می‌کند که عوارض آن تب، تهوع، آشفتگی، تشنگی، اسهال، درد شکم، بی‌نظمی ضربان قلب و پریاپیسم 478] شدید است. بین کارشناسان گیاه‌درمانی فعلی امریکا تعداد معدودی هنوز فوکوس را برای درمان گواتر، سایر انواع اختلالات غده تیروئید، بیماری آرتروز و چاقی تجویز می‌کنند.

نظریه‌های جدید در مورد شفابخشی فوکوس

فوکوسها به‌طور قطع منبع غنی ید می‌باشند و در این تردیدی نیست. سابقا در دورانی که هنوز املاح ید از منابع متعددی در دسترس بشر قرار نگرفته بود و کمبود ید در بدن و بیماری‌های ناشی از آن مسئله مهمی بود، فوکوسها و جلبکهای دریایی آخرین امید برای درمان بود ولی در حال حاضر کمبود ید در بدن در کشورهای پیشرفته واقعا مسئله مهمی را تشکیل نمی‌دهد زیرا برای اینکه بدن به صورت طبیعی فعالیت کند به مقدار بسیار کمی ید احتیاج دارد (در حدود 150 میکروگرم در روز) و این مقداری است که با استفاده از املاح ید براحتی تأمین می‌شود. و خوردن بیش از حد نیاز اثر مثبتی ندارد و ممکن است موجب مسئله یدیسم شود. ولی جلبکها در قرن حاضر نیز در دنیا در ردیف رستنی‌های شفابخش مهم محسوب می‌شوند، البته نه تنها به خاطر داشتن ید بلکه به سبب وجود ماده‌Alginates است، این ماده برای سلامتی انسان و مبارزه با بیماری‌های خاص قرن بیستم نظیر برخورد با تشعشعات هسته‌ای، مسمومیتهای ناشی از جذب فلزات سنگین، بیماری‌های قلبی بسیار مؤثر و شفابخش است.

جلبکها از نظر حمایت بدن در برابر رادیاسیون

ماده شیمیایی‌Sodium alginate که ملح سدیم از اسیدAlginic acid می‌باشد و در جلبکهای دریایی وجود دارد، از جذب عنصر رادیواکتیو استرونسیوم 90[479] که از مواد فرعی انفجارهای هسته‌ای و نیروی هسته‌ای و سلاحهای هسته‌ای است، جلوگیری می‌کند. استرونسیوم 90 یکی از فلزات سنگین سمّی است که پس از جذب
ص: 379
بدن در استخوانها مستقر شده و عامل اصلی تعداد زیادی از انواع سرطانها از قبیل‌Leukemia و سرطان نسج استخوان و بیماری هوچکین 480] می‌باشد. در آزمایشهای هسته‌ای که روی زمین انجام می‌شود، مقدار زیادی استرونسیوم 90 پخش می‌شود.
در حوادث نیروگاههای اتمی نظیر حادثه چرنوبیل در شوروی سابق وThree mile Iland مقدار زیادی استرونسیوم 90 پخش شد و مناطق اطراف را تا شعاع زیادی آلوده کرد و در حقیقت در این حوادث آن‌قدر استرونسیوم 90 در جو زمین پراکنده شده بود که به نظر می‌رسد در نسج استخوان هرکسی در جو روی کره ارض احتمالا مقدار قابل سنجشی از این عنصر وارد شده است.
تحقیقات و آزمایشهای علمی جدید روی جانوران آزمایشگاهی نشان می‌دهد که استفاده ازAlginates جذب استرونسیوم 90 را تا 83 درصد کاهش می‌دهد و طبق یک گزارش تحقیقاتی که در نشریه بین المللی تشعشعهای زیست‌شناسی 481] منتشر شده، خواص ضد استرونسیوم 90 جلبکهای قهوه‌ای در مورد انسان نیز چه در سنین کودکی و یا در بزرگی مؤثر است و در نشریه راهنمای کمیسیون انرژی اتمی امریکا توصیه می‌شود که خوردن 100 گرم فوکوس یا کلپ در هفته یا خوردن دو قاشق سوپ‌خوری‌Alginate در روز از جذب استرونسیوم 90 جلوگیری می‌نماید.
توجه شود که‌Alginate یا به عبارت کامل‌ترSodium alginate عمدتا از جذب فلزات سنگین نظیر استرونسیوم 90 که تازه وارد بدن شده باشند، جلوگیری می‌نماید و فقط در مجاری معده روده‌ای کارساز است، ولی استرونسیوم 90 و سایر فلزات سنگینی را که مدتی است وارد بدن شده و در نسج استخوانها و سایر نسوج مستقر شده‌اند، حذف نمی‌نماید و کاهش نمی‌دهد ولی چون پخش مواد از تجهیزات هسته‌ای مرتبا و به‌طور مستمر انسان را در معرض برخورد با استرونسیوم 90 و سایر فلزات سنگین قرار می‌دهد، خوردن کلپ یاAlginate فکر خوبی است، زیرا به‌هرحال از افزوده شدن و جذب مقدار بیشتری جلوگیری می‌نماید، بخصوص به اشخاصی که در نهادهای هسته‌ای کار می‌کنند و یا در حوالی نیروگاههای هسته‌ای زندگی می‌کنند و یا حرفه آنها طوری است که با فلزات سنگین سروکار دارند توصیه می‌شود که از این رستنی دریایی مفید استفاده کنند.
ص: 380

اثر کلپ از نظر فلزات سنگین سمّی

استرونسیوم 90 تنها یکی از فلزات سنگین سمّی است که ایجاد اشکالاتی در بدن می‌کند، ولی تحقیقات در دانشگاه‌Mcgill در مونترآل نشان می‌دهد که کلپ بدن را در برابر تعداد دیگری از فلزات سنگین نظیر باریوم، کادمیوم، پلوتونیوم 482] و سزیوم 483] نیز حفظ و حمایت می‌کند.

اثر جلبکهای دریایی در بیماری‌های قلبی

پژوهشهای علمی جدید در جانوران آزمایشگاهی نشان می‌دهد که کلپ در کاهش کلسترول و فشار خون مؤثر است و از طرف دیگر کلپ دارای مقدار زیادی سدیم است که ممکن است در برخی اشخاص موجب افزایش فشار خون شود، بنابراین اشخاصی که به نمک حساسیت دارند و دارای فشار خون بالایی هستند باید از خوردن کلپ اجتناب کنند ولی سایر اشخاص می‌توانند کلپ را در رژیم غذایی خود برای جلوگیری از بیماری قلبی وارد کنند.

از نظر پیشگیری عفونت

کلپ یک آنتی‌بیوتیک گیاهی نیست ولی از رشد و تکثیر تعدادی از باکتری‌ها و قارچها جلوگیری می‌کند و چون التیام بریدگی نقاط مختلف بدن در تماس با آب دریا اغلب به تأخیر می‌افتد، لذا کلپ به عنوان یک پانسمان مفید فوری جراحتهای وارده در جریان بازی اسکی روی موج دریا، قایق‌سواری، ماهیگیری، شنا و شیرجه در دریاها به کار می‌رود.

جمع‌بندی کلی خواص جلبک دریایی

تاکنون تحقیقاتی درباره آثار مفید جلبک دریایی برای درمان آرتروز، کمک به کبد، طحال و عفونتهای دستگاه تناسلی بدن در دست نیست. و اگر غده تیروئید عادی باشد، جلبک دریایی در کاهش وزن اثر محسوسی نخواهد داشت.
ص: 381

مقدار و نحوه مصرف

برای حفاظت در مقابل تشعشعهای اتمی و آلودگی‌های محیط که جلبکها مؤثرند، قرصهایی از کلپ تهیه شده و در بازار دارویی عرضه می‌شود و طبق دستور روی بسته‌بندی قرص باید خورده شود. و اگر در نظر باشد از دم‌کرده‌Kelp استفاده شود 3- 2 فنجان مربّاخوری گرد جلبک دریایی خشک را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش 10 دقیقه خیس کنید و تا 3 پیمانه در روز بخورید. دم‌کرده رقیقتر کلپ را می‌توان با احتیاط به کودکان زیر دو سال نیز داد و در مورد کودکان بزرگتر از 2 سال و اشخاص بزرگتر از 65 سال نیز باید با دم‌کرده رقیق آن شروع و بتدریج مقدار آن را تا غلظت مجاز رسانید.
سازمان نظارت بر دارو و خوراک امریکا کلپ را در ردیف گیاهان بدون ضرر آورده است و به استثنای زنان باردار، مادران شیرده، اشخاصی که اختلالات تیروئید دارند و اشخاصی که دارای فشار خون بالایی هستند مصرف آن را برای سایر اشخاص بلامانع می‌داند که به مقدار مجاز و زیر نظر پزشک استفاده کنند. اگر در حین مصرف ناراحتی‌های کوچکی نظیر ناراحتی‌های معدی و اسهال رخ دهد مصرف آن را باید کاهش داد و در صورت ادامه ناراحتی، مصرف آن باید قطع شود.
کلپ تازه دارای بوی نامطبوعی است ولی پس از پخته شدن یا کباب شدن بوی آن رفع می‌شود. برای تهیه جلبکهای دریایی توصیه می‌شود که آن را از قسمتهای نزدیک به ساحل دریا نباید به دست آورد زیرا ممکن است با آلودگی‌های ساحلی که معمولا زواید کارخانجات به دریا ریخته می‌شود، همراه باشد، بنابراین برای مصرف این گیاه بهتر است از کمپانی‌های بزرگ که امکانات تهیه آن را از فواصل دور از ساحل دارند و مورد اعتماد هستند، خریداری کرد.
ص: 382