گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد ششم
باروسما





اشاره

گیاهی است افریقایی که به فرانسوی‌Barosme وBarosma و اسانس روغنی آنکه مصرف پزشکی داردBuchu یاBukku گفته می‌شود و به انگلیسی گیاه‌Buku ,Bookoo ,Buchu وBucku وBucco نامیده می‌شود.
گیاهی است از خانواده‌Rutaceae نام علمی گونه‌هایی از آن، که بیشتر مصرف درمانی دارندBarosma betulina Bartl . وBarosma serratifolia Willd می‌باشد.

مشخصات

گیاه باروسما درختچه کوچکی است به بلندی 5/ 1- 1 متر. برگهای آن متقابل با دندانه‌های ریز منظم، روی برگ منقط که در نقطه‌های روی برگ اسانس روغنی آن ذخیره شده است. رنگ روی برگها سبز تیره و پشت برگها پوشیده از تار است گلهای آن اغلب نر و ماده به رنگ سفید یا صورتی است. میوه آن کپسول است که دانه‌های سیاه و شفاف گیاه در آن قرار دارد.
این گیاه بومی افریقای جنوبی و سایر مناطق جنوب افریقا می‌باشد. در ایران تا به حال گزارشی از وجود آن داده نشده است.
ص: 383
باروسما
Barosma betulina

مواد شیمیایی

برگ گیاه دارای موسیلاژ و گلوکوز هسپریدین 484] و رزین و یک اسانس روغنی که
ص: 384
ماده فعّال گیاه است می‌باشد در اسانس گیاه باروسما مواد دیوسفنول 485]، کافوربوکو، لیمونن 486]، دی‌پن‌تن 487] و مانتون 488] یافت می‌شود. اسانس روغنی که از عصاره برگهای آن به دست می‌آید به رنگ قهوه‌ای و دارای عطر نعنا می‌باشد.

خواص- کاربرد

اسانس روغنی برگهای درختچه باروسما بسیار مدّر است. بومیان نامی‌بیا و افریقای جنوبی و سایر مناطق جنوب افریقا از روزگاران کهن از این اسانس برای درمان ناراحتی‌های مجاری ادرار استفاده می‌کردند. در قرن هفدهم که هلندی‌ها به آن منطقه وارد شدند به تبعیت از بومی‌ها گیاه باروسما را به عنوان داروی مفیدی برای رفع عفونتهای مجاری ادرار، دفع سنگ کلیه، آرتروز، وبا و دردهای عضلانی به کار می‌بردند و پس از آن استعمارگران انگلیسی که به آن ناحیه وارد شدند، از این گیاه تقریبا برای رفع همان ناراحتی‌ها استفاده می‌کردند.
در 1847 مدیر کمپانی داروسازی امریکایی به نام‌Henry T .Helmbold با استفاده از باروسما دارویی به نام‌Helmbold's compound Extract of Buchu برای رفع مسائل مجاری ادرار و سنگ کلیه و بیماری‌های آمیزشی به بازار عرضه کرد که بسیار مورد استقبال مردم امریکا در آن زمان قرار گرفت. داستان و شهرت داروی هلمبولد با فوت او به فراموشی سپرده شد، ولی کارشناسان گیاه‌درمانی امریکا هنوز این گیاه را به عنوان بهترین داروی مؤثر برای ضد عفونی کردن مجاری ادرار، توصیه می‌کنند.

اثر باروسما در رفع ناراحتی‌های قبل از عادت ماهیانه

غالب زنها از ورم شدید شکم ناشی از جمع شدن مایع در روزهای قبل از عادت ماهیانه رنج می‌برند و باروسما از اجزاء اصلی ترکیبی دو داروی معروف مدّر به نامهای‌Fluidex وOdrinil می‌باشد، که در بازار دارویی بدون نسخه عرضه می‌شوند و برای رفع ورمهای دردناک قبل از عادت ماهیانه به کار می‌روند.
ص: 385

از نظر کاهش فشار خون و درمان ناراحتی‌های قلبی ناشی از جمع شدن مایع

برای کاهش فشار خون و دفع ناراحتی‌های قلبی ناشی از جمع شدن آب اغلب داروهای مدّر تجویز می‌شود. در این موارد می‌توان با صوابدید پزشک معالج از باروسما استفاده نمود.

از نظر رفع عفونت مجاری ادرار

اغلب کارشناسان گیاه‌درمانی عصر حاضر امریکا باروسما را برای درمان عفونت مجاری ادرار توصیه می‌کنند. تا به حال فقط یک تحقیق در این مورد به عمل آمده و اثر محسوسی برای از بین بردن باکتری‌های مسبب این عفونتها نشان نداده است، ولی کارشناسان گیاه‌درمانی کماکان با اعتقاد نظر خود را در مورد کاربرد این گیاه در این موارد دنبال می‌کنند و معتقدند که بسیار مؤثر است. به‌هرحال هرکس می‌تواند شخصا آزمایش کند زیرا عوارض جانبی ندارد.

مقدار و نحوه مصرف

برای رفع ورمهای قبل از عادت ماهیانه از دم‌کرده و یا تنطور برگهای گیاه می‌توان استفاده کرد. ضمنا برای درمان احتمالی عفونتهای مزمن مجاری ادرار نیز می‌توان دم‌کرده و یا تنطور گیاه را امتحان نمود. برای تهیه دم‌کرده 2- 1 قاشق مربّاخوری برگهای خشک خردشده گیاه را در یک لیوان آب جوش (220 گرم) ریخته و 20 دقیقه بگذارید خیس بخورد سپس تا 3 لیوان در روز خورده شود. این دم‌کرده مطبوع است. طعم و عطر نعنا دارد. در مورد تنطور می‌توان 2/ 1 قاشق مربّاخوری تنطور را تا 3 بار در روز خورد. باروسما به کودکان زیر دو سال سن نباید داده شود و برای کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال باید با دم‌کرده رقیقتر شروع و بتدریج غلظت آن تا حد مجاز افزایش داده شود.
چون مواد و داروهای مدّر معمولا پتاسیم بدن را سریعا تخلیه می‌کنند بنابراین در جریان خوردن باروسما سعی شود از خوراکی‌های غنی از پتاس مانند موز و سبزی‌های تازه بسیار خورده شود. زنان باردار بدون تجویز پزشک نباید از باروسما استفاده کنند. سازمان نظارت بر خوراک و دارو امریکا باروسما را در ردیف گیاهان
ص: 386
دارویی بی‌ضرر آورده است. و به استثنای زنان باردار و مادران شیرده و اشخاصی که از داروهای مدّر دیگری استفاده می‌کنند مصرف باروسما را برای بقیه اشخاص بلامانع می‌داند که زیر نظر پزشک و در حد مجاز استفاده نمایند. و اگر در حین مصرف اختلالاتی از قبیل ناراحتی معده و اسهال رخ داد، مصرف آن کاهش داده شود و یا قطع شود.
ص: 387

قاتل البق

اشاره

گیاهی است که به فرانسوی‌Actee ,Actee grappes ,Cimicaire وChasse punaise و به انگلیسی‌Cimicifuga وSnake root ,Black cohosh ,Bugbane ،Black snake root وRattleroot گفته می‌شود. این گیاه از خانواده‌Ranunculaceae و نام علمی آن‌Cimicifuga Racemosa Nutt . و مترادفهای آن‌Actaea monogyna Walt . وCimicifuga serpentaria Pursh . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است پایا به بلندی تا 2 متر، دارای ساقه زیرزمینی و ریشه ضخیم و قوی با بوی تند که در طب سنتی مصرف دارد. برگهای آن پنجه‌ای سه قسمتی و گلهای سفید آن در طول ساقه گل‌دهنده قرار دارند. این گیاه در امریکای شمالی و کانادا انتشار دارد و تا به حال گزارشی درباره وجود آن در ایران در دست نیست.
توضیح: نام‌Snake root یاBlack snake root که برای این گیاه در کتب لغت و فرهنگها درج شده، نام اختصاصی برای این گیاه نیست و اصولا به هر گیاهی که ریشه‌اش برای مارگزیدگی مفید باشد، مانندSanicula ، زنجبیل وحشی، قاتل البق گفته می‌شود.
ص: 388
قاتل البق
Cimicifuga racemosa

مواد شیمیایی

در ریشه گیاه ماده رزینی فعّالی به نام‌Cimicifugin وجود دارد که از آن برای تقویت اعصاب و به عنوان ضد اسپاسم استفاده می‌شود و قدری اسانس نیز که منشاء بوی نامطبوع آن است، یافت می‌شود.
ص: 389

خواص- کاربرد

در قرن نوزدهم در امریکا یکی از معروف‌ترین داروهای ترکیبی گیاهی که مورد استقبال شدید مردم آن‌روز قرار داشت دارویی بوده است به نام:
Lydia E. pinkhamis Vegetable compound.
که در سال 1876 برای معالجه ضعفهای زنانگی و مسائل گرفتگی‌های رحمی و عادت ماهیانه به بازار عرضه شده بود. این دارو از چندین گیاه تهیه شده بود که جزء عمده آن‌Black cohosh بوده است که از روزگاران کهن بومیان سرخ‌پوست از آن برای ناراحتی‌های زنانگی و رحمی مصرف می‌کرده‌اند. چون ریشه این گیاه دارای رنگی تیره و سیاه است آن راBlack cohosh گفته‌اند. سرخ‌پوستان ریشه این گیاه را در آب جوشانده و به عنوان دارویی برای رفع خستگی، التهاب گلو، دردهای مفاصل و درمان گزش مار زنگی می‌خوردند ولی مصرف عمده این گیاه توسط زنان قابله سرخ‌پوست برای مسائل زنانگی و تسهیل ولادت نوزاد بوده است. پزشکان قرن نوزدهم امریکا از ریشه این گیاه برای کاهش تب، رفع خارش، بی‌خوابی، مالاریا، تب زرد و ناراحتی‌های زنانگی و رحمی توصیه می‌کردند. در مجموعه دارویی قرن نوزدهم امریکا به نام‌King's american Dispensatory نوشته شده است که گیاه‌Black cohosh در مورد گرفتگی‌های عادت ماهیانه و قطع عادت ماهیانه در غیر موقع، داروی بسیار مؤثری است.
این گیاه در چین وجود ندارد ولی پزشکان چینی از سایر گونه‌ها نزدیک این گیاه
Cimicifuga dahurica( Turcz. ), Cimicifuga heracleifolia Komarov Maxim
وC .foetida L . استفاده می‌کنند. از ریشه‌های تلخ گیاه به عنوان مبرّد و بادشکن و برای درمان سردرد و ورم گلو و تب مخملک، اسهال خونی، جابجایی رحم، لارنژیت، سرخک شدید، آبله و تب تیفوئید تجویز می‌کنند و معتقدند که ساقه زیرزمینی این گیاه ضد تب، ضد گزش مار سمّی، تریاق ضد سم و مسکّن است و در ساقه زیرزمینی گونه‌C .foetida که مورد بررسی قرار گرفته است موادCimicifugine ،Tannic acid ,Salicylic acid ، اسیدهای چرب،Sucrose ، رزین وCimicitin یافته‌اند. که ماده‌Cimicitin مهمترین ماده فعّال مؤثر آن را تشکیل می‌دهد.
کارشناسان روش پزشکی هوموپاتی مقدار بسیار جزئی از این گیاه را برای مسائل عادت ماهیانه و تسهیل تولد نوزاد توصیه می‌کنند. و کارشناسان گیاه‌درمانی معاصر
ص: 390
امریکا در حال حاضر این گیاه را به عنوان ضد اسپاسم و مدّر برای درمان انواعی استسقا و برای اخراج اخلاط از دستگاه تنفسی و به عنوان قابض، مسکّن و افزاینده عادت ماهیانه توصیه می‌کنند و عده‌ای از آنها این گیاه را مؤثرترین دارو برای افزایش عادت ماهیانه می‌دانند.

بحثی درباره جوانب شفابخشی گیاه‌Black cohosh

درباره خواص شفابخشی گیاه نظریه‌های متناقضی وجود دارد ولی به‌هرحال مهمترین کاربرد آن برای رفع ناراحتی‌های عادت ماهیانه است. این گیاه دارای آثار استروژنیک 489] است یعنی شبیه هورمون جنسی زنانگی استروژن عمل می‌کند. و این خاصیت گیاه احتمالا منشاء کاربرد و تأثیر آن در رفع ناراحتی‌های زنانگی است. ولی باید توجه شود که اصولا گیاهان استروژنیک باید خیلی بااحتیاط مصرف شوند. ماده استروژن جزء اصلی و کلیدی قرصهای کنترل بارداری است بنابراین هر زنی که به دلیلی نمی‌تواند از قرص ضد بارداری استفاده کند باید از مصرف این گیاه نیز احتراز کند. و هرکسی که قصد دارد از این گیاه مصرف کند لازم است قبلا پزشک خود را در جریان خاصیت استروژنیک این گیاه بگذارد و پس از آن اگر مصلحت بود مصرف کند.

از نظر رفع ناراحتی‌های دوران یائسگی

ماده استروژن معمولا برای ناراحتی‌های دوران یائسگی نیز تجویز می‌شود و گیاهانی که استروژنیک هستند ممکن است در این حالات مورد توجه قرار گیرند. در حال حاضر در آلمان که گیاه‌درمانی در سطح گسترده‌ای رواج دارد، گیاه‌Black cohosh جزء اصلی ترکیبی سه نوع داروی معروف را تشکیل می‌دهد که برای رفع ناراحتی‌های دوران یائسگی تجویز می‌شوند. ولی به‌طور کلی باید توجه شود در مواردی که استروژن برای رفع ناراحتی‌های دوران یائسگی تجویز می‌شود خطر ابتلای به سرطان رحم نیز افزایش می‌یابد. و مصرف هورمونهای جنسی دیگری به نام پروجسترون 490] این خطر را به حد اقل می‌رساند، بنابراین هر زنی که در نظر دارد برای
ص: 391
رفع ناراحتی‌های دوران یائسگی از این گیاه استفاده کند، باید با پزشک خود مشورت کند که آیا گیاه را بتنهایی مصرف نماید و یا توأم با پروجسترون بخورد.

از نظر سرطان پروستات

مصرف هورمون جنسی زنانگی معمولا رشد تومور پروستات را کند می‌کند و غالبا در موارد سرطان پروستات در مردها از هورمون جنسی استروژن تجویز می‌شود.
ولی اگر مردی تصمیم گرفت برای درمان سرطان پروستات از گیاه‌Black cohosh استفاده کند باید حتما با پزشک و با کارشناس گیاه‌درمانی مشورت نماید.

از نظر فشار خون

یک گزارش که در مجله طبیعت منتشر شده، نشان می‌دهد که مصرف گیاه‌Black cohosh از طریق باز کردن عروق و کاهش فشار خون مؤثر می‌باشد. ولی هنوز زود است که در این مورد به‌طور قطعی اظهار نظر شود و باید پژوهشهای علمی و گسترده دیگری انجام شود. و مطالعه دیگری نشان می‌دهد که مصرف‌Black cohosh آثار ضد التهابی و ضد ورم دارد بنابراین ممکن است نظر سرخ‌پوستان که آن را برای درمان آرتروز تجویز می‌کنند، صحیح باشد.

مقدار و نحوه مصرف

برای تهیه جوشانده گیاه نصف قاشق مربّاخوری گرد ریشه گیاه را در یک پیمانه (220 گرم) آب مدت نیم ساعت بجوشانید و پس از خنک شدن چون دارای طعم نامطبوع و بوی بد است ممکن است کمی عسل و یا آب لیموترش به آن اضافه شود و آن را با یک نوشابه‌ای مخلوط نمایند. از این جوشانده هرچند ساعت یک بار دو قاشق سوپ‌خوری خورده شود که در هر روز جمع مصرف آن از یک پیمانه (220 گرم) تجاوز ننماید. در مورد تنطور آن می‌توان یک قاشق مربّاخوری در تمام روز خورد. به کودکان زیر 2 سال نباید داده شود. در مورد کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از 65 سال با جوشانده رقیق شروع و بتدریج تا حد مجاز اضافه شود.

نکاتی که باید در مصرف گیاه‌Black cohosh مورد توجه قرار گیرد.

درباره خواص شفابخشی و عوارض جانبی گیاه‌Black cohosh نظریه‌های
ص: 392
متفاوتی وجود دارد. در 1968 در گزارشی از سازمان نظارت بر خوراک و دارو امریکا مؤثر بودن گیاه از نظر دارویی مورد تردید قرار گرفته و تأیید نشده است و حتی اضافه می‌شود که دارای عوارض جانبی است. عده‌ای از کارشناسان گیاه‌درمانی امریکا ارزشهای شفابخشی برای آن قائل‌اند ولی معتقدند مصرف آن ممکن است مسمومیت ایجاد نماید. درعین‌حال در آلمان کارشناسان گیاه‌درمانی این گیاه را برای درمان دوران یائسگی تجویز و توصیه می‌کنند. طبق بررسی‌هایی که به عمل آمده مصرف زاید بر حد مجاز گیاه‌Black cohosh در درازمدت ممکن است سرگیجه، آشفتگی، تهوع، اسهال، سبکی سر، درد شکم، تاری دید، سردرد، لرزش اعضاء، درد مفاصل و کاهش ضربان قلب ایجاد کند. علاوه بر عوارض جانبی فوق وجود ترکیب شبه استروژنیک در گیاه ممکن است ایجاد مسائلی در کبد نماید و لخته شدن خون در رگها را تحریک کند و به علاوه عاملی برای ایجاد نوعی تومور در پستانها شود و در آخر زنان باردار نباید از گیاهان استروژنیک مصرف نمایند. بیشترین نگرانی اثر احتمالی این گیاه روی قلب است و اشخاصی که دارای عوارض قلبی هستند باید از خوردن این گیاه برحذر باشند.
با توجه به عوارض جانبی بالا در خوردن و مصرف گیاه‌Black cohosh باید بسیار احتیاط نمود و به استثنای زنان باردار، مادران شیرده، اشخاصی که ناراحتی‌های قلبی دارند، اشخاصی که مبتلا به سرطانهای ناشی از استروژن هستند، اشخاصی که داروهای مسکن مصرف می‌کنند و اشخاصی که داروهای فشار خون می‌خورند و از قرصهای ضد بارداری مصرف می‌کنند، سایر اشخاص ممکن است در حد مجاز و کوتاه‌مدت از این گیاه زیر نظر پزشک استفاده کنند. اگر در جریان مصرف ناراحتی‌هایی ایجاد شود، مصرف گیاه کاهش داده شود و اگر ظرف دو هفته مصرف گیاه ناراحتی مورد نظر رفع نشود، مصرف آن قطع شود.
گونه دیگری از این گیاه که برای گلهایش در باغها کاشته می‌شود، در اروپا می‌روید به نام علمی‌Actea spicata می‌باشد که گلهای سفید آن را که به‌طور مجتمع در رأس ساقه گل‌دهنده است به فرانسوی‌actee en epi یاHerbe de saint -christophe می‌نامند. میوه آن سیاه گرد، گوشتی و سمّی است و مصارف طبی ندارد.
ص: 393

یوهیمبه

اشاره

گیاهی است که به انگلیسی‌Yohimbihi ,Yohimbi ,Yohimbe وQuebrachine و به فرانسوی‌Yumbehe گفته می‌شود. از خانواده‌Rubiaceae و نام علمی آن‌Corynanthe yohimbe Sch . می‌باشد. و در برخی مدارک نام اصلی گیاه‌Pausinystalia yohimba (R .Sch .) Pierre . ذکر شده است.

مشخصات

یوهیمبه درختی است به بلندی متوسط که در مناطق حارّه افریقا انتشار دارد.

مواد شیمیایی

در پوست درخت یوهیمبه آلکالوئیدی یافت می‌شود به نام یوهیمبین 491]. یوهیمبین آلکالوئیدی متبلوری است به فرمول خام‌C 12 H 62 N 2 O 3 و به علاوه ایزومرهای این آلکالوئیدهای‌X -yohimbine ، و هم‌چنین‌Corynanthine از گیاه جدا شده است.

خواص- کاربرد

آلکالوئید یوهیمبین مصارف پزشکی دارد و از پوست گیاه برای کاهش فشار
ص: 394
خون و به عنوان اکسیر عاطفه‌زا و محبت‌آفر[492] استفاده می‌شود. آلکالوئید یوهیمبین به شکل هایدروکلراید[493] یا ملح آن به مقدار جزئی 1 سانتی‌گرم هربار در 24 ساعت برای تحریک و تقویت نیروی جنسی تجویز و در بازار دارویی نیز عرضه می‌شود.
آلکالوئید یوهیمبین به عنوان بی‌حس‌کننده در چشم‌پزشکی کاربرد دارد. از نظر مقدار و نحوه مصرف آلکالوئید باید زیر نظر پزشک و طبق دستوری که داده می‌شود و یا توصیه‌ای که روی بسته‌های دارویی رسمی آن درج شده، برای موارد مختلف عمل شود.
گونه دیگری از این گیاه به نام‌C .pachyceras K .Schum . در نیجریه، کامرون و ساحل عاج انتشار دارد از جوشانده پوست آن در موارد جذام و از دم‌کرده پوست آن برای کاهش تب استفاده می‌کنند.
ص: 395

گیاه حشره‌خوار

اشاره

این گیاه به عربی و در کتب طب سنتی با نام «ورد الشمس» آمده است. به فرانسوی آن را
Herbe la rosee, Rosee du soleil, Rossolis, Drosera, Drosere
وPlante carnivore و گونه‌های مختلف آن را با نامهای‌Rossolis feuilles rondes وRossolis obovale و ... می‌نامند و به انگلیسی‌Drosera وSundew نامیده می‌شوند. این گیاه از خانواده‌Droseraceae و نام علمی گونه‌هایی از آنکه بیشتر کاربرد دارویی دارندD .indica L .,Drosera rotundifolia L .،D .burmannii Vahl .,D .peltata Sm . وD .longifolia می‌باشند.

مشخصات

گیاهی است پایا و دوساله، علفی، از نظر طعم تلخ و سوزاننده و معمولا دامها آن را نمی‌خورند. ساقه گلدار آنها باریک، دراز و لخت که گلهای سفید آن در رأس آن قرار دارند و برگهای آن به شکل رزت 494] گروهی از 12- 6 برگ از یقه برگ خارج شده و با دمبرگ بلند در سطح زمین یا نزدیکی زمین گسترده‌اند. روی برگها از تارهای بلند غده‌ای قرمزرنگ، حساس و چسبنده پوشیده شده است و وضع تارها طوری است که هرگاه حشره‌ای روی برگها بنشیند بی‌درنگ تارهای حساس و چسبنده برگ
ص: 396
گیاه حشره‌خوار
Rossolis
خم شده و حشره را مانند تله در خود محبوس می‌نماید و از غده‌های آن ترشحاتی خارج شده و حشره را هضم می‌کند و پس از این حشره هضم و جذب شده، دوباره تارها از هم باز می‌شوند. از تمامی اندام گیاه به عنوان دارو استفاده می‌شود. این گیاه در مراتع باتلاقی و مردابی مناطق گرم نیمکره شمالی می‌روید و در امریکا، اروپا، آسیا و افریقا انتشار دارد.

مواد شیمیایی

طبق بررسی‌هایی که به عمل آمده در گیاه تازه ماده نافتاکینون 495] و در گیاه خشک به مقدار جزیی گلوکوزیدی به نام دروزروزید[496] و دروزرین 497] یافت می‌شود و به علاوه در گیاه وجود چند اسید و ماده رنگی و امولسین تأیید شده است.
ص: 397

خواص- کاربرد

گیاه حشره‌خوار دارای طعمی تلخ و سوزاننده است. در این گیاه یک انزیم پروتئولی‌تیک 498] از نوع پپسین وجود دارد که شیر را منعقد می‌نماید. در چین از گونه‌D .burmannii برای رفع اسهال خونی، خنازیر و مالاریا استفاده می‌شود [هاو]. در هند و چین از گونه‌های مختلف گیاه به عنوان ضد اسپاسم و برای معالجه سیاه‌سرفه مصرف می‌شود و از جوشانده گیاه خشک برای نرم کردن سینه استفاده می‌شود [کاریونه و کیمورا]. در هندوستان از خیس‌کرده گیاه در الکل برای مالیدن و نرم کردن میخچه و نرم کردن قسمتهای سفت‌شده کف پا استفاده می‌شود. [کروست و پتلو]. در فرانسه معمول است از تنطور گیاه برای آرام کردن آسم تجویز می‌شود. به این ترتیب که 100 گرم گیاه تازه را در 500 گرم الکل 60 درجه به مدت ده روز خیس می‌کنند و از تنطور حاصله 20- 10 قطره 5- 3 بار در 24 ساعت به اشخاص بالغ مبتلا به آسم برای کاهش حمله‌های آسم می‌دهند.
ص: 398

شاهسفرم

اشاره

گیاهی است که در آذربایجان پرورش داده می‌شود و به نام «شاهسفرم» شناخته می‌شود. به فرانسوی
Tanaisie balsamite, Balsamite, Baume des jardins
وMenthe -coq و به انگلیسی‌Alecost ,Costmary ,Balsam herb وBible leaf گفته می‌شود. این گیاه از خانواده‌Compositae و نام علمی آن‌Tanacetum balsamita L . و مترادف آن‌Chrysanthemum blasamita L . و ... می‌باشد. در برخی مدارک گیاه‌شناسی از جمله در مدارک امریکایی گونه‌Chrysanthemum balsamita را نام اصلی گیاه ذکر می‌کنند.

مشخصات

شاهسفرم گیاهی است پایا، علفی، بلندی آن 70- 50 سانتی‌متر، متحمل هوای سرد و بیعار. برگهای آن معطر و گلهای آن زردرنگ است. تکثیر آن معمولا از طریق تقسیم بوته انجام می‌شود.
این گیاه در آذربایجان پرورش داده می‌شود و در تبریز از آن عرقی می‌گیرند که به نام شاهسفرم عرقی معروف است. طبق بررسی‌های گیاه‌شناسان دو تحت گونه از این گیاه به نامهای‌T .balsamita sub balsamita و
T. balsamita sub balsamitoides( Schultz Bip )Grierson.
در ایران انتشار دارد گونه اصلی در ارتفاعات بین خوی و شاهپور تهیه شده و تحت گونه دوم در ارتفاعات مازندران، آذربایجان، کردستان،
ص: 399
همدان، لرستان (اشتران‌کوه)، کوه دنا، ارتفاعات البرز، توچال، شمشک، گاجره دیزین و ... دیده شده است.
شاهسفرم
Balsamite

ترکیبات شیمیایی

در گیاه شاهسفرم یک ماده تلخ وجود دارد و گیاه معطر و دارای اسانس مطبوعی است.

خواص- کاربرد

در آذربایجان از عرق گیاه در موارد کولیک و دل‌درد و ناراحتی معده به عنوان بادشکن و مدّر و به‌طور ضعیف ضد انگل و قاعده‌آور مصرف می‌شود. چون در سایر گونه‌های این گیاه نوعی ماده سمّی مشخص شده است شرط احتیاط ایجاب می‌کند که مصرف گیاه و فرآورده‌های آن با تجویز و زیر نظر پزشک صورت گیرد و در خوردن
ص: 400
آن افراط و اسراف نشود. عرق آن و دم‌کرده 4 گرم گیاه خشک در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش که 20 دقیقه دم شود برای سرفه، برونشیت، ازدیاد ترشح صفرا و حل سنگهای صفراوی مفید است.
توضیح: در برخی مدارک طب سنتی ایران از جمله در قرابادین کبیر نام شاهسفرم برای ریحان ذکر شده که نباید با این گیاه اشتباه شود.
گونه دیگری از این گیاه که به فرانسوی‌Sent ,Barbotine ,Tanaisie vulgaire bon وHerbe aux vers و به انگلیسی‌Tansy وTansey وCommon Tansy گفته می‌شود. نام علمی آن‌Tanacetum vulgare L . و مترادفهای آن‌Chrysanthemum tanacetum Vis وPyrethrum vulgare Boiss . می‌باشد.
Tanaisie vulgaire
این گونه گیاهی است علفی نسبتا بلند که ارتفاع آن تا 1 متر می‌رسد. برگهای آن تقسیم‌شده دندانه‌دار و گلهای آن زرد که به‌طور گروهی در رأس شاخه گل‌دهنده ظاهر می‌شود. برگها بسیار معطّر است. این گیاه به‌طور وحشی در کنار جاده‌ها و اراضی متروکه مرطوب در کنار جریانهای آب در اغلب مناطق اروپا، شمال افریقا، شمال آسیا و سیبری انتشار دارد و به‌طور پرورشی نیز در باغهای این مناطق کاشته
ص: 401
می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گلهای گیاه‌T .vulgare که مصرف دارویی دارد ماده عامل تلخی به نام تاناستین 499] وجود دارد به فرمول خام‌C 11 H 61 O 4 و به علاوه چند اسید از جمله‌Tanaisic acid ,Tanacetotannic acid ، رزین، تانن و اسانس قوی وجود دارد.

خواص- کاربرد

سرشاخه‌های گلدار و گلهای گیاه که بسیار تلخ و طعمی تند دارد، به عنوان دارو مصرف می‌شود و از آن به عنوان ضد انگل معده، روده و ضد کرمک استفاده می‌شود. به علاوه از این گیاه به عنوان مدّر، قاعده‌آور و برای رفع ضعف سیستم عمومی بدن، گرفتگی ماهیچه‌ها، کم‌خونی دختران جوان و رفع ترشحات در لوکوره زنان تجویز می‌شود. مقدار مصرف آن در روز 4- 2 گرم گرد گلهای خشک است و نباید از آن تجاوز کند و به صورت دم‌کرده 3 گرم گرد گلهای گیاه را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش 10 دقیقه دم کرده، و افراد بالغ می‌توانند 3- 2 فنجان از آن را در روز قبل از غذا میل کنند. در مورد بچه‌های بین 10- 5 سال ممکن است 5/ 0 گرم گرد گل مخلوط با عسل که کمی رفع تلخی آن بشود برای کمک به رفع کرمک وارد شود و یا به صورت تنقیه از دم‌کرده 3 گرم گرد گل در یک پیمانه آب جوش که 10 دقیقه دم شود، برای رفع کرمک مصرف نمود.
توجه شود که این گیاه سمّی است، مصرف آن باید با تجویز و زیر نظر پزشک باشد و از افراط و اسراف در خوردن آن احتراز شود.
ص: 402

سینه‌دارو

اشاره

گیاهی است که به فارسی «سینه‌دارو» و در کتب طب سنتی با نام «حشیشة الریه» آمده است. به فرانسوی
, Pulmonaire officinale, Pulmonaire Pulmonaire feuilles etroites, Pulmonaire d'Italie
و نوعی که در گلکاری و باغها کاشته می‌شودPulmonaire de Virginie و به انگلیسی‌Virginia cowslip ،Lungwort [500] وBethlehem sage گفته می‌شود. این گیاه از خانواده‌Boraginaceae و نام علمی آن‌Pulmonaria officinalis L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است علفی، خیلی کوچک به بلندی کمتر از نیم متر. برگهای آن متناوب، بیضی و بدون دمبرگ است، طرفی که به ساقه چسبیده است پهن و نوک آن تیز و پوشیده از تار می‌باشد. گلهای آن به رنگ آبی یا سبز و در برخی انواع با لکه‌های قرمز است. ساقه آن نسبتا ضخیم و پوشیده از تار است. این گیاه در قسمتهای سایه‌دار و مرطوب مانند جنگلها و بیشه‌های مناطق مختلف اروپا و بعضی نواحی آسیا می‌روید.
ص: 403
دو گونه آن در فرانسه انتشار دارد. در ایران تاکنون گزارشی درباره وجود آن در دست نیست.
سینه‌دارو
Pulmonaire officinal

ترکیبات شیمیایی

در این گیاه تانن، کمی موسیلاژ، مواد رزینی،(C 62 H 25 OH) alcool cerylique ، فیتوسترین و ساپونین، املاح پتاسیم، کلسیم و سیلیس می‌باشد.

خواص- کاربرد

در طب گیاهی از برگها و گلها و سرشاخه‌های گلدار گیاه استفاده می‌شود. از جوشانده گیاه در موارد التهاب گلو، ناراحتی‌های مجاری تنفسی و برای مسلولین به عنوان خلطآور و سینه‌ای تجویز می‌شود. وجود ساپونین در برگهای گیاه به آن خاصیت خلطآور می‌بخشد. از گیاه خشک به سبب قبوضت در موارد اسهالهای ساده
ص: 404
و اسهال خونی و خونروی از سینه و تقویت مثانه توصیه می‌شود. در امریکا کارشناسان گیاه‌درمانی از جوشانده گیاه برای تسکین سرفه، انفلوانزا، نزله، گریپ، سرماخوردگی، زردی، ناراحتی‌های ریه، خونروی از ریه و انواع ناراحتی‌های برونشها تجویز می‌کنند. در مواردی که ترشحات عادت ماهیانه به حد افراط باشد از گیاه برای کاهش آن استفاده می‌شود. به علاوه از جوشانده گیاه برای شست‌وشوی زخمها در موضع زخم می‌ریزند.

مقدار و نحوه مصرف

برای تهیه جوشانده یک قاشق مربّاخوری گیاه خشک خرد شده را در یک پیمانه آب جوش (220 گرم) 15 دقیقه ریزریز می‌جوشانند و 3- 2 بار در روز هربار نصف تا یک قاشق پیمانه می‌خورند.
ص: 405

قاشقک

اشاره

گیاهی است که نام آن در مدارک مختلف «قاشقک» (از نظر شکل) و به عربی «قصیده» آمده است. البته نامهای فوق نام محلی گیاه نیست، بلکه نامی است که نظر به شکل آن برای گیاه جعل شده است. به فرانسوی انواع آن‌Toque ,Scutellaire وTertianaire و به انگلیسی به‌طور کلی گونه‌های مختلف آن‌Skullcap گفته می‌شود.
گونه‌های متعددی از این گیاه در ایران می‌رویند که نام علمی و محل رویش آنها در آخر این بخش خواهد آمد. یک گونه آنکه بومی امریکای شمالی است و در آن دیار مورد توجه کارشناسان گیاه‌درمانی بوده و در سطح گسترده‌ای به عنوان داروی شفابخش توصیه، تجویز و مصرف می‌شود به نامهای انگلیسی‌Mad dog skullcap ،Blue pimpernel ,Mad dog weed وBlue skullcap شناخته می‌شود و نام علمی آن‌Scutellaria lateriflora می‌باشد. این گیاه از خانواده نعناLabiatae و از جنس‌Scutellaria می‌باشد.

مشخصات

گونه‌های مختلف جنس‌Scutellaria به‌طور کلی علفی پایا و برخی از آنها یکساله هستند، بلندی آنها در حدود 50- 20 سانتی‌متر و یا کمی بیشتر و در بعضی گونه‌های پایا پایه‌های آنها خشبی است. گلهای آن به رنگهای ارغوانی، آبی، صورتی، قرمز، زرد و سفید است که به صورت محوری در اطراف شاخه گل‌دهنده و یا گروهی در
ص: 406
رأس شاخه گل‌دهنده ظاهر می‌شوند. ساقه‌های آنها سفت، ایستا و اغلب 4 گوش است.
برگها متقابل، کشیده، دندانه‌دار، نوک‌تیز و بدون دمبرگ به ساقه متصل می‌باشند.

ترکیبات شیمیایی

به‌طور کلی در برگ، گل و ریشه این گیاهان گلوکوزیدی به نام اسکوتلارین وجود دارد که عامل فعّال گیاه است. اسکوتلارین 501] ترکیب متبلور زردرنگی است به فرمول خام‌C 12 H 81 O 21 که بیشتر از ریشه گیاه امریکایی گرفته می‌شود و همچنین در گیاه وجود فورمیک اسید به فرمول خام‌HCOOH و سینامیک اسید[502] به فرمول خام(C 6 H 5 CH :CHCOOH) که اسید متبلور سفید بدون بو می‌باشد تأیید شده است و به علاوه در گیاه مواد دیگری از جمله اسانس روغنی فرّار، املاح آهن، سیلیس و ...
وجود دارد.

خواص- کاربرد

از گلوکوزید اسکوتلارین در پزشکی برای تقویت و آرامش اعصاب استفاده می‌شود. در امریکا گونه امریکایی‌S .lateriflora بسیار مورد توجه کارشناسان گیاه‌درمانی است و به عنوان دارویی بسیار مؤثر برای تقویت اعصاب و سایر ناراحتی‌ها که در زیر شرح داده می‌شود، تجویز می‌شود. برای آرام کردن اعصاب شخصی که با کوچکترین ناملایمی از جا درمی‌روند، برای رفع بی‌خوابی، تسکین انواع دردهای عصبی و سایر دردها تجویز می‌شود. گیاه قاشقک امریکایی در موارد بیماری‌های‌Saint Vitus dance [503] وShaking palsy [504]، تشنج، حمله‌های صرعی، روماتیسم، هاری، صرع و گاز و نیش حشرات و جانوران سمّی و مار تجویز می‌شود و برای سرکوب کردن تمایلات جنسی مفرط و غیر ارادی بسیار نافع و کارساز است. اگر قاشقک با گیاهان دیگری که نامبرده می‌شود مخلوط و به کار برده شود آثار آن تشدید می‌شود و برای رفع بی‌خوابی بسیار مؤثر است.
ص: 407
برای تهیه مخلوط یادشده از هریک از گیاهان قاشقک،Nerve root [505]، رازک(Nepeta cataria) Cat nip ,)Hops( [506] یا قطرم و(Cimicifuga racemosa) Black cohosh [507] یا قاتل البق به مقدار مساوی گرفته و کاملا مخلوط نمایند و یک قاشق مربّاخوری از مخلوط را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش ریخته 20- 15 دقیقه دم کنند و بخورند. این دم‌کرده بخصوص برای رفع بی‌خوابی اشخاص معتاد به مورفین بسیار مفید و شفابخش است.
گونه‌هایی از قاشقک که در ایران می‌رویند:
1.Scutellaria orientalis L . گیاهی است پایا علفی که در دامنه‌های البرز و در آذربایجان، اراک، تفرش، کردستان و اطراف همدان انتشار دارد.
2.S .theobromina Rech .f . پایا و علفی و در آذربایجان بین ارومیه و سیرد، شیخ‌تپه، اشنویه، بین ارومیه و مهاباد و حیدرآباد دیده شده است.
3.S .pinnatifida Arth .et Hamilt . پایا با پایه‌های چوبی در اطراف تهران، کرج و گیلان در جنگلهای بین رستم‌آباد، رشت، در ارومیه، تبریز، ارتفاعات اطراف اصفهان، در غرب بین همدان، کرمانشاه، تفرش، در کردستان در اورامان، در خرقان بین تاکستان و همدان و در دامنه‌های الوند دیده شده است.
4.S .albida L . پایا و در لرستان بین اشتران‌کوه و کوه ساس و در جنوب غربی ایران در بیشه و در شمال غربی در افشار و در کردستان بین مهاباد و سردشت دیده شده است.
5.S .tournefortii Benth . پایا دارای ساقه زیرزمینی قوی در شمال در گرگان، زیارت، تنگه‌راه، تنگه‌گل در جنگل گلستان، بهشهر، در درّه رودخانه چالوس، کیاسر، بابل، لا، کوه‌سنگ، آمل، سیاه‌بیشه، سی‌سنگان، نوشهر، گیلان بین رامسر و رشت، در بندر انزلی، رستم‌آباد، لنگرود، املش، حیران، هشتپر، اردجان و آذربایجان دیده شده است.
6.S .galericulata L . پایا و در شمال غربی ایران در آذربایجان و در مرداب فزلق نزدیک ارومیه و سواحل دریاچه ارومیه دیده شده است. گونه‌هایی که در ایران
ص: 408
می‌رویند کم‌وبیش دارای خواص دارویی نظیر گونه امریکایی هستند ولی در سطح وسیعی مصرف و تجویز نشده‌اند که جا دارد در مواردی مشابه آنچه که در امریکا به کار می‌رود استفاده شود و تحقیقاتی در این زمینه به عمل آید.
Cypripede

توضیحی درباره گیاه‌Nerve root

این گیاه به فرانسوی‌Cypripede وSabot de Venus و به انگلیسی‌Moccasin Nerve root ,flower وCypripedium گفته می‌شود. از انواع ارکیده‌های جنگلی است که بومی امریکا می‌باشد. دارای یک گل منفرد که گلبرگ بالایی آن متورم و به صورت نوعی کفش درآمده است (به شکل توجه فرمایید). گیاهی است از خانواده ثعلب‌Orchidaceae نام علمی آن‌Cypripedium acaule می‌باشد.
ص: 409

سرخاب کولی

اشاره

گیاهی است که به فارسی به نامهای محلی آن «سرخاب کولی»، «سرخاب» و «جوکی سرخاب» و در برخی مدارک با نام «عنب امریکا» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Phytolaque و انواع آن با نامهای‌Raisin ,Phytolaque de Candie d'Amerique وHerbe la laque (که در اروپا برای استخراج عصاره رنگی قرمز ارغوانی‌رنگ از میوه آن به کار می‌برند) و ریشه گیاه که به عنوان مسهل و قی‌آور مصرف می‌شودMichoacan نامیده می‌شود و به انگلیسی انواع آن با نامهای
Poke Garget, Garget plant, Scoke, Pode berry, Poke weed, Red weed, root, American nightshade, Cancer jalap, Virginia poke, Pigeon berry, root Coakum, Red- ink- berry
و ... شناخته می‌شود. این گیاه از خانواده‌Phytolaccaceae و نام علمی آن‌Phytolacca decandra L . و مترادفهای آن‌Ph .americana L . وPh .vulgaris Grantz . می‌باشد. ضمنا شاخه‌های ترد و آبدار و جوان گونه‌Ph .esculenta را مانند سبزی می‌خورند.

مشخصات

گیاهی است پایا، علفی، با ساقه‌هایی که در قسمت پایین خشبی است ولی شاخه‌های جوان آن ترد، آبدار و خوراکی است. ریشه آن ضخیم، گوشتی و سمّی است و به عنوان قی‌آور و مسهل به کار برده می‌شود. ساقه‌های جوان آن نرم و آبدار
ص: 410
به رنگ سبز ارغوانی و قرمز است. برگهای آن ساده، بیضی، نوک‌تیز که با دمبرگی کوتاه به ساقه متصل است. گلهای آن کوچک به رنگ مایل به سبز که در امتداد شاخه گل‌دهنده ظاهر می‌شود. میوه آن گوشتی به رنگ ارغوانی تیره با دم کوتاهی به محور میوه متصل شده و جمعا شبیه خوشه انگور سیاه می‌باشد. در داخل میوه دانه‌های سمّی گیاه قرار دارند و از عصاره دانه‌ها ماده قی‌آور و مسهل به دست می‌آید و عصاره میوه در تهیه مرکب ارغوانی به کار می‌رود.
این گیاه بومی امریکای شمالی است ولی در سایر مناطق جهان نیز انتشار دارد از جمله در ایران در تمام مناطق شمال ایران می‌روید. در گیلان اطراف شفت و نصیرمحله، اطراف رشت، چالوس، رامسر، بندر انزلی تا آستارا، لاهیجان، در گرگان نزدیک بندر گز، در مازندران در درّه هزار و آمل دیده شده است. این گیاه اصولا گرمسیری است و تاب سرمای زمستان مناطق سرد را ندارد.[508]

معارف گیاهی ؛ متن‌ج‌7 ؛ ص410

ترکیبات شیمیایی

در ریشه گیاه ماده سمّی فعالی وجود دارد به نام‌Steroid saponin و در گیاه گلوکوزیدی به نام فیتولاکسین 509] که نوعی ساپونین است یافت می‌شود، به علاوه از گیاه رزین، مواد پکتیکی و ... جدا شده است. در میوه و دانه‌های گیاه تانن، یک ماده چرب به رنگ زرد قهوه‌ای، ساپونین، موسیلاژ، یک ماده رنگی قرمز ارغوانی و ... وجود دارد.

خواص- کاربرد

در امریکای شمالی کارشناسان گیاه‌درمانی این گیاه را به عنوان گیاه دارویی تجویز می‌کنند. و توصیه این است در مواردی که ریشه گیاه به عنوان دارو مورد نظر است، نباید خام خورده شود و قبل از خوردن همیشه باید چند بار در آب جوشیده شود به این ترتیب که ریشه را قطعه‌قطعه کرده در آب بجوشانند و آب آن را دور بریزند و برای بار دوم باید آب تازه ریخت و دوباره جوشانید و باز آب آن دور ریخته شود و سپس آن را خورد، ولی به‌هرحال اگر در اثر بی‌مبالاتی خوردن ریشه مسمومیت ایجاد شود، با خوردن شیر می‌توان تا حدود زیاد سمیت آن را خنثی نمود.
ص: 411
از برگهای تازه و جوان بهاره گیاه گونه‌ای به نام‌Phytolacca esculenta مانند سبزی خوردنی با غذا مصرف می‌شود، برای ایجاد تعادل در سیستم عمومی بدن آثار مفید دارد و در موارد بزرگ شدن غده‌ها نظیر بزرگ شدن غده تیروئید بسیار نافع است و به علاوه برای رفع سفت شدن کبد و حالت صفراوی و التهاب کلیه‌ها و غدد لنفاوی بزرگ شده تجویز می‌شود و برای بیماری گواتر چه در مصرف داخلی و یا به صورت ضماد به کار می‌رود. برای بیماری‌های پوستی و زخمهای سیفیلیسی و خنازیر و اکزما بسیار مفید است. اگر دم‌کرده ریشه آن را روی پوست بریزند خارش را دفع می‌کند. ضماد برگهای آن برای رفع تراکم شیر در پستان، ورم و سفت شدن پستانها مفید است و خرد شده ریشه آن به صورت ضماد برای سرطان پستانها نافع است. برای این کار ضماد را در ابعادی باید درست کرد که تمامی سطح پستانها به استثنای نوک پستان را بپوشاند یعنی ضماد را روی پارچه نازکی که دارای سوراخی در وسط آن است پهن کرده و روی پستانها می‌اندازند و هر روز یکبار ضماد گذارده شده را با دم‌کرده ریشه گیاه مرطوب می‌کنند و این کار را تا 3 روز ادامه می‌دهند. و پس از آن ضماد را برداشته و ضماد تازه دیگری می‌اندازند و تا 15 روز درمان ادامه داده می‌شود. در اثر این ضماد پوست پستان از التهابها و جوشهای چرکی پوشیده می‌شود ولی پس از 6- 4 هفته سفتی پستان رفع می‌شود. پس از آن پستانها را خوب شسته و تمیز کرده و پودر اسید بوریک مالیده و می‌گذارند کاملا خشک شود، پس از 10 روز معمولا التهابها و جوشهای چرکی همه خشک شده و موضع درمان می‌شود.
پماد حاصله از گرد ریشه گیاه برای رفع جوشهای چرکی صورت، ریزش مو و ایجاد لکه‌های کوچک بدون مو مفید است.
توجه شود که گیاه سمّی است و مصرف آن باید در حد مجاز باشد. از برگهای گیاه در حدود 5 سانتی‌گرم در موارد سودا، بواسیر و 5/ 0 گرم به عنوان قی‌آور مصرف می‌شود، ولی به‌هرحال برای اجتناب از مصرف خارج از حد مجاز، باید با نظر پزشک و طبق دستور در موارد مختلف استفاده شود.
ص: 412

هاماملیس

اشاره

در مدارک مختلف با نامهای «فندق جارو»، «گورجین آغاسی» و «هاماملیس» آمده است. به فرانسوی‌Hamamelis وNoisetier de sorciere و به انگلیسی
Tabacco, Snapping hazel, Winter bloom, Witch hazel, Hamamelis wood
و ... گفته می‌شود. درختچه‌ای است از خانواده‌Hamamelidaceae نام علمی آن‌Hamamelis virginiana L . و گونه دیگر که آن هم مصرف دارویی داردHamamelis japonica می‌باشد.

مشخصات

هاماملیس درختچه‌ای است کوتاه، به بلندی حدود 3- 2 متر. برگهای آن بیضی، با دندانه‌های غیر منظم قوسی و رگبرگهای مشخص شبیه برگ فندق. گلهای آن زرد کوچک که معمولا پس از ریزش برگها ظاهر می‌شوند. میوه آن کپسول است که در آن دانه‌های روغنی گیاه قرار دارند. تکثیر آن با خوابانیدن شاخه و یا با کاشت بذر آن صورت می‌گیرد در خوابانیدن پس از یک سال ریشه می‌دواند و در صورتی که با دانه تکثیر شود دانه در سال دوم، رویش را شروع می‌کند.
این گیاه در جنگلهای مرطوب شرق امریکای شمالی، پنسیلوانیا و کانادا انتشار دارد. گونه‌های دیگری از آن در سایر مناطق نیمکره شمالی از جمله در ژاپن می‌روید.
ص: 413
هاماملیس
Hamamelis de Virginie

ترکیبات شیمیایی

در برگ و پوست هاماملیس اسانس وجود دارد و وجود ماده تلخی به نام هاماملین 510] که از ترکیب یک آلکالوئید و مواد رزینی تشکیل شده در گیاه مشخص شده است. اسانس آن به رنگ زرد قهوه‌ای است و به مقدار کمی در الکل حل می‌شود و قسمت اعظم اسانس را ترپن دکستروژیر[511] تشکیل می‌دهد. به علاوه در گالهایی که روی برگهای گیاه پدید می‌آید و همچنین در پوست درختچه، اسید گالیک 512] و رزین وجود دارد.
ص: 414

خواص- کاربرد

در امریکای شمالی برگ و پوست این درختچه در سطح گسترده‌ای مورد توجه کارشناسان گیاه‌درمانی است و در انگلستان، ژاپن و سایر مناطق اغلب از پوست درختچه استفاده می‌شود و برای ناراحتی‌های مختلف به عنوان داروی شفابخش تجویز می‌شود.
از تقطیر پوست درختچه محلول الکلی به نام‌Vernal Witch hazel در امریکا به دست می‌آورند که محلول قابضی است و به صورت مصرف خارجی آن را در درمان اعضای شکسته و از جا دررفته بدن به کار می‌برند. در مورد متوقف کردن ترشحات مفرط عادت ماهیانه و خونریزی از ریه‌ها، معده، رحم و امعاء و احشا بسیار مؤثر و داروی بی‌بدیلی است.
برای درمان اسهال ساده و اسهال خونی به صورت خوردنی و یا به صورت تنقیه شفابخش است. اگر دم‌کرده آن را برای قطع خونریزی بینی به بینی بکشند آن را قطع می‌کند. در مورد بواسیر خونی و قطع خونروی از بواسیر یک قاشق مربّاخوری از دم‌کرده آن را چند بار در روز پس از هر دفع داخل رکتوم می‌کنند، بسیار مفید است.
مصرف موضعی آن برای کنترل سوزاک نافع است. به صورت ضماد یا به صورت محلول شست‌وشو برای تومورهای دردناک و التهابهای خارجی پوست، بواسیر، زخمهای پوست در اثر خوابیدن زیاد و التهابهای پوستی اطراف چشم بسیار مفید است و در آخر به صورت غرغره برای رفع التهاب گلو مفید است.
در مورد بواسیر، اسهال خونی و اسهال ساده بهتر است از تنقیه دم‌کرده آن استفاده شود و در مورد سوزاک و ترشحات سفید مهبل به صورت مایع شست‌وشو به کار رود. برای تهیه دم‌کرده جهت مصرف داخلی یک قاشق مربّاخوری سرپر از پوست و برگ گیاه خرد شده و خشک را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش ریخته و بگذارید 20 دقیقه خیس بخورد و چند پیمانه در روز بخورید و هربار سعی شود دهان از دم‌کرده پر شده و بلع شود نه اینکه جرعه‌جرعه خورده شود. در مورد اطفال برحسب سن باید با دوز کمتری دم‌کرده تهیه شود. مصرف گیاه بر اساس تشخیص نوع ناراحتی باید زیر نظر پزشک انجام گیرد.
ص: 415

بولدو

اشاره

گیاهی است از خانواده‌Monimiaceae که به فرانسوی‌Boldo و به انگلیسی‌Boldo tree وBoldo wood tree گفته می‌شود. نام علمی آن‌Peumus boldus Mol و مترادفهای آن‌P .fragrans Pers . وBoldea fragrans Goy . می‌باشد.

مشخصات

بولدو درختچه‌ای است که بلندی آن از 6 تا 7 متر تجاوز نمی‌کند. برگهای آن متقابل، چرمی، خشن، بدون دمبرگ و بیضی لوزی است که سطح و کناره‌های آن از موهای ریز پوشیده شده است. رنگ برگها سبز روشن و یا قهوه‌ای روشن است که تا اواخر فصل روی درخت می‌ماند. به همین دلیل این درختچه مانند درختچه‌های همیشه‌سبز است. گلهای نر و ماده روی دو درخت مختلف به رنگ سبز در قسمت انتهایی شاخه ظاهر می‌شود. میوه آن گوشتی، معطّر و دارای هسته‌ای است که در آن مغز روغنی دارای آلبومین جای دارد.

ترکیبات شیمیایی

برگ بولدو که مصرف دارویی دارد معطّر است و دارای اسانس معطّری است که با مالش بوی گشنیز از آن برمی‌خیزد. مقدار اسانس در حدود 2 درصد و به علاوه دارای آلکالوئیدی است به نام‌Boldine به مقدار 02/ 0 درصد در هزار و گلوکوزیدی دارد
ص: 416
به نام بولدوگلوسین 513]. در اسانس آن به علاوه دو هیدروکربورترپنی، مقدار کمی آلدئید کومی‌نیک 514] و استیک اسید[515] و ترپینئول 516] و اوژنول 517] و ایزوسینئول 518] و سدرول 519] و آسکاریدول 520] یافت می‌شود. بولدین آلکالوئید تلخ سمّی متبلور است. در برگهای گیاه (به فرمول خام‌C 91 H 12 NO 4 ) که در الکل و کلروفورم به مقدار زیاد حل می‌شود.

خواص- کاربرد

برگهای این گیاه مصرف دارویی دارد و برای تقویت دستگاه هاضمه مفید است.
به علاوه ماده بولدین که در آن وجود دارد روی کبد تأثیر کرده، باعث افزایش ترشحات صفرا و دفع اوره می‌شود. به علاوه خواب‌آور است.
برای تهیه دم‌کرده: از دم‌کرده ده در هزاربرگ به مقدار 500 گرم در روز بتدریج خورده می‌شود و اگر از بولدین یعنی از ماده مؤثر آن مصرف می‌شود، 5- 4 میلی‌گرم در روز 2 تا 3 بار با غذا خورده شود کافی است. به عنوان داروی خواب‌آور، می‌توان 6 تا 8 میلی‌گرم از آن را در روز و در هر 15 دقیقه نیم میلی‌گرم خورد.
ص: 417