گروه نرم افزاری آسمان

جدول درآمد مالياتي هر ايالت «168»





آذربايجان‌

سال 21 ه/ 642 م سالانه 000، 800 درهم (بلاذري: فتوح البلدان، ص 326).
در حدود سال 60 ه/ 680 م: 000، 000، 30 درهم (يعقوبي: تاريخ، ج 2، ص 277). در حدود سال 169 ه/ 785 م: 000، 4000 درهم ابن خلدون:
______________________________
(166). يعقوبي: كتاب البلدان، ص 308.-.Fateh 735 -37
(167). مقدسي: احسن التقاسيم، ص 418.
(168). اين جدول به‌خصوص دوران شكوفايي اقتصادي در قلمرو نسبتا يگانه خليفه را در نظر دارد، زيرا كه بعد از اين دوران هريك از دولتها به حد وسيعي درآمد خود را مخفي نگاه مي‌داشتند، رجوع كنيد به: Kremer, C. G. I 265; A. Z. V. Togan in der EI, turk, II 108 f.-
براي بقيه موارد نگاه كنيد به جدول:.Levy ,Soc .I 343 -346
ص: 331
العبر، ج 1، ص 322 و بعد؛.Kremer ,C .G .I 341
در حدود سال 184 ه/ 800 م: 000، 4000 درهم (جهشياري: كتاب الوزراء، ص 362).
سال 4- 203 ه/ 819 م (با ارّان): 000، 500، 4 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 244؛ وصاف: تاريخ وصاف/ چاپ بمبئي، ص 444).
در حدود سال 231 ه/ 846 م (پس از قيام پاپك!): 000، 000، 2 درهم (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 121؛ ابن فقيه: البلدان، ص 286).
سال 278 ه/ 891 م: 000000، 4 درهم (يا كمي بيشتر و كمتر) (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 272).
سال 344 ه/ 56- 955 م: شروانشاه (همچنين براي شكّي): 000، 000، 1 درهم پرداخت (ابن حوقل: المسالك و الممالك، ص 354 و بعد).

دينور (ماه الكوفه) و نهاوند (ماه البصره)

در حدود سال 169 ه/ 785 م: 000، 000، 10 (ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد). (رجوع كنيد به:.)Schwarz VII 945 f :
در حدود سال 205 ه/ 820 م: ماه الكوفه: 000، 000، 5، ماه البصره:
000، 800، 4 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 244).
در حدود سال 235 ه/ 850 م: 000، 800، 3 [در مرتبه دوّم با 000، 000، 1 درهم] (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 121؛)Schwarz VII 950 سال 278 ه/ 891 م ( «صرفنظر از رساتيق سلطان»): «169» 000، 700، 5 درهم (يعقوبي:
كتاب البلدان، ص 271).
سال 306 ه/ 9- 918 م ( «غير از ضياع الرياسه [رجوع كنيد به[Kremer ,Ein .325 ، املاك مستحدثه و طعمه»): 105678 (درهم؟) و 89500 براي «ضياع»
______________________________
(169). رجوع كنيد به اوايل مبحث «مناسبات مالكيت ارضي» در كتاب حاضر.
ص: 332
(وصاف: تاريخ وصاف/ چاپ بمبئي، ص 444؛.)Kremer ,Ein .309 -315
در حدود سال 328 ه/ 940 م: 000، 000، 30 درهم (مقدسي: احسن التقاسيم، ص 400). [اين دو رقم اخير مي‌بايست براساس مالياتهاي مختلف و زمينهاي مالياتي مختلف بوده باشد.]

فارس‌

در حدود سال 600 م: 000، 000، 40 درهم: ياقوت: معجم البلدان، ج 4، ص 265، (احتمالا براساس داده‌هاي ساسانيان).
در حدود سال 60 ه/ 680 م: 000، 000، 70 درهم (يعقوبي: تاريخ، ج 2، ص 277).
در حدود سال 81 ه/ 700 م: معاملات شيراز: 000، 30 درهم (زركوب:
شيرازنامه، ص 25 [آيا به‌عنوان منبع بعدي قابل اطمينان است؟]).
در حدود سال 169 ه/ 785 م (با عمّان): 000، 600، 2 دينار (!) (ابن بلخي:
فارس‌نامه، 171).
در حدود سال 184 ه/ 800 م: معاملات شيراز: 000، 60 درهم (زركوب:
شيرازنامه، ص 25).
در حدود سال 184 ه/ 800 م: (با كرمان و عمّان): 000، 000، 2 دينار (!).
در حدود سال 184 ه/ 800 م: 000، 000، 27 درهم- علاوه‌بر آن نيز مواد طبيعي: «170» 000، 20 رطل شيره انگور سياه؛ 000، 150 رطل انار و به:
000، 30 بطري (قاروره) گلاب؛ 000، 15 رطل حلويات؛ 000، 50 رطل قطعات پنير (؟ طبق «171» سيرافي)؛ «172» 3 «بار الاغ» انگور (جهشياري:
______________________________
(170). در مورد قطع مواد طبيعي در حدود سال 287 ه/ 900 م (در بين النهرين بين سالهاي 260 ه/ 874 م و 303 ه/ 915 م) مقايسه كنيد با.Mez 445
(171). و چنين است براي طين در متن.
(172). به‌جاي سورابي؟
ص: 333
كتاب الوزراء، ص 358؛ ثعالبي: لطايف المعارف، ص 110 مقادير ديگري ذكر مي‌كند!).
سال 200 ه/ 16- 815 م: كه مقررات جديدي براي فارس، كرمان و عمّان پس از جنگهاي داخلي بين امين و مأمون وضع شد: 000، 600، 2 دينار (ابن بلخي: فارس‌نامه، ص 171).
در حدود سال 205 ه/ 820 م: 000، 000، 27 درهم، به‌علاوه 000، 30 قاروره گلاب؛ 000، 20 رطل كشمش (ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد).
در حدود سال 231 ه/ 846 م: 000، 000، 35- 000، 000، 33 درهم (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 48).
سال 255 ه/ 869 م و بعد: يعقوب صفّار پس از تسلّط 000، 000، 30 درهم وصول كرد (ابن خلكان: وفيات الاعيان/ag ، ج 2، ص 315؛Kremer ,.)C .G .I 306 ;Krymskyj I 53
سال 399 ه/ 12- 911 م تا 320 ه/ 932 م: درآمد خراج، املاك دولتي و املاك اميران سالانه 000، 000، 18 درهم: مسكويه: تجارب الامم، ج 1، ص 238 و بعد.
سال 306 ه/ 19- 918 م، پس از محاسبه تخفيف مالياتي مورد توافق، همچنين دادن «هدايا» به رؤساي قوم: 520، 634، 1 دينار، به‌علاوه درآمد «حكومتهاي اميرنشين» و عوارض بندر سيراف: 040، 258 دينار (ابن بلخي: فارس‌نامه، ص 171؛ وصاف تاريخ وصاف/ چاپ بمبئي، ص 444؛Kremer ,Ein .( .)308 -313 f .,324
در حدود سال 308 ه/ 920 م: از 000، 000، 23 درهم، كه وصول شد، تنها 000، 000، 4 درهم به خزانه دولتي، و 000، 000، 19 به گنجينه‌هاي خصوصي خليفه واريز گرديد. البتّه خليفه نيز براي اهداف نظامي در اين استان (مثلا سال 303 ه/ 915 م) 000، 000، 7 دينار (!) خرج كرد. رجوع كنيد به:Wuz ,290 و نيز به‌Mez 115 با پاورقي 3.
ص: 334
در حدود سال 320 ه/ 932 م: 000، 000، 24 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 249).
در حدود سال 339 ه/ 950 م: فارس به‌علاوه ماليات عشر از درآمد كشتيهاي سيراف 000، 150، 2 دينار، كه 316000 دينار آن ماليات شيراز با نواحي اطراف پنا (ه) خسرو بود (زركوب: شيرازنامه، ص 172).

غزنه و كابل‌

در حدود سال 364 ه/ 975 م به انضمام «بخش واقع در همسايگي هندوستان»:
000، 100 دينار به‌علاوه 000، 600 درهم (!) پول نقد (ابن حوقل: المسالك و الممالك، چ 2، ص 425).

گيلان‌

در حدود سال 169 ه/ 785 م: 000، 000، 5 درهم.- به‌علاوه 1000 برده، 12000 مشك عسل، 10 باز شكاري، 20 لباس (ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد؛ وصاف تاريخ وصاف/ چاپ بمبئي ص 444 و بعد-.)Kremer ,C .G .I 342
در حدود سال 184 ه/ 800 م (با الباب و طيلسان): 100 برده، 12 مشك عسل، 10 باز شكاري، 20 لباس: جهشياري: كتاب الوزراء، ص 364).

گوزگان (ان)

در حدود سال 364 ه/ 975 م: 000، 100 دينار، به‌علاوه 000، 400 درهم پول نقد (؟ ورق) و ديگر (ابن حوقل: المسالك و الممالك، چ 2، ص 425).

گرگان‌

در حدود سال 169 ه/ 785 م: 000، 000، 12 درهم، 1000 من پارچه‌هاي
ص: 335
ابريشمي (ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322؛ جهشياري: كتاب الوزراء، ص 358 و بعد-.)Kremer ,C .G .I -332
در حدود سال 235 ه/ 850 م: 800، 176، 10 درهم (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 35-.)Kremer ,C .G .I 332
در حدود سال 278 ه/ 891 م: 000، 000، 10 درهم (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 277).
سال 295 ه/ 8- 907 م: مقايسه كنيد با ري.
در حدود سال 320 ه/ 932 م: 000، 000، 4 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 250).
در حدود سال 375 ه/ 985 م: 800، 196، 10 درهم: (مقدسي: احسن التقاسيم، ص 371.

همدان‌

در حدود سال 169 ه/ 785 م: 000، 800، 11 درهم- 1000 رطل ربّ انار، 12000 رطل عسل (ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد-Kremer ,.)C .G .I 336
در حدود سال 184 ه/ 800 م: 000، 800، 11 درهم- 1000 من آب زرشك؛ 000، 20 من عسل اروندي (عسل به‌ويژه خوب؟) (جهشياري:
كتاب الوزراء، ص 361).
در حدود سال 205 ه/ 820 م: به‌طور متوسط 000، 700، 1 درهم (قدامه:
كتاب الخراج، ص 244).
سال 278 ه/ 891 م: 000، 000، 6 درهم (براي مردم بصره): يعقوبي:
كتاب البلدان، ص 272،.Schwarz VII 952
سال 306 ه/ 19- 918 م: 480، 150 دينار خراج، 789، 55 دينار از «ضياع» (وصاف، تاريخ وصاف، ص 444-.)Kremer ,Einn 308 -314
ص: 336

خراسان «173»

سال 123 ه/ 741 م: براي پارياب 000، 70 درهم: (ابن اثير: الكامل، ج 5 ص 93
در حدود سال 170 ه/ 786 م: 000، 000، 28 درهم- (به انضمام ماوراء النهر:) 2000 شمش نقره؛ 4000 حيوان باركش؛ 1000 برده؛ 27000 طاقه (يا متاع پارچه‌اي)، 3000 رطل اهليلج (يهليلج) «174» (هليله‌Myrobalan ، گياهي طبّي) (جهشياري: كتاب الوزراء، ص 359 و بعد، ابن خلدون: العبر، م 1، ص 322).
سال 211 ه/ 28- 826 م: 000، 000، 38 درهم (قدامه: كتاب الخراج، 243:
تاريخ سيستان، ص 26؛ ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 39- 34) با توضيحات دقيق درباره هر ناحيه.
سال 229 ه/ 844 م: (خراسان با ري، طبرستان و كرمان): 000، 000، 48 درهم.
(طبري: تاريخ 3، ص 1338 و بعد؛ ابن اثير: الكامل، ج 7، ص 5).
سال 232 ه/ 846 م: 200، 729، 10 درهم (پس از كسر ري، گرگان، قومس، كرمان و سيستان) (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 43- 41.-.)Kremer ,C .G .I 331
سال 278 ه/ 891 م: شهر سرخس 000، 000، 1 درهم خراج آن جزو خراج خراسان است؛ مانند طوس/ نيشاپور، مرو و هرات) (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 279).
در حدود سال 303 ه/ 915 م: 000، 000، 38- 000، 000، 37 درهم (قدامه:
كتاب الخراج، ص 250). «در برخي كتب» به‌عنوان مبلغ خراج از خراسان
______________________________
(173). اگر حاكم اموي اين ايالت (در آغاز قرن 2 ه/ 8 م) اعلام مي‌كند كه درآمد مالياتي اين ايالت كفاف مخارج آشپزخانه او را هم نمي‌كند (كتاب الاغاني/ چاپ بولاق، ج 13، ص 56)، طبيعتا اين امر را بايد به‌عنوان اغراقي تلقي كرد.- در مورد جزييات عايدي شهرها رجوع كنيد به:.Kremer ,C .G .I 320 -325
(174). فرهنگ لغت‌Siggel ، ص 17 سمت راست.
ص: 337
930، 800، 44 درهم به‌علاوه 20 حيوان سواري، 100 گوسفند، 1012 برده، 1300 بار الاغ پارچه ذكر شده است (مقدسي: احسن التقاسيم، ص 339 و بعد).

خوزستان‌

در حدود سال 60 ه/ 680 م: اهواز با متعلقات: 000، 000، 40 درهم (يعقوبي:
تاريخ، ج 2، ص 277).
سال 159 ه/ 76- 775 م: 000، 000، 25 درهم- 000، 30 رطل شكر (ثعالبي:
لطايف المعارف، ص 107؛ ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد).
سال 204 ه/ 20- 819 م: 000، 000، 23 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 243).
در حدود سال 225 ه/ 840 م: 000، 000، 30 درهم (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 42؛-.)Kremer ,C .G .I 295
سال 307 ه/ 20- 919 م: 000، 000، 11 درهم براي اهواز، به‌علاوه 000، 900، 2 درهم از املاك دولتي، كه شامل «مبلغ جمع‌آوري‌شده جديد» عباسيان و مصادره املاك ابن الفرات [رجوع كنيد به اجاره ماليات] بود:
922، 260، 1 دينار (مسكويه: تجارب الامم، ج 1، ص 70).
در حدود سال 328 ه/ 940 م: اهواز 000، 000، 30 درهم (مقدسي:
احسن التقاسيم، ص‌V 814.-.)Schwarz IV 442 -5

حلوان‌

در حدود سال 205 ه/ 820 م: 000، 000، 9 (درهم؟؛ متن مخطوط است) (قدامه: كتاب الخراج، 250) سال 306 ه/ 19- 918 م (خراج و ضياع):
30015 دينار (وصّاف، ص 444 و بعد-.)Kremer ,Ein .309 -315
ص: 338

اسپهان‌

در حدود سال 184 ه/ 800 م: 000، 000، 11 درهم- 000، 20 رطل عسل؛ 000، 20 رطل موم (جهشياري: كتاب الوزراء؛ ص 361؛ ثعالبي:
لطايف المعارف، ص 110 و بعد) (بنابر قم 31 «*» پس از جدايي از قم:
000، 000، 12 درهم).
در حدود سال 205 ه/ 820 م: 000، 500، 10 درهم (قدامه: كتاب الخراج، 242.)Kremer ,C .G .I 337 -
در حدود سال 278 ه/ 891 م: 000، 000، 10 درهم (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 275).
در حدود سال 287 ه/ 900 م؟: 000، 000، 12 درهم (ابن حوقل: المسالك و الممالك، ص 367؛ حسيني: اخبار الدولة السلجوقيه/ چاپ براون، ص 23.)Schwarz VII 942 -
در حدود سال 292 ه/ 905 م: 000، 300، 10 درهم غير از درآمدي بنام «شرطيه» كه از قراء معروف و ديگر جاهايي كه به بزرگي يك شهر بودند وصول مي‌كردند (ابن رسته: الاعلاق النفيسه، ص 154.-)Schwarz VII 953 )براي اسپهان خراج قم و كرج منظور مي‌شد).- كارگاههاي فلزات نزديك اسپهان ساليانه 000، 10 درهم به‌دست مي‌داد (ابن رسته: الاعلاق النفيسه، ص 156).
سال 306 ه/ 19- 918 م: خراج پس از تجديد قرارداد، همراه با خراج كردان و عوارض محصولات (فروخته‌شده؟) زمينهاي آزاد (ايغار) و ضياع السلطان:
410178+ 189334 دينار (وصاف، ص 444؛.)Kremer ,Ein .308 -314
______________________________
(*)- [مسلما در اينجا منظور كتاب معروف قمي: تاريخ قم، ص 31 است كه چنين مي‌گويد: «پس خراج اصفهان و كرج بعد از جدا كردن قم از اصفهان چنانچ اوّل مقرر شد، بر دوازده هزار هزار درهم و كسري بود ...»- مترجم].
ص: 339
سال 307 ه/ 20- 919 م: 000، 100، 2 درهم سالانه (مسكويه: تجارب الامم، ج 1، ص 70).
سال 368 ه/ 978 م: باغي نزديك اسپهان مي‌بايست سالانه 000، 100 درهم خراج به‌دست مي‌داد (ابن حوقل: المسالك و الممالك، ص 364).
سال 370 ه/ 980 م: خراج و جزيه باهم 000، 000، 40 درهم (پس از تسلطّ آل بويه به‌وسيله مؤيد الدوله) (حسيني: اخبار الدولة السلجوقيه/ چاپ براون، ص 23).

كرج‌

در حدود سال 169 ه/ 785 م: 000، 300 درهم (ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد) (صحيح آن 000، 000، 3؟).
در حدود سال 215 ه/ 830 م: 000، 400، 3 درهم (از آن 000، 000، 1 درهم از رساتيق). علاوه‌بر آن 000، 400 درهم از «اشربه» (مناطق آبياري‌شده، رجوع كنيد به: جهشياري: كتاب الوزراء، ص 5 و بعد).
در حدود سال 230 ه/ 845 م: خراج به 000، 300، 3 درهم تخفيف داده شد:
يعقوبي: كتاب البلدان، ص 273.

كاشان‌

در حدود سال 328 ه/ 940 م: 000، 000، 1 درهم (مقدسي: احسن التقاسيم، ص 400).

كرمان‌

در حدود سال 600 م: 000، 000، 60 درهم (ياقوت: معجم البلدان، ج 4، ص 265، احتمالا براساس گزارشهاي عصر ساسانيان).
ص: 340
در حدود سال 170 ه/ 786 م: 000، 000، 4 درهم- 500 قطعه پارچه يمني:
000، 20 رطل خرما؛ 1000 رطل زيره (جهشياري: كتاب الوزراء، ص 358 و بعد؛ ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد).
در حدود سال 204 ه/ 20- 819 م: 000، 000، 6 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 242). سال 229 ه/ 844 م: رجوع كنيد به خراسان.
سال 298 ه/ 12- 911 م تا 321 ه/ 932 م سالانه: 000، 000، 5 درهم (مسكويه: تجارب الامم، ص 238 و بعد؛ ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 35.-.)Schwarz III 286 ;Kremer ,C .G .I 309
سال 306 ه/ 19- 918 م: ماليات با «امير» نشينها امّا به استثناي «عهد» و «ورح» (- ورج: بارگاه؟)، دهات ويران و ارثيه‌ها: 800، 364 دينار (وصّاف، ص 444.-.)Kremer ,Ein .308 -314 ,324 .
در حدود سال 307 ه/ 20- 919 م: 000، 000، 6 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 250).
در حدود سال 328 ه/ 940 م: 000، 000، 60 درهم (مسلما منظور: 000، 000، 6 درهم است) (مقدسي: احسن التقاسيم، ص 473).
در حدود سال 339 ه/ 950 م كرمان با تيز، و بلوك آن): 000، 750 دينار (زركوب: شيرازنامه، ص 172).
سال 351 ه/ 2- 961 م: 000، 100، 1 درهم (ابن حوقل: المسالك و الممالك، ص 226).

مكران‌

در حدود سال 168 ه/ 785 م: 000، 400 درهم (جهشياري: كتاب الوزراء، ص 358 و بعد؛ ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد).
ص: 341

ماسبذان‌

در حدود سال 205 ه/ 820 م: 000، 100، 1 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 244).
سال 306 ه/ 19- 918 م: خراج 746، 57، ضياع 750، 16 دينار (وصّاف، ص 444-Kremer ,Ein .309 -314 ؛ رجوع كنيد به.)Schwarz VII 947

نيشاپور

در حدود سال 278 ه/ 891 م: 000، 000، 4 درهم (با طوس محاسبه مي‌شد) (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 278).
در حدود سال 328 ه/ 940 م: ماليات بيجار (غرب نيشاپور) در ازاء هديه‌اي از جانب اهالي، از 000، 26 درهم به 000، 6 درهم تقليل يافت و به حساب نيشاپور منضم شد (مقدسي: احسن التقاسيم، ص 371).

نهاوند

در حدود سال 60 ه/ 680 م (با ماه الكوفه [دينور] و ماه البصره [همدان با متعلقات الجبال]): 000، 000، 40 درهم (يعقوبي: تاريخ، ج 2، ص 277).
سال 278 ه/ 891 م (باستثناي «مال الضياع»): 000، 000، 1 درهم (يعقوبي:
كتاب البلدان، ص 272).
سال 306 ه/ 19- 918 م (با هردو «ايغار»): خراج 636، 185، ضياع:
520، 267 دينار (وصّاف، ص 444.-.)Kremer ,Ein .308 -314

قزوين «175»

در حدود سال 205 ه/ 820 م: 000، 628، 1 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص
______________________________
(175). بلاذري: فتوح البلدان، ص 323 از تقليل ماليات سالانه قزوين به 000، 10 درهم گزارش داده است. اين اقدام به‌هرحال پايدار نبوده است.
ص: 342
244.-.)Kremer ,C .G .I 335
در حدود سال 231 ه/ 846 م: (قزوين، براساس دستنويس ديگري قزوين و زنجان): 000، 200، 1 درهم (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 57.-.)Schwarz VII 950
سال 278 ه/ 891 م: قزوين و زنجان 000، 500، 1 درهم (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 271).
سال 306 ه/ 19- 918 م: قزوين، زنجان و ابهر: خراج 710، 115 دينار، ضياع 290، 58 دينار (وصّاف، ص 444.)Kremer ,Ein .308 -314 ,325 .

قومس (كومش) (مركز آن: دامغان)

در حدود سال 169 ه/ 785 م: 000، 500، 1 درهم- 1000 (نزد جهشياري:
كتاب الوزراء، 2000) شمش نقره (ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322)، جهشياري: كتاب الوزراء، ص 360 همچنين: 70 لباس، و 000، 40 انار ذكر مي‌كند.
در حدود سال 205 ه/ 820 م: 000، 050، 1 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 244، 250.-.)Kremer ,C .G .I 333
در حدود سال 235 ه/ 850 م: 000، 196، 2 درهم (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 35.-.)Kremer ,C .G .I 333
در حدود سال 278 ه/ 891 م: 000، 500، 1 درهم (با خراج خراسان يكجا محاسبه شده است) (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 276.-.)Schwarz VII 952
در حدود سال 375 ه/ 985 م: 000، 196، 1 درهم (مقدسي: احسن التقاسيم، ص 371).

قم‌

در حدود سال 184 ه/ 800 م (پس از تفكيك از اسپهان): 000، 500، 3 درهم
ص: 343
(قمي: تاريخ قم، ص 31).
در حدود سال 205 ه/ 820 م: 000، 000، 2 درهم. پس از سركوبي قيام مردم كه خواستار تخفيف مالياتي بودند، به‌جاي آن 000، 000، 7 درهم مقرر شد (بلاذري: فتوح البلدان، ص 314؛ طبري: تاريخ 3، ص 1092 و بعد؛ ابن اثير: الكامل، ج 6، ص 135).
سال 4- 233 ه/ 847 م (با عوارض زمينهاي- ضياع-، وصول مطالبات و جزيه): 033، 213، 3 درهم (قمي: تاريخ قم، ص 126 و بعد).
در حدود سال 6- 235 ه/ 850 م: 000، 800، 3 درهم (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 41.-.)Schwarz VII 950 ,Kremer ,C .G .I 337
در حدود سال 278 ه/ 891 م: 000، 500، 4 درهم (؟؛ يعقوبي: كتاب البلدان، ص 274: به‌سختي با قبل و بعد آن تطابق دارد؛ امّا شايد يعقوبي مناطق ديگر را به‌حساب مي‌آورد).
سال 282 ه/ 895 م: 895، 479، 3 درهم (قمي: تاريخ قم، ص 125).
سال 284 ه/ 897 م (با «مال منقول، مال سيلقاني [رمه‌ها؟] و جزيه»):
874، 273، 3 درهم (قمي: تاريخ قم، ص 128).
سال 288 ه/ 900 م: 5/ 370438، 3 درهم (قمي: تاريخ قم، ص 122). «176» در حدود سال 292 ه/ 905 م: قم با كرج در اسپهان منظور مي‌شود (ابن رسته:
الاعلاق النفيسه، ص 152؛ قدامه: كتاب الخراج، ص 20).
سال 306 ه/ 19- 918 م قم تنها، 229، 197 دينار خراج و 229، 80 ماليات ضياع (عدد پاياني هردو مقدار واقعا با وصّاف، ص 444 تطابق دارد.- و.)Kremer ,Ein .308 -314
در حدود سال 308 ه/ 920 م: 000، 000، 2 (قدامه: كتاب الخراج، ص 250.-.)Kremer ,C .G .I 337
______________________________
(176). از آن بعدا مبلغ كمي (50723 و يا 5/ 90971 درهم) از اسپهان به حساب كرج انتقال دادند: قمي: تاريخ قم، ص 122 (در اينجا تقسيم‌بندي بيشتر در مبالغ اصلي- اصل، اضافات- و ماليات رساتيق است).
ص: 344
در حدود سال 328 ه/ 940 م: قم 000، 000، 1 درهم، «قم و زنجان» (كذا!) 000، 628، 1 درهم: مقدسي: احسن التقاسيم، ص 400.
سال 353 ه/ 964 م: 000، 900، 2 درهم (قمي: تاريخ قم، ص 132؛ از اينجا تا صفحه 142 سهم هريك از رساتيق در پرداخت ماليات به‌طور عليحده گزارش مي‌شود.
ري
در حدود سال 60 ه/ 680 م ( «با متعلقات»): 000، 000، 30 درهم (يعقوبي:
تاريخ، ج 2، ص 277).
در حدود سال 169 ه/ 785 م: 000، 000، 12 درهم.- 000، 20 رطل عسل (ابن خلدون: العبر، ص 322 و بعد).
در حدود سال 184 ه/ 800 م: 000، 000، 12 درهم- 000، 100 انار؛ 1000 رطل هلو (جهشياري: كتاب الوزراء، ص 360 و بعد؛ ثعالبي:
لطايف المعارف، ص 111).
در حدود سال 197 ه/ 813 م: مأمون خراج را به 000، 000، 2 درهم تقليل داد (بلاذري: فتوح البلدان، ص 320؛ طبري: تاريخ 3، ص 1030؛ ابن اثير:
الكامل، ج 6، ص 135..)Schwarz VII 948 f
در حدود سال 205 ه/ 820 م (با دماوند) 000، 200، 20 درهم (قدامه:
كتاب الخراج، ص 244، 250).
سال 229 ه/ 844 م مقايسه كنيد با خراسان.
در حدود سال 235 ه/ 850 م 000، 000، 10 درهم (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 22، 34-.)Kremer ,C .G .I 335 ;Schwarz VII 951
در حدود سال 278 ه/ 891 م: 000، 000، 10 درهم (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 276).
سال 295 ه/ 8- 907 م: ري، طبرستان و گرگان: 80 «بار» (وقر) ... (ابن اثير:
ص: 345
(الكامل، ج 8، ص 3).
سال 306 ه/ 19- 918 م: ري و دماوند: ماليات زمين و عوارض كالا (نه براي صاحب‌امتيازان) براساس قوانين تعيين‌شده مالياتي (خراج، عشر، خمس) «177» با مالياتهاي ويژه پرداخت‌شده 465078 دينار، ضياع 122644 دينار (وصّاف 444؛.)Kremer ,Ein .308 -314 ,325
در حدود سال 328 ه/ 940 م: 000، 000، 10 درهم (مقدسي: احسن التقاسيم، ص 400).

شهرزور، سمغان و درآباذ (شمال مهرجان قذق و ماسبذان)

در حدود سال 169 ه/ 785 م: هنوز در حساب استان موصل منظور مي‌شد (ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322).
در حدود سال 205 ه/ 820 م: 000، 750، 2 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 245.-.)Kremer ,C .G .I 339
در حدود سال 235 ه/ 850 م: 000، 750، 2 درهم (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 41-Kremer ، همان‌جا).

صيمره (اراضي مهرجان قذق و ماسبذان)

در حدود سال 169 ه/ 785 م: 000، 000، 4 درهم (ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد).
در حدود سال 235 ه/ 850 م 000، 500، 3 درهم (ابن خرداذبه: المسالك
______________________________
(177). «صاحبان اراضي بزرگ» فقط عشريه مي‌پرداختند، درحالي‌كه براي زمينهاي كشاورزي معمولي، خراج عادي با انواع اضافات دريافت مي‌شد.
ص: 346
و الممالك، ص 41.-Kremer همان‌جا).
سال 278 ه/ 891 م: «صيمره و ماسبذان»- (با شهر سيروان): 000، 500، 2 درهم (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 270.-.)Schwarz VII 952
در حدود سال 308 ه/ 920 م: 000، 200، 1+ 000، 100، 1 درهم (قدامه:
كتاب الخراج، ص 250.-.)Kremer ,C .G .I 339
در حدود سال 328 ه/ 940 م: 000، 100، 3 درهم (مقدسي: احسن التقاسيم، ص 400).

ساوه ( «با اماكن ضرب سكه»)

سال 306 ه/ 19- 918 م: 17625 دينار (وصّاف، ص 444-Kremer ,Ein ..309 -314

سيستان‌

در حدود سال 30 ه/ 650 م؟ (بابست، رخّج، كابل، زابلستان، نوشاد، زمين‌داور، اسپزار و خجستان): 000، 000، 1 درهم (تاريخ سيستان، ص 26).
در حدود سال 169 ه/ 86- 785 م: 000، 000، 4 درهم، 300 قطعه بافته ابريشمي، 000، 20 رطل شكر تصفيه‌شده (پانيذ) (ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد).
سال 179 ه/ 95- 794 م: 000، 400 درهم ارسالي براي خليفه، به‌علاوه 000، 000، 7 درهم از كابل فتح شده (طبري: تاريخ 3، ص 634).
در حدود سال 184 ه/ 800 م: 000، 600، 4 درهم- با لباسهاي «به‌ويژه تشريفاتي»: 000، 30 دست؛ كه از آن 000، 2 دست با نيل رنگ شده بود و 000، 20 آن از اطلس بود (جهشياري: كتاب الوزراء، ص 358 و بعد).
در حدود سال 235 ه/ 850 م: 000، 776، 6 درهم (ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 35-.)Kremer ,C .G .I 315
ص: 347
قرن سوّم هجري قمري/ نهم ميلادي؟: 000، 512، 3 درهم (تاريخ سيستان: ص 30).
سال 300 ه/ 912 م: درآمد منظم قريب 000، 000، 1 درهم (تاريخ سيستان، ص 297).
در حدود سال 308 ه/ 920 م: 000، 000، 1 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 250).
در حدود سال 364 ه/ 975 م: سيستان و رخّج (باستثناي بست) با جبايات، قوانين و «ادايي‌ها» 000، 100 دينار، بعدها پول نقد نيز 000، 300 درهم (ابن حوقل: المسالك و الممالك، چ 2، ص 425).
در حدود سال 364 ه/ 975 م: بست با جباياتي مختلف از اموال، از زمينهاي كشاورزي مشمول ماليات (مقاسمات)، همچنين با «خراجات و توابي‌ها» 000، 100 دينار، با پول نقد 000، 800 درهم (ابن حوقل: المسالك و الممالك، چ 2، ص 245).

طبرستان‌

در حدود سال 169 ه/ 785 م: 000، 300، 6 درهم- 600 قالي طبرستاني، 200 لباس، 500 لباس زير، 300 دستار (منديل)، 600 جام بلورين (جهشياري:
كتاب الوزراء، ص 360؛ همچنين ابن خلدون: العبر، ج 1، ص 322 و بعد كه فقط به‌جاي 600 جام بلورين، 300 فنجان نقره‌اي ذكر مي‌كند.
در حدود سال 184 ه/ 800 م: ماليات روذ/ يان توسط هارون الرشيد 000، 450 درهم تعيين شد (ابن رسته: الاعلاق النفيسه، ص 150).
در حدود سال 205 ه/ 820 م: شهر جديد التأسيس چالوس مي‌بايست 000، 500 درهم بپردازد (ابن رسته: الاعلاق النفيسه، ص 151).
در حدود سال 205 ه/ 820 م: 000، 163، 1 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 250.-.)Kremer ,C .G .I 334
ص: 348
سال 229 ه/ 844 م: مقايسه كنيد با خراسان.
اواسط قرن سوم هجري قمري/ نهم ميلادي (در زمان طاهريان): 000، 830، 5 درهم (با حاصل جمع اجزاء تطابق ندارد!).- ضياع طبرستان در آن زمان به چند رديف تقسيم مي‌شد، و در زمان طاهر (متوفي 207 ه/ 822 م) 900، 000، 7 درهم به‌دست مي‌داد (درحالي‌كه از رديفهاي ذيل فقط 300، 100، 6 درهم به‌دست مي‌آمد). اين رديفها عبارت بودند از:
1- تفصيل معروف با ضياع خريداري‌شده خليفه از اسپاهبذ و ملكي ديگر؛
2- عوايد به‌دست‌آمده از شكار پرندگان و ماهيگيري؛
3- عرق «178» (؟) از دو ملك؛
4- ضياع كه محمد بن عبد الله طاهري به‌عنوان «اقطاع» دريافت داشت، و ديگر ضياع اين خاندان.- بايد دانست كه مبلغ ضياع، «خوارج» و «طاهريه» روي هم‌رفته 000، 300، 13 درهم مي‌شد (ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 29 و بعد).
سال 278 ه/ 891 م: 000، 000، 4 درهم (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 277).
سال 294 ه/ 8- 907 م: مقايسه كنيد با ري.
در حدود سال 308 ه/ 920 م: 070، 163، 1 يا 700، 280، 4 درهم (قدامه:
كتاب الخراج، ص 245 در مقايسه با، ص 250).
در حدود سال 364 ه/ 975 م: 000، 200+ 000، 000، 2 درهم (پس از «تنزل» زمين). «درآمد به‌شدت تغيير مي‌كرد. در برخي سنوات، در سرزميني معين ماليات اصولا وصول نمي‌شد، زيرا صاحبان قدرت در آن سرزمين پي‌درپي عوض مي‌شدند». «قبلا ميزان درآمد تا حد گرگان بالا بود، زيراكه
______________________________
(178). سفجيه، براساس لغت‌نامه‌Vullers - سيكي، رجوع كنيد به مبحث «شراب» در كتاب حاضر، مشخصات لغت‌نامه‌Vullers اين است: Vullers, Johann August: Lexicon Persico- Latinum Etymologicum, 2 Bande,) Bonn 1855 (( mit Supplementum 1967 ). ص: 349
محصول زيادي از كشاورزي- به‌ويژه از كشت گندم و جو- به‌دست مي‌آمد» (ابن حوقل: المسالك و الممالك، ص 385).

ماوراء النهر

سال 88 ه/ 707 م: بخارا مي‌بايست پس از چهارمين استيلاي اعراب (در زمان قتيبة بن مسلم) سالانه 000، 200 درهم به خلفاء و 000، 10 درهم به حكام خراسان مي‌پرداخت (نرشخي: تاريخ بخارا، ص 51).
سال 185 ه/ 801 م: به‌دنبال اصلاحات پولي كه «درهم غطريفي» «179» به جريان درآمد، خراج بخارا، كه قبلا كمي كمتر از 000، 200 درهم (نقره/
) nakartak/
بود، مي‌بايست بار سنگيني را تحمل مي‌كرد. اين‌بار در آغاز 567، 068، 1 (كذا!) درهم بود، «180» كه البته بعدها كمتر شد (نرشخي: تاريخ بخارا، ص 31 و 35).
قرن سوم هجري قمري/ نهم ميلادي: در آغاز 566، 168، 1 (كذا!) درهم و 5/ 5 دانق [دانگ]، بعدها كمتر (نرشخي: تاريخ بخارا، ص 31).
در حدود سال 235 ه/ 850 م: خلاصه‌اي از درآمد هريك از شهرها در:Kremer ,.C .G .I 326 -331
در حدود سال 278 ه/ 891 م: بخارا 000، 000، 1 درهم (يعقوبي: كتاب البلدان، ص 293).
در حدود سال 297 ه/ 910 م: بخارا: «به‌علت ويرانيهاي دوره قبل» بنابر توضيحات امير سامانيان، فقط 000، 20 (كذا!) (مسلما به عمد كمتر ذكر كرده‌اند، تا مجبور نباشند مبلغ زيادي به بغداد ارسال دارند) (نرشخي: تاريخ بخارا، ص 10).
______________________________
(179). مقايسه كنيد با مبحث «پول و مزد» در كتاب حاضر.
(180). در ص 31، و نيز 35 تاريخ بخارا: 566، 168، 1 درهم و 5/ 5 دانق.
ص: 350
در حدود سال 375 ه/ 985 م: فرغانه 000، 280 درهم محمدّيه/ چاچ (شاش/ تاشكند) 000، 180 درهم مصيبيّه/ خجند به «مقاطعات الاعشار» 000، 100 درهم/ سغد، كش، نخشب، اسروشنه 031، 039، 1 درهم محمديه/ اسپيجاب سالانه 4 دانق و نيز جارويي (به‌عنوان سمبل پرداخت ماليات)/ بخارا 897، 166، 1 درهم غطريفي «181»/ چغانيان 529، 48 درهم/ وخان 000، 40/ خوارزم 120، 420 درهم و 5/ 4 دانق.

باج و خراج‌

اشاره

در قرن سوّم و چهارم هجري قمري/ نهم و دهم ميلادي، همان‌طور كه اجاره ماليات در بسياري از بخشهاي قلمرو خليفه، حتي در شرق، و نيز نحوه اداره اين مناطق، مستقيما از جانب بغداد پايتخت تعيين مي‌شد، به همان‌گونه در اثر گسترش نفوذ سياسي خليفه قطعات وسيعي از اين سرزمينها نيز به‌طور كلي همواره در اختيار امير مؤمنان قرار داشت. به‌هرحال همه اين مناطق از لحاظ حقوق دولتي، تا زماني‌كه قيامي عمومي در آنها به‌وجود نمي‌آمد، (اگرچه آنهم همواره به شكلي سركوب مي‌شد) همچنان يا حداقل تا زماني‌كه قدرتهاي بيگانه هم‌كيش (مانند فاطميان در شمال افريقا و در مصر و يا سلاجقه روم در قسمتهايي از آسياي صغير) از لحاظ مذهبي كليه راهها به حكومت بغداد را قطع نكرده بودند، جزو قلمرو خلافت عباسيان محسوب مي‌شد.
بدين‌گونه مبالغي را كه سلسله‌هاي عملا مستقل در مناطق ايران مانند طاهريان، صفاريان، سامانيان، غزنويان و بعدها سلجوقيان، به بغداد ارسال مي‌داشتند، از لحاظ حقوقي به‌هيچ‌وجه خراج نبود. اين سلسله‌ها از نظر تئوري بيشتر حاكم (و هم‌زمان فرمانده و اداره‌كننده ماليات) بودند و پرداختهاي آنها
______________________________
(181). در اين‌باره مقايسه كنيد با توضيحات سال «801 م و بعد» [- 181 ه] و «قرن نهم ميلادي» [- قرن سوم هجري قمري].
ص: 351
شكل تسليم ماليات و يا نيز «هديه» را داشت. در واقع، زماني مي‌توان آنها را خراج ناميد كه محقق و روشن شود كه اين سلسله‌ها، از نظر سياسي نيز به‌صورت قدرتمندان واقعي مستقلي عمل مي‌كردند. تنها تحت چنين شرايطي مي‌توان فهرست ذيل را كه شامل وجوه ارسالي سلسله‌هاي ايراني به بغداد است، به‌عنوان فهرست «باج و خراج» تلقي كرد.
برعكس، سلسله‌هاي كوچك واقعا مستقل، مانند سلسله‌هاي طبرستان، گرگان و ديگر سواحل كناره جنوبي درياي خزر كه حكومت آنان براي مدتي طولاني نيز دوام يافت، به‌گونه ديگري رفتار مي‌كردند. اگر آنها- با حفظ اعتقاد خود نسبت به دين زرتشتي پس از لشكركشيهاي خلفاء (مثلا در سال 99 ه/ 18- 717 م) «182» به پرداخت سالانه مبلغي (به پول يا به شكل كالا) مجبور مي‌شدند، بنابراين مي‌بايستي موضوع بر سر خراج واقعي «183» يك دولت اختصاصي كه حاكم آن به هيچ‌وجه ارتباطي باطني با محافل اسلامي نداشته است، بوده باشد.
به‌هرسبب وضع سلسله‌هاي مستقلي كه در مرزهاي شرقي ايران حكومت مي‌كردند، مانند ژونبيل (در افغانستان كنوني) «184»، رؤساي قبايل ريوشاران (در گوزگانان) «185» يا سلسله‌اي در جزيره قيس واقع در خليج فارس، نيز به همين‌گونه
______________________________
(182). طبري: تاريخ 2، ص 1232؛ ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 12؛ ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 118:
اولياء الله آملي: تاريخ رويان، ص 45.
(183). عناوين آن عبارت بود از: 1- قرار (ابن اثير: الكامل، ج 4، ص 148 [سال 115 ه/ 733 م]، ج 5، ص 224 [151 ه/ 768 م])؛ 2- مقاطعه (حدود العالم، ص 107 [سال 372 ه/ 982 م])؛ 3- محموله (ابن اثير:
الكامل، ج 8، ص 33 [سال 307 ه/ 919 م]). براي مبلغي كه سغديان در سال 91 ه/ 710 م تحويل دادند، اصطلاح «جزيه» به‌كار رفته است: طبري: تاريخ 2، ص 1229 (مقايسه كنيد با اواخر مبحث «جزيه» در كتاب حاضر.
(184). در سال 85 ه/ 704 م، معافيت 7 (يا 10) ساله از پرداخت خراج را بدين‌وسيله به‌دست مي‌آورد كه قول تحويل يكي از شورشيان را كه به او پناهنده شده بود، داد (امّا پس از خودكشي آن شورشي، فقط توانست برادرزاده وي را تحويل دهد): طبري: تاريخ 2، ص 1135- درباره مفهوم حقوقي «دولتهاي اسما وابسته» رجوع كنيد به: حميد الله، ج 1، ص 174- 172.
(185). حدود العالم، ص 106 (سال 372 ه/ 982 م).
ص: 352
بود. اينان بخشي از خراج خود را- چنانكه مثلا ژونبيلي‌ها در نتيجه لشكركشيهاي پياپي- مجبور به پرداخت آن شده بودند، «186» به واليان خليفه، و اما بخش ديگر را به سلسله‌هاي محلّي در فارس، يا به سامانيان، «187» يا غزنويان «188» كه به‌عنوان حاكم‌نشينهاي كاملا مستقل وجود داشتند و به‌هيچ‌وجه نماينده امير مؤمنان محسوب نمي‌شدند، مي‌پرداختند. بنابراين، پرداخت هرگونه وجهي به اين حاكم‌نشينها نيز در معناي حقوقي كلمه، «خراج» بود. بنابراين برداشتي كلي در مورد باج و خراج سلسله‌هاي اسلامي، در اينجا- چنانكه در سطور قبل ذكر شد.- از تأمل در گسترش واقعي سياسي جامعه اسلامي به‌دست مي‌آيد.

پرداخت (باج و خراج) به خلفاء

طاهريان‌

آنان (سال 211 ه/ 27- 826 م) 000، 846، 44 درهم براي همه مناطق تحت سلطه خود پرداختند (طبري: تاريخ 3، ص 1338؛ ابن خرداذبه: المسالك و الممالك، ص 39- 34.-.)Barthold ,Turk .220
سال 221 ه/ 836 م: 000، 000، 38 درهم (قدامه: كتاب الخراج، ص 185).
______________________________
(186). ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 224 (سال 151 ه/ 768 م).
(187). ازاين‌رو نيز آنان خود را «سلطان السلاطين» مي‌ناميدند (رجوع كنيد به ابن خلكان: وفيات الاعيان/ag ج 2، ص 78؛Krymskyj I 74 (- اسماعيل بن احمد ساماني در بخارا مي‌بايست علاوه‌برآن به برادر خود نصر در سمرقند نيز ساليانه 000، 500 درهم بپردازد (از سال 260 ه/ 874 م) نصر پس از جنگهاي طولاني با برادر، باوجود آگاهي از مشكلات زياد پرداخت اين مقدار وجه، برادر را به چنين پرداختي مجبور كرده بود:
نرشخي: تاريخ بخارا، ص 80، 82- حكام سيستان، خوارزم، غرچستان (عنوان: شار)، گوزگان، بست، غزنين (غزنه) و ختل، به‌عنوان رعايا، به سامانيان باج (نه ماليات و خراج) مي‌پرداختند: مقدسي:
احسن التقاسيم، ص 337 و به‌علاوه حدود العالم، ص 342 (توضيحات مينورسكي).
(188). بيهقي: تاريخ، ص 243 (مكران حدود سال 411 ه/ 1020 م).
ص: 353
صفّاريان
آنان باوجود درخواست خليفه، كه مي‌بايستي به‌طور كلي 20 ميليون درهم سالانه بپردازند (تاريخ سيستان، ص 236- 234-)Krymskyj I 59 .Anm .3 ، مبلغ ثابتي به بغداد نمي‌فرستادند، حتي زماني‌كه يعقوب صفاري خود را گاهگاهي موظف به پرداخت 5 ميليون درهم مي‌ديد (ابن خلكان: وفيات الاعيان/ag ، ج 2، ص 315)، به‌جاي آن اغلب به‌طور عمده هدايايي پيشكش مي‌كرد: سال 268 ه/ 2- 881 م عمرو ليث 000، 300 دينار، 50 من مشك، 50 من عنبر، 200 من چوب عود، 300 «طاقه» پارچه ابريشمي، ظرفي با طلا و نقره و نيز تعدادي اسب سواركاري و تعدادي برده به ارزش 000، 200 دينار (ابن اثير: الكامل، ج 7، ص 123).

سامانيان‌

آنان سالانه مبالغ مختلفي)Krymskyj I 67( مي‌پرداختند؛ بعدها «هدايايي» نيز مي‌فرستادند (سال 298 ه/ 11- 910 م: غلامان سواره، لباس، مشك، ابريشم، سمور) عريب بن سعد قرطبي: صلة تاريخ الطبري: ص 35).

فارس‌

سال 297 ه/ 10- 909 م سبكري، كه اين سرزمين را فتح كرد، به حكومت خود در مقابل يك دفعه «هديه» 000، 200 ديناري و پرداخت سالانه 13 ميليون درهم رسميّت داد (مسكويه: تجارب الامم، ج 1، ص 16؛ تاريخ سيستان، ص 295)، امّا سرانجام قرار شد كه سالانه 10 ميليون درهم بپردازد كه پرداخت همين مقدار نيز براي او مشكل بود (ابن تغري بردي، ج 2، ص 263.Kremer ,C .G .I .)284
ص: 354

آل بويه‌

سال 322 ه/ 934 م خليفه در مقابل واگذاري شيراز، 8 ميليون درهم طلب نمود و آل بويه را موظف كرد كه مخارج تشكيلات اداري آنجا را بپردازد. باوجود اين علي بن بويه، فرستادگان خليفه را به‌عنوان فردي شيعي مجبور كرد كه قبل از دريافت پول به او خلعت همراه با پرچم (برخلاف مأموريتشان!) تحويل دهند و بعدا نيز پس از مباحثاتي طولاني از پرداخت هرنوع پولي خودداري كرد. رئيس هيأت فرستادگان خليفه در شيراز درگذشت (مسكويه: تجارب الامم، ج 1، ص 299).

آذربايجان‌

در سال 307 ه/ 919 م حاكم آذربايجان به خليفه پيشنهاد واگذاري مناطقي را كه فتح كرده بود، در مقابل پرداخت سالانه 000، 220 دينار كرد (ابن اثير:
الكامل، ج 8، ص 23).

سيستان‌

اين منطقه در سال 307 ه/ 919 م سالانه 000، 500 درهم مي‌پرداخت (ابن اثير: الكامل، ج 8، ص 33).

مازندران/ طبرستان‌

سال 99 ه/ 18- 717 م اسپاهبذ در نتيجه پيروزي اعراب، سالانه موظف به پرداخت 000، 700 (يا 000، 500؟) درهم، و ارسال 400 «بار» زعفران، يك طيلسان، ظرفي از نقره يا قطعه‌اي ابريشم يا يك شنل شد، همچنين تعهّد كرد كه 400 مرد مسلح به شمشير در اختيار خليفه بگذارد (طبري: تاريخ 2، ص 1232؛ ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 12).
سال 148 ه/ 765 م خراج وظيفه شامل يك «درهم طلا» (رجوع كنيد در اين
ص: 355
باره در سطور زير، ذيل سال 317 ه/ 929 م) براي هريك از سكنه (اعم از اسكان‌يافته و يا چادرنشين)، و نيز 000، 300 درهم «نقره سفيد»، 300 عدل فرشهاي ابريشمي سبز، سوزني، و به همان مقدار پنبه كوهي، لباسهاي زربفت، زعفران مرغوب و همچنين برخي ماهيهاي دريايي مي‌شد (ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 118؛ اولياء آملي: تاريخ رويان، ص 45).
سال 317 ه/ 929 م امير اسپار به سامانيان خراجي برابر يك دينار براي هر نفر جمعيّت ري و نواحي تابع آن (ساكن يا چادرنشين) پرداخت (ابن اثير:
الكامل، ج 8، ص 60).
سال 390 ه/ 1000 م منوچهر سالانه 000، 50 درهم به محمود غزنوي پرداخت و موظف شد كه در مواقع جنگ نيز 1000 سواركار ديلمي در اختيار او بگذارد (ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 233).
سال 425 ه/ 1034 م اين سرزمين موظّف به پرداخت سالانه 000، 300 دينار (!) شد (گرديزي: زين الاخبار، ص 100).

گرگان‌

سال 30 ه/ 51- 650 م و بعد اين منطقه «كاملا به ميل و رضا» يك بار 000، 100 و يك بار 000، 200 و گاهي 000، 300 درهم پرداخت. امّا هربار كه مسلمانان عليه آنها لشكر مي‌كشيدند، آنها از اسلام كناره مي‌گرفتند (ابن اثير:
الكامل، ج 3، ص 42، ج 5، ص 11).

قفصي‌ها «*» و بلوچ‌ها به آل بويه‌

سال 324 ه/ 936 م علي بن زنگي قول پرداخت 1 ميليون درهم داد (با
______________________________
(*)- [منطقه كوفچ به عربي قفص گفته مي‌شود كه شامل كوههاي كوفچ در نزديكي جيرفت است و اهالي آن را كوفچيان مي‌گويند. كلمه كوفچ به فارسي به‌معني كوه‌پيماست. اهالي اين منطقه نيز به زبان كوفچي سخن
-
ص: 356
وجود اين آل بويه خائنانه براي قلع‌وقمع او لشكركشي كردند) (مسكويه:
تجارب الامم، ج 1، ص 354).
سال 353 ه/ 964 م مي‌بايست ديلم پس از يك لشكركشي، پرداختي برابر 000، 150 درهم نيشاپوري به سامانيان را تقبل كند (نرشخي: تاريخ بخارا، ص 97).
سال 411 ه/ 1020 م مكران 000، 10 دينار (هرويه- هراتي) سكّه پول به محمود غزنوي پرداخت (بيهقي: تاريخ، ص 243).
در حدود سال 426 ه/ 1035 م مي‌بايست ابن كاكويه حاكم منصوب‌شده مسعود غزنوي در اسپهان سالانه 000، 200 دينار (هراتي؟) بپردازد، بعدها 000، 10 لباس از محصولات اين سرزمين نيز به آن افزوده شد، به‌علاوه در نوروز هرسال همه‌نوع هديه، به‌ويژه اسبهاي سواركاري (؟)، «189» شتر و انواع وسايل سفري نيز به قرارداد اضافه شد (بيهقي: تاريخ، ص 16).
حاكم گرگان مي‌بايست به سلجوقيان كه اين شهر را «صلحا» به‌دست آورده بودند، سالانه 000، 100 دينار بپردازند، هرچند كه او شخصا از جانب مقاطعه‌دار (تحميلي) خود مردآويج سالانه فقط 000، 50 دينار دريافت مي‌داشت. حاكم واقعي اين سرزمين، انوشيروان، كه به او ساريه تحويل مي‌دادند، موظف بود سالانه 000، 30 دينار نيز (به‌طور اضافي) بپردازد (ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 171).
سال 434 ه/ 43- 1042 م «سلار» طارم به طغرل بيگ سلجوقي 000، 200 دينار مي‌پرداخت (ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 176).
______________________________
- مي‌گويند. براي آگاهي بيشتر نگاه كنيد به توضيحات بارتولد بر حدود العالم (كابل 1342 ق)، ص 222.- مترجم].
(189). «اسبهاي تازي»، رجوع كنيد به «تازي»- سگ شكاري؛ يا «عربي»- اسب (اصيل)؟
ص: 357

تقويم «190»

البته مسايل كشاورزي و كار گردآوري ماليات بستگي نزديك با تنظيم تقويم دارد، اما سال اسلامي به‌عنوان سال قمري خالص، براي تعيين دقيق زماني، كه به تغييرات جوّي و فصول مربوط مي‌شود، به‌كار نمي‌آمد. از اينرو ضروري بود كه براي تعيين تاريخ در اين زمينه به ديگر تقويمها متوسل شد. ولي كنار گذاشتن كامل سال اسلامي در كليه امور حياتي نيز به دلايل مذهبي غيرممكن بود.
در سرزمين ايران براي يافتن تقويمي مناسب، نياز به جستجوي زيادي نبود.
در اينجا تقسيمات قديم سال ايراني (يعني تقويم مزديسنايي، كه تقريبا كمي قبل از سال 485 قبل از ميلاد به‌كار مي‌رفته است) «191» شامل 12 ماه 30 روزه و 5 روز كبيسه (پس از ماه هشتم) بود، كه به‌عنوان روزهاي ويژه جشن، برگزار مي‌شد. «192» اين تقويم حتي پس از فتح مسلمانان نيز به‌خوبي معروف بود و مورّخان از تقسيمات آن «193» گزارش داده‌اند. اگرچه در اين تقويم دوره‌بندي روند تاريخ
______________________________
(190). در مورد تقويم ايراني در گذشته‌هاي دور رجوع كنيد به: Alfred Von Gutschmid: Uber das iranische Jahr'', in den Berichten uber die Verhandlungen der Kgl. Sachs. S. H. Tagizadeh: Old
سيد حسن تقي‌زاده تاريخ ايران در قرون نخستين اسلامي ج‌2 357 تقويم ..... ص : 357
Ges. d. wiss., Phil- Hist. KL. XIV,) Leipzig 1862 (, S. 1- 6;
(شامل بررسي دوران هخامنشيان و
Iranian Calendars,) London 1938 (( Prize Publication Fund, Bd. XVI )X( 1941 ),
ساسانيان و اشكال تقويم آنها)
; Hildegarde Lewy: Le calendrier Perse, in den Orientalia, N. R. Friedrich Karl Heinz Ginzel: Handbuch der
؛ (شامل هخامنشيان و دوران نخستين ساسانيان)S .1 -64 و نيز رجوع كنيد به-
mathematischen und technischen Chronologie, Bd. I,) Leipzig 1906 (, S. 298, 300. Texte
: با يك ضميمه)
Mohammed Moin: Les trente jours du mois chez les anciens Persans''
محمد معين، (
Persan de l'opuscule de Mohsen- e Fayz de Kashan Now Rouz et les trente Jours. du mois[ Pers.; 85 S. ]
. و سرانجام منابع ذكرشده در ص 171 پاورقي 4 در همانجا.1946 ;Christ 2 .171 -178
(191). رجوع كنيد به:Nyberg :Die Religionen des alten Iran ,S .38 ff . )با توضيحات مفصل). درباره انتقاد از اين تاريخ رجوع كنيد به تقي‌زاده:Taqizadeh :Calendars )مانند پاورقي قبلي شماره 190)، ص 6 و بعد.
(192). مسعودي: مروج الذهب، ج 3، ص 413 و بعد؛ بيروني آثار الباقيه/ ترجمه زاخائو، ص 211.
(193). مسعودي: التنبيه و الاشراف، ص 215 (حدود سال 339 ه/ 950 م)؛ مسعودي: مروج الذهب، ج 3، ص 413- رجوع كنيد به بيروني آثار الباقيه، ص 10 و بعد، 14 و بعد، 42 و بعد؛.Mez 102
ص: 358
نخست براساس تعاليم اوستايي انجام شده بود، و بعدها تقسيم‌بندي منابع ديگر مانند خوذاي نامگ [خداينامه] جاي آن را گرفت، «194» امّا در هرحال اين امر فقط شامل نوشته‌هاي تاريخي مي‌شد. در عمل شمارش سال فقط برحسب دوره حكومت پادشاهان انجام مي‌گرفت. امّا پس از مرگ يزدگرد سوّم (30 ه/ 651 م) كه ديگر هيچ پادشاهي نتوانست جايي براي خود باز كند، كماكان شمارش سالها برحسب عصر او باقي ماند كه با سال 632 ميلادي (سال تاجگذاري وي) آغاز مي‌گرديد و به صور مختلف به‌نام وي ناميده مي‌شد.
اگر كسي مي‌خواست براي فصول معين، موعد مناسبي را تعيين كند، به طور كلي تاريخگذاري برحسب تقويم ايراني را انتخاب مي‌كرد. «195» از جشنهاي قديمي ايراني، بيش از همه جشن زرتشتي سال نو (نوروز؛ شكل عربي آن نيروز) «196» و نيز در پايان تابستان جشن پاييز (مهرگان)، طبيعتا براساس تقويم قديمي برگزار مي‌شد. البتّه مسلمانان، به‌ويژه در زمان عمر دوّم، كوشش كردند تا اين اعياد را ملغي كنند «197» و كساني را كه در اين مواقع به‌طور كلي هداياي متداولي براي مقامات «198» بالاتر مي‌فرستادند، تحت فشار قرار دادند. امّا اين رسم چنان عميق با انديشه و احساس مردم ايران وابسته بود، «199» كه به‌زودي پيروزمندانه براي
______________________________
(194).Barthold ,Epos 146 f .
(195). پس از يك اقامت زمستاني در بلخ، مسعود غزنوي مي‌خواست «براي نوروز» به غزنه باز گردد: بيهقي: تاريخ، ص 90، و نيز بيهقي، ص 451، 456، توضيحاتي درباره تغييرات جوّي غير متداول-Elias 155 -160 جدولي مقايسه‌اي براي سالهاي زرتشتي، سلجوقي و هجري قمري دارد.
(196). رجوع كنيد به: Tolstov, Chor. 282- 285
؛ (عيد نوروز ساسانيان-
Inostrancev, S. Et. 82- 110) Sasanidskij Prazdnik vesny
نگاه كنيد به اوايل فصل «تأثيرات فرهنگي» در كتاب حاضر.
(197). يعقوبي: تاريخ، ج 2، ص 466.
(198). در سال 31 ه/ 3- 652 م امير الاحنف هداياي مهرگان را، كه اهالي بلخ مي‌خواستند «بنابر خراج تعيين شده» اما «براساس رسوم اين سرزمين» برايش ارسال دارند، قبول نكرد، درحالي‌كه فرمانده عالي ابن عامر آن را پذيرفت (طبري: تاريخ 1، ص 2903 و بعد). امّا در حدود سال 50 ه/ 670 م رئيس ماليه عراق خواستار چنين هدايايي از مردم شد: جهشياري: كتاب الوزراء، ص 21.
(199). مثلا به‌عنوان زماني مقرر براي مذاكرات داخلي بين اعراب در ايران، ذكر شده است، (سال 126 ه/ 744 م)
-
ص: 359
خود جايي باز كرد، «200» و با اوج گرفتن كار عباسيان، امّا به‌ويژه در زمان آل بويه «201» كاملا در همه‌جا متداول شد «202» و حتي در بين النهرين (درست در بغداد، و حتي در بصره هم) «203» رسمي همه‌گير شد. «204» در سوريه، مصر و شمال افريقا نيز اين جشن در برخي از زمانها، به‌طور نامنظم برگزار مي‌شد. «205»
اما بااين‌همه تقويم ايراني (به‌ويژه با درنظر گرفتن گردش سال) به‌هيچ‌وجه چنان دقيق تنظيم نشده بود كه حداقل تا حدي با تقويم يولياني (تقويم قيصري) قابل مقايسه باشد. در عصر ساسانيان نظارتهاي لازم در امر ستاره‌شناسي وجود نداشت، «206» و بدينسان در طول زمان، جابجايي قابل‌ملاحظه‌اي در تاريخ‌ها (و حتي در اعياد) در مقابل فصول به‌وجود مي‌آمد. عيد نوروز كه در واقع با پايان زمستان تطابق داشت و براساس برداشتهاي بعدي (به‌علت جابه‌جايي) مي‌بايست با شروع بهار، آغاز سال جديد را مشخص مي‌كرد، به‌هيچ‌وجه در 21 مارس (به سبك قديم) (و نيز در اول فروردين) واقع نمي‌شد. «207» همچنين جشن
______________________________
- طبري: تاريخ 2، ص 1846.
(200). هداياي نوروزي (از آن‌جمله شيريني) در فارس در سال 235 ه/ 51- 850 م: طبري: تاريخ 3، ص 1405. Browne I 259-
؛ و نيزInostrancev ,Sas .Et .93 -102 براي زمان حاضر رجوع كنيد به:Masse Croyances ... . )ديگر مشخصات در پاورقي 155 مبحث «فعاليت ساختماني» در كتاب حاضر).
(201). روذراوري: ذيل تجارب الامم، ص 67.-Goldziher ,Shu'ub .210 ,Anm .1 و در آنجا فهرستي از منابع يهودي نيز آمده است.- مسكويه: تجارب الامم، ج 7، ص 3.
(202). طبري: تاريخ 3، ص 1448؛ ابن اثير: الكامل/ چاپ تورنبرگ، ج 7، ص 30.- جاحظ به‌طور مفصل اعياد را مورد بررسي قرار داده است.
(203).Kremer ,C .G .II 78 f .
(204). در برخي آثار بازمانده اسلامي آمده است كه در اين روز حضرت علي (ع) (طبق عقايد تشيع) به‌عنوان جانشين پيامبر (ص) برگزيده شده است. از نظر گلد تسيهر، Goldziher, Heil igenverehrung ..., S. 331;
اين امر نموداري از روايات ايراني درباره تاجگذاري جمشيد در نوروز است.
(205). مسعودي: مروج الذهب، ج 3، ص 413 و بعد- معزّ فاطمي در مصر به‌طور مثال آن را ممنوع كرد:Kremer ,C .G .II 79 .
(206). بيروني: آثار الباقيه، ص 33.
(207). سال 597 ه/ 1201 م نوروز در هشتم فروردين جشن گرفته شد: محمد بن ابراهيم؛ تاريخ آل السلجوق. 179.
ص: 360
مهرگان (16 مهر)، «208» كه در اصل به پايان زمستان مربوط مي‌شد، «209» به‌زودي به جشني پاييزي تبديل شد و گهگاه نيز تا اواخر پاييز به تعويق مي‌افتاد. «210» امكان داشت كه عيد (مثلا در سال 120 ه/ 738 م) به ماه ژوئيه يا اوت [تير يا مرداد] بيفتد، «211» امّا به‌طور كلي در سپتامبر [مهر] بود. حتي يك بار هم فاصله آن با نوروز يكسان نماند، در اين‌باره علاوه بر عدد 169 روز «212» ذكري نيز از 194 روز «213» شده است كه فقط اين يكي با تاريخ 16 مهر مطابقت مي‌كند. «214»
تحت اين شرايط، براساس تقويم ايراني حتي موعد پرداخت خراج نيز ثابت نبود. خليفه متوكّل موعد سال 243 ه/ 857 م را با منظور كردن يك كبيسه نوروزي «215» به 17 ژوئن و معتضد در سال 282 ه/ 895 م آن را به 11 ژوئن
______________________________
(208). توضيحات از اين پس درChristensen ,166 ,Anm 5 u 167 تغيير مي‌كند. رجوع كنيد در اين‌باره به منابع پاورقي 3 همانجا و نيزGraf II .114 ؛ همچنين ; R. Levy in der EI, III, 959 Josef Markwart: Das Nauroz, Seine Geschichte und Seine Bedeutung'', im Dr. Modi Memorial Volume,) Bombay 1930 (, S. 709- 765 B.
(209). در عراق و فارس مردم در اين مراسم آجيل، سير، گوشت (خام) و نيز غذاهاي گرم و نوشيدني مي‌خوردند و مسابقات اسب‌سواري و مراسمي شبيه بالماسكه ترتيب مي‌دادند: مسعودي: مروج الذهب، ج 3، ص 413 و بعد.- درباره جشنهاي تقويم ساسانيان به‌طور كلّي رجوع كنيد به: بيروني: آثار الباقيه، ص 233- 215 (سغديان و خوارزميان، همان كتاب، ص 242- 233). و نيزSchwarz VII 857 .
(210). بيروني: آثار الباقيه، ص 223- ثعالبي: يتيمة الدهر، ج 4. ص 65-Mez 402 .
(211). در سال 112 ه/ 730 م مي‌بايستي مهرگان كمي بعد از 26 نوامبر (اول رمضان 712 ه) جشن گرفته شده باشد: ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 63- درباره وضع عرفي و «شرعي» جشن نوروز در كنار يكديگر رجوع كنيد به صولي: الاوراق في اخبار آل عباس و اشعارهم، ترجمه كانارد، ج 1، ص 63، پاورقي 1.
(212). مي‌بايست در آن زمان به ماه رجب (24 ژوئن- 23 ژوئيه) يا كمي بعد از آن افتاده باشد: ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 79- در اين‌باره همچنين نگاه كنيد به‌Wellhausen ,Arab .287 Anm .1 .
(213). مسعودي: مروج الذهب، ج 3، ص 413 و بعد.
(214). دمشقي: 279.-Kremer ,C .G .II 80 f .
(215). ابن حوقل: المسالك و الممالك، ص 308، 341.- نوع سال كبيسه قديمي را كه قمي: تاريخ قم، ص 146 ذكر مي‌كند (2 ماه) قابل تعيين نيست، زيرا كه تطابق «اول خرداد سال 184 يزدگردي يا چهارشنبه 16 ربيع الثاني سال 182 هجري قمري» (ششم ژوئن 798 م) امكان ندارد، و سال 184 يزدگردي (به‌عنوان سال خورشيدي) مطابق با 17/ 816 ميلادي است. البّته روزهاي هفته تطابق دارد.
ص: 361
جابه‌جا كرد. «216» سرانجام كوشش شد كه نامنظمي تقويم ايراني را با استفاده از تاريخ جديد جلالي (از 15 مارس 1079 م [- رمضان 471 ه])، (كه «خراجي» نيز ناميده مي‌شد)، تعديل كنند. «217» اين مبداء تاريخي آشكارا اهميت عملي نيز داشت، زيرا كه ما اغلب، تاريخهايي را براساس اين تقويم مي‌يابيم. «218»
توضيحات مربوط به زمان‌بندي مورخان ايراني درباره تقويم ايراني غالبا ساختگي و گمراه‌كننده است. مثلا حمزه اصفهاني «219» جدولي دارد كه براي هر سال هجري، روز عيد نوروز را (تا سال 350 ه/ 961 م) به‌دست مي‌دهد. «220» اين توضيحات بي‌ارزش است، زيرا كه ساختگي است. تأييد اين نظريات، دلالت
______________________________
(216). مسلما چنين خوانده مي‌شود (حزيران) ( «ژوئيه» نزدMez 102 مطمئنا اشتباه است)؛ قمي: تاريخ قم، ص 144 فقط از آن صحبت مي‌كند كه سال مالياتي «در خرداذ» شروع مي‌شد (يعني 22/ 5/ تا 21/ 6/).- نزد قمي تاريخ قم، ص 146 صولي؛ الاوراق، ص 197 (همچنين صولي/ ترجمه كانارد، ج 2، ص 17، پاورقي 2) و ابن اثير: الكامل ج 7، ص 155، اين سال جديد «نوروز (نيروز) المعتضدي» نام دارد.- براي اطلاعات مفصل نگاه كنيد به بيروني: آثار الباقيه، ص 34- 31، 68.- و تقي‌زاده:Eras I ، ص 911- 905، ج 2، ص 131؛Lambton 595 ؛ و نيزHerzfeld ,Sam .VI 190 mit Anm .2 .
(217). در اين‌باره رجوع كنيد به:Heinrich Suter in der .EI ,I 104 9 f زير عنوان‌Djalali ، و نيز نوشته‌هاي ديگري كه اكنون در اين‌باره در دست داريم: تقي‌زاده‌Mez 102 ;Eras II 107 ff .- در قرن چهارم هجري قمري/ دهم ميلادي در امور مالياتي براي هر 116 سال، يك ماه كبيسه محاسبه مي‌شد: قمي: تاريخ قم، ص 146.
(218). محمد بن ابراهيم: تاريخ آل سلجوق، ص 34، 38، 192، 195، 196 برحسب سالهاي خراجي تاريخ‌گذاري كرده است (علاوه بر تاريخ هجري) يعني در سالهاي 1156 و نيز 1204 و 1205، درحالي‌كه تعداد سالهاي هجري 3 يا 6 سال از سالهاي خراجي جلوتر است (ص 48 ظاهرا اشتباهي رخ داده است)، هرچند كه در آغاز سال 1079 اين‌دو تا حدي همآهنگ مي‌شوند (زيرا هر 100 سال هجري قمري با 97 سال شمسي مطابقت دارد). تاريخ يزدگري متداول در 24 ژانويه 1205، سال 574 (براساس سال شمسي از سال 632 ميلادي به بعد) شروع مي‌شود. رجوع كنيد به: Eduard Mahler: Verg leichung stabellen der Persischen und Christlichen Zeitrechnung,) Leipzig 1931 (,
(219). كتاب: تاريخ سني ملوك الارض، ص 120- 108.
(220). البّته فهرست حمزه اصفهاني/ چاپ گوتوالد بسيار بد و ناخوانا چاپ شده است، زيرا كه تعيين نوروز، به شماره سالي مربوط است كه با يك نقطه از آن جدا شده و نه به شماره سالي كه بدون نقطه كنار آن به چاپ رسيده است (نگاه كنيد به اول و آخر فهرست!)- سال اول هجري (23- 622 م)- سال 34 سلطنت (خسرو) پرويز است: هفتم آوريل (سال 623 م) (شنبه بود)- «18 ژوئن» (!): در اينجا نيز اشتباهي در نتيجه جعل گمراه‌كننده حمزه [اصفهاني] پيش آمده است.
ص: 362
بر همسان‌سازي آنها با تاريخهاي اسلامي دارد، كه به‌كرات در منابع مختلف ديده مي‌شود. البته تاريخگذاري براساس اين تقويم حداقل در دوره اسلامي همواره با ملحقات و ضمائم، همراه بوده است، «221» باوجود اين تصحيحهاي مختلف در سال مالياتي، تداوم حيات نظام زرتشتيگري در حوزه‌هاي كاملا محلي را نشان مي‌دهد.
______________________________
(221). اسناد و مدارك مفصل و جدولهايي در اين‌باره را مقاله ذيل نشان مي‌دهد: Bertold Spuler: Die Zuverlassigkeit Sassanidischer Datierungen'', In der Byzantinischen Zeitschrift (XIIV)-
(دوران اسلامي را بررسي مي‌كند)
Festschrift fur Franz Dolger (,) Munchen 1951 ), S. 546- 550 ص: 363

اوضاع نظامي‌

سپاه «1»

سپاهياني كه در ايران در دوران استيلا و در دهه‌هاي نخستين پس از آن در نبرد بودند، اختلافي اساسي با نيروهايي كه اعراب در بخشهاي ديگر مناطق فتح
______________________________
(1). مفاتيح العلوم، ص 66- 64.- به‌طور كلي رجوع كنيد به قوزانلو:G .Quzanlu I 243 -346 )در واقع تصويري از فتح ايران توسط اعراب به‌دست مي‌دهد، اما به‌هيچ‌وجه مطالبي درباره تاريخ تطّور سپاهيگري ندارد، بعد در صفحات 355- 347 نظري كوتاه دارد به تحولات تاريخي ايران تا سقوط سلجوقيان)؛ كتابشناسي شماره 9/ 365؛ و نيز: Alfred Von Pawlikowski- Cholewa: Die Heere des Morgenlandes,) Berlin 1940 (, S. 223- 231;
(از مؤلف اين كتاب، كه در هامبورگ زندگي مي‌كند، براي برخي اطلاعات شفاهي در زمينه محتواي اين بخش بسيار متشكرم).
- درباره سپاه ساسانيان رجوع كنيد به: Inostrancev, Sas. et. 41- 82;) Sasanidskaja voennaja teorija- Sassanid. Militar- Theorie (; Christensen: 365- 367; Pigulevskaja, Viz. 231- 234.-
خلاصه‌اي به‌ويژه براي اعصار بعدي در كتاب ذيل يافت مي‌شود: Bonifatius Von Haneberg: Dasmuslimische Kriegsrecht, ' ' in den Abh. der kgl. bayr. Akad. d. Wiss.) Munchen 1871 (. ص: 364
شده به‌كار مي‌گماردند، نداشتند. بنابراين، نظري كلي از اوضاع آن زمان فقط مي‌تواند باتوجه به وقايع خارج از محدوده ايران ارائه شود. «2» آنچه كه در ذيل براي اين عصر گفته مي‌شود، تنها يادداشتهايي به‌منظور روشن شدن اوضاع در خود ايران است.
درباره تعداد سپاهيان، كه اعراب قرون نخستين به‌كار مي‌گرفتند، مي‌توانيم براساس برخي گزارشهاي مستقيم نظامي تصويري تقريبي از آن به‌دست دهيم.
براي مثال ميدانيم كه در نبردهاي بين النهرين در سال 38 ه/ 658 م تعداد سربازان هردو طرف 200 (و كشته‌شدگان 5 يا 2) نفر بود «3» و سربازان عرب در حمله به فارس به 000، 4 نفر بالغ مي‌شد. «4» همچنين ارقام مشابه ديگري نيز وجود دارد: از 000، 4 نفر (نيروي اسپاهبذ طبرستان در حدود سال 138 ه/ 755 م)، «5» 500 تا 1200 نفر (در طبرستان حدود سال 315 ه/ 927 م)، «6» 2 تا 3 هزار (به‌ندرت 000، 5) «7» نفر، 000، 2 نفر (سال 262 ه/ 876 م در بخارا)، «8» 900، و سپس 1300 و بعدها 000، 7 مرد از مجاهدان عباسي در خراسان در سال 129 ه/ 747 م «9» صحبت شده است. اينها ارقامي است كه اگرچه اثبات درستي تك‌تك آنها غيرممكن است، ولي به‌هرحال مي‌تواند اعتماد محقق را به‌خود جلب كند.
______________________________
(2). رجوع كنيد به: ; Leo Beckmann: Die arabischen Herre der Eroberungszeit) Diss. Hamburg 1952 (-
اينجا و آنجاFries
و به‌طور كلي درباره حقوق جنگ، جهاد و غيره رجوع كنيد از جمله به: حميد الله ج 1، ص 301- 272 و فهرست كتابشناسي ضميمه آن ج 1، ص 19، ج 2، 335- 336؛Levy ,Soc .II 267 -342
(3). طبري: تاريخ 1، ص 3427 و بعد.
(4). طبري: تاريخ 1، ص 3448 و بعد.
(5). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 116.
(6). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 212.
(7). تاريخ سيستان، ص 371 (سال 444 ه/ 1052 م) و اغلب صفحات. اين نوشته به‌طور كلي تعداد سپاهيان را بسيار پائين، موجه و قابل‌قبول ارائه مي‌دهد.
(8). نرشخي: تاريخ بخارا، ص 79.
(9). ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 138؛ طبري: تاريخ 2، ص 1955 و بعد.
ص: 365
اين ارقام از همان آغاز در مقابل تعدادي گزارشهاي غيرقابل‌قبول و شگفت‌انگيز قرار مي‌گيرد كه صحبت از سپاهياني دارد كه شامل 10 تا 000، 100 نفر مي‌شود. شكي نيست كه اينها همه جعلي و در اساس فقط حاصل نوعي سبك نگارش است. «10» اينها در زمره همان سبك معروف قديمي است كه تعداد سپاهيان را زياد ارائه مي‌دهد، كه البته اين امر نيز خود تا حدي به آن واقعيت رواني باز مي‌گردد كه انسان تعداد جمعيت گرد آمده در يكجا را عموما زيادتر از آنچه هست، تخمين مي‌زند. بايد دانست كه برخي از نويسندگان نيز در واقع به‌سادگي آنچه را كه شهرت داشته است، باور كرده‌اند. «11» غيرقابل اطمينان بودن اين ارقام همچنين از آنجا مشخص مي‌شود كه هريك از گروههاي سپاه تقريبا همواره با اعداد سرراست (000، 00010، 20، 000، 50، 000، 100، 000، 300) و فقط به‌ندرت مثلا 000، 18 جنگنده يا 000، 255 كشته توسط پاپك 223- 197 ه/ 838- 818 م ارائه شده است. «12» كوشش براي اينكه با استفاده از رقم يكان و دهكان دقت كاملا خاصي را در دست جلوه دادن ارقام نشان دهند، در آن زمان هنوز آموخته نشده بود. همچنين اظهاراتي مبني براينكه در آن دوران شمارش افراد سپاه صورت مي‌گرفته است، «13» نمي‌تواند به‌عنوان دليل قطعي صحت ارقام ارائه گردد.
بي‌فايده است كه رديف ارقام مورّخان مسلمان (و همچنين فردوسي) «14» را در اينجا
______________________________
(10). رجوع كنيد به:Spuler ,Ilch .10 و در اين‌باره نيز: Jan Rypka in der Oriental istischen Literaturzei tung 1942, Sp. 415
توضيحات مربوط به قدرت سپاه ايرانيان ص 633 و بعد توسط قوزانلو، ج 1 ص 247- 245، 288 و بعد، 299 همچنين توسط:Levy ,Soc .II 279 -282 كه همه اين توضيحات نيز فقط راجع به كليات مسأله است.
(11). براي مثال اين‌طور ناميده شده است: حسين شورشي (كذا!) در خراسان در سال 175 ه/ 92- 791 م با 600 تن، 000، 12 نفر از مردان خليفه را كشت: ابن اثير: الكامل ج 6، ص 41.
(12). طبري: تاريخ 3، ص 1233؛ ابن اثير: الكامل، ج 6، ص 162 (تعداد افرادي كه در جنگ با او به اسارت در آمدند- 3309- نفر به‌عكس ممكن است كه درست باشد).
(13). به‌طور تقريب آنهم به‌وسيله تير؟: طبري: تاريخ 1، ص 2467 (سال 16 ه/ 637 م در جلولاء).
(14). فردوسي: شاهنامه/ چاپ ولرس، ج 1، ص 446، 212 سپاه توراني را كه در ايران به هلاكت رسيدند، 000، 12 جنگنده رقم مي‌زند.
ص: 366
مفصلا ذكر كنيم. «15»
به‌زودي تركيب قومي سپاه با اوضاع و احوال ايران تطابق يافت. در آغاز طبيعتا اعراب خود، كلّ سربازان، و يا تعداد قابل توجهي از آنان را تشكيل مي‌دادند. «16» در ايران بيش از همه قبايل عرب شمال نقش داشتند: قبيله بني تميم (در سال 96 ه/ 715 م: 000، 10 نفر)، بني بكر (000، 7 نفر)، بني ربيع و بني عبد القيس (000، 4 نفر)، بعدها بصري‌ها (000، 9) نفر «17» و كوفي‌ها (000، 7) نفر. از اعراب جنوب و «يمني‌ها» به‌ندرت اطلاع داريم: بني ازد (در سال 96 ه/ 715 م: 000، 10) نفر. «18»
______________________________
(15). سال 22 ه/ 643 م پس از نبردي، احتمالا 000، 70 اسير عرب مسيحي اعدام شدند: ابن اثير: الكامل، ج 2.
ص 149؛ در قادسيه بيش از 000، 200 ايراني و 000، 120 عرب در مقابل هم قرار گرفتند: طبري: تاريخ 1، ص 2249؛ در كوفه در سال 24 ه/ 645 م: 000، 40 عرب، در مرز ري و آذربايجان 000، 10 سرباز كوفي:
طبري: تاريخ 1، ص 2805 سپاه تخاريان باهم‌پيمانان (در حدود سال 34 ه/ 654 م) بالغ بر 000، 30 نفر بود: بلاذري: فتوح البلدان، ص 406؛ سپاه حجاج در شرق ايران در سال 80 ه/ 699 م به تعداد 000، 20 كوفي و 000، 20 بصري بود: ابن اثير: الكامل، ج 4، ص 175؛ در محاصره ترمذ در حدود سال 81 ه/ 700 م اعراب داراي 000، 80 سرباز بودند: بلاذري: فتوح البلدان، ص 418؛ قتيبه از طرف 000، 200 ترك، سغدي و فرغاني در سال 88 ه/ 707 م مورد حمله قرار گرفت: ابن اثير: الكامل، ج 4، ص 204؛ در طبرستان در سال 140 ه/ 58- 757 م: 100، 39 عرب در 44 محل در پادگانها حضور داشتند: ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 122 و بعد؛ در بخارا خليفه در سال 161 ه/ 778 م: 000، 570 نفر را احضار كرد: نرشخي: تاريخ بخارا، ص 70؛ محمود غزنوي با رئيس سلجوقي، اسرائيل قرار تحويل 000، 200 سواركار براي جنگ در هند را گذاشت: راوندي: راحة الصدور، ص 89 و بعد- اصولا رجوع كنيد به:Kremer ,C .G .I 203 f ;؛ (قرن 5 ه/ 11 م)Barthold ,Vorl .96 )در مورد ارقام نقل‌شده در منابع، موضعي انتقادي ندارد)NaZIM 139 F ..)Warschau )تعداد تاتارهاي كريمه و سپاهيان آنان)
Olgierd Gorka: Liczebnosc Tatarow Krymskich ich wojsk
(اهميت آن از محدوده موضوع مورد
1936 (,) S A aus dem Przeglad historyczno- Wojskowy VIII/ 1 )
بررسي نيز فراتر است)
(16). تاريخ سيستان، ص 91 (سال 41 ه/ 2- 661 م)- و ديگر صفحات- در موارد عليحده‌اي بعدها: در حدود سال 370 ه/ 83- 980 م (نكبي 125، 139، 142، به‌ويژه در خراسان)؛ سال 424 ه/ 1033 م (بيهقي:
تاريخ، ص 437؛ در كرمان).
(17). اينها ارقامي است كه در حركت قتيبة بن مسلم منظور شده است: طبري: تاريخ، 2، ص 1291، و نيز مقايسه كنيد با ص 1318.
(18). ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 67 (سال 116 ه/ 734 م)؛ طبري: تاريخ 3، ص 1971 (سال 129 ه/ 747 م).
ص: 367
با تغيير اوضاع، به‌ويژه با ظهور عباسيان، در اينجا نيز دگرگونيهايي به‌وجود آمد. ايرانيان در مقياس فزاينده‌اي (حتي به‌عنوان سربازان مزدبگير- فرض- در مقابل مزد قراردادي: فريضه) از لحاظ نظامي به‌كار گمارده شدند و اعراب را آشكارا به عقب راندند. «19» البّته همه اهالي و قبايل اين سرزمين به‌طور يكسان به كار گمارده نشدند. در وهله اوّل مردم كوهستاني ايران مورد توجّه بودند: ديلميان «20» (با «صعلوك» [عيّاران])، خراسانيان، «21» و بعدا نيز كردان «22» و لران. «23» در زمان غزنويان، افغانان و غورها نيز منظور شدند. «24» در بحث كلي راجع به «موالي» «25» در ايران، مي‌بايست در درجه اول به نقش اين قبايل كه به آنها اشاره شد، انديشيد، واقعيتي كه گهگاه در منابع نيز به صراحت به آن توجه شده است. «26» اصطلاح «تاجيك‌ها» در خدمات نظامي، براي مردمان بومي، ابتدا بعدها (مثلا در حدود سال 560 ه/ 1165 م) پيش مي‌آيد. «27» قبايل نامبرده در سطور قبل به‌طور كلي براي
______________________________
(19). مسكويه: تجارب الامم، ج 1، ص 180-Fries 24 ;Lokk .75 .
(20). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 226 (سال 360 ه/ 971 م)؛ ص 228 و بعد (سال 388 ه/ 998 م)؛ نكبي، ص 125 (حدود سال 370 ه/ 980 م)؛ ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 56 (سال 390 ه/ 1000 م)- آنان در زمان ساسانيان نيز بدان شهرت داشتند:Christensen 1 204 mit Anm .6 ؛ و نيز: Prokop, Bell. Pers. IV 14, S. 558- Dieterich, Byz. Quellen I 39, Agathias III 17, S. 177- ebd. 40;
(آنان فقط پياده با شمشير و نيزه يا با فلاخن مي‌جنگيدند)؛ رجوع كنيد همچنين به: Franz Weibbach in der Real- Encyclop. f. d. Klass. Altertum IV/ 2, 2432 f.
(21). ابن اثير: الكامل/ چاپ تورنبرگ، ج 5، ص 462 و بعد. مقايسه كنيد با: Kremer, C. G. I 233; Uz. 482; Fries 19.
(22). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 226 (سال 360 ه/ 971 م)؛ ص 228 و بعد (سال 388 ه/ 998 م)؛ بيهقي: تاريخ، ص 437 (سال 424 ه/ 1033 م)؛ ابن اثير: الكامل، ج 7، ص 63 (سال 255 ه/ 869 م)؛ ج 8، ص 146 (سال 333 ه/ 945 م)؛ مسكويه: تجارب الامم، ج 2، ص 62 (سال 332 ه/ 944 م).
(23). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 226 (سال 360 ه/ 971 م).
(24). ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 56 (سال 396 ه/ 7- 1006 م).-.U Z 482
(25). تاريخ سيستان، ص 91 (سال 41 ه/ 2- 661 م)؛ ابن بلخي: فارس‌نامه، ص 118 (حدود سال 431 ه/ 1040 م).
(26). ابن اثير: الكامل، ج 7، ص 63 (سال 255 ه/ 869 م).
(27). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 251- و رجوع كنيد به:
-
ص: 368
خدمات نظامي به‌نحو ويژه‌اي شهرت داشتند. «28»
قرن سوم هجري قمري/ نهم ميلادي و بيشتر قرن چهارم هجري قمري/ دهم ميلادي- در بين النهرين و نيز در مصر- شاهد افزايش تعداد تركان در خدمات نظامي، «29» و به‌زودي نيز در مناصب رهبري است، درحالي‌كه اعراب در ايران بيش‌ازپيش به عقب رانده مي‌شدند. از همين طريق است كه زمينه براي تأسيس سلسله‌هاي ترك، غزنويان و سلجوقيان و بعدها نيز براي سلسله‌هاي ديگر، كاملا فراهم مي‌شود. غزنويان از جانبي با هنديان (اغلب «كافر») مي‌جنگيدند و از طرف ديگر در ايران «30» نيز گهگاه با مردم جهات [جات] (زطّ) «31» (كه توسط قيامشان در جنوب بين النهرين در پايان قرن سوم ه/ نهم م معروف شده بودند)، در نبرد بودند- گاردهاي محافظي كه «32» غزنويان و سلجوقيان، «33» و نيز سامانيان «34» و
______________________________
-
Hans Heinrich Schaeder: Turkische Namen der Iranier, ' ' in der Festschrift fur Friedrich Giese,) Berlin 1941 (, S. 1- 34.
(28). خراسان (نواحي مختلف): حدود العالم، ص 107- 103، 110- ديلميان: مقدسي: احسن التقاسيم، ص 353؛ حدود العالم، ص 133.- كردان، به‌ويژه هكاريه ( «هكيري»): ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 133 (سال 432 ه/ 42- 1041 م).- كردان قبلا در زمان ساسانيان هسته نيروي نظامي بودند: ابن بلخي: فارس‌نامه،XIX .
ص 168.
(29). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 226 (سال 360 ه/ 971 م)، ص 228 و بعد (سال 388 ه/ 998 م)؛ ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 56 (سال 390 ه/ 1000 م)، بيهقي: تاريخ، ص 437 (سال 424 ه/ 1033 م).-Grunebaum 208 .- توضيحات جداگانه درباره هريك از قبايل راKoprulu ,Kay 444 -449 خلاصه كرده است.
(30). تاريخ سيستان، ص 355 (سال 392 ه/ 1002 م)؛ بيهقي: تاريخ، ص 437 (سال 424 ه/ 1033 م)؛ ص 610 (سال 430 ه/ 1039 م)؛ ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 66. (سال 396 ه/ 7- 1006 م)، ص 158 (سال 428 ه/ 38- 1037 م).
(31). ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 56 (سال 390 ه/ 1000 م).
(32). حرسه، رجوع كنيد به: طبري: تاريخ 2، ص 1859 (سال 126 ه/ 744 م در خراسان)،Fries 22 f .
(33). سياست‌نامه، ص 85 (فصل 19)؛ راوندي: راحة الصدور، ص 365.
(34).K .al -Qand /Barthold ,Turk .russ .I 50 ;
آموزش غلامان ترك در دربار سامانيان را سياست‌نامه، ص 95 شرح مي‌دهد. رجوع كنيد به:Krymskyj I 75 ;Barthold ,Turk .227 f .
ص: 369
زياريان «35» داشتند، بنابر تركيب اجتماعي خود، از وابستگان خاندانهاي دهكانان (آزادگان)، «رهبران» (سرهنگان يا رؤساي قوغه) و «مملوكان» (غلامان) (مانند سيستان در سال 311 ه/ 923 م)، «36» تشكيل مي‌شد، امّا از نظر قومي و ملّي، افراد اين گاردها اغلب مورد اعتماد قرار گرفته بودند و در هنگام لزوم به‌خوبي دشمن را غافلگير مي‌كردند. «37» ولي همين افراد در نتيجه بي‌بندوباري و لجام‌گسيختگي به‌تدريج باعث آن شدند كه همواره تا دوردستها نيز سرباز مورد نفرت مردم، و نام او موجب رعب و وحشت شود، به‌طوري‌كه شخصي مانند غزّالي (505- 450 ه/ 1111- 1058 م) به كسي كه سرباز بود و يا لباس نظامي بر تن داشت، به‌عنوان «بدكار» مي‌نگريست. «38»
لشكريان- مثلا سپاهيان سلجوقي، تا وقتي‌كه تقسيمات تيره‌اي و قبيله‌اي هنوز برقرار بود- به‌وسيله نوعي ارتباط و وفاداري شخصي، به ايران (رؤساي) خود وابسته بودند. امّا همه‌جا همينكه حكومت به وحدت و انسجام كامل مي‌رسيد، مي‌بايست كه ارتباط شخصي با رهبران جنگي نيز ملايمتر شود. به‌هرحال ضروري بود كه اطاعت قوا به‌وسيله اعمال مجازات افسران جزء (عريف، جمع عرفاء) و پرداخت به‌موقع دستمزد «39» (توسط عارض) «40» تضمين شود (عدم پرداخت
______________________________
(35). مسعودي: مروج الذهب، ج 9، ص 28 و بعد؛ ابن اثير: الكامل، ج 8، ص 104 (تركان و ديلميان)؛ صولي:
اخبار الراضي، ص 62 (شبيه به آن؛ سال 323 ه/ 935 م در مرگ مردآويج).
(36). تاريخ سيستان، ص 312.
(37). سياست‌نامه، ص 92 و بعد (فصل 24 و 25)؛ صولي: اخبار الراضي/ چاپ كانارد، ج 2، ص 20، پاورقي 5.- توصيف روشني از مشاركت ديلميان در بغداد در شب حمله آل بويه (20 سپتامبر 941 م- 25 ذيحجه 329 ه) را صولي: اخبار الراضي، ج 2، ص 209 به‌دست داده است.-Jakubovskij ,Mach .78 f .
(38). غزالي: كتاب چهاردهم از احياء العلوم/ چاپ باور: H. Bauer, Erlaubtes und Verbotenes Gut,) Halle 1922 (, S. 100 f.
(39). سال 85 ه/ 704 م در سيستان در سپاه خليفه ماهانه 100 درهم: طبري: تاريخ 2، ص 1135، سال 129 ه/ 747 م لشكريان عباسي در خراسان 3، بعدها 4 درهم روزانه: همان كتاب، ص 1969-Fries 10 ,17 f .
(40). رجوع كنيد به مبحث «رؤساي ادارات» در كتاب حاضر.
ص: 370
به‌موقع پول مستقيما تهديدي براي اعتماد سربازان بود). «41» پرداخت پول در نزد صفاريان، سامانيان و غزنويان (همچنين بعدها مثلا در نزد عثمانيان) «42» با مراسم جشن ويژه‌اي همراه بود، كه در سال چهار بار تكرار مي‌شد. «43» علاوه‌برآن سپاه،- حتي قبل از آغاز حمله «44» انتظار «پاداش» به‌صورت مسكوكات- و پس از كسب پيروزي، «45» توقع اعتنايي «شايسته»، به‌ويژه اعطاء «هدايا» و دادن سهمي از غنايم را داشت. «46» يك چنين امري اغلب زمينه را از همان آغاز براي غارت بيش از حد سرزمينهاي فتح‌شده فراهم كرد، در اين‌مورد ممنوعيتي هم (كه واقعا مراعات شود) به‌ندرت پيش مي‌آمد. «47» باوجوداين با همين روشها، اغلب لايقترين سپاهيان نيز تربيت مي‌شدند و به‌طور كلي در تعليمات بسيار سختگيري مي‌شد، به طوري كه سربازان مي‌بايست مثلا از فرامين يعقوب ليث موبه‌مو اطاعت كنند. «48» در چنين شرايطي طبيعتا زمينه اصلي براي دوام اعتماد سربازان وجود داشت چرا
______________________________
(41). مسكويه: تجارب الامم، ج 1، ص 298 و بعد (سال 322 ه/ 934 م نزد علي بن بويه)؛ سياست‌نامه، ص 92-Jakubovskij ,Mach .54 ;Lokk .94 .
(42).
Spuler; Die europ. Dipl. in Konstantinopol, in den Jb. f. Kult. u. Gesch. der Slaven N. R. XI) 1935 (, II 188.
(43). سياست‌نامه، ص 91 و بعد (فصل 23).- براي صفاريان رجوع كنيد به خلاصه: Krymskyj I 61 f.; Barthold, Turk, 221.
(درباره مناسبات ساسانيان رجوع كنيد به: دينوري: اخبار الطوّال، ص 74 و بعد و نيز طبري: تاريخ 1، ص 965- 963).
(44). طبري: تاريخ 2، ص 1569 (سال 116 ه/ 734 م در مرو هر نفر يك دينار).
(45). طبري: تاريخ 3، ص 796 (سال 195 ه/ 811 م خليفه امين).
(46). طبري: تاريخ 1، ص 2451 (سال 15 ه/ 636 م مقابل تيسفون)؛ نرشخي: تاريخ بخارا، ص 41 (حدود سال 62 ه/ 682 م هر سواركار 2400 درهم مقابل بخارا)؛ طبري: تاريخ 2، ص 1144 (سال 85 ه/ 704 م مقابل بادغيس هر نفر 800 درهم).
(47). حسيني: اخبار الدولة السلجوقيه/ چاپ براون، ص 43 (حدود سال 457 ه/ 1065 م الپ‌ارسلان در اسپهان).
- اسماعيل ساماني خساراتي را كه توسط شتر وي به‌وجود آمده بود، جبران كرد: عوفي: جوامع الحكايات، ص 156، شماره 442.
(48). رديفي از مثالهاي متعدد براي آن و توضيحاتي درباره نوع رده‌بندي داوطلبان در سپاه، (آنان مي‌بايستي هرچه را كه داشتند، بفروشند و بدينسان كاملا وابسته مي‌شدند)، در كتاب مسعودي: مروج الذهب، ج 8، ص 50- 46 ذكر شده است.
ص: 371
كه تغيير قدرت مخدوم عملا در اينجا پيش نمي‌آمد. «49»
كوشش مي‌شد تا برخوردهاي قبيله‌اي در ميان سپاه را با ايجاد گروههاي جديدي (كه در آنها به اصل و نسب توجهي نمي‌شد) و همچنين تأسيس جايگاههاي مشترك براي آنان تعادل بخشيد «50» (همان‌طور كه بعدها مثلا صفويان انجام دادند).
نام سربازان توسط مبلّغ عباسيان، ابو مسلم در طومار (دفتر) نظاميان ثبت مي‌شد. «51» اين ترتيب و نظم از جانب- مثلا يعقوب صفاري، «52» سامانيان، «53» و نيز خلفاء (براي ديلميان در سال 390 ه/ 1000 م) «54» حفظ شد. از آنجايي‌كه ديلميان به‌عنوان هسته اصلي سپاه، مورد توجه ويژه بودند، آل بويه در سال 388 ه/ 998 م براساس طومارهاي موجود همه كساني را كه داراي «اصل و نسب اصيل» (صحيح النسب) نبودند، اخراج كردند (1000 نفر). اخراج‌شدگان در عكس العمل خود به‌صورت يك دسته راهزن به‌هم پيوستند. «55»
سپاه منظم، متشكل از واحدهاي پياده و نيز دسته‌هاي سواره بود؛ «56» مانند
______________________________
(49). مسكويه: تجارب الامم، ج 5، ص 435؛ آل بويه پيوند خود را از مخدوم خود بريدند چرا كه وي مريض بود (و در خدمت او آنان اميدي به كسب پيروزي و تحصيل غنايم نداشتند).
(50). طبري: تاريخ 2، ص 1490 (سال 107 ه/ 26- 725 م در بلخ).
(51). طبري: تاريخ 2، ص 1957، 1969 (سال 129 ه/ 747 م)؛ ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 138؛، نكبي ص 150 (سال 379 ه/ 90- 989 م).-Fries 9 .- درباره وضعيت چنين طومارهايي (براساس قدامه) و به‌طور كلي درباره سازمان «ديوان الجيش» در بغداد يا سامره (و نه در ايران) رجوع كنيد به: Wilhelm Hoenerbach: Zur Heeresverwal tung der Abbasiden'', im Islam XXIX) 1949- 50 (, S. 257- 290.
(52). مسعودي: مروج الذهب، ج 8، ص 48.
(53). مفاتيح العلوم، ص 56 و بعد.
(54). هلال صابي: كتاب الوزراء، ص 392.
(55). ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 49.
(56). در سال 229 ه/ 844 م در بست (تاريخ سيستان، ص 191 و ديگر صفحات)؛ سال 272 ه/ 885 م «ادگوتگن» در ري (ابن اثير: الكامل، ج 7، ص 139). به‌ويژه تعداد زيادي از سلجوقيان در ارمنستان در قرن پنجم هجري قمري/ يازدهم ميلادي،.)Matth .41(
ص: 372
اعراب سواركاران (به‌ويژه شترسواران) را از موطن خويش به همراه مي‌اوردند. «57» سپاهيان عرب در ايران، استفاده از فيل را در ميدان جنگ (رجوع كنيد به مطالب ذيل) نزد ايرانيان «58» و به‌خصوص نزد تركان ديدند همچنين ديدند كه نزد اين دو قوم ارابه‌هاي جنگي نقشي ندارد.
اينكه زنان را در لشكركشي به همراه مي‌بردند، گهگاه اتفاق مي‌افتاد. «59» نظم و ترتيب جديد در ايجاد سپاه، با تشكيل دولت تركان پيش آمد. آنچه كه غزنويان ابداع كردند، توسط سلجوقيان تكميل شد. «60» در اينجا حاكم نوعي گارد محافظ حقوق‌بگير (غلامان سراي) متشكّل از خراساني‌ها و ديلمي‌ها تحت فرماندهي ويژه با تسليحات تشريفاتي و تجملي داشت. «61» نگهبانان قصر (درگاه عالي) (در زمان نظام الملك 500 نفر) برطبق نمونه محمود غزنوي از خويشاوندان سران قبيله و ديگر بزرگان، كه به‌عنوان گروگان در قصر زندگي مي‌كردند، تشكيل شده بود. «62»- علاوه‌برآن «ملتزمين» ويژه‌اي از اسب‌سواران وجود داشت كه در سرتاسر «نواحي نظامي» حكومت تقسيم، و در پادگانها مستقر مي‌شدند. «63» فرمانده آنان سپاه‌سالار (به عربي: صاحب الجيش) نام داشت. «64»
______________________________
(57). سال 109 ه/ 28- 727 م در خراسان (رابطه)، در اين‌باره رجوع كنيد به: Wb. S. CCLVII: Cohors equestris Praetoria (;
(طبري، تاريخ 2، ص 1504)؛ سال 119 ه/ 737 م حوالي مرو: ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 67.
(58). درباره تقسيم‌بندي پادگان در زمان ساسانيان (و نيز پرچم، تعيين خسارت، مقررات جنگ «از اوستا» و غيره) رجوع كنيد به:.Christensen 1 205 f
(59). سال 60 ه/ 81- 680 م از خراسان به ماوراء النهر؛ طبري: تاريخ 2، ص 393؛ سال 373 ه/ 983 م اميري از آذربايجان:Matth .32 - پاپك (به‌طوري كه نقل شده است، مجموعا 7600) زن و كودك را در لشكركشيهايش به غنيمت برد: طبري: تاريخ 3، ص 1233.
(60).
Nazim, Muhammad: The Life and times of Sultan Mahmud of Ghazna,) Cambridge 1931 (. 141 f.;
محمّد ناظم‌UZ .59 .
(61). سياست‌نامه، ص 85، فصل 19؛ راوندي: راحة الصدور، ص 365.
(62). سياست‌نامه، ص 23، فصل 25.
(63). جزئيات: راوندي: راحة الصدور، ص 131.
(64). بيهقي: تاريخ، ص 218، 230 و غيره؛ بنداري: زبدة النصره، ص 56؛ حسيني: اخبار الدولة السلجوقيه، ص
-
ص: 373
بدانها «بكچي» نيروي (نگهبان) (شايد نگهبانان قلعه؟) و مجاهدان و جنگجويان داوطلب مرزي (متطوّعيه، «65» بعدها غازي) «66» نيز اضافه مي‌شد.

اسلحه‌

تسليحات سپاهيان در نخستين قرون اسلامي، در چهارچوب متداول آن حفظ شد. سلاح اصلي، شمشير و نيزه بود كه راجع به آنها به‌علت معمولي‌بودنشان فقط به‌ندرت «67» صحبت شده است، علاوه‌برآن تير (اغلب از چوب: نشّاب) «68» و كمان هم معمول بود. «69» كمانهاي «سخت» كه به‌وسيله تركان «70» به‌كار گرفته مي‌شد، در
______________________________
- 11؛ راوندي: راحة الصدور، ص 396 و بعد؛ 510.- عناوين ديگر راUZ .60 تعيين كرده است.
(65). ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 2 (سال 98 ه/ 17- 716 م.-Levy .Soc ,II 278 f ;Barthold ,Turk .215 .- درباره آرزوي شهادت اين دسته‌ها رجوع كنيد به: طبري: تاريخ 2، ص 1037 (سال 79 ه/ 99- 698 م در شرق ايران).- شهيد، فقط به مفهوم كشته‌شده در جنگهاي اعتقادي نبود، بلكه مثلا احمد بن اسماعيل ساماني مقتول 301 ه/ 914 م نيز شهيد محسوب مي‌شد ابن اثير؛ الكامل، ج 8، ص 25.
(66). در اين‌باره رجوع كنيد به: Franz Taeschner: Islamisches Ordensrittertum zur Zeit der Kreuzzuge'', In der Welt als Geschichte V) 1938 (, S. 382- 408.
(67). طبري: تاريخ 1، ص 2462 (سال 16 ه/ 637 م از هردو در جلولاء).
(68). ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 219 (سال 150 ه/ 767 م در خراسان).
(69). به‌طور كلي رجوع كنيد به: Friedrich Wilhelm Schwarzlose: Die Waffen der alten Araber, aus ihren Dichtern dargestellt,) Leipzig 1886 (; Fries 43 f, 46- 63- Hans Stocklein: Arms and armours''( in Persien ), im Survey III 2555-
؛ (كه فقط ادوار بعدي را مورد مطالعه قرار داده است)؛ درباره تير و كمان:2585 ; Arab archery. A book on the excellence of the bow and arrow and the description there of,
از نسخه‌اي خطي به زبان عربي در حدود سال 906 ه/ 1500 م [با اين مشخصات] ترجمه شده است: Amin Faris u. Robert Potter Elmer,) Princeton N. J. (1945,
(همچنين تاريخي): Kalervo Huuri: Zur Geschichte des mittelalter lichen Geschutzwesens aus Orientalischen Quellen,) Helsing- fors 1941 (,( Studia Orientalia, ed. Soc. or. Fennica IX/ 3 );
(در اينجا ص 42- 33 شامل نظري اجمالي است به منابعي كه در زمينه مسايل تاريخي ايران حايز اهميت است هر چند كه امروز بسياري از اين منابع از ميان رفته و ما آنها را تنها به‌وسيله عناوينشان مي‌شناسيم. Ahmad Ali Kohzad: Uniformes et armes des gardes des Sultans de Ghazna'', in Afghanistan VI) I/ III 1951 (, S.
(براساس تصاوير ص 279، حفريات معروف به‌48 -53 )A .l
(70) تركان به‌ويژه تيراندازان خوبي بودند: طبري: تاريخ 2، ص 170 (سال 55 ه/ 675 م)، همچنين مردم شرق ايران: طبري: تاريخ 2، ص 1228 (سال 91 ه/ 710 م)، تاريخ 3، ص 1221، 1224، 1228 (سال 222 ه/ 837 م).- از دوران پيش از اسلام: Dieterich, Byz. Quellen I 36 f)- Maurikios, Takt. (; I 37(- Prokop, Bellum Persicum I/ 1, S. 6 f. ). ص: 374
بارانهاي متداوم غيرقابل استفاده بود، «71» و اعراب كمان خود را بر نوع ايراني ترجيح مي‌دادند. «72» از تيرهاي زهرآگين فقط به‌طور استثنايي گزارش شده است؛ به كار بردن آن حتي در ميان خوارج براي افراد خودي، مجازات مرگ داشت (سال 76 ه/ 695 م در كرمان). «73» از كمان گروهه [- قوس البندق، نوعي فلاخن- مترجم] در ايران تقريبا ابتدا از حدود سال 493 ه/ 1100 م (امّا به‌عكس، در بين النهرين نزد زنگيان از حدود سال 266 ه/ 880 م) ذكري شده است. «74»
تسليحات اصلي در سراسر اين دوره‌ها تا بعد از عصر سلجوقيان حفظ شد. «75» البّته سربازان (به‌ويژه سربازان ديلمي) «76» سلاحهاي متداول ديگري مانند نيزه بلند و نيزه كوتاه «77» (به‌ندرت با قلاب: كلاليب) به‌كار مي‌بردند. «78» علاوه‌برآن،
______________________________
(71). ابن اثير: الكامل، ج 8، ص 109 (سال 326 ه/ 938 م حوالي اهواز).
(72).Goldziher ,Shu'ub .169 ,172
(كه مقايسه‌اي است بين هنر ابتدايي اسلحه‌سازي اعراب و هنر جنگي توسعه‌يافته ايرانيان)؛ Viktor, Baron Von Rosen: Zur arabischen Literatur- geschichte der alten Zeit, in den Melanges Asiatiques ... de St. Petersbourg VIII) 1880 (, S. 776.
(73). ابن اثير: الكامل، ج 4، ص 170.
(74)- 114 يا 118 (مشخصات كتابشناسي در پاورقي 69 در بالا)Huuri
(در اينجا اطلاعات گسترده‌اي درباره فلاخن در شرق وجود دارد، كه براي زمان مورد بررسي ما در ايران بي‌اهميت است).
(75).UZ .61
(76).Christensen 204 mit Anm .6 .
(77). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 114، 127 (قرن دوم ه/ هشتم م)؛ گرديزي: زين الاخبار، ص 91 (سال 419 ه/ 1028)؛ ص 100 (سال 425 ه/ 1034 م)؛ محمد بن ابراهيم: تاريخ آل سلجوق، ص 2: «ژوپين (و نيز ژوبين [به عربي: زوبين]، نوعي تير و يا نيزه كوتاه،)Steingass 637 از سلاحهاي ديلميان است»؛ رجوع كنيد به:
. نيزه كوتاه قلاب‌دار:Ahmad Ates in der EI ,turk ,III 569 احمد آتش
(78). طبري: تاريخ 3، ص 1703 (يعقوب ليث هنگام ورود به فارس در سال 255 ه/ 869 م نيزه‌اي به‌طول 10 بازو
-
ص: 375
آنها گرزهاي متداول «79» ويژه طبرستان و نيز تبرزين را مي‌شناختند. «80»
تهيّه سلاح در كارگاههاي گسترده صنعتي «81» صورت مي‌گرفت و توسط تجارت وسيع اسلحه پخش مي‌شد. «82» (در يك وضع حاد اضطراري در بردعه در قفقاز سلاحهاي دفن‌شده همراه وارگها ( «روسها») را مجددا از خاك بيرون آوردند و آنها را دوباره به‌كار گرفتند). «83»
براي محافظت جنگجويان سپر (اغلب از چرم) با تزئينات فلزي، «84» زره «85» كه فقط تا حدّي سينه را مي‌پوشاند، «86» و گهگاه نيز از سيم بافته شده بود، «87» و كلاه‌خود از آهن يا چرم. به‌كار مي‌گرفت. حفاظت سپاه در مقابل تغييرات جوي توسط چادر و تجهيزات ويژه زمستاني (آلت الشّتاء) «88» تضمين مي‌شد.
علاوه بر پياده‌نظام، سواره‌نظام به‌ويژه مورد توجه بود. به‌عنوان حيوان سواري علاوه بر اسب (در حملات سريع حتي اسبهاي پستي)، «89» همچنين شتر (به ويژه باختريابي آن) به‌كار مي‌رفت. «90» براي حمل بار، از الاغ، «91» قاطر و گاو نر
______________________________
- [؟ عشاري] در دست داشت.
(79). طبري: تاريخ 2، ص 697 (سال 66 ه/ 86- 685 م در خراسان بين اعراب).Wellhausen ,Arab .314 .
(80). نرشخي: تاريخ بخارا، ص 70 (سال 161 ه/ 778 م در بخارا)؛ طبري: تاريخ 1، ص 2462 (سال 16 ه 637 م حوالي جلولاء).
(81). رجوع كنيد به سطور آخر مبحث «صنعتگري» در كتاب حاضر.
(82). طبري: تاريخ 2، ص 1189 (سال 87 ه/ 706 م قتيبه در مرو).
(83). ابن اثير: الكامل، ج 8، ص 135.
(84). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 145 (حدود سال 199 ه/ 815 م در طبرستان).
(85). طبري: تاريخ 2، ص 1180 (سال 86 ه/ 705 م).
(86). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 145 (حدود سال 199 ه/ 815 م در طبرستان).
(87). به‌طور كلي در اين‌باره رجوع كنيد به‌Kremer ,C .G .II 284 f .
(88). ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 147 (سال 423 ه/ 1032 م در غزنه).
(89). طبري: تاريخ 2، ص 994 (سال 76 ه/ 96- 695 م از اسپهان)؛ ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 59 (سال 112 ه/ 31- 730 م در هجوم خزران به قفقاز).
(90). طبري: تاريخ 3، ص 1894 (يعقوب صفاري)؛ مسعودي: مروج الذهب، ج 8، ص 45، 55.-Fries 27 -29 ,40 -43
(91). مسعودي: مروج الذهب، ج 8، ص 55؛ طبري: تاريخ 3، ص 1894، (سال 261 ه/ 76- 875 م).
ص: 376
استفاده مي‌شد. «92» به‌كار گرفتن فيلهاي جنگي قبلا از زمان ساسانيان شناخته شده بود. «93» در آن دوران، از اين حيوان براي حفاظ بخش مركزي سپاه (به‌عنوان «دژ مياني») استفاده مي‌كردند. «94» باوجوداين به‌كار بردن فيل، پس از آنكه ارتباط با هند قطع شد، از بين رفت. خليفه عمر مي‌بايست آگاهانه ورود زياد آنها (از طريق مكران) را ممنوع كرده باشد، زيرا كه او همچنين دستور فروش فيلهاي به غنيمت گرفته‌شده را نيز داد، «95» هرچند كه اين روايت در واقع ممكن است افسانه تزويرآميزي باشد. با اين وصف واقعا فيل پس از ظهور اسلام، طي دو و نيم قرن در ايران ناشناخته ماند. ابتدا عضد الدوله از آل بويه (373- 338 ه/ 983- 949 م) اين حيوان را دوباره در جنگ به‌كار گرفت، «96» و غزنويان اهميّت آن را به‌وسيله فتح هندوستان مجددا دريافتند. اينان اولين كساني بودند كه دوباره فيل را به تعداد زياد در نبرد به‌كار گرفتند. «97» غوريان نيز نبرد با استفاده از فيل را «98» از آنان
______________________________
(92). تاريخ سيستان، ص 120 (حدود سال 89 ه/ 708 م در شرق ايران؛ در صورتي‌كه تصوير انچه در زمانهاي بعدي به‌وجود آمده است، نباشد.
(93). ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 159؛ طبري: تاريخ 1، ص 2266 (در قادسيه بين 30 تا 33 فيل، در آن ميان 2 فيل تعليم‌ديده، كه ديگران را هدايت مي‌كردند: همان كتاب، ص 2326)؛ ابن خلدون: العبر، ج 3، ص 69.
(94). نكبي، ص 128 و بعد- راجع به قرون پيش از اسلام، رجوع كنيد به: Dieterich, Byz. Quellen I 36 f.). Maurikios, Takt. (.
(95). طبري: تاريخ 1، ص 2708.
(96). مسكويه: تجارب الامم، ج 6، ص 464؛ نكبي، ص 128 و بعد. اين گزارش كه ژونبيل در شرق ايران 863 فيل به كار گرفته است (تاريخ سيستان، ص 205)، مي‌بايست با بي‌اعتمادي تلقي شود. برعكس به‌كارگيري فيلها توسط سپاه امير حسين (سال 361 ه/ 972 م در سيستان) پذيرفتني است: تاريخ سيستان، ص 336. به همان شكل نيز در سالهاي 372 ه/ 982 م و 385 ه/ 995 م در خراسان به‌كار رفته است: گرديزي:
زين الاخبار، ص 50 و 55.
(97). سال 380 ه/ 990 م از 200 ميربط (: واحد شمارش) فيل (نكبي 167) سال 428 ه/ 1037 م از 100 فيل گزارش شده است (حسيني: اخبار الدولة السلجوقيه، ص 7)؛ گرديزي: زين الاخبار، ص 68، 100 سال 510 ه/ 17- 1116 م امير غزنه 50 فيل (بنداري: زبدة النصره، ص 263؛ حسيني، 63 و بعد) داشته است.- همچنين 5 فيل داراي نقشي بودند: بيهقي: تاريخ، ص 110 (سال 411 ه/ 1020 م)، ص 466. 609.- ناظم. ص 139.
(98). جويني: تاريخ جهانگشا، ج 2، ص 55 و بعد (سال 601 ه/ 1205 م)؛ دولتشاه: تذكره، ص 75.
ص: 377
آموختند و به‌طور كلي از اين زمان در شرق ايران فيل از نو نقش مهمي يافت- و البّته اين اهميت به‌خصوص از آن علّت بود كه فرار فيل راهنما اغلب سرنوشت كل جنگ را تغيير مي‌داد. «99» هرگاه كه فرماندهان سپاه، اين حيوان پرارزش را به غنيمت مي‌گرفتند، بسيار خوشحال مي‌شدند، «100» حتي لشكركشيهاي اختصاصي نيز به‌منظور «تصاحب» فيلها انجام مي‌شد. «101»
در محاصره اماكن مستحكم اعراب از جمله در فتح بين النهرين از ابزار مخصوصي براي محاصره كه از روم شرقي گرفته بودند و نامش‌Magganikon ]- مترجم] (مأخوذ از سرياني) (منجنيق) بود، استفاده مي‌كردند. «102» علاوه‌برآن نمونه‌هاي ديگري مورد استفاده بود كه به «عرّادات» «103» و «دبّابات» (نوعي سقف حفاظتي قابل حمل) «104» و «مقاليع» «105» موسوم بودند. همچنين دستگاه
______________________________
(99). بنداري: زبدة النصره، ص 263.
(100). تاريخ سيستان، ص 346 (سال 385 ه/ 995 م در شرق ايران). ابن صاعد: طبقات الامم، ص 122 (سال 601 ه/ 1205 م قراختائيان و غوريان).
(101). ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 84 و بعد (سال 405 ه/ 15- 1014 م محمود غزنوي).
(102). طبري: تاريخ 1، ص 2427 (اعراب در بين النهرين، سال 15 ه/ 636 م)، ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 197 (سال 16 ه/ 637 م حوالي مداين)؛ بلاذري: فتوح البلدان، ص 389، 396 (سال 29 ه/ 650 م در استحر، سال 41 ه/ 661 م در كابل)؛ نرشخي: تاريخ بخارا، ص 36 (سال 53 ه/ 673 م حوالي بخارا)؛ ابن اثير:
الكامل، ج 4، ص 202 (سال 87 ه/ 706 م در پيكند)؛ تاريخ سيستان، ص 346 و بعد (سال 390 ه/ 1000 م نزد محمود غزنوي)؛ بيهقي: تاريخ، ص 113، 282 (سال 411 ه/ 1020 م همانجا)؛ جويني: تاريخ جهانگشا، ج 2، ص 25، 54 (سال 583 ه/ 1187 م و سال 598 ه/ 1202 م خوارزم شاه).- طبري: تاريخ 2، ص 1230 (سال 91 ه/ 710 م) و بيهقي: تاريخ، ص 495 (سنگ منجنيق)-135 -153 ) سنگ منجنيقهاي بزرگ از شرق»)127 -130 توضيحات درباره نحوه استفاده از آنها، همانجاHuuri )تقريبا هيچ‌چيز از ايلان)؛ وLevy ,Soc .II 313 -316 .
(103). طبري: تاريخ 3، ص 1213 (سال 222 ه/ 837 م)؛ محمد بن ابراهيم: تاريخ آل سلجوق، ص 52 (حدود سال 565 ه/ 1170 م در كرمان)؛ ص 190 (سال 600 ه/ 1204 م همانجا).-Huuri l 130 f . ) سنگ منجنيقهاي كوچك و سبك از ناحيه غرب»:Onagroz ]- مترجم]).
(104). طبري: تاريخ 1، ص 2427 (در نسخه خطي ديگري «ارّادات» است رجوع كنيد به: رشيد الدين/ چاپ كاترمر، ص 132، پاورقي 14).
(105). طبري: تاريخ 3، ص 1381 (سال 233 ه/ 49- 848 م).
ص: 378
پرتاب «آتش‌انداز يوناني» «106» در ايران شناخته شده بود «107» و به‌خصوص توسط «نفت‌اندازان» (نفّاطون) به‌كار مي‌رفت؛ «108» بدين‌ترتيب نفت استعمال گسترده‌اي يافته بود. «109» اين نوع سلاحها فقط مخصوص ايران بود و شعوبيه آن را از اعراب گرفتند، درحالي‌كه اعراب خود نيز آن را از ايرانيان قديم اخذ كرده بودند. «110» سلجوقيان نيز آن را به‌زودي به‌كار بردند.- «111» اينكه به شهر محاصره‌شده (كاشان)، عقرب پرتاب مي‌كردند، تا ساكنان را مجبور به تسليم كنند، «112» احتمالا افسانه‌اي بيش نيست و با فراواني اين گزنده موذي در اين محل ارتباط دارد (زيرا كه صحراي سوزان كوير نمك مجاور آن، داراي شرايط مناسبي براي توليد آن است).
از علايم لشكركشي، پرچم شناخته شده بود. «113» كه رنگ پرچم هر «گروه» با
______________________________
(106).
Joseph Toussaint Reinaud und Ildephonse Fave: Du feu gregeois, des feux de la guerre et des origines de la Poudre a canon, ' ' im Journal Asiatique, 4. R., Bd. 14) Juli- Dez. 1849 (, S. 257- 327; Reinaud und Fave: Nouvelles observstions sur le feu gregeois ..., ' ' ebd. Bd. 15( Jan.- Juni 1850 ); Franz M. Feldhaus: Die Technik der Antike und des Mittelalters, 1931, S. 231 ff.; C. Zenghelis: Le feu gregeois et les armes afeu des Byzantins'', im Byzantion VII Brussel, 1932 ), S. 265- 286.
(107). راوندي: راحة الصدور، ص 269، 346 (سال 584 ه/ 1188 م)؛ حسيني: اخبار الدولة السلجوقيه، ص 44؛ ابن اثير: الكامل، ج 6، 159 (سال 222 ه/ 837 م در جنگ عليه پاپك)، ج 8، ص 87 (سال 322 ه/ 934 م آل بويه در كرمان).- رجوع كنيد به: رشيد الدين/ چاپ كاترمر، ص 132، پاورقي 14 (ص 137- 132).
(108). طبري: تاريخ 3، ص 1211 (سال 222 ه/ 837 م)؛ مسكويه: تجارب الامم، ج 1 ص 282 (سال 322 ه/ 934 م ديلميان در فارس).
(109). مسكويه: تجارب الامم، ج 2، ص 153 (ديلميان)؛ نرشخي: تاريخ بخارا، ص 68. (حوالي بخارا، سال 159 ه/ 776 م)؛ طبري: تاريخ 3، ص 1693 و بعد (سال 253 ه/ 867 م).- حتي در دوران قبل از اسلام، ايرانيان به‌عنوان افراد ماهر در انجام محاصره نظامي شناخته شده بودند؛
Maurikios, Takt., ed. Scheffer, Buch XI, Kap. 2, S. 255 f.- Dieterich, BYZ. Quellen I 36 f.
(110). جاحظ: بيان، ج 3، ص 7-Rescher 33 )به‌عنوان ضميمه، جاحظ دلايلي ذكر مي‌كند كه به موجب آن دلايل، اين دعوي درست نيست).
(111). مثلا سال 446 ه/ 55- 1054 م در حوالي ملازگرد:Arist .B 297 .
(112). مقدسي: احسن التقاسيم، ص 390.
(113). ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 61 (اعراب در سغد در سال 112 ه/ 31- 730 م)؛ ج 6، ص 82 (سال 194 ه/
-
ص: 379
ديگران فرق داشت. رنگ پرچم (عباسيان سياه، علويان، امويان و خوارج سفيد) «114» بود. به‌عنوان علامت شروع جنگ، طبل، بوق، دهل و سنج، «115» به خصوص نزد تركان، «116» مورد استفاده بود.

شيوه‌هاي جنگي‌

از آنجايي‌كه بنابر عقايد اسلامي برخوردهاي جنگي فقط ممكن است با غير مسلمانان صورت بگيرد (آنچه كه به‌زودي به‌صورت نظريه‌اي درآمد)، مقررات حقوقي جنگ نيز فقط براي نبرد با پيروان ديگر اديان وضع شده بود. قبل از شروع حمله، امكان انتخاب يكي از سه پيشنهاد به آنها داده مي‌شد: قبول اسلام، اطاعت از رهبريت اسلام (به‌عنوان اهل ذمّه) «117» و يا جنگ. «118» خليفه عمر مي‌بايست نحوه اجراي هريك از اين روشها را به‌طور جداگانه روشن و مشخص كرده باشد. قبول اسلام براي هر فرد و هر گروه لازمه‌اش پرداخت ماليات (زكات) نيز بود. سهيم شدن در غنايم براي مردم يك منطقه فقط در صورتي قطعي بود كه ساكنان آن منطقه به‌طور فعال در جنگها شركت كنند. قبول ذمّه، منوط به پرداخت ماليات سرانه بود. گاه نيز اهل ذمه از اطاعت خودداري مي‌كردند، پس از موفقيت
______________________________
- 11- 810 م سپاه امين و مأمون در همدان)؛ طبري: تاريخ 3، ص 1175 (سال 220 ه/ 835 م).
(114). تاريخ سيستان، ص 197 (سال 240 ه/ 854 م در سيستان خوارج).- مقايسه كنيد با مبحث «تشريفات، رسوم حكام و نشانهاي سلاطين» در كتاب حاضر.
(115). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 129 (طبرستان در حدود 165 ه/ 782 م)؛ طبري: تاريخ 3 ص 1175 (سال 220 ه/ 835 م در سپاه افشين عليه پاپك)؛ گرديزي: زين الاخبار، ص 55 (خراسان 384 ه/ 994 م)، ص 82 (سواحل جيحون در سال 415 ه/ 25- 1024 م)؛ ابن اثير الكامل، ج 9، ص 201 (سال 444 ه/ 53- 1052 م).
(116). رجوع كنيد به مبحث «تشريفات، رسوم ...» در كتاب حاضر- درباره شيوه‌هاي جنگ در زمان امويان رجوع كنيد به:Fries 63 -92 .
(117). ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 149 و بعد- مقايسه كنيد با: Majid Khadduri: The law of war and peace in Islam. A study in Muslim international law,) London 1948 (.
(118). طبري: تاريخ 1، ص 2714؛ ابن اثير: الكامل، ج 3، ص 19.
ص: 380
مجدد مسلمين در جنگ، ديگر آنها به‌عنوان اهل ذمّه شناخته نمي‌شدند. «119» در اينجا بايد دانست كه همه اين دستورات و عبارات آن‌چنان براساس نظريات بعدي حقوقي نوشته شده است، كه انسان در اين ضوابط، برداشتهاي اعصار بعدي را احساس مي‌كند. بااين‌وجود درباره اينكه عمر مقرراتي دقيق در جهت پيشرفت وضع كرده است، شكي نمي‌توان داشت. اما كاربرد اين مقررات براساس اوضاع و احوال مختلف چنان تغيير مي‌يافت كه گاه به خراب كردن اصول اوليه منجر مي‌شد. چنان‌كه زرتشتيان در واقع حتي آزاد نبودند كه وضعيت اهل ذمه را براي خود انتخاب كنند. «120»
اگر سپاه، در بازگشت از يك راهپيمايي پياده نسبتا طولاني و اغلب آرام، ناگهان در مقابل دشمن قرار مي‌گرفت و نبرد، غيرقابل اجتناب بود، در اين صورت جاسوسان «121» و پستهاي اطلاعاتي «122» براي روشن شدن موقعيت به جستجو مي‌پرداختند. اين امر روشي متداول از جانب همه سپاهيان، به‌ويژه اعراب بدوي بود. بنابراين، اينكه شعوبيه ايراني مدعي شدند كه اعراب شيوه جاسوسي را از ايرانيان اخذ كرده‌اند، يكي از مبالغه‌هاي آنان است. «123»
نبرد «124» اغلب با يك يا چندبار حمله تن‌به‌تن «125» شروع مي‌شد، رسمي كه بين
______________________________
(119). مقايسه كنيد در اين مورد با اوايل فصل «تشكيلات اداري ايران» در كتاب حاضر.
(120). براي اطلاع از جزييات در اين‌باره در محدوده عصر امويان رجوع كنيد به:Fries 66 -68 .
(121). طبري: تاريخ 2، ص 707، 1179، 1966 (عين؟) به مقايسه كنيد همچنين با:؛Gloss .CCCLXXXIV f .( Michael .416 f .
(122). به فارسي كوه‌بانيه- نگهبان كوه؟: ابن اثير: الكامل، ج 6، ص 156 (سال 222 ه/ 837 م) (رجوع كنيد به: .) Clement Huart in der EI, I 568
(123). جاحظ، بيان، ج 3، ص 7-Rescher 33 .
(124). اينكه اوصاف ميادين نبرد اغلب كاملا ساختگي است، به حق‌Grunebaum در صفحات 225، 227 مورد تاكيد قلأار داده است.- برخي كليات درباره جريان نبرد بين سالهاي 12 ه/ 633 م و 30 ه/ 651 م را قوزانلو، ج 1، ص 247 و بعد ذكر كرده‌اند؛Levy ,Soc .II 297 -304 ذكر كرده‌اند.
(125). يكي از خصايص نبرد تن‌به‌تن به‌منظور تعيين سرنوشت جنگي بود كه سالها ادامه يافته و به سود قطعي هيچيك از دو طرف خاتمه نيافته بود (در سال 64 ه/ 85- 684 م بين قبايل عرب در خراسان): طبري: تاريخ 2، ص 596.
ص: 381
ايرانيان «126» و اعراب «127» و تركان «128» مشتركا وجود داشت. گهگاه (مثلا در سال 12 ه/ 633 م در زمان هرمز (د) گان (هرمزان) اتفاق مي‌افتاد كه سپاهي پس از شكست قهرمان خود در جنگ تن‌به‌تن بدون هيچ اقدام ديگري، تسليم شود و عقب بنشيند. «129» اما در واقع اين‌گونه موارد استثنايي بود. در اغلب اوقات، نبرد فردي به جنگي همگاني منجر مي‌شد و اين جنگ همگاني گاه بلافاصله پس از خطابه فرمانده آغاز مي‌گرديد. «130» ميدان نبرد گهگاه با توافق قبلي دوطرف تعيين مي‌شد.
مثلا در سال 13 ه/ 634 م و 17 ه/ 638 م توافقي در اين‌باره به عمل آمد كه هردو طرف (اعراب و ايرانيان) بايستي ابتدا از فرات بگذرند، «131» جرياني كه در عمليات جنگي قرون گذشته نيز گاه ديده شده است. براي عبور از رودخانه‌ها، از انواع مختلف شناورها استفاده مي‌شد. «132»
آرايش نيروها در نزد ايرانيان از مدتها پيش در سه رديف (صفّ) (در طبرستان در سال 165 ه/ 782 م در دو صف)، «133» انجام مي‌گرفت، كه در عصر
______________________________
(126). طبري: تاريخ 1، ص 2422 و بعد (سال 15 ه/ 636 م در بين النهرين) و ص 2638 و بعد- ابن اثير:
الكامل، ج 3، ص 7 (حدود سال 20 ه/ 641 م حوالي اسپهان)؛ ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 148 (سال 12 ه/ 633 م هرمز (د) گان)؛ طبري: تاريخ 2، ص 1493- ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 51 (سال 108 ه/ 27- 726 م در سرزمين غور)؛ طبري: تاريخ 2، ص 1041 (سال 80 ه/ 699 م حوالي بخارا)؛ 2، ص 1320 و بعد (طبرستان)؛ بلاذري: فتوح البلدان، ص 128، (حدود 165 ه/ 782 م).- مجموعه‌اي از حكام (نيز ايراني) كه شخصا در نبرد بودند را مروروذي:
Shafi: Ghaznavids Anekdoten aus al- Marvarrudi 215 f.
به‌دست مي‌دهد.
(127). طبري: تاريخ 2، ص 1972 (سال 129 ه/ 747 م در خراسان).
(128). طبري: تاريخ 1، ص 2687- ابن اثير: الكامل، ج 3، ص 14 (سال 22 ه/ 643 م)؛ ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 11 (سال 98 ه/ 17- 716 تركان در مرزهاي گورگان).
(129). ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 148.
(130). طبري: تاريخ 2، ص 1179 (قتيبه در خراسان سال 86 ه/ 705 م).
(131). ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 168 و بعد.- همچنين سال 16 ه/ 637 م در تكريت: همان كتاب، ص 202 و سال 17 ه/ 638 م در اهواز: طبري: تاريخ 1، ص 2541 و بعد.
(132). مسكويه: تجارب الامم، ج 1، ص 302 (ديلميان در اهواز سال 322 ه/ 934 م).
(133). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 128.
ص: 382
ساسانيان، اين صفوف با فيلها تقويت مي‌شد. «134» فيلها با خود برجهاي كوچكي حمل مي‌كردند، كه درون آنها سربازان قرار داشتند (همان‌گونه كه در هندوستان تا مدتهاي مديدي متداول بود). اعراب در قادسيه تا آنجا كه ممكن بود به شكم و خرطوم اين حيوان حمله مي‌كردند، «135» تا با فرار آنها، سپاه دشمن را به بي‌نظمي بكشانند. با همين قصد به سوراخ دماغ اسبان نيز نيزه فرو مي‌كردند. «136»
سپاه به سه جناح راست و چپ و نيز وسط (قلب) تقسيم مي‌شد. علاوه‌برآن غالبا پيشقراول و ذخيره (حشر) «137» هم وجود داشت؛ آرايشي كه نوعا مخصوص ايرانيان بود «138» و در قابوس‌نامه (سال 473 ه/ 1080 م) نيز ضمن توصيه‌هاي نظري، محفوظ مانده است. در همين كتاب از فرمانده سپاه خواسته شده است كه اصل اعمال قدرت را باتوجه و مهرباني به افراد سپاه توأم كند. «139» در عصر امويان متأخر، در سوريه برخوردهايي بين دسته‌هاي مختلف سپاه پيش‌آمد «140» كه بعدها اين امر در سپاههاي مختلف به‌صورت برخوردهاي جداگانه (كردوس [ه]، يا كردوس، جمع كراديس) [مشتق از كهرس[cohors زياد روي مي‌داد و اغلب در همان ميدان نبرد به رويارويي شديد منجر مي‌شد، «141» از اينرو به اين فكر افتادند كه با حفظ تماس با دسته‌هاي مختلف، هسته سپاه به دور فرماندهي واحد جمع گردد و اين
______________________________
(134). ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 170-Kremer ,C .G .I 218 .
(135). ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 168 (سال 13 ه/ 634 م).
(136). طبري: تاريخ 2، ص 495 (قبايل عرب حوالي هرات در سال 63 ه/ 84- 683 م).
(137). گرديزي: زين الاخبار، ص 101 و جاهاي ديگر؛ حسيني: اخبار الدولة السلجوقيه، ص 41، 44؛ راوندي:
راحة الصدور، ص 267.- مقايسه كنيد باUZ .51 -58 ;Fries 14 f ..- ساسانيان در نيروهاي ذخيره يك رديف فيل داشتند: قابوس‌نامه، ص 788 و بعد.
(138). جاحظ، بيان، ج 3، ص 7-Rescher 33 ، عقد الفريد؛ ص 148 (وسط) تأييد مي‌كند كه در دوران اسلامي هم دستورالعمل‌هاي ايراني در زمينه تاكتيك نظامي و غير آن مورد توجه بود.
(139). قابوس‌نامه/ چاپ ديتز، ص 787 و بعد.
(140).
Wellhausen, Arab. 232 f.; Herzberg, Sam i. VI 141, Anm. 1.
(141). ابن اثير: الكامل، ج 6، ص 157 (سال 222 ه/ 837 م در جنگ عليه پاپك)؛ ج 8، ص 119 (سال 328 ه/ 41- 940 م در گرگان)؛ گرديزي: زين الاخبار، ص 107 (سال 431 ه/ 1040 م در دندان (ا) قان، نگاه كنيد به ص 222 جلد اول كتاب حاضر.-Fries 42 -. )براي منشاء لغت رجوع كنيد به:.)Frankel ,Fremdw .239
ص: 383
فرمانده با نيروي زير فرمان خود فقط در مواقع خطر از هر جانب كه باشد، با نيرو و شجاعت كامل به صحنه وارد شود. «142» اينكه اين فرمانده، براي گمراه كردن دشمن يونيفورم متخاصمان مي‌پوشيده، «143» ابتدا از زمان ديرتري (سال 607 ه/ 1210 م از جانب محمّد دوّم خوارزم شاه) گزارش شده است. «144»
نتيجه جنگ هميشه فقط به عوامل نظامي خالص، بستگي نداشت. چنانكه مسلمين درست در همان سالهاي اوليه، با غلبه بر نيروهاي كمكي عربي- مسيحي متعلق به ايرانيان در واقع، جهت و پايان جنگ را كاملا مشخص كردند. تأثيرات جوي نيز در پيروزي يا شكست جنگي نقش داشته است: پيش مي‌آمد كه سپاهي بر اثر ريزش برف كاملا از هم متلاشي شود. «145» به‌علت اين احتمال در ايران (مانند مناطق ديگر) به‌خصوص حملات كاملا فوق العاده معروف به حملات تابستاني، مثلا از خراسان به ماوراء النهر انجام مي‌شد. «146» اين‌گونه حملات با همان كلمه عربي (غزو) و «غازيه» مشهور شده بود (به‌ويژه در آسياي صغير در جنگ بر ضد روم شرقي). گهگاه فرمانده سپاه دستور پاره كردن چادرها را مي‌داد تا سپاه را در صورت شكست در وضعيت اضطراري قرار دهد. «147» ساسانيان حتي لشكريان را به منظور جلوگيري از شكست به يكديگر زنجير مي‌كردند. «148»
نوعي حيله مطلوب جنگي (كه به شيوه‌هاي جنگي تركان آسياي مركزي باز مي‌گردد) آن بود كه سپاه، خود را به ظاهر در حال فرار وانمود كند تا بدين‌وسيله فاتح ظاهري را به تعقيب عجولانه و بدون احتياط كافي «149» وادارد و سرانجام، او را
______________________________
(142). قابوس‌نامه،/ چاپ ديتز، ص 788 و بعد.
(143). در انجيل،)Kon .XXII 30 ,II Chron XVIII 29( )اخب شاه اسرائيل در نبرد عليه گيليد، سال 854 ق. م).
(144). جويني: تاريخ جهانگشا، ج 2، ص 84.
(145). سال 332 ه/ 944 م نزديك سلماس در آذربايجان: ابن اثير: الكامل، ج 8، ص 135.
(146). ابن اثير: الكامل، ج 4، ص 39 (به‌عنوان عبادتي متداول تا سال 61 ه/ 681 م).
(147). به همين شكل با ايرانيان در سال 85 ه/ 704 م رفتار كردند: طبري: تاريخ 2، ص 1147.
(148). ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 148 (سال 12 ه/ 633 م).
(149). قابوس‌نامه درباره آن نيز هشدار مي‌دهد/ چاپ ديتز، ص 791 و بعد.
ص: 384
به كمينگاه بكشاند. اين عمل با رغبت بسيار، در سرزمينهاي كوهستاني ايران شرقي اعمال مي‌شد، مثلا در نبردهايي با ژونبيل، «150» نيروهاي به‌ظاهر فراري در معابر تنگ پر از تيرهاي چوبي با تلي از تخته‌سنگهاي فروغلطيده از فراز كوه و خرد شده، كمين كردند. «151» كوشش براي اينكه خود را با استفاده از طناب و سيم از چنين موقعيت ناخوشايند برهانند و با اين شيوه به دشمن نزديك شوند، «152» فقط به ندرت به موفقيّت مي‌انجاميد.
سپاه فاتح «153» در وهله اول توجه خود را به غنايم معطوف مي‌داشت، كه به طور كلي دستيابي به آن يكي از اهداف اصلي عمليات جنگي آن زمان بود. «154» ذخاير و انبارهاي آذوقه به‌جاي‌مانده از دشمن كه براي نگاهداري، تغذيه و آماده‌سازي سپاه در سرزمين مورد تخاصم اهميت فوق العاده داشت، «155» و همچنين تجهيزات و سلاحهاي دشمن مغلوب و اموال شخصي سپاهيان آن، نيز جزو غنايم بود.- «156» ترجيح قائل شدن براي بعضي افراد در تقسيم غنايم، بدين خاطر بود كه مردان لايق در جنگ تمجيد شوند و پاداش واقعي خود را بگيرند: «157» اين امر در مشرق‌زمين، و نه در هيچ‌جاي ديگر، از اهميت بسيار ويژه‌اي برخوردار بود و در توصيه‌هاي قابوس‌نامه نيز به‌خصوص به آن تأكيد شده است. «158»
______________________________
(150). طبري: تاريخ 2، ص 1037 (سال 79 ه/ 99- 698 م).
(151). طبري: تاريخ 2، ص 1321 (سال 98 ه/ 17- 716 م در طبرستان)؛ بلاذري: فتوح البلدان، ص 335 (همان كتاب، حدود سال 54 ه/ 670 م).
(152). طبري: تاريخ 2، ص 1489- ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 51 (سال 107 ه/ 26- 725 م در سرزمين غور).
(153). پيروزي مانند همه‌جا طبيعتا به برتري قدرت سپاه بستگي داشت. اينكه در سال 321 ه/ 933 م عماد الدوله آل بويه با 900 نفر، پادگان 000، 10 نفري اسپهان را فتح كرد (كه به‌هرحال نيروي بيشتري بود). باعث شگفتي است: ابن اثير: الكامل، ج 8، ص 85.
(154). مقايسه كنيد با مثالهاي مربوط به ركن الدوله آل بويه در سال 355 ه/ 966 م: ابن اثير: الكامل، ج 8 ص 188.-.Fries 31
(155). قابوس‌نامه/ چاپ ديتز ص 793.
(156). ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 196 (سال 15 ه/ 636 م در بين النهرين).
(157). همان‌جا.
(158). قابوس‌نامه/ چاپ ديتز، ص 789 و بعد؛ در اين‌باره همچنين رجوع كنيد به:Jakubovskij ,Mach .83 -86 .
ص: 385
نبرد در ميدانهاي كارزار كه خارج از شهرها قرار داشت، گاه با محاصره شهرها نيز همراه بود. چگونگي سلاحهاي مورد استعمال قبلا بررسي شده است.
در اينجا فقط بايد افزود كه گهگاه كوشش مي‌شد تا خندق اطراف شهر را با چوبهاي تر (يعني غيرقابل سوختن) پر و بدين‌وسيله آن را قابل عبور كنند. هرچند كه اهالي شهر گاه مي‌توانستند با انداختن چوبهاي خشك و مشتعل ساختن آنها، خندق را از نو غيرقابل عبور كنند. «159» انباشتن دسته‌هاي هيزم و سوزاندنشان بدان كمك مي‌كرد كه ديوار شهر (به‌ويژه وقتي‌كه از خشت بود) در اثر حرارت متلاشي شود. «160» با همين هدف هم دسته‌هاي چوب در زير ديوار قرار مي‌گرفت و تيركهاي چوبي آتش زده مي‌شد، به‌طوري‌كه پس از متلاشي شدن و فرو ريختن، شكافي در ديوار به‌وجود مي‌آمد. «161» سپاه هم به همين علّت (در مناطقي كه درختان زياد وجود داشت) اقدام ويژه‌اي براي قطع چوبها به عمل مي‌آورد. «162»
البته هر دژ محاصره‌شده‌اي، تسخير نمي‌شد و بدين‌ترتيب ارزش استحكامات ثابت مي‌گرديد. بدين‌سان اعراب در ايران به‌زودي به اين نتيجه رسيدند كه در جنگها در صورت امكان از نوعي سنگربندي استفاده كنند. «163» لغت «خندق»، كه براي اين‌گونه استحكامات صحرايي (اغلب به شكل چهارگوش و با دو «164» و يا چهار دروازه) «165» اهميتي خاص يافت، كلمه‌اي بود قرضي از زبان ايراني قبل از اسلام، و نشان داد كه فكر استفاده از آن در جنگ، از كجا به اعراب رسيده است. «166» يك يادآوري در اين‌باره، گزارشي است كه براساس آن در «جنگ
______________________________
(159). ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 56 (سال 110 ه/ 29- 728 م در خراسان).-Fries 82 -85 .
(160). طبري: تاريخ 2، ص 1187 و بعد (سال 87 ه/ 706 م قتيبه حوالي پيكند)
(161). نرشخي: تاريخ بخارا، ص 78 (سال 159 ه/ 776 م).
(162). طبري: تاريخ 2، ص 1320 (سال 98 ه/ 17- 716 م در لشكركشي از خراسان به طبرستان).
(163). نرشخي: تاريخ بخارا، ص 68 (در نزديكي بخارا سال 159 ه/ 776 م).
(164). ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 138 (سال 128 ه/ 47- 746 م ابو مسلم در شرق خراسان).
(165). ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 219 (سال 150 ه/ 767 م امير لشكر خليفه در نبرد با استاذسيس).
(166). طبري: تاريخ 1، ص 2265 (خندق ايراني سال 14 ه/ 635 م)؛ ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 201 (شبيه به آن
-
ص: 386
خندق» حوالي مدينه يك ايراني به‌نام سلمان «فارسي» به پيامبر (ص) ساختن چنين گودالهايي را توصيه كرده است. البّته در سال 75 ه/ 95- 694 م فرماندهاني از سپاه اعراب (از بصره) بودند كه اين نوع وسيله جنگي را مردود اعلام مي‌كردند و «مي‌خواستند خود را به شمشير خويش به مثابه تنها سنگر بسپارند». «167» باوجوداين به‌زودي اين‌گونه استحكامات (كه گهگاه با ديوار هم محصور مي‌شد) نزد عموم اعراب متداول شد. «168»
سنگربنديها و به‌طور كلي استحكامات مذكور، اغلب با استفاده از دود و آتش «169» و يا غرقاب كردن منطقه «170» مورد حمله قرار مي‌گرفت. براي اين كار همچنين از ويران كردن چاهها و چشمه‌هاي آن نواحي «171» و سوزاندن دهات و خانه‌هاي دهقاني نيز استفاده مي‌شد. «172» بدين‌وسيله سپاهيان مي‌كوشيدند تا علاوه بر وارد كردن خسارت كلي به طرف متخاصم، اساسا هيچ‌گونه تسهيلات اقتصادي نيز از هيچ‌راهي در اختيار اردوگاههاي «173» تحت محاصره، «174» قرار نگيرد.
______________________________
- سال 16 ه/ 637 م در جلولاء).
(167). طبري: تاريخ 2، ص 875 (سال 75 ه/ 5- 694 م حوالي كازرون در جنگ عليه خوارج)؛.Fries 39
(168). طبري: تاريخ 1، ص 2456 و بعد (با مانعي چوبي در جلو آن)؛ 2، ص 491 (سال 64 ه/ 84- 683 م بكر بن وائل در بيرون از هرات)؛ 2، ص 696 (سال 66 ه/ 86- 685 م بين اعراب در خراسان)؛ 2، ص 1958 (سال 129 ه/ 747 م ابو مسلم در خراسان؛ با ديوار)؛ 3، ص 10 (سال 130 ه/ 49- 748 م در نبردهاي ساحل زاب).
(169). ابن اثير: الكامل، ج 8، ص 200 (سال 359 ه/ 970 كردان حسنويه در شمال غربي ايران)؛ حسيني: اخبار الدولة السلجوقيه، ص 26 (سال 456 ه/ 1064 م الپ ارسلان در يكي از قلاع خراسان).
(170). جويني: تاريخ جهانگشا، ج 2، ص 20 (سال 1- 570 ه/ 1174 م خوارزمشاه).
(171). ابن اثير: الكامل، ج 8، ص 116 (سال 18 ه/ 40- 639 م در گرگان)؛ راوندي: راحة الصدور، ص 100 (حدود سال 431 ه/ 1040 م مسعود غزنوي)؛ حسيني: اخبار الدولة السلجوقيه، ص 26 (سال 459 ه/ 1067 م در فارس).
(172). ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 182 (سال 254 ه/ 868 م در طبرستان).- با شورشگران دهات خوارج در حوالي جوين نيز به‌عنوان مجازات چنين رفتار شد: ابن اثير: الكامل، ج 6، ص 50 (سال 179 ه/ 96- 795 م).
(173). از چنين محاصره‌اي بين سغديان و خراسانيان در كتاب نرشخي تاريخ بخارا، ص 81 صريحا صحبت شده است (سال 272 ه/ 6- 885 م)
(174). وقتي‌كه فقط با نيزه و سپر حمله مي‌شد، آن را «نوع ديلميان» مي‌ناميدند: مسكويه: تجارب الامم، ج 1، ص 399 (سال 325 ه/ 937 م در اردبيل).
ص: 387
به‌منظور اينكه مردم عصيان‌كننده (مثلا عيّاران) «175» را آرام كنند، از روش گروگان‌گيري نيز استفاده مي‌شد. «176»

بناي استحكامات «177»

تعداد بناهاي دفاعي در ايران بسيار زياد بود، زيرا اماكن كوهستاني براي احداث همه‌نوع استحكامات مناسب است. ايجاد اين بناها اغلب به زمان ساسانيان و يا حتي به قبل از آن بازمي‌گشت. در مورد فارس اطلاع داريم كه اعراب در آنجا به 73 دژ حمله كردند و بعضي از آنها را از بين بردند تا بدان‌وسيله آرامش را در سرزمين مزبور برقرار كنند. «178» امّا البّته اعراب نه در اينجا و نه در خوزستان همه دژها را به‌كلي ويران نكردند. نكته جالب‌توجه اينكه فارس (قسمتهاي واقع در ساحل خليج فارس)، «179» حصن العماره ناميده مي‌شد. «180» تعداد زيادي هم دژ و برجهاي آتش براي علامت دهي، در آذربايجان، سلسله جبال البرز، خراسان، «181» خوارزم، «182» فارس و نواحي كوهستاني شرق «183» براي مدتهاي طولاني
______________________________
(175). مقايسه كنيد با صفحات اوليه فصل «قشربندي اجتماعي مردم» در كتاب حاضر.
(176). ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 150.
(177). به‌طور كلي رجوع كنيد به:Fries 34 -40 .
(178). زركوب: شيرازنامه، ص 43؛ ياقوت: معجم البلدان، ج 6، ص 176.
(179). ابن حوقل: المسالك و الممالك، ص 40 (قرن 4 ه/ 10 م). توضيحي راجع به آن نزد ابن حوقل: المسالك و الممالك، چ 2، ص 271 پائين- ص 273 وسط.
(180)
(181). در ماوراء النهر اسپيجاب: مقدسي: احسن التقاسيم، ص 273. درباره پادگانها رجوع كنيد به:Fries 20 .
(182). در خوارزم احداث تأسيسات جنگي تا دوران اسلامي وجود داشته است و تداوم تدريجي وظيفه ساختن استحكامات در زمانهاي مطمئن آنچه از جانب خوارزمشاه صورت گرفته است، توسط حفريات به‌وضوح ديده مي‌شود: (براساس صفحه 146 و تصاوير قلاع كشف‌شده به‌وسيله حفريات پس از كوششي كه در ترميم آنها انجام شد).Field -Prostov 144 طبري: تاريخ 2، ص 1238؛ بلاذري: فتوح البلدان، ص 205، 319 و 421.
(183). طبري: تاريخ 2، ص 1431، 1447، 1636- در فرغانه فقط براي اوزكند مدلّل است: مقدسي:
-
ص: 388
دور از نااراميها- و لطمه نديده وسيله قبايل مسلمان- وجود داشت. بايد دانست كه بناهاي بست در سيستان مقر ژونبيل، به‌ويژه قابل‌توجه بود. «184» اسپهان در مقابل ديلميان و تركان ظاهرا با 365 بارو حفاظت مي‌شد. «185»
اين قلعه‌ها به‌هرحال بسيار مناسب ان بودند كه كوهستانهاي صعب العبور را كاملا سدّ كنند. جاي تعجب نيست كه بعدها اعراب و سپس ايرانيان مسلمان به عنوان نماينده حكومتهاي قانوني كوشيدند حتي‌الامكان بسياري از اين نقاط را در دست خود حفظ كنند. علاوه‌برآن برخي نقاط تدافعي جديد از اين نوع نيز ساخته مي‌شد. به‌ويژه در مرزهاي نسبتا باز سرحدات شمال شرقي در خراسان- محل قديمي هجوم قبايل چادرنشين آسياي ميانه- و سپس در قفقاز، همواره قلعه‌هاي جديدي احداث مي‌گرديد. «186» استفاده نظامي از اين نواحي، ايجاد راههاي كوهستاني، پلها و آب‌انبارها (مثلا توسط رئيس كردان بدر بن حسنويه سال 386 ه/ 996 م) «187» را ايجاب مي‌كرد.
در بعض جاها حكّام به اين فكر مي‌افتادند كه رديفي منظّم از باروها و جايگاههاي نگهباني (ايوانات- خاني؛ رباط)، حتي در بيابانها- «188» نظير آنچه در مرزهاي شمال شرقي خوارزم در مقابل اغزها ساخته شده بود- احداث كنند. «189» در
______________________________
- احسن التقاسيم، ص 272 (قرن 4 ه/ 10 م).
(184). يعقوبي: كتاب البلدان، ص 281.
(185). ابن حوقل: المسالك و الممالك، چ 2، ص 363، 369
(186).Leontios 38 )سال 98 ه/ 717 م به‌وسيله اعراب در دربند قفقاز)؛ طبري: تاريخ 3، ص 1172 (بين اردبيل و برزند در جنگ عليه پاپك)؛ همچنين حتي بعدها: سال 560 ه ج 1165 م حوالي قزوين: راوندي راحة الصدور، ص 289.
(187). روذراوري: ذيل تجارب الامم، ص 290.
(188). طبري: تاريخ 2، ص 1504: سمعاني: كتاب الانساب ذيل رباطي (سال 110 ه/ 728 م حاكم خراسان): Barthold, vorl. 191; Barthold, Turk. 189
. (189).Tolstov ,civ 249 )با نقشه ص 248 و توضيحاتي بر روي نقشه بزرگ رنگي كتاب). رجوع كنيد همچنين به:
كتاب الاغاني/ بولاق، ج 13، ص 64.
ص: 389
گذرگاهها و يا طول رودخانه‌ها بنابر نمونه كهن ايراني آن، «190» ديوارهاي طولاني بنا مي‌شد، تا بدين‌وسيله از هجوم عناصر ناآرام (مثلا در بخشهاي شمال شرقي سغد و نيز در بخارا و سمرقند (در مقابل تركان)) جلوگيري شود. اين بناهاي تدافعي از جانب سامانيان، ديگر حفظ و مراقبت نشد و به‌تدريج خراب گرديد. شاهان اين سلسله معتقد بودند كه با تكيه به سياست فرهنگي مناسب و فعاليت هيأتها و سفيران به اينجا و آنجا «191» و به‌وسيله جلب تركان آسياي ميانه به اسلام و فرهنگ ايراني، خود را بهتر حفظ خواهند كرد، اما تاوان اين سهل‌انگاري خود را با نابوديشان توسط قراختائيان پرداختند (سال 390 ه/ 1000 م).- در طبرستان در سال 224 ه/ 839 م از تميشه تا داخل دريا به طول سه فرسنگ ديوار با خندق به‌منظور دفاع در برابر تركان كشيده شد. «192» خط دفاعي ديگري در مقابل ديلميان زرتشتي، حفاظت قزوين، چالوس و ديگر نقاط طبرستان را برعهده داشت تا اينكه از جانب زيديه ويران شد. «193»
ديوار به‌ويژه معروف «ديوار دربند» بود كه از دامنه شرقي قفقاز تا حوالي درياي خزر كشيده شده بود و به‌وسيله دروازه‌هاي بزرگي براي كاروانهاي تجاري قابل عبور بود. اين ديوار تا قرنها وجود داشت. همچنين در مرز كرمان در مقابل سيستان در حدود سال 433 ه/ 1042 م چنين ديواري با دروازه‌ها و خانه‌ها (جايگاهها) ي نگهباني در فاصله هر 300 قدم ساخته شد، به‌طوري‌كه آتشي كه بر فراز جايگاهها روشن مي‌كردند، شبها از برجهاي مجاور ديده مي‌شد. براي اين جايگاهها، ذخاير آب و حمام منظور شده بود و به‌وسيله برجهاي ديده‌باني مخصوص نيز مراقبت مي‌شدند. «194» براي نگاهداري اين تأسيسات گروه بزرگي از
______________________________
(190). رجوع كنيد به: طبري: تاريخ 3، ص 1275.
(191).Barthold ,vorl .42 f ,60 .
(192). طبري: تاريخ 3، ص 1275: ابن اثير: الكامل، ج 6، ص 168.
(193). مسعودي: مروج الذهب، ج 9، ص 5.
(194). محمد بن ابراهيم: تاريخ آل سلجوق، ص 10.
ص: 390
خ مهندسين به خدمت گرفته شده بودند. «195»
برخلاف ساسانيان، كه تمام گروههاي مردم و قبايل را به‌عنوان محافظان مرزي اسكان «196» مي‌دادند (مانند بيزانسي‌ها)، مسلمانان بيشتر به مدافعان داوطلب مرزي (غازي) ارزش مي‌نهادند. اين داوطلبان- كه داراي انگيزه مذهبي بودند، امّا از جانب حكومت (مثلا حجاج) تعيين مي‌شدند- وظيفه محافظت مرز را به طور كلي با موفقيت انجام مي‌دادند. براي آنان حتي اردوگاههاي مستحكم فراواني نيز ساخته شده بود (در خوزستان، فارس، سند، ماوراء النهر، مازندران، ديلم و آذربايجان). «197»
البّته امنيت مرزها به‌تنهايي كافي نبود. حتي شهرهاي بزرگ در داخل كشور نيز نياز به حصار داشت. اگر شهر در حفاظ حصاري طبيعي قرار داشت، باعث اطمينان اهالي بود. در اين صورت اغلب به دور آن قلعه‌اي نيز بنا مي‌كردند (قلعه زياد، بعدها قلعه منصور در اصطخر از سال 39 ه/ 60- 659 م؛ قلعه «198» سمرقند 134 ه/ 52- 751 م؛ «199» قلعه نيشاپور در حدود سال 318 ه/ 930 م). «200» قلعه‌ها به‌منزله آخرين مكان فرار به‌كار مي‌رفت. «201» حتي وقتي‌كه شهر با يك ديوار «202» و يا يك بارو «203» احاطه شده بود و دورتادور آن گودالي (خندق؛ مشتق از
______________________________
(195). بيهقي: تاريخ، ص 508 (مسعود غزنوي سال 426 ه/ 1035 م).
(196). (در زمان خسرو اول 579- 531 م)Noldeke ,Aufs .115
(197). كتاب الاغاني/ چاپ قاهره، ج 6، ص 3، سطر 10 و بعد، سطر 16 (عصر حجّاج)؛ كتاب الاغاني/ چاپ بولاق، ج 12، ص 29 (ديلم و امثال آن)؛ ج 13، ص 49 (شاعري در ميان جنگجويان مرزي در حدود سال 81 ه/ 700 م) سمعاني: كتاب الانساب برگ 549 وسط (ابو القاسم اسماعيل بن علي ميكاييلي به‌عنوان مجاهد ابتدا در خراسان، بعد در طرسوس، متوفي به سال 376 ه/ 986 م).- همه اين مطالب را مقايسه كنيد با:Kremer ,C .G .I 211 .
(198). طبري: تاريخ 1، ص 3450.
(199).K .al -Qand /Barthold ,Turk .,russ .I 48 -50 ;
و ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 170.
(200). اصطخري: مسالك الممالك، ص 254.
(201). طبري: تاريخ 2، ص 1324 (سال 99 ه/ 18- 717 م در گرگان)
(202). ديوار مرند در آذربايجان در سال 233 ه/ 49- 848 م، 20 گز ضخامت داشت: طبري: تاريخ 3، ص 1381؛
(فهرست مربوط به جبال)Schwarz VII 838 .
(203). باروي اسپهان (حدود سال 400 ه/ 1010 م ساخته شد) 000، 15 قدم محيط داشت: حسيني:
اخبار الدولة السلجوقيه/ چاپ براون، ص 23.
ص: 391
ايراني ميانه خنتك؟)- حتي الامكان مملّو از آب- «204» وجود داشت؛ «205» باز قلعه داراي اهميّت بود. بر روي خندق پلي متحرك «206» قرار مي‌دادند و از اين‌سو به حصار «207» راه مي‌يافتند.- ديوارهاي شهرهاي فتح‌شده به اشكال مختلف (مثلا سال 331 ه/ 3- 942 م اردبيل و مراغه) خراب مي‌شد، «208» امّا اغلب بعدها مجددا تعمير مي‌گرديد. «209»
توسط حفاريهاي روسها، امروزه ما دو قلعه موسوم به تشيك‌قلعه و اوي‌قلعه در نزديكي خوارزم از قرون نخستين اسلامي را مي‌شناسيم. «210» در اينجا در وسط قسمت جنوبي آن برج بزرگ چهارگوشي وجود دارد. در داخل حصار قلعه، بناهاي مسكوني براي نظاميان مستقر در آنجا، خدمه و مردمي كه در مواقع بحراني در جستجوي پناهگاهي بدان روي مي‌آوردند، وجود داشت. حصارها داراي روزنه‌هاي مخصوص تيراندازي بود. «211»
اسيران
اسيران جنگي براي مسلمانان به‌منزله غنايم جنگي بودند (كه از آن يك پنجم
______________________________
(204). روذراوري: ذيل تجارب الامم، ص 16 (سال 372 ه/ 982 م استرآباذ).
(205). طبري: تاريخ 2، ص 1517 (در سغد)؛ يعقوبي: كتاب البلدان، ص 281 (سال 377 ه/ 987 م بست)؛ ناصر خسرو: سفرنامه، ص 95 (سال 444 ه/ 1052 م قاين در خراسان).
(206). ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 60 (سال 393 ه/ 1003 م در سيستان).
(207). طبري: تاريخ 2، ص 1968 (سال 129 ه/ 747 م در مركز فرماندهي الماخوان ابو مسلم).
(208). ابن حوقل: المسالك و الممالك، چ 2، ص 334 و بعد.
(209). زركوب: شيرازنامه، ص 27 (شيراز سال 436 ه/ 45- 1044 م و 440 ه/ 49- 1048 م: 000، 12 گز محيط)؛ ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 181.
(210). با نقشه‌S .177 به‌ويژه‌Terenozkin 168 -189 ,
(211). (ص 180 نقشه تقسيمات اطاقها در قلعه نظامي)Terenozkin 177 f .
ص: 392
طبق قوانين مذهبي به خليفه تعلق داشت و چهار پنجم ديگر براي تقسيم بين سربازان منظور مي‌شد. «212» اسيران را ممكن بود بدون تأمل بكشند. همچنين مي‌توانستند آنان را به‌كار بگمارند؛ يا براي مبادله اسيران خودي معاوضه كنند و يا آزاد نمايند. «213»
همه اين امكانات در عمل پيش مي‌آمد. در دوران اوليه، به‌خصوص اعدام «214» (حتي براي فرماندهان) «215» معمول بود. براي قيام‌كنندگان، مثلا گروه معروف به «عياران» «216» در سال 424 ه/ 1033 م و عناصر نظير آنان، بعدها اعدام حتي به صورت قانون درآمد و به‌كرات به‌شكل دار زدن يا مصلوب كردن اجراء گرديد. «217» گهگاه از آن گزارش شده است كه چوبه دار اعدام‌شدگان در سراسر طول جاده امتداد داشت «218» و يا اينكه وادي مجاور از خون مقتولان قرمز شده بود. ازاين‌رو گاه ارقام بسيار بالايي از ميزان كشته‌شدگان ذكر شده است. بديهي است
______________________________
(212). مثلا به همين شكل در سال 112 ه/ 31- 730 م با غنايم خزرها در اردبيل واقعا عمل شد: ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 60.
(213). رجوع كنيد به‌Kremer ,C .G .I ,413 ,433 ؛ حميد الله، ج 1، ص 310- 304؛Fries 90 f .
(214). سال 12 ه/ 633 م پس از نبرد حوالي دومة الجندل، خالد اسراي عرب به‌استثناي افراد قبيله كلب و تميم را كشت: ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 152؛ سال 91 ه/ 710 م قتيبه، مدافع سنگر شرق ايران شومان را كشت: طبري: تاريخ 2، ص 1228؛ تقريبا در همين زمان مي‌بايست اعراب پس از جنگ با برادر ياغي «پادشاه» خوارزم، 000، 4 اسير را كشته باشند: بلاذري: فتوح البلدان، ص 421؛ طبري: تاريخ 2، ص 1238؛ سال 117 ه/ 735 م اعدام 80 اسير عرب را به‌دنبال داشت (اغلب از بني تميم): طبري: تاريخ 2، ص 1580؛ سال 130 ه/ 49- 748 م سلّاخي نيروهاي اسير اموي در نهاوند به‌وسيله دسته‌هايي از عباسيان از خراسان: طبري: تاريخ 3، ص 8؛ سال 150 ه/ 767 م سردار خليفه 000، 14 (!) اسير پيرو استاذسيس در خراسان را اعدام كرد: طبري: تاريخ 3، ص 358؛ سال 384 ه/ 994 م اعدام ديلميان اسير:
روذراوري: ذيل تجارب الامم، ص 257؛ همچنين اعدام 000، 3 اسير الپ ارسلان در شهر پسا ارقامي بسيار بالاست: ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 195.
(215). طبري: تاريخ 1، ص 2478- ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 203 (سال 16 ه/ 637 م).
(216). مقايسه كنيد با ص 437 كتاب حاضر.
(217). ابن اثير: الكامل، ج 9، ص 150.
(218). «2 پرسنگ طول»، سال 97 ه/ 17- 716 م، اسيران در گرگان: طبري: تاريخ 2، ص 1332 و بعد؛ مقايسه كنيد همچنين با همان كتاب و همان جلد ص 1207.
ص: 393
همان‌گونه كه به‌طور كلي تعداد اسيران جمع‌آوري‌شده اغراق‌آميز به‌نظر مي‌رسد، تعداد دشمنان كشته‌شده نيز ظاهرا از مبالغه خالي نيست.- «219» قبل از اعدام، اسيران گهگاه درباره اسرار و امور نظامي، مورد سؤال قرار مي‌گرفتند. «220»
امّا در اسلام به‌تدريج، تغييري در عمل نابود كردن اسيران احساس شد و اين تغيير، ظاهرا بيش از هرچيز به دلايل اقتصادي آن مربوط مي‌شد. اينكه در اين امر مسايل اخلاقي نيز نقشي داشته است، از آنجا مشخص مي‌شود كه سردار خالد بن وليد در سال 12 ه/ 633 م اعراب اسير مسيحي را فقط به‌دليل عهدي كه بسته بود (آن هم برخلاف ميل باطنيش) اعدام كرد «221» چنان‌كه او پس از نبرد ديگري، با قبايل مغلوب كلب و تميم نهايت خوشرفتاري را كرد. «222» به‌طور كلي بعدها چنين رويدادهاي وحشتناكي، به‌عنوان حوادث نادر و استثنايي ذكر شده است (حدود سال 555 ه/ 1160 م)، «223» يا اينكه از اين خشونتها بدين شكل «عذر» خواسته مي‌شد كه مثلا گفته شود اعدام 400 اسير (از ميان 1000 نفر) فقط به آن دليل بوده است كه فرمانده قلعه‌اي را (غزنه سال 603 ه/ 1207 م) مجبور به تسليم كنند (چيزي‌كه بدان دست يافته شد). «224» در سال 118 ه/ 736 م پس از فتح قلعه‌اي در خراسان «فقط» 3/ 1 اسيران كشته شدند، و از دو سوّم بقيه
______________________________
(219). بين سالهاي 29 ه/ 650 م و 32 ه/ 653 م (در 5/ 2 سال) مي‌بايست ربيع به‌عنوان حاكم زرنگ (سيستان) 40000 اسير گرفته باشد: بلاذري: فتوح البلدان، ص 394؛ سال 97 ه/ 17- 716 م، 14000 (!) اسير ترك در گرگان به قتل رسيدند؛ طبري: تاريخ 2، ص 1320؛ ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 12 (اگرچه دهكان آنجا به‌وسيله امان تسليم شد)؛ در حدود سال 138 ه/ 755 م، از 30000 اسير عرب در سيستان گزارش شده است: بلاذري: فتوح البلدان، ص 401.
(220). همچنين توسط رستم ايراني، 635 اسير عرب: طبري: تاريخ 1، ص 2254.
(221). ابن اثير: الكامل، ج 2، ص 149.
(222). همان كتاب ص 152.
(223). محمد بن ابراهيم: تاريخ آل سلجوق، ص 46، به‌وضوح تأكيد مي‌كند كه نيروهاي فاتح پس از تسلّط بر كرمان هيچ ملايمتي روا نداشتند، بلكه تعداد زيادي اسير فارسي را به قتل رساندند.- همچنين با اشاراتي به قتل 14000 اسير باوجودي‌كه آنان امان‌نامه داشتند سال 97 ه/ 17- 716 م): طبري: تاريخ 2، ص 1320.
(224). ابن ساعي: الجامع المختصر، ص 175.
ص: 394
دستها يا پاهايشان قطع شد. «225» ابتدا مغولان (در زمان چنگيز خان و تيمور) كشتار جمعي وحشت‌انگيز را مجددا به‌صورت رسم متداول كلي درآوردند.
تبادل اسيران مسلمان در جنگهاي با ايران (تا حدودي برخلاف نبردهاي مرزي با روم شرقي) به‌زودي اهميت خود را از دست داد، زيراكه ديگر اسلام در ايران به‌سرعت گسترش يافته بود و در جنگهاي مرزي در شرق و شمال شرقي تبادلي منظم بدون‌شك به‌ندرت قابل تصوّر بود. برعكس در اينجا اغلب فديه زيادي براي اسراء مطالبه مي‌شد: 500000 درهم براي يكي از اسراي متشخص عرب ساكن كابل در حدود سال 76 ه/ 683 م، «226» يا حتي 000، 500 دينار براي همسر سلطان سنجر كه از جانب قراختائيان به اسارت گرفته شده بود، و 000، 100 دينار براي امير اسيري با پسرش. «227» امّا در مواردي هم كه ارقام مورد مطالبه تا اين‌حد بالا نبود، باز فديه اسراء همواره منبع عايدي قابل توجهي به‌شمار مي‌آمد. بنابراين جاي تعجبي نيست اگر مي‌بينيم كه فاتحان براي اينكه به‌وسيله فديه سود سرشاري نصيب خود سازند، به‌زودي كوشش خود را بر اين اساس قرار دهند كه حتي الامكان اسيران زيادي به‌دست آورند. «228» از هر اسير متشخص طبيعتا تا حدودي به‌عنوان شيئي پربهاء مراقبت مي‌شد: حاكم سبكسر بلاساغون در سال 90 ه/ 709 حاكم اسير تخارستان را با زنجيري طلايي به بند كشيد، «229» تا دوران حبس او را برايش «قابل تحمّل‌تر» كند.
در يك نظر كلي، فديه اينجا در شرق فقط براي شخصيتهاي برجسته مطرح
______________________________
(225). طبري: تاريخ 2، ص 1591، 1928.- سال 409 ه/ 1018 م محمود غزنوي سه اسير (شايد رهبران نظامي؟) را اعدام و بقيّه را بين پادگانهاي هندي تقسيم كرد: بيهقي: تاريخ، ص 677.
(226). بلاذري: فتوح البلدان، ص 398.
(227). حسيني: اخبار الدولة السلجوقيه، ص 66؛ بنداري: زبدة النصره، ص 278.- ارقام ديگر شبيه به آن (سال 526 ه/ 1132 م) مثلا در همان كتاب، ص 71 و يا (سال 494 ه/ 1101 م) در راوندي: راحة الصدور، ص 147.
(228). طبري: تاريخ 1، 2470 (از 644 نفر اسير «كرد» و فارس در ميدان جنگ، گزارش مي‌دهد.
(229). ابن اثير: الكامل، ج 4، ص 208.
ص: 395
بود. توده وسيع اسيران جنگي آزاد نمي‌شدند و نيروي كار آنان به‌كار گرفته مي‌شد. در وهله اوّل به‌عنوان سرباز در خدمت ارباب جديد قرار مي‌گرفتند. در همين جاست كه اصل و منشاء نگهبانان ترك خليفه در بغداد، يا در دربارهاي ديگر نقاط (از جمله ايران)- آنچنان‌كه معروف است- روشن مي‌شود. بدينسان جاي تعجب نيست اگر به‌منظور به‌دست آوردن سرباز، جوايزي براي اسير كردن جنگجويان دشمن تعيين مي‌گرديد (سردار خليفه در كرمان 1000 سرباز را به اسارت خود درآورد). بر همين اساس، جوايز مربوط به اسير كردن افراد قبايل به‌ويژه معروف در جنگجويي (مثلا ديلميان) «230» دو برابر بيشتر از ديگر سربازان بود. «231» آل بويه به‌طور كلي با اسيران به‌خوبي رفتار مي‌كردند و آنان را فورا به خدمت خود مي‌گرفتند؛ «232» محمود غزنوي اسيران خوارزمي را به‌عنوان نيروي پادگانها در هندوستان (سال 407 ه/ 17- 1016 م) به خدمت گرفت. «233» اينكه ابو مسلم در سال 128 ه/ 47- 746 م به حاكم اسيرشده اموي خراسان، نصر، اين حق انتخاب را داد كه يا به خدمت او درآيد و يا با دادن قول شرف مبني بر اينكه عليه عباسيان نجنگد، آزاد شود، موردي استثنايي است و نمايانگر اين موضوع است كه مي‌خواستند به‌هرجهت اين افسر بسيار شايسته و لايق را با ميل و رضاي خود او، به‌سوي خويش جلب كنند.
كوشش در جهت جلب قلوب اسيران، گاه موجب مي‌شد كه آنان را به طور كلي حتي (بدون فديه) نيز آزاد كنند. امّا اسيران آزادشده اغلب به علل مختلف از جمله گاه تحت‌تأثير اين فكر كه بازگشت به منزل به‌دليل اوضاع جوي غيرممكن است، از مراجعت به سرزمين خود، خودداري مي‌كردند. «234» اين هراسها
______________________________
(230). نگاه كنيد به همين فصل (اوضاع نظامي)، «مبحث سپاه» در كتاب حاضر.
(231). هلال الصابي: كتاب الوزراء، ص 389.
(232). مسكويه: تجارب الامم، ج 5، ص 444.
(233). بيهقي: تاريخ، ص 677؛ ابن اثير: الكامل، ج 90، مقايسه كنيد با سياست‌نامه، ص 95- 92.- راجع به مسأله بردگان (غلامان) در دربار محمود غزنوي، اصل و منشاء آنان، و كارهايي كه به آنان واگذار مي‌كردند، رجوع كنيد به:Jakubovskij ,Mach .55 ff ..
(234). ابن اثير: الكامل، ج 5، ص 134.
ص: 396
بي‌مورد هم نبود، چنانكه مثلا بسياري از اسيران لشكركشي به خوارزم در سال 85 ه/ 704 م در بين راه يخ زدند، زيرا كه اعراب به‌علت سرما به آنان هجوم آورده و لباسهاي آنها را ربوده بودند؛ «235» علاوه‌برآن، اسيران كه اغلب مدتها در غل و زنجير بودند، «236» ديگر توانايي طي راههاي دور و دراز از آنها سلب شده بود. البّته گاه وقايعي برعكس اين‌گونه وقايع نيز روي مي‌داد چنانكه مثلا اميري در بخارا در سال 262 ه/ 876 م به هريك از 70 اسير خوارزمي آزادشده (از سپاه طاهريان) يك جامه كرباس هديه داد. «237» همچنين ركن الدوله آل بويه 966 اسير از نيروهاي سامانيان از خراسان را (كه ظاهرا به كار او نمي‌آمدند) تحت مراقبتهاي ويژه، به خانه‌هايشان پس فرستاد. «238» شبيه به چنين رفتاري نيز از (قابوس گرگاني در سال 388 ه/ 998 م) «239» گزارش شده است، و مسلما اشتباه نخواهد بود اگر احكام قرآن درباره رفتار انساني نسبت به اسيران و بردگان را در اين تحّول به طوري اساسي دخيل و مؤثر بدانيم- سغديان در سال 122 ه/ 740 م با حكام خراسان شرط كردند كه فقط اسيران جنگي مسلمان‌شده‌اي را كه خلوص خود را در اين مورد نشان داده‌اند، آزاد كنند. «240» در اينجا بسياري ظاهرا و بنا به مصلحت به اسلام مي‌گرويدند و بعد همين‌كه به مناطق اعتقادي ديگر مي‌رسيدند، شاد مي‌شدند از اينكه مي‌توانند به دين اصلي خود رجعت كنند.
فاتحان غير از اسيران ميدان جنگ، با تسخير شهرها و اشغال كل سرزمين مغلوب، اسيران بسيار ديگري نيز به‌دست آورده، به همراه خود مي‌بردند،
______________________________
(235). طبري: تاريخ 2، ص 1143.
(236). مسكويه: تجارب الامم، ج 5، ص 444 (حدود سال 333 ه/ 945 م).
(237). نرشخي: تاريخ بخارا، ص 80.
(238). ابن اثير: الكامل، ج 8، ص 188. تاريخ ايران در قرون نخستين اسلامي ج‌2 396 اسيران ..... ص : 391
(239). همان كتاب، ج 9، ص 48.
(240). طبري: تاريخ 2، ص 718.
ص: 397
بدين‌گونه نه‌فقط مردان، بلكه زنان و كودكان نيز به‌دست فاتحان مي‌افتادند «241» (در اين مورد احتمالا ديگر توجهي به سالخوردگان نمي‌شد). اين امر در حقوق مدني مسلمانان نيز پيش‌بيني شده است. كشتن زنان و كودكان، چنانچه به اديان الهي تعلق داشتند، مجاز نبود (اينكه زرتشتيگري به‌زودي جزو آن محسوب مي‌شد، قبلا ملاحظه كرديم). بنابر رأي الشافعي به‌طور كلي كشتن مجاز نبود، بلكه با اسيران مي‌بايستي به‌صورت برده رفتار شود. و آنان را بين فاتحان تقسيم كنند.
(همان‌طور كه براي مردان اسير پيش مي‌آمد). «242» همچنين مجاز نبود كه زنان را از كودكانشان جدا كنند، برعكس عقد زناشويي مرد و زن اسير بدون چون‌وچرا ملغي مي‌شد (چرا كه زن به تصاحب فاتحان درمي‌آمد). باوجوداين. براساس حقوق حنفي، زناشويي تداوم مي‌يافت، چنانچه اگر شوهر نيز، هم‌زمان به اسارت جنگي درآمده بود. «243»
در اغلب موارد، اين مقررات رعايت مي‌شد و زنان و كودكان اسير تقسيم مي‌شدند. آزادي اين اسيران تنها با موافقت سپاه فاتح و فقط زماني مجاز بود كه فديه آنان از سهم غنايم و يا خزانه شخصي حاكم جبران شود. به‌كرات اسيران، به ويژه كودكان از جانب سپاهيان فروخته مي‌شدند، «244» زيرا سربازي كه كودكي به او مي‌رسيد، نمي‌دانست با كودك (حداقل براي زماني بلندمدت) چكار كند، به‌ويژه كه اغلب، مأموريّت او در لشكركشي نيز ادامه مي‌يافت. اينكه پس از تسخير شهرها، مردان را به قتل مي‌رساندند، «245» مانند مواردي كه در ميدان، بعد از خاتمه
______________________________
(241). سال 91 ه/ 710 م در شرق ايران: طبري: تاريخ 2، ص 1228؛ 549 ه/ 1154 م پس از تصرّف مرو توسط اغزها، راوندي: راحة الصدور، ص 180.
(242). سال 405 ه/ 1014 م در فتح يكي از قلاع غور توسط نيروهاي غزنويان: بيهقي: تاريخ، ص 114.
(243).Kremer ,C .G .I 434 .- به‌طور كلي درباره اين بخش رجوع كنيد به: Theodoor Willem Juynboll: Handbuch des islamischen Gesetzes nach der Lehre der Schafi itischen Schule, nebst einer allg. Einleitung,) Leiden und Leipzig 1910 (.
(244). سال 585 ه/ 1189 م حتي كودكان يك والي شكست‌خورده در آذربايجان: راوندي: راحة الصدور، ص 362.
(245). اسيران طرفدار قيام شيعي در بخارا در حدود سال 163 ه/ 780 م: نرشخي: تاريخ بخارا، ص 63؛ سال 448
-
ص: 398
جنگ، مردان باقيمانده را از دم تيغ مي‌گذراندند، به‌ندرت اتفاق مي‌افتاد. به‌عنوان نمونه‌هاي استثنايي، اين مطلب نيز ذكر شده است كه 972 زن و كودك بلوچي را اسير كردند و تحت مراقبت قرار دادند تا مردان آنان را كه به كوهستان فرار كرده بودند، مجبور به تسليم كنند. «246