گروه نرم افزاری آسمان

[مقدمه]





تذکار لازم‌

احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم نام کتاب جغرافیای عربی بسیار مشهوری از اواخر قرن چهارم هجری (دهم میلادی) است که شمس- الدین ابو عبد اللّه محمد بن احمد بن ابی بکر بناء شامی مقدسی (بدون تشدید با تخفیف دال) بیاری آن را در سال 375 هجری تألیف کرده است.
تنها اطلاعی که درباره زندگانی مقدسی بیاری داریم از مطالب کتاب خود او بدست می‌آید و گویا به ظاهر این تنها کتابی است که تألیف کرده است.
جد پدری او ابو بکر بنا سازنده استحکامات عکا برای احمد بن طولان بوده است. جد مادرش ابو طیب شواء از بیار قومس (کومش) ایران، از بخش بیارجمند شهرستان شاهرود در استان سمنان واقع بر کرانه شمالی کویر مرکزی ایران است. بهمین جهت این پژوهشگر ژرف‌اندیش از سوی مادر ایرانی است و خود وی نیز ضمن بیان اوضاع جغرافیائی بیار (ورقهای 521 تا 523) در همین کتاب می‌نویسد:
«من از آن رو و به دو دلیل درباره بیار مانند قصبه‌ها دراز- گوئی نمودم: نخست آنکه بدانی، من با توانائی بر دراز گوئی، در
ص: 2
باره شهرها کوتاه آمده‌ام تا مبادا کتاب دراز شود. دوم آنکه ریشه خویشاوندان مادری من آنجا می‌باشد. هر قومسی را که شما در بیت- المقدس ببینی بدانکه از آنان است.
مردمان جد من ابو طیب شواء را می‌شناسند و می‌گویند وی با هجده تن پس از پیشامد حمریه از آنجا به شام آمده است» مقدسی به ظاهر در تاریخ میان سالهای 331 و 334 هجری در فلسطین به دنیا آمده و پس از سال 381 هجری در تاریخی نامعلوم در گذشته است. به نوشته یاقوت حموی در معجم البلدان مقدسی کتاب خود را حدود سال 375 هجری (985 میلادی) تألیف کرده است، ولی از روی فقره‌ای از کتاب می‌توان حدس زد که تألیف آن در پایان فرمانروائی سعد الدوله پسر سیف الدوله (متوفی در سال 381 هجری) از امیران حمدانی شمال شام بوده است. بیشتر نوشته‌های مقدسی بیاری در این کتاب بر اساس مشاهدات و تجزیه تحلیل‌های عالمانه خود اوست. وی مانند دیگر جغرافیادانان معاصر خود همچون اصطخری و ابن حوقل بسیار سفر کرده و به همین جهت کتاب او مشتمل بر نتایج تحقیقات و جستجوهای وی در پهنه وسیعی از سر- زمینهای مرکزی و شرقی جهان اسلام است که وی از زادگاه خود در فلسطین به آنها سفر کرده بوده است. از کتاب وی بر می‌آید که او فلسطین و جنوب شام و نیز جزیرة العرب و به ویژه ایران و عراق را نیکو می‌شناخته، ولی از غرب اسلامی یعنی مغرب و اسپانیا و نیز از سند در منتهای شرقی آگاهی وی کمتر بوده است. همانطور که در متن کتاب ملاحظه می‌فرمائید در فقره‌ای ادیبانه و متکلف نزدیک آغاز کتاب
ص: 3
به تفصیل بیان کرده است که چگونه در دیار اسلامی سفر کرده و برای تأمین معیشت خود گاه معلمی کرده و از تبحر خود در فقه بهره گرفته و به کسبها و مشاغل گوناگون پرداخته، و گاه به سنت روزگار خود زندگی طلبگی داشته و آواره و جهانگرد بوده است. خود او می‌گوید که فقیه فرائضی (دانای به تقسیم شرعی میراث) و صوفی و عابد و زاهد و تاجر و ورّاق (استنساخ کننده کتاب) و مجلد (صحاف) و امام جماعت و مؤذن و کاتب و مذکّر و واعظ و جز اینها شده است. از لحاظ اعتقادات دینی مقدسی به ظاهر مذهب التقاطی داشته و در بند تعصبات و جزئیات نبوده است. از فرقه کرامیّان نیشابور و خراسان که شاید در فلسطین هم با آنها آشنا بوده است، با لحنی مساعد سخن می‌گوید، آشکارا نسبت به عقاید معتزلیان اظهار تمایل می‌کند، به صوفیان سخت علاقه‌مند است و از خانقاه ابو اسحاق بلوطی در- کوهستانهای جنوب شام وصف جالبی آورده است. در چند جا تمایل خود را به تشیع نشان داده، و از جمله می‌نویسد که چگونه در مسجد واسط با مردی به نزاع برخاسته که از معاویه در مقابل علی (ع) طرفداری می‌کرده است. از همه اینها معلوم می‌شود که مقدسی سعه صدر داشته و مشتاق آن بوده است که در مذاهب مختلف دین و فلسفه به جستجو بپردازد و بهترین آنها را انتخاب کند.
اساس آگاهی ما درباره متن احسن التقاسیم مبتنی بر دو نسخه موجود از آن در برلن و استانبول است، ولی البته نسخه‌های جدیدتری که از روی همین دو متن اصلی فراهم آمده نیز در دست است. دخویه از همه اینها در چاپ علمی خود در مجموعه جغرافیایی عربی، سوم لیدن 1877 چاپ 1906 میلادی با کمی تجدید نظر، استفاده کرده است. به
ص: 4
احتمال نسخه برلن از نسخه استانبول جدیدتر است. این نسخه به شخصی ابو الحسن علی بن حسن نام اهدا شده و از سامانیان خراسان و ما وراء النهر با شوق و ذوق در آن سخن رفته است. نسخه استانبول این اهدا نامه را فاقد است و از فاطمیان مصر و شام با لحن مساعد سخن گفته است. و این خود تمایلات شیعی مؤلف را که پیشتر بر آن اشاره شد آشکار می‌سازد. در این نسخه نام کتاب بصورت کتاب المسافات- و الولایات آمده که یاد آور عنوان معمول کتابهای جغرافیائی آن زمان است که برای معرفت به کشورها و راهها بوده و بنام کتاب المسالک- و الممالک خوانده می‌شده است. مجیر الدین علیمی مورّخ محلی بیت المقدس و خلیل حبرون در کتاب الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل خود ترجمه جزئی آن توسط سوور در کتابش تاریخ اورشلیم و حبرون (پاریس 1976 میلادی، 11) از کتاب مقدسی به صورت البدیع فی- تفصیل مملکة الاسلام یاد کرده است. به همین جهت میکل حدس زده است که مقدسی که مردی بسیار عملی بوده، ممکن است شخصا چندین تلخیص یا گزیده از فصلهای خاص بصورت کتابهای جیبی برای استفاده رجال و صاحبان مناصب دولتی فراهم آورده باشد.
نسخه‌های اصلی کتاب مقدسی همچون کتاب‌های اصطخری و ابن حوقل با نقشه‌هایی همراه است (میلر این نقشه‌ها را در کتاب نقشه‌های عربی، یکم- پنجم اشتوتگارت 31- 1926 میلادی منتشر کرده است) بطوری که از این اثر نفیس فهمیده می‌شود مقدسی هدف بزرگی داشته و می‌خواسته است فایده تألیفات جغرافیائی را که پیش از آن برای استفاده عملی و از نوع راهنامه یا از نوع کتابهای ادبی و در شرح غرایب و عجایب بوده است وسعت بخشد. وی موضوع
ص: 5
کار خود را در تمام نقاط جغرافیایی مسکونی و بیان فعالیتهای حرفه‌ای و اقتصادی و تجارتی و دینی مردمانی که در آنها می‌زیسته‌اند قرار داده است. به همین جهت در مقدمه نوشته است که قصد وی توصیف جغرافیایی جهان اسلام است و بیان دریاها و رودها و بیابانهای آن و جز اینها، و بحث درباره شهرها و قصبه‌ها و راههایی که آنها را به یک دیگر می‌پیوندد، و داروها و گیاهان خاص و مراکز سوداگری و بازرگانی، و بیان مشخصات ممیز نواحی مختلف از لحاظ جمعیت و زبان و اختلافات بدنی، و بحث از اعتقادات دینی گوناگون و وزنها و اندازه‌ها و سکه‌ها، و گفتگو از خوراکها و درختان و گونه‌های مختلف آبیاری، و سخن از محاسن و معایب مردمان هر ناحیه، و بحث از کالاهایی که از هر ناحیه صادر یا به آن وارد می‌شود، و بیان راههایی که از بیابانها و جاهای خطرناک می‌گذرد و منزلگاهها و فواصل میان آنها، و یاد کردن از عوارض جغرافیائی و زمین شناسی نواحی مختلف، و اشاره به پهنه‌های ثروتمند و حاصلخیز در مقابل سرزمینهای فقیر و بی‌حاصل، و یاد کردن از مقابر و زیارتگاهها و غیره. بنا بر این معلوم می‌شود که تعریف مقدسی از جغرافیا بسیار به تعریف جدید آن شباهت دارد، و همانگونه که جغرافیای طبیعی را شامل می‌شود، موضوعهای اجتماعی و اقتصادی و حتی مسائل دینی و انسان شناختی و مردم شناختی را نیز در بر می‌گیرد. روش مقدسی در همه این موضوعها مبتنی بر تجربه و مشاهده عینی بوده است، در درجه اول به تجربه‌ها و مشاهده‌های شخصی توجه داشته و هر جا که امکان تجربه و مشاهده نبود از اشخاص موثق و واسطه‌های آگاه کسب اطلاع می‌کرده و برای تکمیل معلومات خویش به بایگانیهای رسمی و کتابخانه‌هایی مانند آنها که در دستگاه
ص: 6
عضد الدوله پادشاه آل بویه و صاحب اسماعیل بن عباد وزیر دانشمند دیلمیان وجود داشت نیز مراجعه نموده است. از کتابهای جغرافیای پیشینیان مانند کتاب جاحظ نیز بهره برداری کرده است. با وجود این معرفت جبلّی همراه با دانشها و بینشهای شخصی که ذهن روشن و جستجوگر او را جلوه‌گر می‌سازد، پیوسته سرچشمه عمده نوشته‌های او بوده است. به همین جهت مقدسی بیاری منبع گرانبهائی درباره حوادث تاریخی زمان خود بشمار می‌رود، و اطلاعاتی درباره طرز زندگی و طرز لباس پوشیدن و آداب و عادات و خرافات و چیزهای دیگر جامعه‌های محلی بدست می‌دهد. اطلاعات دینی و گفتگو از مبارزات و تعصبات فرقه‌ای که در کتاب مقدسی آمده بندرت از جای دیگر بدست می‌آید و از این رو کتاب او برای مورخان دین ارزش فوق العاده دارد. بطور مثال وی تنها منبع معتبری است که از گسترش شبکه کرامیه و خانقاهها و محافل پیروان آن در سرزمینهای مرکزی و شرقی اسلامی سخن گفته است. در کتاب وی از وجود بقایای خوارج در هرات و بادغیس سخن رفته است. وی به ویژه به تفصیل از فرقه‌های مذهبی مخالف یک دیگر (شاید بر مبنای اجتماعی؟) سخن گفته است که وجودشان در زمان وی از خصوصیات زندگی شهری در خراسان و سیستان بود و گاه نامهای این فرقه‌ها را نیز ذکر کرده است. اسلوب عربی کتاب همیشه ساده و آسان نیست و این از تمایل مؤلف به سجع‌پردازی و موجز نویسی نتیجه می‌گیرد، ولی در مقابل خواننده پاداش خود را با کسب اطلاعات دست اول از جغرافیای انسانی و طبیعی جهان اسلام در قرن چهارم هجری بدست می‌آورد.
برجستگی و شایستگی این تألیف ارجمند تا این پایه و حد است
ص: 7
که مطالب آن همواره در طی یک هزار سال مورد استفاده و استناد جمیع نویسندگان و محققان اسلامی و خاور شناسان بوده است. آشنائی کامل نگارنده (رفیع) با این کتاب پر مطلب و گرانقدر که حاوی اطلاعاتی بسیار جامع و دقیق از علوم طبیعی و اجتماعی و اقتصادی و عقیدتی ممالک اسلامی در قرن چهارم هجری است به سال 1341 هجری خورشیدی که مشغول تحقیق و تألیف تاریخ قومس (کومش) شامل (سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، بیار، سنگسر، شهمیرزاد و جندق) بودم، مربوط می‌شود، در آن هنگام همراه با استفاده شایان توجه از این اثر ارزنده و پر اهمیت متوجه شدم که این پژوهشگر دانشمند و توانا از سوی مادر قومسی و هم ولایتی نگارنده است. هم چنین پس از بررسی‌های لازم معلوم شد که «مقدسی بیاری» نام خانوادگی- وی بوده است که اشتباهی «مقدسی بشاری» خوانده و نوشته شده است. از آن زمان به بعد در مورد انجام کار ترجمه و چاپ و نشر کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم به زبان فارسی و در دسترس قرار گرفتن عموم ایرانیان همواره در اندیشه و چاره بودم، تا اینکه در خرداد سال 1356 هجری خورشیدی نسبت به تأسیس شرکت مؤلفان و مترجمان ایران اقدام گردید و نگارنده کتاب احسن التقاسیم را جزو نخستین انتشارات شرکت معرفی کردم و خوشبختانه این پیشنهاد فوق العاده مورد توجه و استقبال اعضاء هیئت مدیره شرکت مؤلفان و مترجمان ایران واقع گردید و ترجمه چاپ آن نیز بتصویب رسید.
برای انجام کار ترجمه فارسی آن ابتدا آقای دکتر خدا مراد مرادیان استاد زبان عربی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران در نظر گرفته شد و نسخه‌های مورد نیاز کتاب نیز تهیه و در اختیار ایشان
ص: 8
قرار گرفت. در این بین آقای دکتر مرادیان مأمور تدریس در دانشگاه الازهر مصر گردید و در نتیجه با موافقت و صلاحدید شرکت مؤلفان و مترجمان ایران به راهنمائی آقای دکتر مرادیان کار ترجمه فارسی این کتاب منیف به آقای دکتر علی نقی منزوی استاد فلسفه و ادبیات زبان عربی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران که برای انجام این کار اظهار تمایل و اشتیاق کرده بودند، محول شد.
اکنون بسیار خوشوقت و مفتخرم که بعد از سالها انتظار این آرزوی دیرین جامه عمل بخود پوشیده و کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم که یکی از منابع مهم و درجه اول تحقیقات جغرافیا و تاریخ اجتماعی ممالک اسلامی در قرن چهارم هجری و از امّهات کتابهای این رده است، بعد از گذشت یک هزار و بیست و هشت سال (1028 سال) برای نخستین بار از طریق شرکت مؤلفان و مترجمان ایران به زبان فارسی ترجمه و چاپ و منتشر می‌گردد. توضیح اینکه این کتاب در اروپا به اهتمام دخویه مستشرق هلندی متوفی بسال 1909 میلادی دو بار به چاپ رسیده است (سال 1877 و سال 1906 میلادی) و هر یک شرحها و مستدرکاتی دارد که در ترجمه پیش گفتار این کتاب ملاحظه خواهید فرمود.
بدیهی است در این میان زحمات بی دریغ و پشتکار ستایش‌انگیز فاضل ارجمند آقای رضا رضازاده لنگرودی که بعلت اشتغال و گرفتاریهای آقای دکتر منزوی سرپرستی امور مربوط به تطبیق و تصحیح و تنقیح چاپی ترجمه و تهیه و تنظیم و تدوین فهرستهای کتاب از طرف مترجم به ایشان محول شده بود موجب کمال قدردانی و تشکر عمومی است.
تهران بتاریخ اول اسفند 1361 خورشیدی مدیر عامل. عبد الرفیع حقیقت (رفیع)
ص: 9

پیشگفتار

در مقدمه کوتاه بخش اول کتاب مقدسی در سال 1877 نوشتم که: «اثر پر ارج مقدسی در اروپا تقریبا ناشناخته بود، تا این که
ص: 10
استاد بزرگوار پروفسور شپرنگرSprenger نسخه‌ای خطی از این اثر را از هند [به اروپا] آورد و ارزش فوق العاده آن را چه در فهرست کتابهای خطی خود و چه در جاهای دیگر، یاد آوری کرد. حال، با آن که چند سال بیش نگذشته، این کتاب نایاب شده و این خود مؤید ارزش والای این اثر است. از این رو، نگارنده با کمال میل دعوت مدیران بنگاه انتشاراتی بریل‌E .J .Brill را برای تدارک چاپ جدیدی از آن پذیرفتم. برای دومین بار نسخه خطی برلین و رونوشت نسخه خطی قسطنطنیه را به دقت مقابله کردم. خوشبختانه پی بردم که به تصحیح چندانی نیاز نیست. شرح مفصل دکتر آلوارت‌Ahlwardt درباره نسخه خطی 6033 در صفحه 362 و الخ کاتالوگ کتاب‌های خطی برلین این امید را در من برانگیخت که این نسخه، نمونه دومی از اثر اصلی باشد، که در این صورت به کار نگارنده کمک شایانی می‌کرد. اما در واقع، این نسخه رونوشتی از نسخه 6034 است که شتابزده تهیه شده و پر از خطاها و جا افتادگی‌های بسیار است، و شپرنگرSprenger نیز از آن با عنوان «نسخه برداری شده برای چاپ» یاد می‌کند. از این رو، بعضی تغییرات در متن لازم آمد، تغییرات بیشتری را نیز در تعلیقات کتاب اعمال داشتم، به ویژه از آن رو که می‌توانستم خواننده را به کتاب ابن خرداد به خود ارجاع دهم.
اما از آن جا که مایل بودم ترتیب صفحات کتاب را [بدون تغییر] حفظ کنم تا فهرست زیرنویس‌های آن با ویرایش جدید نیز منطبق باشد، لذا لازم شد گه گاه فضای خالی در میان زیرنویس‌ها باقی گذاشته شود.
برخی از صاحبنظران تصحیحاتی را به نگارنده گوشزد کرده‌اند،
ص: 11
به ویژه آقای مارکوارت‌J .Marquart ، که یا بنده را به کتاب‌های خود ارجاع داده، یا نظر خود را مستقیما به نگارنده ابلاغ داشتند. ولی نظرات مستقیم ایشان زمانی به دست نگارنده رسید که بخش اعظم ویرایش حاضر به چاپ رسیده بود. ولی، اعمال این تصحیحات در جای خود ممکن نشد و از این رو در همین جا آورده می‌شود:
صفحه 13، سطر 11: بحر هرکند، تحریفی قدیمی است، بجای «هرکیذ» یا درست‌تر بجای «هرکیل»Harikel ، که نامی ثانوی است برای بنگالها.
صفحه 115، سطر 3: ریوجان [درست است]
صفحه 133، سطر 13: و لتوماسبان، که در [کتاب] ابن خردادبه،
صفحه 8، هم آمده است، بجای زوتوماسبان است، یعنی به زوتوماسبان
صفحه 135، سطر 6: ماذرواسبان [همان]mah Drwaspan [است]
صفحه 137، سطر آخر: جایگزین کنید: تل فافاه، یعنی‌Tellpapa (رک. به هوفمن، برگزیده‌هائی).
صفحه 141، سطر 2: زرم به ارمنی جرم‌germ است
صفحه 150، سطر 6 الی 7: ثم الی جسر ساغر 3 مراحل ثم الی النقموذیة و هی بلد ابتی الماتی مرحلة [ر. ک.: به همین کتاب ص 210 سطر 5]
باز هم‌صفحه 150، سطر 14، بلد ابتی الماتی [آمده است] (نمی‌دانم- درست است یا نه:D .G ) [ر. ک: به همین کتاب ص 210 سطر 5]
صفحه 150، سطر 12، بمولصة [آوا نوشت عربی از کلمه یونانی است]، [Pimolisa]
صفحه 258، سطر 11، المامطیر [چیست]؟
ص: 12
صفحه 258 سطر 17: و هندف بهندف، تابلوی یکم، برگ 2478، شماره یک.
صفحه 262، سطر 7: جدغل امروزه چتکل‌Catkal [است]
صفحه 264، سطر 5: بسکت امروزه بسکنت‌Biskent [است]
صفحه 265، سطر 5 و در سطور دیگر: بنجکت امروزه پنجکنت‌Pendjkent (یعنی پنج شهر) [ظاهرا به جای پنجکنث است]
صفحه 265، سطر 6: ارسبانیکث امروزه اصفانه [است]
صفحه 265، سطر 7: خشت امروزه چوست‌Chawast [است]
صفحه 265، سطر 7: بشاغر به جای بساغر ( [از دید]Baber )
صفحه 265، سطر 7: مسحا به جای مسیخا ( [از دید] بابر مصیخا)
صفحه 266، سطر 1: بسکن امروزه و سکن‌Wisken [است]
صفحه 266 سطر 4: بنجکت
صفحه 268، [سطر] 1: کمجکث ر. ک. به بیرونی: گاهنامه، صفحه 235، 20
صفحه 268، سطر 3: نهام امروزه دره نهان
صفحه 272، سطر 17: اسبیجاب
صفحه 273، سطر 2: قراتکین
صفحه 274 سطر 9: خرابخرا
صفحه 276، [سطر] 1: مرجّح بنکث [است]
صفحه 277، سطر 8: بومجکت
صفحه 282، سطر 5 ریامیثن اریامیثن [که در] صفحه 317 سطر 3 [آمده است]
صفحه 283، سطر 8، کمیجی که به صورت کنجینه هم [آمده
ص: 13
است] از کمیجیه یا از کمیجینه ظاهرا تحریف شده است
صفحه 286، سطر 8 آبخان
صفحه 290، سطر 8 اوزج آیا به جای اووج است؟ بابر [آن را] اوباج [قید کرده است] امروزه اجوغ‌Ajwog [است]
صفحه 292، سطر 10: ماهیگیران (صیادان ماهی)
صفحه 296، سطر 2، روب
صفحه 296 سطر 3 أرهن
صفحه 296، سطر 4: بشعور فند
صفحه 296 سطر 7: حش بازی قریة خشباجی
صفحه 296 سطر 7: خواست شاید قریة خاست [باشد]
صفحه 297، سطر 5: رخوذ
صفحه 297، سطر 5: بکراواذ به جای تکین‌آواذ [است]
صفحه 298، سطر 5: أدرسکر امروزه أدرسکند [است]
صفحه 300، سطر 9: بسا
صفحه 301 سطر «ب» و سطر 4: بنابذ
صفحه 304، سطر 8، کردن به جای کردیز
صفحه 304، سطر 18، هیرمید، تحریفی قدیمی است به جای هیرمند
صفحه 329، سطر 9 بست، به صورت بستک هم [آمده است]
صفحه 460، سطر 12 البندامهریة
صفحه 460، سطر 5 و در سطور دیگر: کوه بنان [بدون نقطه].
اطلاعات مختصری را که از مقدسی داشتم در مقدمه جلد چهارم از کتاب‌Bibliothecae Geographorum صفحه 6 و الخ آوردم. تنها این
ص: 14
نکته را باید اضافه کنم که اطلاعات بیشتری، دستکم مربوط به بعد از سال 387، بر آن باید افزوده شود: رجوع کنید به صفحه 288، زیر نویس 7.
نکته دیگری را نیز باید یاد آوری کرد. شپرنگرSprenger نام نویسنده را به صورت المقدّسی [Al -Mogaddasi] ضبط کرده و من نیز به پیروی از او، همین کار را کرده‌ام، با آن که می‌دانم که هیچ دلیلی در دست نیست که این شکل نام او را به المَقْدسی [Al -Magdisi] ترجیح دهیم. اما برخی محققان آلمانی، با استفاده از این کتاب، این شکل پیشنهادی بنده را بهتر دانسته‌اند، حال آنکه گویا نمی‌دانند که هر دو شکل صحیح و مصطلح است، چرا که اولی مشتق از شکل بیت المقدس یعنی البیت المقدّس، و دومی مشتق از بیت المقدس است [و در اصل تفاوتی ندارد]. در هر حال، یاد آوری می‌شود که عنوان اثر همانی است که خود نویسنده به آن داده است.
بر رغم دقت بسیاری که برای جلوگیری از پیدایی غلطهای چاپی به کار برده شد، با کمال تأسف در اینجا و آنجا اغلاطی دیده می‌شود که امید است خواننده آن را بر ما ببخشایند.
لیدن. 8 مارس 1906 م. ی دخویه
ص: 15

نشانه‌های اختصاری‌

الف: استخری پ: مسالک و ممالک، ترجمه فارسی، به اهتمام ایرج افشار
استخری ع: مسالک و ممالک، ویرایش م. ی دخویه، لیدن 1870.
حوقل: صورة الارض ابن حوقل. چاپ 1938
حوقل پ: صورة الارض. ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران 1345.
حوقل خو: صورة الارض. ویرایش م. ی دخویه، لیدن 1873، به نقل از حاشیه او.
ذ: ذریعه الی تصانیف الشیعه
ب: علامت ستاره (*) که در صفحات متن ترجمه ملاحظه می‌شود نشانه آغاز متن عربی مورد استفاده در این ترجمه است.
ج: در این ترجمه تمامی متن اصلی عربی ترجمه شده و از نسخه بدل‌هائی که دخویه در ذیل صفحات متن عربی آورده، فقط قسمتهائی را که موجب تغییر معنی اصلی گردیده است در متن ترجمه آورده و در میان دو قلاب [] گذاشته‌ام.
ص: 16
د: شماره گذاری صفحات با رقم‌های لاتین و بالای هر صفحه است ولی شماره‌هایی که در سمت راست یا چپ کتاب دیده می‌شود، شماره صفحه متن عربی است.
ح: شماره‌های لاتین که در پانوشت‌ها آمده است به ترتیب صفحه و سطر متن اصلی کتاب است و نه ترجمه حاضر.
و: همه پانوشت‌ها و فصل بندی‌های کتاب از ترجمان است نه مؤلف مقدسی. زیرا کتاب مقدسی ویرایش دخویه عنوان گذاری و فصل بندی نشده است. از این رو مترجم فصل بندی و عنوان- گذاری مطالب کتاب را برای سهولت مطالعه ضرور دانست.
أحسن التقاسیم/ ترجمه علی نقی منزوی، ج‌1، ص: 1