افزایش حمایت کشورهای میانه رو عرب از عراق
«ضعف ساختاری»، «عدم مشروعیت» و «وابستگی به امریکا» از عوامل مهم در تأثیرپذیری کشورهای عرب میانه‌رو از امریکا بود. از سوی دیگر، التهاب و نگرانی این کشورها از پیامد پیروزی ایران بر عراق پس از فتح خرمشهر نیز بیشتر، متأثر از تلاش‌های دیپلماتیک و تبلیغاتی - روانی امریکایی‌ها بود، ضمن این که حمایت این کشورها از عراق و به نوعی مشارکت در جنگ، سرنوشت این کشورها را با سرنوشت صدام در جنگ پیوند زده بودند. با توجه به این ملاحظات روزنامه واشنگتن پست نوشت:
«عرب‌های خلیج فارس اگر 20 ماه پیش با این تجاوز موافقت نکرده بودند،امروز در موقعیت بهتری بودند.» [664] .
نگرانی حاکم بر این کشورها با فتح خرمشهر تشدید شد چنان که یک محقق و استاد دانشگاه کویت در سخنرانی خود با عنوان «بحران توسعه و همکاری کشورهای منطقه» گفت:
«کویت در ابتدای جنگ بی‌طرف بود، اما پس از فتح خرمشهر توسط نیروهای ایران، عرب‌ها بر خود لرزیدند و بی‌صبرانه به حمایت از صدام حسین برخاستند.» [665] .
تحرکات کشورهای منطقه در چارچوب سیاست‌های جدید امریکا برای مهار تحولات ناشی از پیروزی ایران بر عراق شکل کاملا جدی به خود گرفت به گونه‌ای که تماس‌های محرمانه‌ای بین خانواده آل‌سعود، عراق، اردن، مراکش، سودان، عمان، سومالی و بعضی از کشورهای خلیج فارس ایجاد شد. [666] در همین راستا، حسن، پادشاه مراکش در پیامی به ملک فهد صدام خواستار اقدام فوری همه کشورهای عربی برای پشتیبانی دیپلماتیک از عراق شد. [667] جعفر نمیری، رئیس جمهور سودان نیز در دیدار از مصر با حسنی مبارک درباره‌ی جنگ ایران و عراق و پی آمدهای آن گفت‌وگو کرد. وی پیشنهاد کرد،اجلاس سران عرب در مصر تشکیل شود. [668] حسین، شاه اردن نیز علاوه بر تماس‌های دیپلماتیک، آمادگی اردن را برای اعزام داوطلب به میدان جنگ برای حمایت از عراق اعلام کرد. [669] .
رادیوی عربستان با توجه به اوضاع جدید و خطرهای قریب الوقوع اعلام کرد که این مسائل، اعراب را وادار می‌سازد، بسیاری از اولویت‌ها حتی اختلاف اعراب و اسرائیل را در نظر نگیرند [670] در این حال، بر اساس گزارش محرمانه مجله المستقبل چاپ پاریس، یکی از کشورهای عربی به ایران گوش زد کرد که برخی از کشورهای عرب تصمیم سری گرفته‌اند که در وضع ویژه عملا وارد این جنگ شوند. [671] .
[ صفحه 246]
روزنامه النهار چاپ لبنان نیز نوشت:
«اعضای شورای همکاری خلیج فارس احساس می‌کنند، نقش‌شان نمی‌تواند منحصر به پشتیبانی مالی از عراق باشد.» [672] .
برخی از نشریات چاپ کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز مواضع جدیدی را اتخاذ کردند؛ روزنامه الرأی العام چاپ کویت با درخواست از امریکا نوشت:
«صدایمان اکنون برای درخواست از امریکا بلندتر می‌شود تا این جنگ را متوقف کند.» [673] .
سردبیر روزنامه السیاسه چاپ کویت نیز نوشت:
«عراق و به همراه او کلیه اعراب نمی‌گذارند که عراق شکست بخورد.» [674] .
در این میان، روزنامه کریستین ساینس مانیتور چاپ امریکا اوضاع کشورهای عربی و راه‌حل‌هایی را که فرا روی خود داشتند به خوبی ترسیم کرد:
«رویدادهای اخیر جنگ ایران و عراق کشورهای میانه‌رو عرب را بر سر یک دو راهی قرار داده است؛ یا باید از عراق حمایت کنند و خشم ایران را موجب شوند و یا خود را از ماجرا دور نگاه داشته و خطر وقوع انقلابی را در داخل کشورهایشان به سبک انقلاب اسلامی ایران بپذیرند.» [675] .
در این حال، عراقی‌ها نیز به دلیل وضعیت بحرانی خود، از اعراب درخواست کمک کردند. چنان که یک سخنگوی عراقی اعلام کرد:
«عراق از آمادگی کشورهای عربی برای اعزام سرباز و جنگ دوشادوش با نیروهای عراقی استقبال خواهد کرد... جهان عرب بر اساس قطع نامه مشترک دفاعی اعراب به حمایت نظامی از عراق متعهد است، چرا که ایران حاکمیت تمام ملت عرب را تهدید می‌کند.» [676] .
صدام نیز طی سخنانی که در روزنامه السیاسه چاپ کویت منتشر شد، رسما اعلام کرد:
«اجازه بدهید صادقانه به شما بگویم، اگر ارتش مصر به بغداد بیاید [677] ما می‌خواهیم گفت خوش آمدید و تمام درها را برای آن‌ها خواهیم گشود.» [678] .
طه یاسین رمضان، معاون اول صدام نیز گفت:
«دولت عراق رسما از مبارک رئیس رژیم مصر دعوت کرده است در کنفرانس غیر متعهدها که قرار است در سپتامبر آینده در بغداد تشکیل شود، شرکت کند.» [679] .
[ صفحه 247]
همچنین، عراقی‌ها طی بیانیه‌ای - که رسما در بغداد انتشار یافت - از کشورهای عربی برای اعزام سرباز درخواست کمک کردند. [680] .
برگزاری اجلاس اعضای شورای همکاری خلیج فارس و بازگشت مصر به جهان عرب، دو تحول عمده در روند جدید بودند. اجلاس فوق‌العاده شورای همکاری به درخواست کویت و در پی تماس تلفنی شیخ جابر الصباح امیر کویت با صدام تشکیل شد. [681] ضرورت اتخاذ موضع یک پارچه [682] به منظور پایان دادن به جنگ ایران و عراق، [683] بررسی نحوه کمک رسانی به عراق، [684] ایجاد اعتباری چند میلیارد دلاری برای کمک به بازسازی ایران و عراق پس از پایان جنگ [685] و بررسی امنیت خلیج فارس [686] و آخرین تحولات جنگ ایران و عراق [687] از جمله مواردی بود که پیش‌بینی می‌شد در این اجلاس بررسی شود. اجلاس فوق‌العاده وزیران خارجه کشورهای شورای همکاری سرانجام با نتیجه مبهمی پایان یافت و چنین توافق شد که در اوایل خرداد گفت‌وگوها بار دیگر در ریاض از سر گرفته شود. [688] .
امریکایی‌ها از اقدام این کشورها استقبال کردند، چنان که کریستین ساینس مانیتور نوشت:
«برای مقامات وزارت خارجه امریکا خبر خوش این است که خطر ایران کشورهای طرف‌دار غرب را در حوزه خلیج فارس مجبور ساخته است که به اقدامات امنیتی مشترک خود بیفزایند.» [689] .
«بازگشت مصر به جهان عرب» نیز یکی از تحولات برجسته در سطح منطقه به شمار می‌رفت که اساسا متأثر از رخدادها و حوادث ناشی از جنگ ایران و عراق و احتمال شکست عراق بود. کوشش‌های مقدماتی این اقدام را سلطان قابوس، پادشاه عمان انجام داد. [690] .
چنین تصور می‌شد که توان نظامی مصر علاوه بر کمک به عراق، می‌تواند برای حمایت از کشورهای شورای همکاری نیز به کار گرفته شود. موضع‌گیری حسنی مبارک نیز این تصورات را تقویت کرد:
«می‌خواهم جای شکی باقی نگذارم که مصر هیچ گونه تعرضی به امنیت و حاکمیت کشورهای عرب خلیج (فارس) را نخواهد پذیرفت.» [691] .
روزنامه شرق الاوسط وابسته به سعودی‌ها نیز در مورد نقش مصر نوشت:
«تحول جدید در جنگ ایران و عراق می‌تواند باعث شود تا مصر مستقیما برای حفاظت و امنیت کشورهای عرب خلیج (فارس) دخالت کند.» [692] .
[ صفحه 248]
وزیر خارجه مصر در مورد امنیت عراق و اهمیت آن برای مصر رسما اعلام کرد:
«امنیت و ثبات رژیم عراق برای مصر حیاتی و مهم است و رژیم مصر آماده است در این رابطه نقش خویش را بر عهده بگیرد.» [693] .
در این مرحله مصر کمک‌های تسلیحاتی فراوانی را در اختیار عراق قرار داد. [694] چنان که چهار اسکادران هواپیمای جنگی ساخت شوروی را به عراق فرستادند [695] و کارخانه‌های اسلحه‌سازی مصر تأمین نیازهای عراق را در اولویت قرار دادند. [696] فروش تسلیحات به عراق در این مرحله بدون واسطه انجام می‌گرفت و آخرین هیئت نظامی عراق در اواخر اردیبهشت 1361 عازم مصر شد و این کشور انبار تسلیحات نیروهای مسلح خود را در اختیار عراق قرار داد. [697] «اسامه الباز» مدیر دفتر امور سیاسی مبارک در کنفرانسی مطبوعاتی رسما اعلام کرد که مصر به تأمین تجهیزات نظامی و مهمات مورد نیاز عراق ادامه خواهد داد. [698] .
در این مرحله از جنگ با وجود تلاش امریکا برای تشکیل جبهه عربی علیه ایران، دو کشور سوریه و لیبی همچنان به حمایت از ایران ادامه می‌دادند. روزنامه واشنگتن تایمز در تحلیلی نوشت که سوریه و لیبی در برابر درخواست برای یک حرکت جمعی عربی به نفع عراق، مقاومت کرده‌اند. [699] شاه حسین این مسئله را در دیدار دو ساعته با هیگ، وزیر خارجه وقت امریکا به عنوان «شکاف جهان عرب» در میان گذاشت. [700] سوری‌ها که به خاطر حمایت از ایران تحت فشار قرار داشتند، در توجیه مواضع خود اعلام کردند که با ورود نیروهای ایران به داخل خاک عراق، خطری متوجه کشورهای حوزه خلیج فارس نخواهد بود، بلکه این خطر متوجه رئیس جمهور عراق است و صدام باید به دلیل خساراتی که به ارتش و مردم عراق وارد آورده است، سرنگون شود. [701] .
راه حل‌های انتخابی ایران
«موقعیت برتر نظامی ایران» و «اوضاع سیاسی - اجتماعی کشور» به عنوان دو ویژگی در ارزیابی موضع‌گیری احتمالی ایران در خصوص پایان جنگ و یا ادامه آن، مورد توجه رسانه‌های خبری جهان قرار داشت؛ خبرگزاری رویتر به نقل از منابع دیپلماتیک گزارش داد:
[ صفحه 249]
«ایرانیان به این دلیل که پیروزند، حاضر به مذاکره نمی‌باشند.»
این خبرگزاری از قول یک دیپلمات افزود:
«خون‌های ریخته شده در این جنگ و تنفر ایجاد شده، بیش از آن است که دیگر جایی برای مذاکرات صلح باقی بماند.» [702] .
رادیو بی.بی.سی نیز گفت:
«هیچ کس در ایران صرفا به پایان دادن به جنگ پس از خروج عراقی‌ها رضایت نخواهد داد» [703] .
هنری تانر، روزنامه‌نگار امریکایی نیز طی گزارشی در نیویورک تایمز نوشت:
«در ایران اکثریت با ادامه جنگ و نفوذ قوای ایران به داخل عراق موافقند.» [704] .
در ادامه این گزارش آمده است:
«ایران از قدرت برخوردار بوده، ولی هنوز تصمیم قطعی گرفته نشده و تنها به وسیله یک مرد، آیت الله خمینی، این تصمیم اتخاذ می‌شود. دیپلمات‌های خارجی می‌گویند که این فشار عمومی برای کامل کردن پیروزی را نباید سهل پنداشت خصوصا که از طرف صدیق‌ترین پیروان دولت و بالاخص پاسداران و بسیج می‌باشد. سخنگوی مجلس و بسیاری از مقامات جوان دولت خواستار پیشروی هستند.» [705] .
در حالی که افکار عمومی کشور متأثر از درک برتری نظامی ایران بود،تصمیم‌گیری برای مسئولان بسیار پیچیده و دشوار شده بود. در این میان،مواضع برخی از مسئولان بسیار قابل توجه است؛ آقای هاشمی - رئیس وقت مجلس شورای اسلامی در مجلس اعلام کرد:
«ما هیچ جاه‌طلبی ارضی نداریم ولی برای احقاق حق خود مصمم هستیم. ایران از هیچ یک از حقوق خود صرف نظر نخواهد کرد، ما آخرین دینار حقوقمان را خواهیم گرفت و بزرگ‌ترین حق ما سقوط صدام است.» [706] .
وی چند روز بعد در نماز جمعه تهران به غرب و حامیان صدام خطاب کرد:
«آیا معتقدید که ما در مرز جغرافیایی خود خواهیم نشست و به امید دریافت غرامت به آن‌ها فرصت می‌دهیم که شهرهای ما را از داخل[خاک]خود گلوله باران کنند؟» [707] .
نخست وزیر وقت ایران، میر حسین موسوی نیز گفت:
«جنگ زمانی پایان می‌یابد که تمام شرایط ما پذیرفته شده باشد.» [708] .
شرایط ایران برای پایان دادن به جنگ شامل خروج بی‌قید و شرط نیروهای عراقی از سرزمین‌های اشغالی، مجازات متجاوز و پرداخت غرامت جنگی بود. [709] بنابر گزارش مفسر
[ صفحه 250]
رادیو لندن، پیگیری این خواست‌ها برای ایران حیاتی بود و حتی کسانی که مایل به ادامه جنگ تا سرنگونی صدام نبودند و تا اندازه‌ای عملی‌تر فکر می‌کردند نیز به چیزی کمتر از این خواسته نمی‌توانستند راضی شوند. [710] .
با توجه به این ملاحظات، ایران سه راه‌حل فرا روی خود داشت: نخست آن که بدون در نظر گرفتن خواسته‌های خود و تنها بر اثر فشارهای بین‌المللی و در حالی که نیروهای عراقی همچنان در مناطق اشغالی حضور داشتند. [711] آتش‌بس را به عنوان پیش شرط هر گونه اقدام دیگر می‌پذیرفت. [712] در این صورت، مذاکرات سیاسی تنها راه‌حل ایران برای پیگیری خواسته‌هایش بود. راه‌حل دوم، ترک مخاصمه بدون اتمام جنگ بود؛ بدین معنا که ایران آتش‌بس را نپذیرد ولی در عین حال از ورود به داخل خاک عراق خودداری کرده و در مرزهای خود استقرار یابد. راه‌حل سوم، «تلاش نظامی برای تأمین صلح شرافتمندانه» بود.
بی‌شک، ایران با فتح خرمشهر در موقعیت برتر سیاسی - نظامی قرار گرفت و بنا به نظر امام (ره)، می‌توانست از موضع قدرت سخن بگوید. [713] در این حال، تهدیدات امریکا و تلاش متحدان عراق برای حفظ صدام نیز آشکار و غیر قابل تردید بود؛ چنان که لیبراسیون نوشت:
«امریکا، اروپا و برخی از کشورهای منطقه، ابتکارات متعددی را برای پایان دادن به جنگ به کار گرفتند تا از سقوط صدام جلوگیری کنند.» [714] .
ایران، در این اوضاع برای تأمین خواسته‌های بر حق خود، چه راه‌حلی را می‌توانست برگزیند؟
بی‌گمان، راه‌حل نخست با توجه به ماهیت تلاش‌هایی که امریکا تحت پوشش برقراری آتش‌بس پیگیری می‌کرد، نمی‌توانست نتیجه‌ای برای ایران داشته باشد، زیرا امریکایی‌ها از موقعیت برتر ایران نگران بودند و تمام تلاش خود را برای مهار و تضعیف ایران سازمان‌دهی کرده بودند. بدین ترتیب، امریکایی‌ها از دادن هر گونه امتیازی به ایران از جمله تعیین متجاوز و یا پرداخت غرامت که موجب تثبیت موقعیت برتر سیاسی - نظامی ایران و تشدید بی‌ثباتی در عراق می‌شد، خودداری می‌کردند؛ بنابراین راه‌حل نخست به زیان ایران بود.
[ صفحه 251]
راه‌حل دوم نیز در عمل به سود عراق و امریکا بود، زیرا در صورت اقدام ایران در ترک مخاصمه توقف تهاجمات خود، عراق فرصت می‌یافت با حمایت امریکا، اروپا و کشورهای منطقه، تجدید قوا کرده و بار دیگر مرزهای ایران را مورد تجاوز قرار دهد. بدین ترتیب راه‌حل دوم نیز به زیان ایران بود. انتخاب راه‌حل اول یا دوم قطعا مطلوب امریکا و تمام متحدان عراق بود،زیرا آنچه این کشورها را نگران می‌کرد، ادامه جنگ و کشاندن آن به داخل خاک عراق به وسیله ایران و سقوط احتمالی صدام بود. بدین ترتیب، با در نظر گرفتن تمام ملاحظاتی که به آن اشاره شد، ایران در واقع به جز راه‌حل سوم، راه‌حل دیگری فرا روی خود نداشت. امام در توضیح انتخاب این راه‌حل فرمودند:
«ما اگر مجرم را امروز رهایش کنیم، امروزی که ما قدرت داریم... این معنای آتش‌بس نیست، این معنای صلح نیست.» [715] .
سرانجام، جنگ با ورود ایران به داخل خاک عراق، با هدف «تنبیه متجاوز» [716] و تأمین حقوق مشروع ایران و اجتناب از فرسایش روحی و مادی و جلوگیری از حملات دوباره‌ی عراق به مرزهای ایران، با عملیات رمضان در 23 تیر 1361 ادامه یافت.
پاورقی
[1] کلاوز ویتس (در گذشته به سال 1831 میلادی)، یکی از برجسته‌ترین متفکران عرصه علوم دفاعی - نظامی با تأکید به این مفهوم که جنگ ادامه سیاست است ولی با ابزار دیگر، تسلط ضروری هدف سیاسی در جنگ بر سایر اهداف را بیان کرد. بر همین اساس، بررسی، تجزیه و تحلیل اهداف و مقاصد سیاسی عراق در آغاز بحث با هدف روشن ساختن ماهیت و ابعاد تجاوز عراق علیه ایران انجام گرفته است.
[2] وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، (دفتر حقوقی، بهمن 1361)، ص 78.
[3] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، از خونین شهر تا خرمشهر، نوشته محمد درودیان (تهران، خرداد 1373)، ص 23.
[4] پیشین، ص 20، مصاحبه صدام حسین با خبرگزاری‌ها.
[5] در نشریه بررسی استراتژیک چاپ لندن سال 81 - 1980 در مورد ریشه درگیری ایران و عراق آمده است: «آغازگر جنگ عراق بود، لیکن از لحاظ کلی‌تر ریشه‌های درگیری را باید در انقلاب ایران و ستیزه‌جویی بین‌المللی آن و آرزوهای دیرینه صدام برای رهبری منطقه جست‌وجو کرد.»
خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 22 / 6 / 1360).
[6] مایکل لدین و ویلیام لوئیس در کتاب خود نوشته‌اند؛ «سقوط شاه نشانه فروریختگی بنای استراتژی ما (امریکا) در خلیج فارس گردید، استراتژی که ما آن را بر قدرت اقتصادی و سیاسی عربستان سعودی و نیروهای سیاسی و نظامی ایران پایه‌ریزی کرده بودیم. با محو رکن ایران، دیگر این استراتژی نمی‌توانست ایفای نقش کند.»
(هزیمت یا شکست رسوایی امریکا، ترجمه احمد سمیعی، نشر ناشر، 1362، ص 301).
[7] روزنامه ستاره سرخ چاپ مسکو در مورد تصور عراق از نتایج ناشی از شکست نظامی ایران می‌نویسد: «رهبران عراق که تهاجم را در سطح وسیعی آغاز نمودند، تصور می‌کردند با شکست نظامی، رژیم ایران نیز دوام نیافته، قطعه قطعه خواهد شد.»
(بولتن سفارت جمهوری اسلامی ایران، مسکو، 8 / 8 / 1359).
[8] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 2 / 7 / 1359، به نقل از رادیو لندن، 1 / 7 / 1359.
[9] پژوهشکده علوم دفاعی - استراتژیکی دانشگاه امام حسین (ع)، مجله «سیاست دفاعی»، شماره 15 و 16، سال چهارم، تابستان و پاییز 1375، ص 8.
[10] خبرگزاری رویتر به نقل از دیپلمات‌های خارجی در تهران در مورد هدف عراق چنین گزارش داد: «هدف اعلام نشده عراق در جنگ، سقوط حکومت جمهوری اسلامی ایران و تصرف منطقه نفتی خوزستان بوده است.».
[11] دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد اول، 1368، ص 1.
[12] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، خرمشهر در جنگ طولانی، نوشته مهدی انصاری، محمد درودیان و هادی نخعی (تهران، 1375)، صص 100 - 87 و مأخذ 1، صص 20 - 19.
[13] فارین افرز چاپ امریکا در مورد درک عراق از اقدام امریکا می‌نویسد: «... یکی کوشش گروه نجات گروگان‌های امریکایی برای خارج کردن گروگان‌ها از ایران بود. عراقی‌ها از این اقدام چنین برداشت کردن که امریکا بار دیگر به اقدام نظامی به مراتب بزرگتری علیه ایران دست خواهد زد.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه شماره 294، 17 / 10 / 1359، رادیو امریکا، 16 / 10 / 1359).
[14] شهید فکوری بعدها در نامه‌ای به امام خمینی برای تشریح وضعیت خانواده‌های معدومان کودتا و ضرورت حل معضلات آن‌ها برای ادامه اسکان در منازل سازمانی، مطالبی را به این ترتیب نوشته است که نشان دهنده میزان حضور و پراکندگی عناصر ضد انقلابی در درون ارتش می‌باشد: «معدومین نیروی زمینی که اکثرا از افسران زرهی و توپخانه، لشکر گارد سابق، لشکر 92 زرهی اهواز، لشکر 16 قزوین و لشکر 64 پیاده ارومیه بودند، از تیپ نوهد و نیروی هوایی نیز در کودتا شرکت داشته‌اند.»
(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 14، 12 / 11/ 1359، ص 34).
[15] روزنامه انقلاب اسلامی، 17 / 9 / 1359.
[16] در کتاب «درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق»، در مقایسه توانایی‌های عمده دو کشور، در مورد برتری عراق چنین تأکید شده است: «ثبات سیاسی - نظامی، روابط دوستانه با کشورهای همسایه، دسترسی مداوم به منابع متعدد جنگ افزارهای مدرن، برخورداری از ذخایر عظیم مالی و اعتبار بسیار، حمایت مالی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و پشتیبانی نظامی محدود مصر و اردن.»
(آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم،جنگ ایران و عراق ترجمه حسین یکتا، کارشناس مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 58 چاپ نشده».
[17] مقیاس جنگ و تعیین گستردگی یا محدودیت آن را می‌توان بر اساس هدف، وسعت منطقه نبرد، شمار نیروهای عمل کننده و زمان مشخص کرد با توجه به اهداف عراق و صحنه نبرد در خوزستان و تلاش عراق برای جنگ 3 تا 7 روزه، می‌توان چنین نتیجه گرفت که استراتژی عراق جنگ محدود بوده است.
[18] رادیو لندن در این زمینه می‌گوید: «کسانی مثل اویسی و شاهپور بختیار که از حمایت عراق برخوردار بوده‌اند، صدام را گمراه کرده‌اند.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 11 / 10 / 1359، رادیو لندن، 10 / 10 / 1359).
[19] روزنامه لوموند چاپ فرانسه می‌نویسد: «قرار بود که همراه با این حمله، در داخل ارتش و نیروهای مردمی نیز شورش‌ها و مخالفت‌هایی پدید آید و به دنبال آن، رژیم جمهوری اسلامی ساقط شود.»
(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اداره کل مطبوعات خارجی، نشریه «بررسی مطبوعات جهان»، 9 / 11 / 1359).
برابر گزارش ستاد خنثی سازی کودتا، پس از کودتای نوژه در ارتش، تا پایان سال 1359 در مجموع شش کودتا کشف و عناصر آن دستگیر و برای محاکمه به مراجع قضایی تحویل شدند. بنابراین «براندازی نظام» را می‌توان یک هدف نهایی برای دولت عراق تصور کرد.
[20] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، ترجمه حسین یکتا کارشناس مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ. (چاپ نشده).
[21] این بحث بر اساس نظریات سرلشکر محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران با عنوان «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق» در دوره عالی جنگ سپاه در سال 1374 تهیه و تنظیم شده است.
[22] برابر منابع موجود استراتژی ایران و عراق در گذشته به این صورت بود که عراق همواره در موضع پدافند از بغداد و آفند به منطقه خوزستان قرار داشت. متقابلا ایران در موضع پدافند در جنوب و آفند در برابر بغداد قرار داشت. در نتیجه هدف عراق پدافند از بغداد با عمق بخشیدن به مواضع دفاعی موجود در مرزهای شرقی و میانی خود و دور کردن قوای نظامی ایران از بغداد بود.
[23] به نقشه صفحه 43 نگاه کنید.
[24] به نقشه صفحه 33 نگاه کنید.
[25] این بخش با استفاده از مقاله «نگاهی گذرا به جنگ هشت ساله»، نوشته داوود رنجبر، فصلنامه تاریخ جنگ شماره 1، پاییز 1370، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، نوشته شده است.
[26] بر اساس نظریه سرلشکر محسن رضایی با عنوان «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق» در دوره عالی جنگ سپاه، در سال 1374 تنظیم شده است؛ منظور از خط سبز، حد نهایی برای تصرف منطقه مورد نظر ارتش عراق در جنوب می‌باشد. برای اطلاع بیشتر، به نقشه صفحه 33 نگاه کنید.
[27] سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد (دافوس) سپاه، دوره عالی جنگ، 15 / 4 / 1374.
[28] در منابع منتشره برادران ارتش، مدت پیشروی در این منطقه 7 روز نوشته شده است ولی اسرای عراقی از جمله برخی از فرماندهان لشکر 10 زرهی عراق، زمان چهار روز را مورد تأکید قرار می‌دهند.
[29] ارتفاعات مسلط بر منطقه.
[30] بر اساس نظریه سرلشکر محسن رضایی با عنوان «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق» در دوره عالی جنگ، در سال 1374 تنظیم شده است؛ به نقشه صفحه 33 نگاه کنید.
[31] خط آبی، حد نهایی منطقه‌ای بود که عراق توانست تا آنجا پیشروی کند؛ به نقشه صفحه مقابل نگاه کنید.
[32] این عارضه عمدتا متأثر از درک غلط از اوضاع داخلی ایران به وسیله عراق و نیز تأثیرپذیری این کشور از ملاحظات سیاسی به ویژه خواسته‌های امریکا بود.
[33] پیشین.
[34] مأخذ 10.
[35] صدام بعدها در مصاحبه با روزنامه اشپیگل چاپ آلمان درباره مشکلات عراق به هنگام تصمیم‌گیری گفت: «بیشتر اوقات ما به هنگام اخذ تصمیم دچار مشکلاتی هستیم که آیا باید به پیشروی ادامه دهیم یا نه؟ چقدر و چرا؟» همچنین یک عضو حزب بعث در سال 1981 میلادی مطالبی را بیان کرد که حائز اهمیت است. وی گفته بود: «صدام به تنهایی علی رغم توصیه‌های مقامات بلند پایه حزب بعث و افسران نظامی، اصرار داشت هدف‌های نظامی عراق در جنگ با ایران محدود باشد.»
(بولتن ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع، مقاله «عراق جناح شرقی دنیای عرب»، مؤسسه برولینگز؛ 1984).
[36] مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 10، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، ص 239.
[37] پیشین، جلد 13، ص 92.
[38] پیشین.
[39] روزنامه انقلاب اسلامی، 1 / 7 / 1359.
[40] برابر مندرجات کتاب «نقش ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس» از انتشارات سازمان سیاسی - عقیدتی ارتش، جلد اول، نبردهای غرب دزفول، با وجود این که در ماه‌های فروردین و اردیبهشت 1359 نیروهای ارتش به مرز اعزام شدند،لیکن در خرداد همان سال با ا ین توجیه که «تهدید برطرف شده است»، نیروهای لشکر 92 به پادگان مراجعت کردند و یک ماه بعد کودتای نوژه سازمان دهی و اجرا شد.
[41] تیمسار علی شیرازی در فروردین 1378 به وسیله سازمان مجاهدین خلق (منافقین) به شهادت رسید.
[42] روزنامه اطلاعات، 16 / 3 / 1375، مقاله مردی به ازای شرف.
[43] از 31 شهریور 1359 تا پیش از پایان همین سال، سلسله تلاش‌هایی که ارتش و به فرماندهی بنی‌صدر انجام داد، گسترده و با هدف آزادسازی مناطق اشغالی بود؛ فی المثل بنابر مندرجات مجموعه پنج جلدی منتشره از سازمان عقیدتی - سیاسی ارتش، عملیات 23 مهر باهدف آزادسازی منطقه غرب کرخه بود؛ عملیات سوم آبان با هدف شکستن محاصره آبادان؛ عملیات 16 دی ماه در هویزه با هدف آزادسازی منطقه غرب کارون و خرمشهر بود و عملیات 20 دی ماه با هدف شکستن محاصره آبادان انجام گرفت. بنابراین مشخص نیست به چه دلیل این عملیات‌ها محدود ذکر شده است.
[44] روزنامه کیهان، 15 / 7 / 1375، مصاحبه تیمسار آراسته (جانشین وقت ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران).
[45] انتشارات سروش، مجموعه مصاحبه‌های سال 1361 و 1362 مصاحبه در مورد شهادت شهید چمران، 12 / 3 / 1361، صص 64 و 65.
[46] بنی‌صدر در بهمن 1358 با رأی مردم رئیس جمهور و در اسفند همان سال به دستور امام خمینی به فرماندهی کل قوا منصوب شد.
[47] نماز جمعه تهران، 29 / 3 / 1360، مندرج در روزنامه‌های 30 / 3 / 1360.
[48] نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، دفاع مقدس، اسفند 1371، ص 11.
[49] پیشین.
[50] مأخذ 21، ص 2.
[51] سازمان عقیدتی - سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، نقش ارتش در 8 سال دفاع مقدس، جلد 3، اشغال خرمشهر و شکستن حصر آبادان، (تهران: 1372) ص 43.
[52] سازمان عقیدتی - سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، نقش ارتش در 8 سال دفاع مقدس، جلد 1، نبردهای غرب دزفول، (تهران: اسفند 1371) ص 2.
[53] مشخص نیست منظور از یک تیپ پیاده از مهران تا دهانه فاو - کدام تیپ است؟ زیرا اگر منظور، تیپ 84 خرم آباد باشد، مأموریت و گسترش این تیپ از مهران تا دهلران بود نه از مهران تا دهانه فاو. (حاشیه سردار غلامعلی رشید بر کتاب حاضر).
[54] البته برابر گزارش‌های مندرج در کتاب «ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس - جلد اول» (از انتشارات سازمان عقیدتی - سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران در اسفند 1371) در خرداد سال 1359 طرح عملیاتی ابوذر توسط نیروی زمینی ارتش تهیه و ابلاغ شد. در این طرح مأموریت دفاعی یگان‌ها مشخص شده بود لیکن تغییری اساسی در تفکر نظامی و دفاعی حاصل نشده بود. این طرح بیشتر ابلاغ دستور عملیاتی به یگان‌ها بود.
[55] سرهنگ رامین فرمانده اسبق تیپ 37 زرهی در مصاحبه خود در این باره به گسترش تیپ 37 شیراز در منطقه یاد شده اشاره نکرده است.
[56] این یگان‌ها را دو گردان از لشکر 21 حمزه همراهی می‌کردند. (حاشیه سردار غلامعلی رشید بر کتاب حاضر).
[57] به نظر می‌رسد این تحلیل بیش از آن که بر مبنای درک صحیح از اوضاع سیاسی و نظامی حاکم بر مناسبات دو کشور ایران و عراق باشد، به لحاظ طرح‌ریزی کودتا در ارتش بود که شاخه جنوب آن در لشکر 92 زرهی فعالیت داشت.
[58] سردار رحیم صفوی فرمانده کل سپاه پاسداران درباره احتمال حمله عراق و بی‌توجهی بنی‌صدر اظهار داشت: «در آن زمان، من فرمانده سپاه، در کردستان بودم و به ارتفاعات قصر شیرین که مشرف به خاک عراق می‌باشد، رفته بودم. لشکر مکانیزه دشمن در رمزهایمان مستقر شده بود. فرماندهان سپاه نیز در جلسه شورای عالی دفاع به بنی‌صدر اعلام کردند که عراق می‌خواهد به ایران حمله کند ولی جوابی که بنی‌صدر به آن‌ها داد این بود که شما پاسداران اصلا می‌فهمید جنگ چگونه آغاز می‌شود؟ به زعم او بایستی روابط جهانی و بین‌المللی بین قدرت‌های بزرگ بر هم بخورد و موازنه سیاسی از بین برود و غیره. بالاخره با یک تحلیل سیاسی این مسئله را رد کرد و بعد هم در مهران طی یک مصاحبه رادیو - تلویزیونی خطاب به مردم گفت، شایع است که جنگ می‌خواهد شروع شود ولی من الان در مهران هستم هیچ خبری نیست!»
(روزنامه کیهان، 3 / 3 / 1377).
[59] پیشین، ص 69.
[60] صحت این اطلاعات مورد تردید است زیرا تنها بخشی از توان لشکرهای 64 و 28 با ضد انقلاب درگیر بود و بقیه توان لشکر روی سلسله ارتفاعات مرزی استقرار یافته بود. (حاشیه سردار غلامعلی رشید بر کتاب حاضر).
[61] با توجه به اسنادی که در این زمینه وجود دارد، در صحت این آمار تردید هست.
[62] آقای هاشمی رفسنجانی در کنفرانس بین‌المللی «دفاع و تجاوز» در این زمینه می‌گوید: «با از بین رفتن رژیم سابق، ارتش ایران که توسط کارشناسان و مستشاران امریکایی و انگلیسی آموزش می‌دید و هدایت می‌شد، مدیریت خود را از دست داد و تخصص‌های بالایی که در ارتش وجود داشت، در ایران هنوز آماده بهره‌برداری نبود. علاوه بر این، بسیاری از سران ارتش خود از مهره‌های امریکا و ضد انقلاب بودند. بنابراین، با وجود امکانات فراوان در ایران، این امکانات برای مردم و انقلاب به صورت نقد و آماده بهره‌برداری نبود، در حالی که همه عوامل برای عراق آماده بود. در ایران به زمان نیاز داشتیم تا انقلاب و نیروهای مخلص ارتش که طبقات پایین‌تر و پیکره اصلی ارتش بودند، بتوانند بر اوضاع مسلط شوند. ما هنوز مشغول تصفیه ارتش بودیم. افراد ارتش فرار کرده و بسیاری از آنان محبوس بودند و جای کارشناس امریکایی را که از ایران رفته بودند، کسی نگرفته بود. تعداد زیادی از قراردادهای تسلیحاتی که مکمل قدرت ارتش بود، در همان روزهای قبل از انقلاب توسط بختیار لغو شده بود و بسیاری از امکانات بدون پشتیبانی مانده بود و نیروی نظامی دیگری نیز هنوز در ایران شکل نگرفته بود»
(دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد اول، تهران، چاپخانه سپهر، 1368، ص 46).
[63] نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران گزارشی را تحت عنوان «دفاع مقدس» در اسفند 1371 منتشر کرد که در این بحث مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
[64] البته اسرای دشمن اظهار می‌دارند، ظرف چهار روز به ساحل رودخانه کرخه رسیدند.
[65] شهید غیور اصلی از برادران ارتش بود که به سپاه پیوست و مسئولیت آموزش سپاه خوزستان را بر عهده گرفت.
[66] مأخذ 9، ص 54.
[67] اسرای عراقی در اعترافات خود، حجم آتش توپخانه را مناسب و باعث تلفات در نیروهای عراقی ذکر کرده‌اند تلاش هلی‌کوپتر و وارد کردن تلفات در برخی محورها به واحدهای زرهی عراقی به ویژه در محور عین خوش، امام‌زاده عباس و در گیلان غرب نیز مورد تأکید اسرا بود. همچنین روزنامه انقلاب اسلامی 17 / 7 / 1359 به نقل از روزنامه لوماتن چاپ فرانسه در مورد نیروی هوایی می‌نویسد: «ورزیدگی و هوشیاری نیروی هوایی ایران تعجب همگان را برانگیخته است.».
[68] سرلشکر محسن رضایی فرمانده وقت سپاه می‌گوید: «برای دفاع از بخش‌های جنوبی خوزستان باید در شمال حسینیه متمرکز می‌شدیم تا در دو جبهه اهواز و خرمشهر بتوانیم دفاع کنیم. متاسفانه، تجزیه و تحلیل دقیقی از جنگ نداشتیم لذا در عین حالی که ارتش عراق در راه بود، همچنان آرایش ما به طور سنتی و با رعایت پوشش مرز بود تا با درک دقیق از اهداف عراق و احتمالات، بنابراین، نیروهای کلاسیک ما در گسترش عملیاتی و تاکتیکی دچار نقص و کاستی بودند و تلاش اصلی ارتش عراق را تشخیص ندادند، ضمن این که معابر را مسدود نکردند و از گسترش گردانی مناسب هم برخوردار نبودند. بنابراین، نیروهای کلاسیک در سطح استراتژی و سطوح عملیاتی و تاکتیکی دچار ضعف و کاستی بودند.».
[69] ویلیام اف هیکمن یکی از فرماندهان نیروی دریایی امریکا در مقاله «ارتش از هم پاشیده و از نو متولد شده ایران در سال 1982 میلادی» از انتشارات مؤسسه برنامه مطالعات سیاست خارجی بروکینگز، در این باره معتقد است: «حملات نیروی هوایی ب هدف‌های دور از مناطق درگیری به دلیل ارزش‌های سیاسی و روانی آن، تصمیم عاقلانه‌ای بود زیرا انجام دادن عملیاتی از قبیل پوشش هوایی برای نیروی زمینی به وجود هم آهنگی نیروها نیاز داشت و ایران در آن اوضاع فاقد آن بود.»
(ترجمه گروه تحقیق خبرگزاری جمهوری اسلامی، 20 / 12 / 1363).
[70] در این زمینه در کتاب ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، جلد سوم، بهار 1373، ص 166 آمده است: «اصلا «ارتش جمهوری اسلامی در شرایطی با تجاوز عراق و ادامه آن روبه‌رو شد که اجرای برنامه‌های کلاسیک نظامی مقدور نبود»».
[71] روزنامه انقلاب اسلامی، مهر ماه 1359، مقاله روزها بر رئیس جمهور چه می‌گذرد؟، نوشته ابوالحسن بنی‌صدر.
[72] مأخذ 9، صص 56 - 55.
[73] 10 روز قبل از شروع جنگ در مقر لشکر 81 جلسه‌ای با حضور بنی‌صدر و فرماندهان نظامی تشکیل شد که شهید بروجردی نیز در آن حضور داشت. سردار رحیم صفوی می‌گوید: «ما در این جلسه گفتیم عراق می‌خواهد حمله کند و بنی‌صدر شروع کرد به قهقه زدن.» فرمانده وقت لشکر 81 نیز گفت: «عراق جرأت می‌کند به ما حمله کند؟! ما توی دهن عراق می‌زنیم!».
(سردار رحیم صفوی، جلسه «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق»، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، دوره عالی جنگ، 22 / 4 / 1374).
[74] البته با توجه به آغاز غیر رسمی جنگ در 20 شهریور 1359 از مرز شلمچه که با مقاومت مردمی روبه‌رو شد و تا پایان سقوط خرمشهر ادامه داشت، در برخی نوشتارها این مقاومت 44 روزه بیان شده است.
[75] مأخذ 13، جلد 11، سخنرانی امام خمینی، 6 / 12 / 1358.
[76] مأخذ 13، جلد 11، 12 / 2 / 1359.
[77] مأخذ 13، جلد 13، 21 / 6 / 1359.
[78] برابر گزارش ستاد عملیات جنوب (گزارش مورخه 6 / 4 / 1360، ص 1) و برابر آمار مختصری که گرفته شده بود، در ابتدای جنگ غیر از سپاه و ارتش، بیش از 20 گروه و سازمان و ستاد در منطقه نیرو داشتند. بدیهی است این حضور بر اساس تفکر امام (ره) مبنی بر بسیج نیروهای مردمی برای دفاع از انقلاب، شکل گرفته بود.
[79] مأخذ 10.
[80] روزنامه جمهوری اسلامی، 19 / 8 / 1359.
[81] مأخذ 10.
[82] امام خمینی - برخلاف بنی‌صدر که تلاش می‌کرد با حذف نیروهای انقلابی میان سپاه و ارتش جدایی بیفکند - به وحدت نیروها اعتقاد داشتند، چنان که در یک جلسه خصوصی خطاب به فرماندهان سپاه فرمودند: «این جور فکر نکنید که شما به تنهایی می‌توانید جنگ را جلو ببرید، یا ارتش فکر کند که به تنهایی می‌تواند این کار را به انجام برساند، با هم این جنگ را جلو ببرید و با همدیگر دفاع بکنید.»
(مؤسسه حفظ آثار امام خمینی، امام و دفاع مقدس، مجموعه خاطرات، خاطرات محمد مبلغ، تهران، 1377، ص 142.).
[83] سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، دوره عالی جنگ، 15 / 4 / 1374.
[84] پیشین.
[85] پیشین.
[86] مأخذ 5، صص 90 - 59 مقاله «علل تهاجم و توقف اولیه عراق، بررسی نظریه‌های موجود» نوشته محمد درودیان.
[87] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، نوار مصاحبه فرمانده اسیر عراقی.
[88] رژیم شاه به دلیل بر عهده داشتن مأموریت دفاع از منافع امریکا در منطقه و همچنین اعتماد امریکا به این حکومت - که متأثر از وابستگی شدید آن بود - ایران را به انبار تسلیحات تبدیل کرده بود. بخش هنگفتی از ارز حاصله از افزایش قیمت نفت در سال‌های پایانی عمر رژیم صرف خرید تجهیزات نظامی شد، بنابراین، در این زمینه هیچ گونه کمبودی در مرحله آغاز جنگ وجود نداشت و اگر مسئله‌ای بود، تنها در به کارگیری آن‌ها بود.
برادران ارتشی به دلیل این که مأموریت دفاع از مرز و استقلال کشور را بر عهده داشتند و کلیه امکانات موجود دفاع کشور در اختیار آنان بود، ضمن بررسی علل پیشروی عراق، نقش ارتش در مقابله با نیروهای دشمن را مورد تأکید قرار داده‌اند و در مورد علل پیشروی ارتش عراق و استقرار در مواضع اشغالی، بر این باور هستند که «اگر دشمن در این مدت پیشروی کرده است به دلیل عدم برابر توان رزمی و برتری چشمگیر توان رزمی عراق در آغاز تهاجم بوده است. حداقل 1 به 10»
(جزوه منتشره از ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، اداره آموزش، نقدی بر کتاب «از خونین شهر تا خرمشهر» سال 1373، ص 4) در این تحلیل اساسا عنصر اصلی در پیشروی نیروهای عراقی برتری توان رزمی عراق به نسبت 1 به 10 مورد تأکید قرار گرفته است. برادران ارتشی در عین حال در مورد عامل توقف ارتش عراق معتقدند: «عامل اصلی توقف حمله دشمن که برابر سوابق موجود در چندین مرحله اجرا و همواره ناکام ماند، به کارگیری کلیه توان ارتش شامل نیروی هوایی قهرمان و ناوگان هلی‌کوپتری نزاجا[...]که به علت عدم آسیب در طول انقلاب کماکان چهارمین قدرت جهان محسوب می‌گردید و با حملات مداوم و شکار تانک و ترکیب قدرت آتش آن با حجم عظیم آتش توپخانه که در هر مرحله به صورت سد آتش متجلی می‌گردید. و همچنین به کارگیری زرهی و پیاده که به سرعت بازسازی و به جبهه رهسپار می‌گردیدند، این عمل میسر شد.»
(مأخذ پیشین).
در این جا نوعی تناقض مشاهده می‌شود، بدین معنا که پیشروی ارتش عراق به دلیل برتری آن‌ها به نسبت 1 به 10 ذکر می‌شود ولی در مورد نقش نیروهای ارتش به قدرت و توانایی آن‌ها مبنی بر «چهارمین ناوگان هلی‌کوپتری ارتش جهان» اشاره می‌شود! حال آن که اگر این ادعا اثبات شده بود، مسلما ارتش عراق در تصمیم‌گیری برای تهاجم به ایران دچار تردید می‌شد.
[89] کیسینجر وزیر خارجه اسبق امریکا در مورد حمله عراق چنین پیش‌بینی کرد: «جنگ حداکثر ظرف 10 روز با پیروزی عراق پایان خواهد یافت.».
[90] مأخذ 4، به نقل از خبرگزاری رویتر.
[91] چند روز بعد، وزیر خارجه وقت عربستان، سعودالفیصل، در یک موضع‌گیری گفت: «تجزیه ایران نه به سعود منطقه خلیج فارس است و نه به سود عربستان سعودی.».
[92] پیشین، به نقل از رادیو امریکا.
[93] رادیو امریکا بلافاصله پس از شروع جنگ در تاریخ 31 / 6 / 1359 طی گزارشی از وضعیت ارتش ایران گفت: «هواپیماها و تانک‌های پیشرفته امریکایی که دراختیار ارتش ایران قرار دارد به علت نبودن لوازم یدکی که از تحریم اقتصادی امریکا ناشی شده است، شدیدا آسیب‌پذیر است.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، به نقل از رادیو امریکا، 9 / 7 / 1359).
[94] روزنامه کیهان، 10 / 7 / 1359.
[95] خبرگزاری پارس، «گزارش ویژه» 7 / 7 / 1359، به نقل از رادیو آمریکا، 6 / 7 / 1359.
[96] روزنامه اطلاعات، 5 / 7 / 1359.
[97] محی‌الدین مصباحی، مقاله چهارچوب مواضع شوروی، دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد دوم، (تهران: چاپ اول، 1368)، ص 224.
[98] برژنف در این باره گفت: «ما قصد مداخله در جنگ ایران و عراق را نداریم. ما خواستار حل سیاسی هر چه سریع‌تر آن هستیم.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 17 / 7 / 1359، به نقل از خبرگزاری فرانسه).
[99] پیشین.
[100] مأخذ 45، ص 222.
[101] عباس هدایتی خمینی، شورای امنیت و جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1370) صص 70 - 69.
[102] پیشین.
[103] مأخذ 48.
[104] پیشین.
[105] پیشین.
[106] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، روز شمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم، هجوم سراسری، نوشته مهدی انصاری و حسین یکتا، (تهران، 1372)، ص 184.
[107] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 225، به نقل از رادیو لندن، 7 / 8 / 1359.
[108] خبرگزاری آسوشیتد پرس، رادیو لندن، 8 / 8 / 1359.
[109] بولتن سفارت جمهوری اسلامی ایران، در مسکو، 8 / 8 / 1359.
[110] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 252، 5 / 9 / 1359.
[111] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 227، 10 / 8 / 1359، به نقل از رادیو آمریکا.
[112] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 12 / 7 / 1359.
[113] روزنامه میزان، 12 / 7 / 1359، به نقل از خبرگزاری فرانسه.
[114] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 4 / 7 / 1359.
[115] مأخذ 53، ص 278.
[116] روزنامه اطلاعات، 3 / 7 / 1359.
[117] روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 7 / 1359، به نقل از خبرگزاری فرانسه.
[118] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»،9 / 7 / 1359، به نقل از رادیو امریکا.
[119] پیشین، به نقل از رادیو لندن.
[120] روزنامه اطلاعات، 9 / 7 / 1359، به نقل از خبرگزاری یونایتد پرس.
[121] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه» 8 / 7 / 1359، به نقل از خبرگزاری فرانسه.
[122] پیشین.
[123] ابتدا اسرائیلی‌ها این حمله را به ایران نسبت دادند لیکن بعدا وزیر دفاع عراق اظهار داشت: «عراق متقاعد شده است که حمله از سوی اسرائیل انجام گرفته است.».
[124] در این زمینه در صفحات بعد توضیحات لازم ارائه خواهد شد.
[125] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 10 / 7 / 1359، به نقل از رادیو امریکا.
[126] مأخذ 62، ص 246.
[127] جیمی کارتر، رئیس جمهور وقت امریکا در مورد سیاست امریکا در خلیج فارس و منطقه توضیحاتی داد که قابل توجه می‌باشد. وی گفت: «ایالات متحده از هر وسیله ممکن برای باز نگاه داشتن تنگه هرمز استفاده خواهد کرد.» وی افزود: «امریکا در بحران ایران و عراق دو هدف دارد: یکی این که دو کشور را وادار سازد پای میز مذاکره بنشینند و دیگری، جلوگیری از دخالت روسیه در این دو کشور. ما درصدد هستیم از هر حادثه‌ای که باعث دخالت شوروی در ایران یا عراق شود جلوگیری کنیم.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 12 / 7 / 1359، خبرگزاری فرانسه).
[128] مقاومت نظامی ایران در برابر عراق، به ویژه نقش سپاه در این امر، بازتاب نسبتا گسترده‌ای داشت، چنان که رادیو امریکا به نقل از روزنامه واشنگتن پست گفت: «در نخستین نبرد مهم در جنگ‌های دوازده روزه ایران و عراق، پاسداران انقلاب ایران که نیروهای خود را تقویت کرده بودند به جنگ‌های بی‌سابقه‌ای علیه نیروهای عراقی دست زده‌اند.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 14 / 7 / 1359.)
همچنین روزنامه میزان به نقل از واشنگتن پست نوشت: «تصمیم پاسداران انقلاب به ادامه جنگ تا سرحد مرگ، عامل بازدارنده مهمی بوده است.»
(روزنامه میزان، 14 / 7 / 1359).
حال آن که بنی‌صدر در مصاحبه با روزنامه نول ابزرواتور گفت: «این ارتش است که دلیرانه در برابر عقل از وطن خود دفاع می‌کند نه پاسداران».
(خبرگزاری پارس، 22 / 7 / 1359)
رادیو کلن نیز در مورد مقاومت پاسداران گفت: «سربازان و سپاهیان ایرانی، با شهامتی فوق تصور در مقابل دشمنی که از لحاظ ساز و برگ نظامی بر آن‌ها برتری دارد،می‌جنگند و حتی پاسداران انقلاب که اغلب فاقد آموزش نظامی کامل نیز هستند، با رشادتی قابل تحسین، بدون کوچک‌ترین هراس از مرگ، در مقابل آتش توپخانه و تانک‌های عراق ایستادگی می‌کنند.»
(خبرگزاری پارس، 28 / 7 / 1359).
[129] عملیات ارتش در 23 مهر و سوم آبان 1359 که با ناکامی همراه شد، همان عملیات‌های بزرگی بود که بنی‌صدر به آن اشاره می کرد.
[130] روزنامه انقلاب اسلامی، 16 / 7 / 1359، به نقل از رادیو اسرائیل.
[131] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»،3 / 8 / 1359، به نقل از خبرگزاری آسوشیتدپرس.
[132] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 30 / 7 / 1359، به نقل از رادیو آمریکا، 29 / 7 / 1359.
[133] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 4 / 8 / 1359، به نقل از رادیو امریکا.
[134] پیشین، به نقل از خبرگزاری آسوشیتدپرس.
[135] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، به نقل از خبرگزاری رویتر.
[136] روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 8 / 1359.
[137] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»،نشریه 223، 6 / 8 / 1359، به نقل از رادیو لندن، 5 / 8 / 1359.
[138] پیشین، به نقل از رادیو صوت الجماهیر، 5 / 8 / 1359.
[139] مأخذ 79، به نقل از رادیو بغداد، 5 / 8 / 1359.
[140] مأخذ 58، 10 / 8 / 1359.
[141] بعدها نیز کیسینجر در مخالفت با روش امریکا در برخورد با آزادسازی گروگان‌ها گفت: «شرایط باید طوری تنظیم گردد که هر چه گروگان‌ها بیشتر نگه‌داری شوند، موقعیت بدتری برای گروگان‌گیرها به وجود آید.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، شماره 228، 11 / 8 / 1359، به نقل از خبرگزاری یونایتدپرس).
[142] مأخذ 54، بن، 6 / 8 / 1359.
[143] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»،نشریه 226، 9 / 8 / 1359، به نقل از رادیو آمریکا، 8 / 8 / 1359.
[144] روزنامه جمهوری اسلامی، 13/ 8 / 1359، به نقل از خبرگزاری پارس.
[145] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 229، 12 / 8 / 1359.
[146] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»،نشریه228، 11 / 8 / 1359.
[147] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»،نشریه 230، 13 / 8 / 1359، به نقل از خبرگزاری یوگسلاوی.
[148] روزنامه انقلاب اسلامی، 14 / 8 / 1359، به نقل از لندن، خبرگزاری یونایتد پرس، روزنامه دیلی تلگراف، 13 / 8 / 1359.
[149] روزنامه انقلاب اسلامی، 20 / 10 / 1359.
[150] پیشین.
[151] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب پنجم، هویزه آخرین گام‌های اشغالگر، نوشته علی رضا لطف الله زادگان، 1373.
[152] مأخذ 9، ص 99.
[153] پیشین، ص 134.
[154] ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع، ستیز با صلح، (تهران: 1366)، ص 105.
[155] با توجه به تأثیر اوضاع داخلی عراق در تصمیم‌گیری رهبران این کشور، هفته نامه فارین ریپورت چاپ لندن نوشت: «اهمیت کسب پیروزی سریع در جنگ هم اکنون اثرات سیاسی خود را در بغداد ظاهر کرده است. گرچه تا به حال از صدام انتقاد نشده است، اما مشاور اصلی وی، طارق عزیز، طی دو روز گذشته مورد حمله شدید قرار گرفته است. طارق عزیز که مسئول سرویس‌های امنیتی عراق است، از سوی سایر اعضای شورای حکومتی عراق متهم به کشاندن عراق به یک جنگ نامعلوم و بی‌پایان شده است. انتقاد کنندگان، طارق عزیز را به خاطر کسب اطلاعات نادرست درباره توانایی مقاومت ایران سرزنش می‌کنند. سرویس‌های اطلاعاتی عراق نه تنها نتوانستند ارزیابی صحیحی از موقعیت نظامی ایران به عمل آورند، بلکه پیش‌بینی کرده بودند، رژیم جمهوری اسلامی ظرف 48 ساعت از آغاز جنگ سقوط خواهد کرد.»
(روزنامه انقلاب اسلامی، 25 / 8 / 1359).
[156] در حمله عراق به کویت نیز پس از آن که عراقی‌ها با ناکامی مواجه شدند و برخلاف تحلیل آن‌ها، امریکا و متحدانش به عراق حمله کردند، صدام همین مشکل را داشت؛ چنان که در پاسخ به پیشنهاد پریماکف، فرستاده ویژه گورباچف به عراق، گفت: «جواب ملت عراق را چه بدهیم؟».
[157] پیشین.
[158] مأخذ 95.
[159] ستاد مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تحلیل نبردهای بین ایران اسلامی و بعثیان عراقی، نوشته اسیران عراقی.
[160] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 22 / 8 / 1359، به نقل از رادیو بغداد، 21 / 8 / 1359.
[161] - خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 26 / 8 / 1359، به نقل از رادیو قاهره، 25 / 8 / 1359.
[162] صدام در مجلس ملی عراق در این باره گفت: «دست‌آوردهای هر جنگی، حقوقی است که به حقوق پیش از جنگ افزوده می‌شود... هر ملتی که زمان بیشتری را در سرزمینی باقی بماند، حقوق بیشتری به دست می‌آورد.»
(ستاد تبلیغات جنگ، ستیز با صلح، صدام، 14 / 11 / 1980 برابر 13 / 8 / 1359).
[163] پیشین.
[164] رادیو امریکا در گزارشی از سمیناری که در واشنگتن درباره جنگ ایران و عراق تشکیل شده بود، به نقل از «باری روبین» استاد دانشگاه جرج تاون امریکا گفت: «دولت عراق به خوبی می‌داند که ابرقدرت‌های جهان اجازه نخواهند داد عراق بخشی از خاک ایران را به خود ملحق کند.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه» نشریه شماره 423، 26 / 8 / 1359، به نقل از رادیو امریکا، 25 / 8 / 1359).
[165] روزنامه انقلاب اسلامی، 3 / 8 / 1359.
[166] پیشین.
[167] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 21 / 8 / 1359، به نقل از رادیو بغداد، 22/ 8 / 1359.
[168] مأخذ 99، به نقل از روزنامه لوموند.
[169] مأخذ 99.
[170] پیشین.
[171] پیشین.
[172] مأخذ 99، به نقل از رادیو کلن، 21 / 8 / 1359.
[173] مأخذ 9، ص 134.
[174] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»،نشریه 18 / 8 / 1359، به نقل از رادیو امریکا، 17 / 8 / 1359.
[175] مأخذ 9، ص 148.
[176] رادیو کلن در مورد استراتژی عراق به نقل از کارشناسان نظامی گفت: «عراق امیدوار است که ضمن حفظ مواقع خود در خوزستان، شهر سوسنگرد را به تصرف درآورد و با حملات گاه و بی‌گاه موشکی و توپخانه‌ای به شهرهای اهواز و دزفول، این دو شهر را از سکنه خالی کند و بر سیل آوارگان ایرانی بیفزاید تا از این طریق و با در نظر گرفتن وضع نابسامان اقتصادی ایران، این کشور را به قبول آتش‌بس وادار کند. اما به نظر می‌رسد، با مقاومت شدید نیروهای ایرانی و وارد کردن ضربات متقابل به نیروهای مهاجم و تلفات مالی و جانی شدید که نیروهای عراقی به خصوص در هفته‌های اخیر و در حملات خود به شهرهای سوسنگرد و آبادان متحمل شده‌اند، این امید عراق نیز به تحقق نپیوندد.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، شماره 268، 21 / 9 / 1359، رادیو کلن، 20 / 9 / 1359).
[177] برابر اسناد به دست آمده از ارتش عراق، فرماندهی سپاه سوم در نامه‌ای به یگان‌های تابعه در توضیح استراتژی جدید عراق چنین نوشته است: «دستیابی به هدف‌های محدود نظامی[برای]ارتش شجاع ما به معنی پذیرفتن حالت دفاعی راکد و بی‌تحرک که دشمن را در وضعیت روانی و عملی برتر قرار دهد، نیست. دستیابی به اهداف محدود در مناطق مختلف، موجب ملغی شدن مبادرت به تهاجم از سوی فرماندهان لشکرها و قرارگاه‌هایشان یا با شرکت قرارگاه‌های سپاه (برحسب نیازها و مقتضیات) نیست. این امر بدیهی است که هدف‌های ساکن مناسب‌ترین اهداف برای تهاجم هستند و یک هدف ایده‌آل برای ضربه زدن به ما، برای دشمن هدف‌های ساکن ما است.»
(اصغر کاظمی، خرمشهر در اسناد ارتش عراق، دفتر ادبیات و هنر و مقاومت، 1375، ص 30).
[178] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»،نشریه 14 / 8 / 1359، به نقل از رادیو صوت الجماهیر.
[179] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 16 / 8 / 1359.
[180] پیشین.
[181] مأخذ 9، ص 148.
[182] مأخذ 112.
[183] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»،نشریه 20 / 8 / 1359.
[184] با توجه به موضع‌گیری برخی از کشورها در برابر سیاست فرانسه در تجهیز اتمی عراق و حمله اسرائیل به راکتور اتمی عراق که با کمک فرانسوی‌ها برپا شده بود. قول مساعد نخست وزیر فرانسه در ملاقات‌هایش با طارق عزیز از مفهوم و معنای خاصی برخوردار بود و از سیاست‌های جدی و گسترده فرانسه در منطقه خلیج فارس حکایت می‌کرد.
[185] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 23 / 8 / 1359، به نقل از رادیو کویت، 22 / 8 / 1359.
[186] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 27 / 8 / 1359، به نقل از هفته نامه لوپوئن، چاپ پاریس.
[187] روزنامه انقلاب اسلامی، 17 / 9 / 1359، به نقل از فیگارو.
[188] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 280، 3 / 10 / 1359، به نقل از خبرگزاری آسوشیتد پرس، 2 / 10 / 1359.
[189] روزنامه جمهوری اسلامی، 27 / 10 / 1359، به نقل از خبرگزاری فرانسه، 4 / 10 / 1359.
[190] مأخذ 99.
[191] پیشین.
[192] مأخذ 104.
[193] پیشین.
[194] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 267، 20 / 9 / 1359.
[195] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 294، 17 / 10 / 1359، به نقل از رادیو امریکا، 16 / 10 / 1359.
[196] روزنامه لوموند چاپ فرانسه با توجه به تغییر اوضاع داخلی ایران و تغییر اوضاع بین‌المللی، طی تحلیلی در مورد انتخاب زمان حمله عراق نوشت: «کافی بود که صدام حسین ضربه نهایی و مرگبار خود را قبل از این که دولت رجایی شروع به کار کند، وارد بیاورد و یا قبل از این که مذاکرات در خصوص گروگان‌ها صورت گیرد، وارد عمل شود.»
(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اداره کل مطبوعات خارجی، بولتن «بررسی مطبوعات جهان»، 19 / 11 / 1359، مجله لوموند، چاپ فرانسه).
[197] روزنامه السیاسه چاپ کویت با توجه به بن‌بست نظامی حاکم بر جنگ و ضرورت فشار سیاسی از داخل، نوشت: «چنان که جنگ ایران و عراق راه‌حل نظامی نداشته باشد، راه‌حل حتمی آن یک فشار سیاسی از داخل خواهد بود... اطلاعات حاصله حاکی است که یک جبهه سیاسی غیرمترقبه راه خود را به سوی ایران باز کرده است، طوری که در زمان کوتاهی اوضاع داخلی را به نابسامانی می‌کشاند تا ایران ناچار شود پیشنهاد آتش‌بس را قبول کند،... در حالی که در پایتخت موافقین و مخالفین مشغول تظاهرات و راهپیمایی هستند و اختلافات بین رئیس جمهوری و لیبرال‌ها با روحانیون حاکم ادامه دارد، موفقیت این طرح تضمین است.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، شماره 260، 13 / 9 / 1359).
[198] ابوالحسن بنی‌صدر، روزها بر رئیس جمهور چه می‌گذرد؟ جلد چهارم، گزارش 8 تا 13 آذر 1359، انتشارات انقلاب اسلامی، تهران ص 28.
[199] مأخذ 24، صص 52 - 51.
[200] پیشین.
[201] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 10 / 10 / 1359، به نقل از رادیو اسرائیل، 9 / 10 / 1359.
[202] سند شماره 002413، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، لشکر 81 زرهی، رکن 2، 8 / 10 / 1359.
[203] مأخذ 134.
[204] روزنامه انقلاب اسلامی، 10 / 10 / 1359.
[205] سند شماره 002607، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، دفتر اطلاعات و تحقیقات نخست وزیری، 21 / 10 / 1359.
[206] سند شماره 002501، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ستاد مشترک ارتش، 14 / 10 / 1359.
[207] سند شماره 47630، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، سپاه پیرانشهر، 14 / 10 / 1359.
[208] مأخذ 130، رادیو صوت الجماهیر، 16 / 10 / 1359.
[209] سند شماره 002606، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، دفتر اطلاعات و تحقیقات نخست وزیری، 21 / 10 / 1359.
[210] روزنامه فرانسوی لوموند در یکی از شماره‌های خود طی گزارشی از اوضاع کردستان نوشت: «جنگ پنهانی کردستان مسئله ساده‌ای نیست، این جنگ دست کم یک چهارم نیروی نظامی جمهوری اسلامی (سه لشکر از یازده لشکر نیروی زمینی) را به خود مشغول کرده است که خود گویای فقدان یا کمبود قدرت دفاعی ایران در آغاز جنگ با عراق است... برای عبور یک ستون زرهی ارتش 42 روز لازم است تا به قیمت از دست دادن صدها سرباز و ده‌ها وسیله نقلیه، پنجاه کیلومتر پیشروی کند. همه چیز به گونه‌ای جریان دارد،[که گویا]مهاجمان کرد و سربازان عراقی برای درهم شکستن جمهوری اسلامی عمل می‌کنند... تنها هدف قاسملو سرنگونی رژیم (امام) خمینی از طریق کمک‌های مالی عراق است.» سپس لوموند به نقل از کیانوری در مورد قاسملو نوشت: «او با اسرائیل و امریکا نیز همکاری می‌کند او گفت می‌تواند، ثابت کند که قاسملو میلیون‌ها دلار از ناتو پول دریافت کرده است.»
(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اداره کل مطبوعات خارجی، بولتن بررسی مطبوعات جهان، 15 / 11 / 1359.
[211] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، نشریه بررسی مطبوعات جهان، 9 / 10 / 1359، به نقل از لوموند، 21 / 9 / 1359.
[212] پیشین.
[213] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، نشریه مطبوعات جهان، 15 / 11 / 1359، به نقل از لوموند، 19 / 9 / 1359.
[214] سند شماره 002093، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ستاد مشترک ارتش، 16 / 9 / 1359.
[215] مأخذ 9، ص 150.
[216] مأخذ 110.
[217] تلاش برای آزادسازی مناطق اشغالی در دو مقطع انجام گرفت: در مقطع اول، عملیات‌هایی به فرماندهی بنی‌صدر و با اتکا به نیروهای کلاسیک انجام گرفت که ناموفق بود و نتایج نامطلوبی در پی داشت. در مقطع دوم پس از حذف بنی‌صدر، با هماهنگی ارتش، سپاه و حضور نیروهای انقلابی و مردمی، تحولی در صحنه جنگ به وقوع پیوست که موجب شکست نیروهای دشمن شد.
(سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، دوره عالی جنگ، 19 / 5 / 1374.
[218] روزنامه انقلاب اسلامی، 16 / 7 / 1359.
[219] روزنامه انقلاب اسلامی، 25 / 9 / 1359.
[220] سرلشکر محسن رضایی، درس‌های «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق»، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران دوره عالی جنگ، 22 / 4 / 1374.
[221] یکی از فرماندهان نیروی دریایی ارتش امریکا در این زمینه می‌نویسد «بنی‌صدر امیدوار بود. از طریق اتصال خود به ارتش که به تازگی برای خود محبوبیتی کسب کرده بود. موفق به بهره‌گیری از احساس هواداری از ارتش در نزد عموم مردم و در نتیجه بهبود موقعیت خود در جنگ قدرت شود.»
(ویلیام اف هیکمن، «ارتش از هم پاشیده و از نو متولد شده در سال 1982»، ترجمه گروه تحقیق خبرگزاری جمهوری اسلامی، 20 / 12 / 1373).
[222] نشریه بررسی استراتژیک در مورد تأثیرات جنگ و نتایج آن بر موقعیت بنی‌صدر نوشت: «جنگ با عراق فرصتی را که بنی‌صدر سخت به آن نیاز داشت به وی داد. او به عنوان فرمانده کل قوا شخصا امور فرماندهی ارتشیان را به عهده گرفت. این اقدام حداقل چند موقعیت موقت برای وی داشت. به علاوه این مأموریت بدان معنا بود که قضاوت درباره او بستگی به نتایج جنگ داشت.»
(خبرگزاری پارس، 22 / 6 / 1360).
[223] فرمانده وقت سپاه خوزستان دریابان علی شمخانی در 3 / 8 / 1359 خطاب به مسئولان کشور نوشت: «سلاح را به دست صالحین بدهید... ما نیاز به اسلحه و امکانات داریم... فریادهای پاسداران از فقدان امکانات، بر ما زمین و زمان را تنگ کرده.»
(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، روز شمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم، هجوم سراسری، نوشته مهدی انصاری، تهران، چاپ دوم 1375، ص 551).
[224] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، روز شمار جنگ ایران و عراق کتاب پنجم، هویزه آخرین گام اشغالگر، نوشته علیرضا لطف الله زادگان، تهران، 1373، ص 173.
[225] پیشین.
[226] رادیو کلن در بررسی جنگ ایران و عراق پس از شکسته شدن محاصره سوسنگرد، به نقل از بنی‌صدر گفت: «مذهبی‌های افراطی که متوجه عدم تخصص و کارایی خود در جبهه‌های جنگ شده‌اند و شدیدا از همه سو به دلیل همین دخالت‌ها مورد انتقاد قرار گرفته بودند، بار دیگر به تاکتیک همیشگی خود روی آورده‌اند و با در دست داشتن وسایل ارتباط جمعی، سعی در ناچیز جلوه دادن نقش ارتش نموده، کوشش می‌کنند نقش پاسداران و سایر نیروهای وابسته به خود را سبب پیروزی‌های چند روز اخیر نشان دهند.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 252، 5 / 9 / 1359، رادیو کلن، 4 / 9 / 1359).
[227] ابوالحسن بنی‌صدر، روزها بر رئیس جمهور چه می‌گذرد؟ جلد چهارم، گزارش روز 18 / 9 / 1359، انتشارات انقلاب اسلامی، تهران.
[228] برای آگاهی بیشتر در مورد عملکرد سپاه در این دوره، نگاه کنید به: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، روز شمار جنگ ایران و عراق، جلد پنجم، هویزه آخرین گام‌های اشغالگر، نوشته علیرضا لطف الله زادگان، تهران، 1373.
[229] با توجه به شواهد و قراین موجود، اظهارات مقامات رسمی عراق و اسرای عراقی و آنچه که در عمل رخ داد، صحت این برداشت هنوز مورد تردید است. احتمالا عراقی‌ها ترجیحا در نظر داشتند در پشت رودخانه کرخه پدافند کرده و حرکت اصلی را در محور اهواز و خرمشهر - آبادان پیگیری کنند.
[230] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه‌ی «تاریخ جنگ»، نشریه شماره 12 ص 95.
[231] پیشین، ص 90.
[232] مأخذ 3.
[233] مأخذ 7، ص 95.
[234] پیشین.
[235] سازمان عقیدتی - سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ارتش در هشت سال دفاع مقدس، جلد سوم: اشغال خرمشهر و شکستن حصر آبادان، (تهران: بهار 1373) ص 195.
[236] پیشین، ص 156.
[237] مأخذ 12، ص 158.
[238] در کتاب ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، جلد سوم، بهار 1373، ص 168، در مورد دلیل ناکامی این عملیات آمده است: «تک روز سوم آبان در محور ماهشهر - آبادان برای واحد پیاده در گرمای بسیار زیاد و در زمین کاملا باز و با دشمنی که چندین برابر نیروی خودی توان رزمی داشت، انتخاب هدفی در عمق (حدود 20 کیلومتر) غیراصولی بود.».
[239] پیشین.
[240] بنی‌صدر پس از شکست عملیات سوم آبان و ناکامی در آزادسازی مناطق اشغالی، با فراخواندن مردم به خونسردی، گفت: «مردم باید خونسرد باشند و شتاب نکنند و بگذارند ما از روی آمادگی کامل، نیروهای دشمن را داخل خاک خودمان مضمحل کنیم و بعد به داخل خاک دشمن برویم.»
(روزنامه میزان، 5 / 8 / 1359).
[241] ابوالحسن بنی‌صدر، روزها بر رئیس جمهور چه می‌گذرد؟ جلد سوم، گزارش روز 3 / 8 / 1359، انتشارات انقلاب اسلامی، تهران، ص 7.
[242] پیشین.
[243] این مسئله از رفتار و عملکرد بنی‌صدر به عنوان فرمانده جنگ چنان آشکار بود که حتی رادیو امریکا به نقل از تحلیلگران نظامی غرب به آن اشاره کرد و گفت: «ایران از یک استراتژی همه جانبه برای دفاع از کشور و عقب راندن مهاجمان عراقی بی‌بهره است.»
(خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 228، 11 / 8 / 1359، رادیو امریکا، 10 / 8 / 1359).
[244] مأخذ 4.
[245] مأخذ 4.
[246] بنی‌صدر پس از ناکامی در دو عملیات گذشته، در نامه‌ای به امام نوشت: «یک بار کتبا نوشتم و جمعه پیش شفاها عرض کردم که این‌ها قرارشان بوده و هست که مرا از فرماندهی کل قوا و ریاست جمهوری بردارند!».
(سند شماره 250918 / 50، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 30 / 8 / 1359).
[247] مأخذ 16، گزارش روز پنجم، آبادان 1359، ص 13.
[248] مأخذ 16، گزارش روز هشتم آبان 1359، ص 31.
[249] پیشین.
[250] وی در نامه‌ای به امام در همین زمینه نوشت: «اگر کوشش‌های شبانه‌روزی این جانب نبود، ارتش هرگز آمادگی پیدا نمی‌کرد.»
(سند شماره 250902 / 51، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 11 / 10 / 1359).
[251] مأخذ 16، گزارش روز یکشنبه 18 آبان 1359، ص 73.
[252] روزنامه انقلاب اسلامی.
[253] مأخذ 16، ص 140.
[254] پیشین.
[255] مأخذ 16، گزارش روز پنجشنبه 8 آبان 1359، ص 31.
[256] مأخذ 16، گزارش روز سه شنبه 27 آبان 1359، ص 140.
[257] مأخذ 6، گزارش 29 آذر 1359، ص 138.
[258] بنی‌صدر در نامه‌ای به امام، تأخیر در اجرای عملیات را متوجه ارتش دانست و نوشت: «به هر حال با همه آنچه عرض شد، به نظر این جانب ترس ارتشیان عامل عمده کندی کار است.»
(سند شماره 250920 / 51، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 11 / 10 / 1359).
[259] پیشین.
[260] پیشین، مأخذ 28.
[261] پیشین، مأخذ 28.
[262] گرچه متن نامه یک روز پس از جلسه 5 / 10 / 1359 یعنی در تاریخ 6 / 10 / 1359 نوشته شد، لیکن با یک هفته تأخیر (در 13 / 10 / 1359) ارسال شد که در مورد علت تأخیر آمده است: «در طول هفته بعد از آن، از آن جا که هر روز انتظار را اقدامی می‌رفت و مرتبا چه جناب عالی و چه فرماندهان نظامی خبر از قریب الوقوع بودن حمله می‌دادید، بنده ترجیح دادم که فعلا از فرستادن نامه خودداری کنم و در صورت استمرار تخلف، آن را ارسال دارم.».
[263] سند شماره 250893، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، نامه آیت الله خامنه‌ای به بنی‌صدر، 6 / 10 / 1359.
[264] بنی‌صدر پس از ناکامی در عملیات 16 دی ماه 1359، نداشتن نیروی احتیاط را مطرح کرد، در حالی که پیش از این، «آمادگی‌های تجهیزاتی و رزمی» را بهانه کرده بود!.
[265] پیشین، صص 1 و 2.
[266] مأخذ 32، ص 2.
[267] مأخذ 32، صص 2 و 3.
[268] مأخذ 32، ص 3.
[269] مأخذ 32، صص 5 - 3.
[270] سردار غلامپور در مورد استعداد نیروهای سپاه در این عملیات می‌گوید: «در محور هویزه سه گردان نیرو داشتیم شامل: گردان شهید علم الهدی، یک گردان از اهواز و یک گردان از سوسنگرد که با تیپ 1 زرهی از لشکر 16[قزوین]به فرماندهی سرهنگ جمشیدی در عملیات شرکت کردند. در محور کرخه کور از نیروهای سپاه حمیدیه به فرماندهی برادر شهید علی هاشمی، با تیپ 3 زرهی از لشکر 16 به فرماندهی سرهنگ جوادی و نیروهای سپاه اهواز با لشکر 92 زرهی در عملیات شرکت کردند.».
[271] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، روز شمار جنگ ایران و عراق، کتاب پنجم، هویزه آخرین گام‌های اشغالگر، نوشته علیرضا لطف الله زادگان (تهران، 1373) صص 563 - 555.
[272] پیشین.
[273] پیشین.
[274] به نقشه صفحه 111 نگاه کنید.
[275] به نقشه صفحه 111 نگاه کنید.
[276] به نقشه صفحه 111 نگاه کنید.
[277] 30 کیلومتر به معنای حرکت نیروها از مبداء تا آخرین نقطه استقرار می‌باشد و به معنای 30 کیلومتر پیشروی در عمق به سمت جنوب نیست.
[278] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، ترجمه حسین یکتا کارشناس مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 18 / 10 / 1359، (چاپ نشده).
[279] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 294، 17 / 10 / 1359، به نقل از رادیو لندن، 16 / 10 / 1359.
[280] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 294، 17 / 10 / 1359 به نقل از رادیو لندن، 16 / 10 / 1359.
[281] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، نشریه 297، 20 / 10 / 1359، به نقل از نیویورک تایمز، 19 / 10 / 1359.
[282] پیشین، به نقل از رادیو اسرائیل، 19 / 10 / 1359.
[283] مأخذ 41.
[284] مأخذ 41.
[285] مأخذ 41.
[286] در صفحه 200 همین کتاب (منتشره ارتش جمهوری اسلامی) در مورد میزان آمادگی برای اجرای عملیات آمده است: «با وجودی که ارتش و سایر نیروهای ایرانی آمادگی لازم رزمی را کسب نکرده بودند، در راستای خواسته‌های ملت و رهبران سیاسی تصمیم گرفته شد که طرح‌های آفند متقابل از اول دی ماه به صورت جدی برای اجرا آماده شوند.».
[287] مأخذ 12، ص 194.
[288] مأخذ 12، ص 195.
[289] مأخذ 12، ص 197.
[290] مأخذ 12، صص 204 و 206 و 207.
[291] روزنامه انقلاب اسلامی، 30 / 10 / 1359، کارنامه 19 تا 21 / 10 / 1359 رئیس جمهور.
[292] پیشین.
[293] مأخذ 53.
[294] پیشین.
[295] مقام معظم رهبری (آیت الله خامنه‌ای) در خاطرات خود از گزارش فرماندهان در جلسه شورای عالی دفاع، در مورد میزان موجودی سلاح، به عنوان یک خاطره تلخ نام می‌برند. در این جلسه مسئولین و فرماندهان ارتش متفقا گفته بودند ایران برای 20 تا 25 روز بیشتر سلاح و مهمات ندارد.
امام خمینی پس از شنیدن گزارش سلاح‌های موجود در ارتش، فرموده بودند: «بدانید اسلحه و مهماتی که در کشور از پیش ذخیره شده. برای مقابله با کشوری مثل روسیه تعبیه شده. خیلی بیش از این حرف‌ها، ما سلاح و مهمات داریم.» در ادامه بررسی‌ها مشخص شد که امکانات زیادی وجود داشت که یا از آن‌ها بی‌اطلاع بودند، یا گزارش نادرست داده می‌شد.
(روزنامه اطلاعات، 1 / 7 / 1375).
[296] ویلیام اف هیکمن یکی از فرماندهان نیروی دریایی ارتش امریکا در مورد شکست تلاش‌های نظامی ارتش به فرماندهی بنی‌صدر، می‌نویسد: «همان طور که در جریان تهاجم ماه ژانویه (دی ماه) به اثبات رسیده بود، عملیات هماهنگ نیروهای ارتش به تنهایی برای شکست عراقی‌ها کافی نبود و هماهنگی آن‌ها با نیروهای مردمی ضرورت داشت.»
(ویلیام اف هیکمن، مقاله «ارتش از هم پاشیده و از نو متولد شده در 1982، ترجمه گروه تحقیق، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 20 / 12 / 1363).
[297] روزنامه کیهان، 3 / 3 / 1377، مصاحبه سردار رحیم صفوی (فرمانده سپاه پاسداران).
[298] تنها در عملیات نصر، لشکر 16 زرهی از 370 دستگاه تانک خود،140 دستگاه را از دست داد، در حالی که امکان جایگزینی آن‌ها نیز وجود نداشت.
[299] صدام در مصاحبه مطبوعاتی که از تلویزیون بغداد پخش شد، خطاب به مردم عراق می‌گفت: «آیا می‌دانید در طول پنج ماه شما چقدر راه ساخته‌اید؟ شما دو هزار و اندی کیلومتر راه برای آتش خود ساخته‌اید.».
[300] آنتونی کردزمن، درس‌هایی از جنگ مدرن، جنگ ایران و عراق، ترجمه: نمایندگی دائمی جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل.
[301] مأخذ 6، گزارش 1 تا 13 آذر ماه 1359، ص 28.
[302] سازمان عقیدتی -سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، نقش ارتش در 8 سال دفاع مقدس، جلد 1، نبردهای غرب دزفول، (تهران، بهار 1371) صص 52 - 51.
[303] مأخذ 12، ص 209.
[304] پیشین، ص 207.
[305] بنی‌صدر در این زمینه گفت: «وقتی که از دولت آلمان علت شرکتشان در تحریم اقتصادی ایران را پرسیدیم به ما گفتند که با مطالعه بولتن‌های پزشکی امام به نتیجه رسیده‌ایم که امام بیش از سه ماه دیگر زنده نیست.»
(به نقل از بیانیه شماره 21 دفتر سیاسی سپاه،31 / 6 / 1360)
همچنین در اسناد لانه جاسوسی آمده: «بنی‌صدر فردی جاه‌طلب و از لحاظ سیاسی زیرک است. نقش خود را محتاطانه با چشمداشت به روزی که خمینی از صحنه کنار رود، بازی می‌کند.»
(دانشجویان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی، جلد 9، ص 43 تا 47).
[306] منافقین پس از آنکه در کنار بنی‌صدر قرار گرفتند، رجوی طی نامه‌ای به بنی‌صدر در موقعیت وی نوشت: «تکرار می‌کنم، حذف شما، حذف رئیس جمهوری با این پشتوانه عمومی، حذف فرمانده کل قوا در کشور در حال جنگ، حذف عالی‌ترین مجری قانون و مرجع مراجعه قانونی گسترده‌ترین سازمان انقلابی کشور (منظور سازمان منافقین است)، مفهومی جز استقبال از زوال قطعی و سقوط نهایی انحصار طلبان ندارد... همه دنیا می‌داند که بدون شما حکومت چند هفته نیزدوام ندارد.»
(سند شماره 250924 / 50، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، نامه 21 / 1 / 1360).
[307] بنی‌صدر در مصاحبه با روزنامه اتریش بروفایل در این مورد گفت: «مردم ایران، ارتش و روشنفکران به نحو وسیعی طرف‌دار او هستند.»
(خبرگزاری پارس، 11 / 5 / 1360، خبرگزاری رویتر، 12 / 5 / 1360).
همچنین روزنامه دیلی تلگراف به نقل از نماینده خود در تهران نوشت: «بنی‌صدر قبل از برکناری به ارتش آماده باش کامل داده بود تا احتمالا برای حمایت او به خیابان بیایند.»
(خبرگزاری پارس، 21 / 3 / 1360).
[308] امام خمینی، آیت الله مهدوی کنی را به عنوان نماینده خود انتخاب کرد. آقایان شهید بهشتی، رفسنجانی و شهید رجایی نیز آقای یزدی را انتخاب کردند و بنی‌صدر نیز یک نماینده معرفی کرد تا علاوه بر بررسی ماجرای 14 اسفند اختلافات را نیز بررسی نمایند. امام در پیام خود به آیت الله کنی مرقوم نمودند: «موارد تخلفات از حقوق قانونی هر یک رسیدگی نمایید و نیز در زمان جنگ که زمان استثنایی است به احوال و اعمال هر کس که موجب اختلاف و تشنج در کشور می‌باشد رسیدگی نمایید.»
(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 13، 12 / 1 / 1360).
[309] سند شماره 250924 / 52 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 21 / 1 / 1360.
[310] پیشین.
[311] مأخذ 63.
[312] سند شماره 250929 / 76 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 21 / 2 / 1360.
[313] پیشین.
[314] مأخذ 67.
[315] در صفحات بعد در این زمینه توضیح داده خواهد شد.
[316] ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع، ستیز با صلح، به نقل از مجله المستقبل، شماره 195، 15 / 11 / 1980، ص 73.
[317] پیشین ص 101.
[318] مأخذ 69، به نقل از روزنامه القبس، 18 / 10 / 1981، ص 119.
[319] پیشین، صدام حسین، 3 و 14 / 3 / 1981 و مجله آلف با شماره 651، 18 / 3 / 1981، ص 122.
[320] مأخذ 69، ص 123.
[321] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 13، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، ص 232.
[322] پیشین.
[323] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 14، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، ص 20.
[324] پیشین، ص 62.
[325] انتشارات پیام آزادی، سرگذشت‌های ویژه از زندگی امام خمینی، جلد دوم، (تهران: فروردین 1362). صص 6 - 5.
[326] مأخذ 76. ص 126.
[327] پیشین، ص 128.
[328] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 15، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، ص 8.
[329] مأخذ 74، ص 121.
[330] مأخذ 81، ص 8.
[331] سرانجام در 25 خرداد 1360 امام مردم را برای حضور در صحنه فراخواندند و در نقطه‌ای که ضد انقلاب با تجمع خود برای مخالفت با لایحه قصاص در نظر داشت ضربه آخر را وارد کند، امام با اتکال به قدرت خدا و با تکیه بر حضور مردم در صحنه سیاسی طومار ضد انقلاب را در هم پیچید به گونه‌ای که بنی‌صدر راهی نداشت جز آن که با لباس زنانه و به همراه رجوی و خلبان شاه از کشور فرار کند.
[332] پیشین.
[333] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در مکتب جمعه، جلد 3، صص 28 - 27، نماز جمعه، 12 / 4 / 1360.
[334] ویلیام اف هیکمن (از فرماندهان نیروی دریایی امریکا) در مورد تأثیر برخوردهای امام در جذب ارتش و عدم حمایت ارتش از بنی‌صدر می‌نویسد: «هم زمان با تشدید حملات سیاسی علیه بنی‌صدر، میزان نفوذ وی بر ارتش نیز کاهش یافت. اگرچه بنی‌صدر در تمامی طول جنگ مهم‌ترین شخصیت غیر روحانی حامی ارتش به شمار می‌رفت، ولی وقتی آیت الله خمینی از او خلع ید کرد، ارتش به کمک وی نیامد، که این نشانه بارزی از موفقیت رژیم روحانی در زمینه کسب نفوذ در نیروهای مسلح بود و باعث فراهم آمدن مقدمات ظهور آتش به عنوان یک ارگان اسلامی شد.»
(ویلیام اف هیکمن، «ارتش هم پاشیده و از نو متولد شده ایران در سال 1982»، ترجمه گروه تحقیق، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 20 / 12 / 1363).
[335] دفتر حقوقی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، جلد اول (تهران، بهمن 1361)، ص 102.
[336] پیشین.
[337] اسیران عراقی در این زمینه گفتند: «فرماندهی نظامی عراق به لزوم و ضرورت در دست داشتن زمین در این منطقه و ادامه محاصره آبادان می‌اندیشید. فرماندهی عراق می‌دانست، آبادان کاملا در محاصره نیست، لذا در پی فرصت مناسب بود تا با فراهم آوردن نیروی کافی، بار دیگر به عملیات گسترده[برای]عبور از شط العرب[اروند رود]و سقوط آبادان اقدام کند.» بنا به گزارش‌های موجود، عراقی‌ها لشکر 7 پیاده و تیپ 320 نیروی مخصوص خود را برای انجام دادن این عملیات آماده کرده بودند، لیکن اقدام ایران در اجرای عملیات محدود سبب شد تا نیروهای دشمن به مناطق مورد هجوم، اعزام شوند.
(سند مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تحلیل نبردهای بین ایران اسلامی و بعثیان عراقی، نوشته اسرای عراقی).
[338] انتشارات سروش، مجموعه مصاحبه‌ها، سال 1361 و 1362، مصاحبه با مجله‌ی پیام انقلاب، 16 / 2 / 1362(تهران: سال 1366)، ص 119.
[339] پیشین، مصاحبه تلویزیونی گروه سپاه پاسداران صدا و سیما،4 / 3 / 1361.
[340] غلامعلی رشید، «شرایط و ضرورت‌های تولد، رشد،تثبیت و گسترش سپاه در جنگ»، مجله سیاست دفاعی، (پژوهشکده‌ی علوم دفاعی دانشگاه امام حسین (ع)، شماره‌ی 19، تابستان 1376، ص 14.
[341] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور، مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 11، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، ص 4.
[342] پیشین، صص 12 - 8.
[343] سند شماره 402/د، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، دفتر سالنامه‌ها و یادداشت‌های روزانه شهید حسن باقری، 1 / 1 / 1360 تا 26 / 12 / 1360.
[344] مأخذ 5 - ص 15.
[345] سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده‌ی فرماندهی و ستاد سپاه، دوره‌ی عالی جنگ، 19 / 4 / 1374.
[346] در کتاب درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، در این مورد نوشته شده است: «ایران با بسیج تعداد زیادی از داوطلبان جدید مردمی و واحدهای به شدت پراکنده و فاقد سازمان دهی ارتش و نیروهای انقلابی به سرعت بسیج شده، به مقابله با تجاوز عراق برخاست.»
(آنتونی کردزمن و آبراهام واگز، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، ترجمه حسین یکتا، کارشناس مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 112، منتشر نشده).
[347] ابوالحسن بنی‌صدر، روزها بر رئیس جمهوری چه می‌گذرد؟ جلد اول (تهران، انتشارات سازمان آموزش انقلاب اسلامی، 1360).
[348] مأخذ 22، 10 / 4 / 1374.
[349] سردار غلامعلی رشید در این مورد گفته است: «در همین چهار ماهه دوم جنگ (دی 1359 تا اردیبهشت 1360) به فکر عملیات‌های محدود افتادیم، چون عملیات‌های بزرگ را کسی تصویب نمی‌کرد. اگر ما پیشنهاد می‌دادیم، اعتقادی به حرف‌های ما نداشتند، یعنی کسی باور نمی‌کرد که مثلا برویم و بگوییم ما یک طرح بزرگ داریم. نه شورای سپاه و نه کسی در تهران، قادر به تأمین بسیج نیرویی که ما پیشنهاد می‌دادیم هم نبودند، اصلا چنین چیزی وجود نداشت.».
[350] با تشدید درگیری سیاسی و پیوند بنی‌صدر با منافقین و چپ‌های امریکایی و دست نیافتن بنی‌صدر به پیروزی، توجه مسئولان از جبهه‌ها با بی‌ثباتی داخل کشور متمرکز شد.
[351] مأخذ 5.
[352] این ستاد در باشگاه گلف اهواز، که در طول جنگ به «پایگاه منتظران شهادت» مشهور شد، مستقر بود.
[353] پیشین.
[354] پیشین.
[355] در حالی که بنی‌صدر کلیه امکانات و تجهیزات نظامی شامل هواپیما، توپ و تانک را در اختیار داشت، هر گونه برنامه‌ریزی بر پایه آن‌ها بی نتیجه بود، لذا، در برنامه‌ریزی جدید، بر «نیروهای انقلابی و شهادت طلب» تأکید شد.
[356] مأخذ 10.
[357] مأخذ 5.
[358] آموزه به جای دکترین به کار گرفته شده است و مهم‌ترین کاربرد نظامی این مفهوم آن است که نیروهای نظامی چگونه در عملیات‌های رزمی خواهند جنگید.
(معاونت تحقیق و پژوهش دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، تئوری عملیات و جنگ، 1375، ص 33).
[359] سرلشکر محسن رضایی در مورد تحول در فرماندهی و افزایش همکاری‌های ارتش و سپاه در این مقطع می‌گوید: «فرماندهی دچار یأس شد و همین نیروها به نتیجه رسیدند که اصلا آن فرماندهی فایده‌ای ندارد و بایستی خودشان فکری بکنند.و فرماندهان لشکرهای ارتش که در جبهه‌ها دیگر آن سخت‌گیری‌های قبلی را نمی‌کردند، همین مسئله موجب شد میدان مانور نیروهای حزب الله افزایش یابد.»
(سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، دوره عالی جنگ، 27 / 4 / 1374).
[360] ستاد عملیات جنوب در تیرماه 1360 طی تحلیلی در این زمینه نوشت: «با طولانی شدن جنگ، توجه سپاه و نیروهای مردمی روی این نکته متمرکز شد که با توجه به محدودیت و آسیب‌پذیری وسایل زرهی و عدم امکان جایگزینی آن‌ها با موقعیت فعلی انقلاب اسلامی ایران - به علت مخالفتش با ابرقدرت‌های سازنده این وسایل - بهترین راه تکیه بر استفاده از نیروهای پیاده می‌تواند باشد.»
(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، اسناد ستاد عملیات جنوب).
[361] موارد 6، 7 و 8 در این قسمت، با استفاده از گزارش واحد اطلاعات عملیات سپاه خوزستان با عنوان «اوضاع سیاسی فعلی جنگ در جنوب و مسئله محاصره آبادان»، ص 2، تهیه شده است.
[362] ستاد عملیات جنوب،واحد اطلاعات عملیات سپاه خوزستان، گزارش اوضاع سیاسی فعلی جنگ در جنوب و مسئله محاصره‌ی آبادان، 25 / 4 / 1360.
[363] ستاد عملیات جنوب، گزارش از موقعیت جنگ در ماه دهم. 6 / 4 / 1360، ص 1.
[364] در مجموع در این مرحله، 25 عملیات محدود انجام گرفت که نظر به اهمیت عملیات «فرماندهی کل قوا خمینی روح خدا» در دارخوین و هم زمانی آن با حذف بنی‌صدر از صحنه سیاسی کشور، مرحله اول این عملیات در این بحث، توضیح داده شده است.
[365] برابر اسناد به دست آمده از دشمن، بخش «ثبت تحلیل نبردها» در مورد این عملیات نوشته است: «اهداف مورد نظر دشمن[ایران]محقق شد. به سبب دستیابی آنان به خطوط اول واحدهای ما در دارخوین و وارد آوردن خسارت‌های سنگین بر آنان و این که علی رغم خسارت‌های وارده به نیروهای دشمن[ایران]، آن‌ها به مواضع خود عقب‌نشینی نکردند.» در مورد محاسن عملیات آمده است: «به کارگیری نیروهای پیاده به شیوه بسیار عالی و در حد زیاد، به کارگیری توپخانه سنگین به طور مؤثر». در مورد معایب آمده است: «ضعفی وجود نداشت.»
(اصغر کاظمی، خرمشهر در اسناد ارتش عراق، دفتر ادبیات و هنر مقاومت، 1375، ترجمه سند 8، ص 37).
[366] مجموع نیروهای سپاه در این عملیات برابر یادداشت‌های شهید حسن باقری بیش از 700 تن بودند، ولی این تعداد نیروهایی بودند که برای اجرای عملیات در ساعات اولیه تک، با دشمن درگیر شدند.
[367] روزنامه اطلاعات، 21 / 3 / 1377.
[368] مأخذ 18.
[369] طرح اولیه سپاه پس از تصویب آن در جلسه‌ای که مورد اشاره قرار گرفت، تهیه و در تاریخ 25 / 4 / 1360 تحت عنوان طرح پیشنهادی عملیات حمزه (ع) یک نسخه به قرارگاه مرکزی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی در جنوب ارسال شد و با لشکر 77 نیز هماهنگی لازم انجام گرفت.
[370] مأخذ 19، ص 3.
[371] مأخذ 5.
[372] پیشین.
[373] علاوه بر این مسائل، به نظر می رسد حذف بنی‌صدر و منافقین از یک سو و از سوی دیگر پیروزی‌های به دست آمده در عملیات‌های محدود و ضرورت بیرون راندن متجاوزان، در این تحول نقش بسزایی داشت.
[374] سپاه در پی مصوبه 12 / 9 / 1359 مجلس، پس از برگزاری گردهمایی فرماندهان در 25 آذر 1359 قطع نامه‌ای را صادر کرد و در اختیار رسانه‌ها قرار داد که در آن آمده بود: «با توجه به مسئولیت سپاه و سازمان‌دهی بسیج نیروهای مردمی که پایه‌های آن را سپاه به وجود آورده است و از طرف ملت و نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی رسما به سپاه محول شد، لازم است امکانات و تجهیزات کافی در اختیار سپاه قرار گیرد تا به نحو شایسته این نیروی عظیم مردمی را سازمان‌دهی و اهداف عالی امام را به نحو احسن اجرا کند.»
(روزنامه انقلاب اسلامی، 25 / 9 / 1359)
حجت الاسلام اسدالله بیات عضو کمیسیون دفاع مجلس شورای اسلامی در این باره گفت: «حدود چهل روز قبل، عده‌ای از نمایندگان به خاطر مسئله جنگ و نیز سازمان‌دهی بهتر بسیج و اعمال فرماندهی مکتبی سپاه در بسیج، لایحه‌ای با قید دو فوریت تقدیم مجلس کردند... عده‌ای مخالف ادغام سازمان بسیج در سپاه بودند و می‌گفتند بسیج و سپاه و ارتش ارگان‌های مستقلی هستند و بنابراین نباید بسیج را در سپاه ادغام کرد... سرانجام بر اساس استدلال‌های قوی به این نتیجه رسیدیم که سپاه به عنوان یک ارگان مستقل و متکی به مکتب بوده که قانون اساسی هم بر آن صحه گذاشته و برای آن نیروی ذخیره پیش‌بینی کرده و ما نیروی ذخیره سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را همین سازمان بسیج می‌دانیم.»
(سپاه پاسداران، مجله «پیام انقلاب»، شماره 21، 12 / 9 / 1359)
در همین روند، در 9 دی 1359 ماده واحدهای در مجلس به تصویب رسید مبنی بر این که از آن پس، سپاه قادر به استفاده از نیروهای وظیفه باشد. در این ماده واحده آمده است: «به سپاه پاسداران اجازه داده می‌شود که تعداد نفرات مورد نیاز خود را از میان مشمولین خدمت نظام وظیفه طبق ضوابط و صلاحیت‌های مقرر در سپاه پاسداران انتخاب کند و آموزش دهد و پس از پایان دوره خدمت وظیفه، برگ خاتمه خدمت صادر نماید.».
[375] در صفحه‌های بعد در این مورد توضیح داده خواهد شد.
[376] دو اصل یاد شده را برادر محسن رضایی پس از انتصاب به فرماندهی کل سپاه، طرح کرد و مورد تأکید قرار داد.
[377] مأخذ 18.
[378] سردار غلامعلی رشید درباره این اسناد، در حاشیه کتاب حاضر نوشته است: «در تحلیل‌های دشمن عملیات‌های سپاه چند مشخصه داشت: 1- در شب و یا قبل از روشنایی (مثلا ساعت 4 صبح - 3 صبح) حمله می‌کردند؛ 2- کاملا غافلگیرانه عمل می‌کردند در حرکت و رخنه در دشمن؛ 3- از راه کارهای پیش‌بینی نشده برای دشمن استفاده می‌کردند.(راه کارهای شناخته شده همان راه کارهایی بود که نیروهای کلاسیک، با داشتن عقبه و جاده‌های اصلی علاقمند بودند استفاده کنند)؛ 4- تکیه اصلی بر نیروی پیاده بود؛ 5- شناسایی زمین و معابر نفوذی بسیار دقیق و عمیق بود.».
[379] این مشخصه یکی از دلایل اصلی در غافلگیری دشمن بود، در واقع، عملیات‌هایی که در چارچوب تفکر کلاسیک صورت می‌گرفت، کاملا برای دشمن شناخته شده بود.
[380] پیشین.
[381] مأخذ 10، 27 / 4 / 1374.
[382] سرلشکر محسن رضایی، سخنرانی درباره‌ی «استراتژی دفاع مقدس»، 7 / 7 / 1360.
[383] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 7 / 7 / 1360، رادیو اسرائیل، 4 / 7 / 1360.
[384] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بررسی مطبوعات جهان، شماره 89، 7 / 7 / 1360، لوس آنجلس تایمز، چاپ امریکا، 31 اوت 1981.
[385] صدام طی مصاحبه‌ای مطبوعاتی با نشریه السیاسه چاپ کویت اعلام کرد: «چنانچه بنی‌صدر تمایل داشته باشد، عراق آماده دادن پناهندگی سیاسی به وی می‌باشد. ما برای بنی‌صدر و هر یک از مخالفین رژیم ایران، وسایل زندگی شرافتمندانه و محترمانه را بدون در نظر گرفتن موضع آن‌ها نسبت به جنگ فراهم خواهیم کرد. عراق با مشکلات داخلی و مداخله کشورهای خارجی، همان گونه که ایران با آن دست به گریبان است، روبه‌رو نیست.»
(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بررسی مطبوعات جهان، شماره 5، به نقل از السیاسه، 21 ژوئیه 1981 میلادی)
وزیر خارجه فرانسه (کلودشسون) نیز طی مصاحبه‌ای رسما اعلام کرد که فرانسه آماده است به بنی‌صدر پناهندگی سیاسی اعطا کند: «اگر بنی‌صدر از فرانسه تقاضای پناهندگی سیاسی بکند، چون فرانسه کشور حقوق بشر است، به وی پناه خواهیم داد و از او حمایت خواهیم کرد.»
(دفتر سیاسی سپاه، «رویدادها و تحلیل»، شماره 19، 14 / 4 / 1360، خبرگزاری فرانسه، 29 / 3 / 1360).
[386] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 15، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) ص 159.
[387] سازمان عقیدتی - سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، نقش ارتش در 8 سال دفاع مقدس، جلد سوم، اشغال خرمشهر و شکستن حصر آبادان (تهران: بهار 1373)، ص 244.
[388] مأخذ 10، 12 / 7 / 1375.
[389] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، مصاحبه اختصاصی نویسنده کتاب با سردار رحیم صفوی.
[390] امیر شهید صیاد شیرازی در آن هنگام پس از درگیری با بنی‌صدر از ارتش اخراج شده و به نیروهای سپاه پیوسته بود.
[391] این توضیح بر اساس دست نوشته سردار غلامعلی رشید بر حاشیه کتاب حاضر تنظیم شده است.
[392] در 5 خرداد 1360 برادران سرلشکر رحیم صفوی و شهید حسن باقری برای توضیح طرح سپاه با بنی‌صدر ملاقات کردند.
[سند شماره 402 / د، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، دفتر ثبت جنگ (یادداشت‌های روزانه شهید حسن باقری)، 1 / 1 / 1360 - 26 / 12 / 1360[.
[393] مأخذ 34.
[394] متأسفانه در جزوه نقد کتاب از خونین شهر تا خرمشهر، طرح‌ریزی عملیات به لشکر 77 نسبت داده شده است حال آن که در آن وضعیت به هیچ وجه اندیشه عملیات آفندی گسترده در باور و ذهنیت مسئولان نیروی زمینی ارتش و لشکر 77 وجود نداشت.
[395] مأخذ 32، صص 248 و 249.
[396] در کتاب ارتش در 8 سال دفاع مقدس به اشتباه سرلشکر رحیم صفوی فرمانده سپاه خوزستان معرفی شده است در حالی که وی در آن هنگام فرمانده عملیات جنوب بود. در آن زمان دریابان علی شمخانی فرماندهی سپاه خوزستان را بر عهده داشت.
[397] در کتاب ارتش، بار دیگر به مذاکرات فرماندهان سپاه با فرمانده لشکر 77 اشاره می‌شود. بدون آن که تاریخ آن را ذکر شود. اما مسئله مهمی که در این جا به آن اشاره شده است، مخالفت فرمانده وقت نیروی زمینی با اجرای طرح می‌باشد؛ «اتفاقا چند روز بعد فرمانده نیروی زمینی، سرتیپ ظهیرنژاد، مجددا به خوزستان آمد و درباره آن طرح مذاکره شد. فرمانده نیرو در آن اوضاع اجرای طرح را تأیید نکرد و در نتیجه مسکوت ماند و طرح اجرای تک‌های محدود و محلی مانند سابق، تدبیر کلی هدایت جنگ قرار گرفت.»
(سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، جلد سوم، ص 250).
برابر این گزارش، مخالفت فرمانده وقت نیرو مانع از اجرای طرح شد، به همین دلیل پس از تشکیل جلسه شورای عالی دفاع در محضر امام در تاریخ 24 مرداد 1360، امام فرمودند: «چرا حمله نمی‌کنید و بنی‌صدر هم همیشه امروز و فردا می‌کرد و می‌گفت یک ماه دیگر طرح داریم... اگر نمی‌خواهید بجنگید بگویید تا ما تکلیف خودمان را بدانیم.» در این جلسه، امام در واقع، با توجه به اوضاع سیاسی داخلی کشور، بر اجرای عملیات و کسب پیروزی تأکید داشتند، لذا فرماندهان ارتش را مورد خطاب قرار داده و از سپاه نیز گلایه کردند.»
(سند شماره 2502 / 1 / 1 / 302، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (یادداشت‌های روزانه شهید حسن باقری)، 17 / 5 / 60).
[398] پیشین، ص 250.
[399] گفتنی است که مقدمات اجرای عملیات ثامن الائمه (ع) در چند مرحله انجام گرفت که عبارت بود از تهیه طرح اولیه در سپاه بر مبنای فرمان امام و تصویب آن در شورای عالی دفاع، ایجاد هماهنگی بین سپاه و ارتش، شناسایی منطقه، طرح‌ریزی عملیات، سازمان‌دهی نیروها، آماده سازی منطقه و سپس اجرای عملیات در پنجم مهم 1360 که منجر به شکستن محاصره آبادان شد.
[400] پیشین، ص 253.
[401] سند مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، جزوه «تحلیل نبردهای بین ایران اسلامی و بعثیان عراق»، نوشته‌ی اسرای عراقی، ص 56.
[402] مأخذ 32، صص 253 -254.
[403] در کتاب دفاع مقدس، منتشره نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، صفحه 112، در این باره آمده است: «لشکر 77 پیاده با همکاری سپاه پاسداران آبادان مأموریت دارد در مورخه 5 مهر ماه 1360 در منطقه تک نموده، شرق رودخانه کارون را در منطقه مربوطه تأمین و سپس پدافند نماید.»
متأسفانه مشخص نیست برابر چه اسنادی در این جا به سپاه آبادان اشاره شده است، حال آن که برادر رحیم صفوی به عنوان مسئولیت عملیات ستاد جنوب، علاوه بر ارائه طرح شکستن حصر آبادان و پیگیری آن، به عنوان یکی از فرماندهان عملیات نیز امر هدایت نبرد را بر عهده داشت.
[404] مأخذ 18.
[405] در کتاب ارتش در هشت سال دفاع مقدس، صفحه 255، استعداد نیروهای سپاه 15 گردان ذکر شده است و در صفحه 261 با اضافه شدن یک گردان دیگر، در مجموع 16 گردان نوشته شده است. در کتاب دفاع مقدس از انتشارات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، اسفند 71، صفحه 112 نیز تنها عنوان «یگان‌هایی از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» درج شده است. با این حال، برابر طرح اولیه سپاه در تیر ماه 1360 که در ستاد عملیات جنوب تنظیم و ارائه شد، سپاه 12 گردان پیش‌بینی کرده بود ولی در مراحل بعدی، بنا به ضرورت‌ها و نیز جذب و سازمان‌دهی نیروهای بیشتر، در نهایت 16 گردان وارد عمل شدند. از ارتش نیز با احتساب سه تیپ از لشکر 77 و یک تیپ از لشکر 37 زرهی شیراز و گردان تانک، نزدیک به 14 گردان وارد عمل شدند.
[406] مأخذ 33، 12 / 7 / 1375.
[407] در مورد حضور این گردان در سازمان رزم تردید وجود دارد.
[408] پیشین.
[409] سند شماره 689 / گ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات‌های بزرگ مقطع سوم (از ثامن الائمه (ع) تا بیت المقدس) گزارش برادر داوود رنجبر.
[410] در صحت این اطلاعات تردید وجود دارد، زیرا نوعی تناقض در مانور ایجاد می‌کند و در عمل نیز امکان‌پذیر نیست. همچنین، با توضیحات سطر سوم تا پنجم نیز تناقض دارد. (یادداشت‌های سردار غلامعلی رشید در حاشیه کتاب حاضر).
[411] صحت این اطلاعات مورد تردید است.
[412] استعداد سپاه در این عملیات 16 گردان بود که در صفحه 261 کتاب ارتش جمهوری اسلامی ایران در 8 سال دفاع مقدس به آن اشاره شده است.
[413] مأخذ 32، صص 256 و 257.
[414] پیشین، ص 261.
[415] مأخذ 39، ص 61.
[416] مأخذ 33.
[417] مأخذ1، 27 / 4 / 1374.
[418] مأخذ 33.
[419] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه تاریخ جنگ، شماره 9، زمستان 1373، ص 43.
[420] پیشین، ص 37، ص 47.
[421] پیشین، ص 47.
[422] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 7 / 7 / 1360، به نقل از رادیو امریکا، 6 / 7 / 1360.
[423] پیشین.
[424] پیشین، به نقل از رادیو بی‌بی‌سی.
[425] پیشین.
[426] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 7 / 7 / 1360، بخش عربی رادیو صوت الجماهیر، 6 / 7 / 1360.
[427] خبرگزاری پارس، «گزارش‌های ویژه»، 8 / 7 / 1360، رادیو لندن، 7 / 7 / 1360.
[428] سند شماره 7405 / گ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، جزوه «امام خمینی و اوضاع سیاسی - اجتماعی عملیات ثامن الائمه (ع)»، (خرداد تا مهر 1360) نوشته محسن محمدی معین.
[429] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 99، 30 / 7 / 1360، به نقل از ژاپن تایمز، اکتبر 1981.
[430] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم: جنگ ایران و عراق، ترجمه حسین یکتا کارشناس مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 146 (منتشر نشده).
[431] پیشین.
[432] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 15، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، ص 169.
[433] پیشین.
[434] مأخذ 64، ص 179.
[435] پیشین.
[436] مأخذ 64، ص 165.
[437] مأخذ 33.
[438] سرلشکر محسن رضایی در مورد نقش برادر کلاهدوز در عملیات ثامن الائمه (ع) می‌گوید: «شهید کلاهدوز در این عملیات نقش خیلی مؤثری داشت. قبل از این عملیات حدود یک هفته یا 10 روز قبل فرمانده سپاه شد و برای این عملیات بیشترین زحمات را کشید.»
(سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه دوره عالی جنگ، 12 / 7 / 1375)
[439] مأخذ 5.
[440] مأخذ 33.
[441] عراقی‌ها بعدها از شماره‌های سه رقمی برای نام‌گذاری نیروهای جیش الشعبی استفاده کردند. ولی یگان‌های اصلی عراق در آن زمان همین شماره‌های دو رقمی را داشتند.
[442] مأخذ 5.
[443] در کتاب دفاع مقدس - از انتشارات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، اسفند 1373، ص 116، در مورد تشکیل تیپ در سپاه آمده است: «سپاه پاسداران به بهره‌برداری از انگیزه علاقمندی نیروهای بسیج مردمی که متعاقب موفقیت حاصله در عملیات ثامن الائمه (ع) ایجاد شده بود، یگان‌هایی در سطح تیپ تشکیل و در عملیات‌های بعدی شرکت داد.».
[444] در این زمان یکی از مشکلات نیروی زمینی یگان مانوری بود. چنان که در کتاب دفاع مقدس در همین زمینه آمده است: «یکی از عمده‌ترین مشکلات نیروی زمینی ارتش برای اجرای عملیات آفندی گسترده و سرنوشت‌ساز، کمبود یگان‌های مانوری با توجه به عرض جبهه و گسترش یگان‌ها در مواضع پدافندی بود (ص 130)، بنابراین، گسترش سازمان رزم سپاه عملا ضعف و کاستی‌های ارتش را جبران کرد و بر توان نظامی ایران افزود.
[445] سردار علی فضلی درباره تشکیل تیپ در سازمان سپاه اظهار داشت: «یکی دو ماه قبل از عملیات طریق القدس، زمان تشکیل تیپ‌های سپاه بود. تازه اولین باری بود که سپاه تیپ‌هایش را تشکیل می‌داد و سازمان‌دهی می‌کرد. من مأمور تشکیل تیپ احتیاط محمد رسول الله (ص) شدم تا آن‌ها را برای شرکت در عملیات آماده سازم. تیپ‌های کربلا، امام حسین (ع) و عاشورا، تیپ‌های عمل کننده بودند و چون نیروهایشان کم بودند، گردان‌های ما به تیپ عاشورا مأمور شدند و من هم به عنوان جانشین فرمانده به کمک سردار جعفری فرمانده وقت آن تیپ رفتم.»
[مؤسسه نشر آثار امام خمینی، امام و دفاع مقدس (خاطراتی از رزمندگان و فرماندهان سپاه اسلام - خاطرات علی فضلی)، تهران، 1377، ص 114].
[446] مأخذ 33.
[447] پیشین.
[448] پیشین.
[449] مأخذ 28.
[450] سرلشکر محسن رضایی در این زمینه می‌گوید: «بخشی از تحول در روند جنگ متأثر از همکاری ارتش و سپاه بود. پیش از این، فضای سیاسی حاکم بر کشور و جنگ مانع از همکاری حقیقی و واقعی بود بود ولی با تغییر شرایط کشور، ارتباط تصنعی جای خود را به ارتباط متناسب با توان و قابلیت‌ها داد به همین دلیل نتیجه این وضع سبب افزایش توان نظامی جمهوری اسلامی شد.»
(سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد، دوره عالی جنگ، 27 / 4 / 1374).
[451] در کتاب دفاع مقدس از انتشارات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، صفحه‌ی 130 در این زمینه آمده است: «در پایان سال اول تهاجم عراق لزوما با قبول ریسک و تقلیل یگان‌ها در مناطق پدافندی و تمرکز نیروی نسبتا مناسب از یک طرف و مشارکت کامل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با سازمان‌دهی یگان‌های تیپی و لشکری از طرف دیگر، سلسله عملیاتی با نام کربلا طرح‌ریزی و اولین آن با نام کربلای 1 یا طریق القدس در جبهه میانی صحنه عملیات خوزستان با موفقیت اجرا و...».
[452] دفتر سیاسی سپاه پاسداران، گذری بر 2 سال جنگ، (سپاه پاسداران، 1361)، ص 114.
[453] در برآورد وضعیت عملیاتی طرح کربلای 1 در این زمینه آمده است: «راه کارهای خودی: 1- تک برای انهدام دشمن در غرب کرخه (منطقه عمومی دزفول)، 2- تک برای انهدام دشمن در غرب کارون (جنوب اهواز). 3- تک برای انهدام دشمن در بستان و غرب سوسنگرد.».
[454] نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، دفاع مقدس، اسفند 1371، صص 116 - 115.
[455] پیشین.
[456] با استفاده از جزوه برآورد اطلاعات عملیات طریق القدس،نوشته سردار علی اسحاقی، صفحه 25.
[457] سند مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: «طرح برآورد اطلاعاتی عملیات طریق القدس، ص 25.
[458] پیشین.
[459] مأخذ 80.
[460] پیشین.
[461] البته بخشی از این یگان‌ها در جنوب رودخانه نیسان و کرخه کور (نور) بودند و بعد از مرحله اول عملیات وارد منطقه شدند.
(یادداشت‌های سردار غلامعلی رشید بر حاشیه کتاب حاضر).
[462] مأخذ 44، از عملیات طریق القدس، ص 26.
[463] مأخذ 80، صص 26 و 27.
[464] پیشین، ص 36.
[465] این توضیح بر اساس یادداشت‌های سردار غلامعلی رشید بر کتاب حاضر نوشته شده است.
[466] مأخذ 44، گزارش چهار عملیات بزرگ در مرحله آزادسازی، ص 20.
[467] پیشین.
[468] احداث این جاده که مورد استفاده نیروهای سپاه قرار گرفت، نقش بسیار تعیین کننده و اصلی در کسب پیروزی داشت.
[469] طرح برآورد وضعیت عملیاتی طرح کربلای 1، 25 آبان 1360، ص 1.
[470] پیشین.
[471] سرلشکر محسن رضایی در این زمینه می‌گوید:«هدف از عملیات طریق القدس این بود که ما بین جبهه دزفول (غرب کرخه) و جبهه اهواز (جنوب غرب اهواز - غرب کارون) فاصله بیندازیم و در حقیقت تدارک رسانی سریع دشمن را از این دو جبهه طولانی کنیم...».
(سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد دوره عالی جنگ، 12 / 7 / 1375).
[472] مأخذ 77، صص 118 و 119 و همچنین مأخذ 80، ص 50.
[473] مأخذ 89، ص 6.
[474] در کتاب دفاع مقدس منتشره نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، اسفند 1371، ص 117، استعداد ارتش، لشکر 16 زرهی، لشکر 92 زرهی و تیپ 1 لشکر 77 ثامن الائمه (ع) ذکر شده است. همچنین در «گزارش قرارگاه مقدم نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی»، ص 3، آمده است: «طبق برآورد وضعیت عملیاتی طرح کربلای 1، در 25 آبان 1360، نیروهای تک‌ور با سه تیپ زرهی در مجموع شامل شش گردان تانک، شش گردان مکانیزه، یک گردان پیاده و یک گردان سوار زرهی با 130 دستگاه تانک و 180 دستگاه نفربر و نیروهای سپاه نیز با سه تیپ شامل 10 گردان وارد عمل می‌شدند.».
[475] گزارش قرارگاه مقدم نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، ص 3.
[476] پیشین.
[477] پیشین.
[478] با استفاده از گزارش برادر داوود رنجبر از عملیات طریق القدس سند شماله 689، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
[479] لازمه اجرای این تاکتیک، شناسایی عمق منطقه و دشمن بود که برابر تدبیر فرماندهی کل سپاه انجام گرفت. سرلشکر محسن رضایی در این زمینه می‌گوید: «ما این جا تقریبا به آن تاکتیک حضرت امیر - سلام الله علیه - در غزوه خیبر عمل کردیم؛ یعنی آمدیم از داخل رمل‌هایی که تقریبا احتمال داشت افراد از تشنگی هلاک شوند، نیروها را عبور دادیم.»
(سرلشکر محسن رضایی؛ تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد، دوره عالی جنگ، 12 / 7 / 1375).
[480] در این محور قرار بود ابتدا نیروهای سپاه وارد عملیات شوند و پس از انهدام دشمن و پاک سازی منطقه، نیروهای ارتش برای پشتیبانی از تک وارد عملیات شوند. گفتنی است که در برآورد قرارگاه مقدم نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی از وضعیت طرح کربلای 1، پس از ذکر محاسن و معایب طرح آمده است: «منطقی است اگر بپذیرم که پیروزی در این طرح چنان مزیت تاکتیکی و برتری نسبت به دشمن که مورد نظر است، به ما نخواهد داد که توان دشمن را برای ادامه جنگ در هم شکند.» بر همین اساس، پیشنهاد شد که نیروهای خودی، دشمن را در منطقه دیگری نیز مشغول کنند تا دشمن مجبور شود تلاش‌های خود را برای مقابله با این خطر به دو جبهه اختصاص دهد.
[481] سردار غلامعلی رشید در یادداشت‌های خود بر حاشیه این کتاب درباره چگونگی عمل نیروهای سپاه و تیپ 2 از لشکر 16 در محور جاده سوسنگرد - بستان نوشته است که «این طور نبوده است.».
[482] در سند به دست آمده از گردان 3 مکانیزه تیپ 12 زرهی عراق در مورد اهمیت پل سابله آمده است: «پل سابله و منطقه مثلث که رود کرخه به سمت پل سابله از آن جدا می‌شود، از مواضع تاکتیکی مهمی به شمار می‌روند که باید حتما در تصرف نیروهای خودی بوده و مانع از تسلط دشمن بر آن‌ها بشوند.»
(برآورد اطلاعات عملیات طریق القدس، سردار علی اسحاقی، ص 66).
[483] مأخذ 64، ص 235.
[484] پیشین، ص 244.
[485] انتشارات سروش، مجموعه مصاحبه‌ها، سال 1360، (چاپ اول: 1366)، صص 39 و 40.
[486] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه‌ی تاریخ جنگ؛ شماره 11، آبان 1374، ص 32.
[487] برابر اسناد به دست آمده، دشمن نیروهای خودی را در این تهاجم حداکثر یک تیپ پیاده شامل 1000 تا 1500 تن از سپاه برآورد کرده بود.
(برآورد وضعیت عملیات طریق القدس، سردار علی اسحاقی، ص 45).
[488] مأخذ33، 12 / 7 / 1375.
[489] پیشین.
[490] پیشین.
[491] استفاده از عنوان «تاکتیک‌های موج انسانی» برای نخستین بار در این عملیات به کار گرفته شد. در واقع استراتژی جدید ایران با تکیه بر نیروهای سپاه شهادت طلب، منجر به استفاده از این عنوان شد به نظر می‌رسد عدم درک روشن از ماهیت استراتژی و تاکتیک‌های جدید جمهوری اسلامی، در به کار بردن این لفظ مؤثر بوده است.
[492] افرایم کارش، «جنگ ایران و عراق، یک تحلیل نظامی،» ادلفی پی‌پر، بهار 1987.
[493] مأخذ 62، ص 147.
[494] ویلیام اف هیکمن، «ارتش از هم پاشیده و از نو متولد شده در سال 1982»، ترجمه گروه تحقق خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 20 / 12 / 1360.
[495] مأخذ 1، مصاحبه اختصاصی طه یاسین رمضان با روزنامه الثوره ارگان رسمی حزب بعث، ژانویه 1982، اواخر دی 1360.
[496] مأخذ 33.
[497] پیشین.
[498] اسیران عراقی در نوشته‌ی خود تحت عنوان «تحلیل نبردهای ایران اسلامی و بعثیان عراق»، اهداف عراق را چنین ذکر می‌کند:
1- جلوگیری از حمله نیروهای اسلام به مواضع لشکر یکم و دهم (که درمنطقه عملیاتی فتح المبین استقرار داشتند). 2- وارد آوردن خسارت بیشتر به نیروهای اسلام. 3- تغییر آرایش یگان‌های لشکر یکم در بخشی از جبهه و در طول سمت راست آن.
[499] پیشین.
[500] پیشین.
[501] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، مصاحبه اختصاصی نویسنده کتاب با سردار غلامعلی رشید111.
[502] مأخذ 64، ص 265.
[503] مأخذ 33.
[504] پیشین.
[505] در 19 بهمن 1360 طی عملیاتی که در خصوص خانه تیمی منافقین انجام گرفت، 12 تن از اعضای کادر مرکزی سازمان مجاهدین خلق (منافقین) از جمله موسی خیابانی (نفر دوم سازمان) و همسرش و همچنین اشرف ربیعی، همسر رجوی به هلاکت رسیدند. خبرگزاری یونایتدپرس این عملیات را ضربه‌ای شدید بر سازمان ارزیابی کرد.
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، 21 / 11 / 1360).
[506] نشریه واشنگتن پست، به نقل از نشریه لویل میل چاپ بریتانیا، 27 / 12 / 1360.
[507] خبرگزاری رویتر، 7 / 1 / 1360.
[508] سرلشکر رضایی در این زمینه می‌گوید: «اگر عملیات فتح المبین را انجام می‌دادیم، بخش زیادی از امکانات نیروهای ما آزاد می‌شد و برای آزادی خرمشهر توان ما افزایش می‌یافت. دوم این که ما با استعدادی که داشتیم نمی‌توانستیم در خرمشهر عمل کنیم. ضمن این که این جاده به هر حال جاده[اهواز - اندیمشک]مهمی بود، دزفول و شوش مهم بود و دشمن اگر عقب می‌رفت، جاده آزاد می‌شد. این دلایل در انتخاب منطقه مؤثر بود.»
(سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد دوره عالی جنگ، 12 / 7 / 1375).
[509] مأخذ 78، ص 130.
[510] این بخش با استفاده از اسناد و مدارک عملیات فتح المبین نوشته شده است.
[511] با توجه به گزارش برادر رنجبر درباره عملیات فتح المبین (در گزارش 689 پیشین) تهیه شده است.
[512] همان.
[513] سرلشکر محسن رضایی در این زمینه می‌گوید: «این یکی از تدابیر عملیاتی ما بود که قبل از این که برویم به خرمشهر، مرتب سعی می‌کردیم، نیروهایی را که در خطوط پدافندی زمین‌گیر بودند، آزاد کنیم و با تکیه کردن به مواضع طبیعی در پدافند، آماده شویم برای عملیات بعدی.»
(سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد دوره‌ی عالی جنگ، 12 / 7 / 1375).
[514] سازمان عقیدتی - سیاسی ارتش جمهوری اسلامی، نقش ارتش در هشت سال دفاع مقدس، جلد اول، نبردهای غرب دزفول، بهار 1372، ص 203.
[515] لشکر 92 زرهی ابتدا با دو تیپ 1 و 2 وارد عمل شد و در مراحل نهایی عملیات تیپ 3 نیز به صحنه عملیات آمد که استفاده چندانی از آن نشد.
(یادداشت‌های سردار غلامعلی رشید بر حاشیه این کتاب).
[516] اطلاعات مربوط به استعداد نیروهای ارتش با استفاده از کتاب دفاع مقدس (اسفند سال 1371) نوشته شده است، ضمن این که در جلد اول کتاب نقش ارتش جمهوری اسلامی در هشت سال دفاع مقدس (بهار سال 1372) نیز اطلاعات مشابهی درج شده است.
[517] در جلد اول کتاب «نقش ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ابتدا در صفحه 194 استعداد سپاه سه لشکر ذکر شده است و در صفحه 203 این کتاب در مورد استعداد نیروهای سپاه بر اساس طرح شماره 1 عملیات کربلای 2 - تهیه شده در اواخر دی ماه 1360 - آمده است: «در فرضیات پیش‌بینی شده بود که سپاه پاسداران و نیروهای بسیج مردمی نیرویی شامل حداقل 9000 تن آماده و تا پایان عملیات کربلای 2 هماهنگ با یگان‌های ارتشی در عملیات شرکت می‌نمایند.» همچنین در صفحه 204 این کتاب در باره استعداد نیروهای سپاه بر حسب تعداد و سازمان‌دهی آن‌ها آمده است: «همان طور که قبلا ذکر شد، سپاه پاسداران موظف به تشکیل یگان‌ها جمعا با استعداد 9000 نفر شده بود. بنابراین، سپاه پاسداران با سه لشکر هر یک با استعدادی حدود 3000 نفر که تیپ‌های آن‌ها دارای استعدادی معادل 600 نفر و گردان‌های مربوطه 200 نفر رزمنده داشتند، در کنار لشکرها، تیپ‌ها و گردان‌های ارتشی که به ترتیب دارای استعداد پرسنلی حدود 12000، 4000 و 800 نفر بود. قرار می‌گرفتند.» در صفحه 215 این کتاب که مطالبی در مورد سازمان رزم عملیات آمده است، بر مفهوم «طرح عملیاتی نهایی» تأکید شده است لذا، همین مسئله سبب شده است که در مورد استعداد نیروهای سپاه به آخرین آمار ارائه شده استناد شود.
درباره تعداد لشکرهای سپاه در عملیات فتح المبین باید گفت که در 23 آذر 1360 در قرارگاه نیروی زمینی ارتش در جنوب، در نخستین جلسه مشترک سپاه و ارتش در مورد عملیات فتح المبین، فرمانده وقت نیروی زمینی گفت: «جلسه امروزی برای مقایسه نظرات ارتش و سپاه تشکیل شده و سپاه نظر خودش را بگوید.» سپس برادران سپاه نظر خود را بیان کردند. در برآورد اولیه، برادر رشید گفت: «سپاه با سه لشکر پیاده می‌تواند در دزفول وارد عمل شود.» متأسفانه، با وجود افزایش سازمان سپاه به چهار لشکر، همچنان در منابع منتشره از ارتش، بر همین آمار تأکید می‌شود، حال آن که این آمار بعدها افزایش یافت و سپاه، هم در جلسات و هم به صورت کتبی به فرماندهی محترم نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی استعداد سپاه را اعلام کرد و همچنین درباره سازمان و استعداد یگان‌های سپاه در عملیات یاد شده این توضیح ضروری است که در نامه فرماندهی کل سپاه با شماره 126 - 5، به فرماندهی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، مورخ 21 / 12 / 1360، در مورد سازمان سپاه بر حسب قرارگاه‌های قدس، نصر، فجر و فتح توضیح لازم داده شده است. برابر این آمار و ارقام، استعداد یگان‌های سپاه بر حسب گردان تا پیش از شروع عملیات حدود 78 گردان بود، ضمن این که حتی در حین عملیات نیروهایی جذب و سازمان‌دهی شدند و همچنان بر آمار نیروهای شرکت کننده در سازمان سپاه افزوده شد که این تعداد به 100 گردان رسید. با در نظر گرفتن 78 گردان نیرو اگر استعداد هر گردان را 200 تن فرض کنیم، نیروهای سپاه تنها پیش از شروع عملیات نزدیک به 16 هزار تن بوده‌اند و بر حسب 300 تن در هر گردان نزدیک به 24 هزار تن و با میانگین 500 تن در هر گردان، حدود 40 هزار تن نیرو حضور داشت، حال، در این که چرا در کتب برادران ارتش، بر رقم 9000 تن تأکید کرده است، ابهام وجود دارد.
[518] این تیپ تحت کنترل قرارگاه نصر و در محور علی گره زد به دشت عباس وارد عمل شد که در مرحله دوم نیز موفقیتی نداشت.
[519] در صفحه 116 کتاب دفاع مقدس: از انتشارات نیروی زمینی ارتش - آمده است: «سپاه پاسداران با بهره‌برداری از انگیزه علاقمندی نیروهای مسلح مردمی که متعاقب موفقیت حاصله در عملیات ثامن الائمه ایجاد شده بود، یگان‌هایی در سطح تیپ تشکیل و در عملیات‌های بعدی شرکت داد». در جلد اول کتاب نقش ارتش جمهوری اسلامی در هشت سال دفاع مقدس، با استناد به طرح شماره یک عملیات کربلای 2 در اواخر دی ماه 1360، با ذکر فرضیات و توضیح آن، آمده است: «در فرضیات پیش‌بینی شده بود که الف: سپاه پاسداران و نیروهای بسیج مردمی نیرویی شامل حداقل 9000 نفر آماده و تا پایان عملیات کربلای 2 هماهنگ با یگان‌های ارتشی در عملیات شرکت می‌نمایند.» در این کتاب سپس آمده است: «فرضیات نشان می‌دهد که نیروهای سپاه پاسداران هنوز سازمان‌دهی نشده بود و تلاش می‌کرد با بسیج نیروهای مردمی، استعداد پیش‌بینی شده تأمین گردد.»
چنان که ملاحظه می‌شود در این زمینه در منابع منتشره ارتش تناقض وجود دارد، چنان که در کتاب دفاع مقدس زمان تشکیل سازمان تیپ در سپاه بعد از عملیات ثامن الائمه (ع) ذکر شده است، ولی در جلد اول کتاب نقش ارتش جمهوری اسلامی در هشت سال دفاع مقدس حتی در دی ماه 1360 و پس از عملیات پیروزمندانه طریق القدس که اساسا با اتکا بر تدبیر و خلاقیت نیروهای سپاه در محور شمالی و از تپه‌های رملی، انجام شد باز هم به عدم سازمان‌دهی نیروهای سپاه اشاره شده است.
[520] در صفحه 194 جلد اول کتاب نقش ارتش جمهوری اسلامی در هشت سال دفاع مقدس آمده است: «با حضور نیروهای بسیج مردمی و سپاه پاسداران در صحنه‌های نبرد، توان رزمی و تهاجمی جبهه‌ها تقویت شده بود...» سپس در همین صفحه آمده است: «برآوردهای انجام شده نشان می‌داد که توان رزمی ارتش جمهوری اسلامی ایران به تنهایی برای وارد آوردن ضربه سرنوشت‌ساز به ارتش متجاوز کافی نیست...».
ضرورت هماهنگی ارتش و سپاه با توجه به افزایش سازمان سپاه در مقایسه با ارتش، از جمله موضوعاتی بود که مورد بحث و بررسی قرار گرفت. افزون بر این، ایجاد قرارگاه مشترک با نام «کربلا» عملا برای افزایش هماهنگی در هدایت عملیات صورت گرفت. در این زمینه در کتاب نقش ارتش جمهوری اسلامی در هشت سال دفاع مقدس سال 1371، ص 130، آمده است: «پس از انتخاب منطقه و تصویب آن، کار طرح‌ریزی آغاز و با استفاده از تجارب حاصله در عملیات طریق القدس به جای دو قرارگاه فرماندهی جداگانه سپاه پاسداران و نیروی زمینی، یک قرارگاه مشترک برای انجام طرح‌ریزی، هدایت، کنترل و فرماندهی عملیات با نام «قرارگاه عملیاتی کربلا» تشکیل و به ترتیب به اجرای هر چه صحیح‌تر و کامل‌تر اصل «وحدت فرماندهی» نزدیک شد تا اشکالات عملیات قبلی در زمینه مذکور به وجود نیاید.»
البته، با وجود این که در این کتاب بر وجود دو قرارگاه جداگانه در هدایت عملیات به هنگام اجرای عملیات طریق القدس اشاره شده است ولی در همین کتاب در صفحه 116 در بند 3 گزارش عملیات طریق القدس در مورد قرارگاه هدایت کننده عملیات آمده است: «قرارگاه مقدم نزاجا[نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی]در جنوب».
[521] این مطلب بر اساس توضیح سردار غلامعلی رشید در یادداشت‌هایش بر این کتاب نوشته شده است.
[522] مأخذ 39، صص 79 و 80.
[523] تنگه ذلیجان در 17 کیلومتری جنوب تنگه رقابیه قرار دارد. با تلاش‌های جهاد سازندگی و شکافتن ارتفاعات میشداغ و احداث جاده مسیر تنگه باز شد و نیروهای خودی توانستند از این محور وارد عمل شوند.
[524] مأخذ 105.
[525] مأخذ 103.
[526] اسیران عراقی در این زمینه می‌گویند: «نیروهای اسلام توانستند تعداد زیادی از داوطلبان بسیجی و همچنین واحدهای ارتش را در این عملیات به کار گیرند. این تجمع نیروها باعث رسیدن به هدف گردید و نیروهای اسلامی حمله خود را به مواضع دفاعی عراق آغاز نمودند و توانستند در بیش از یک منطقه مواضع آن‌ها را به تصرف درآورند.»
(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تحلیل نبردهای ایران اسلامی و بعثیان عراق، نوشته اسرای عراقی، ص 80).
[527] مأخذ 33.
[528] پیشین.
[529] پیشین.
[530] پیشین.
[531] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه تاریخ جنگ، نشریه شماره 11، آبان 1374، ص 32، سخنرانی سردار غلامعلی رشید در سمینار مشورتی فرماندهان سپاه.
[532] پیشین.
[533] پیشین.
[534] مأخذ 5.
[535] پیشین.
[536] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 10 / 10 / 1360.
[537] روزنامه‌ی کیهان، 10 / 11 / 1360، سخنگوی وزارت خارجه امریکا.
[538] برابر اطلاعاتی که اخیرا به دست آمده است، پس از عملیات فتح المبین اولین گروه مستشاران نظامی امریکا برای کمک به عراق وارد این کشور شدند و اطلاعات ماهواره‌ای دقیقی را در اختیار عراقی‌ها قرار دادند.
[539] روزنامه اطلاعات، 17 / 11 / 1360.
[540] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 20 / 11 / 1360، رادیو اسرائیل، 19 / 11 / 1360.
[541] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 30 / 11 / 1360، به نقل از واشنگتن پست، 29 / 12 / 1360.
[542] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 10 / 1 / 1360، به نقل از لوس آنجلس تایمز.
[543] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 19 / 12 / 1360 به نقل از خبرگزاری فرانسه، 18 / 12 / 1360.
[544] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 22 / 11 / 1360، به نقل از آسوشیتدپرس، 21 / 11 / 1360.
[545] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 29 / 1 / 1361، به نقل از واشنگتن پست، 28 / 1 / 1361.
[546] پیشین.
[547] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 15 / 1 / 1360، روزنامه الخلیج، 14 / 1 / 1361.
[548] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 14 / 1 / 1361، به نقل از خبرگزاری فرانسه، 13 / 1 / 1361.
[549] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 15 / 1 / 1361، به نقل از رادیو لندن، 13 / 1 / 1361.
[550] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 18 / 1 / 1361.
[551] پیشین.
[552] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 12 / 1 / 1361.
[553] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 13 / 1 / 1361، به نقل از رادیو امریکا، 12 / 1 / 1361.
[554] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 22 / 1 / 1361، به نقل از رادیو لندن، بخش عربی، 21 / 1 / 1361.
[555] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 20 / 1 / 1361، به نقل از رادیو صوت الجماهیر، 13 / 1 / 1361.
[556] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 24 / 1 / 1361، به نقل از رادیو صوت الجماهیر، 23 / 1 / 1361.
[557] سرلشکر محسن رضایی در مورد سرعت عمل به عنوان یکی از اصول عملیات می‌گوید: «اصل سوم که ما رعایت کردیم، سرعت عمل بود؛ یعنی با مشکلاتی که ما داشتیم، هر چه فاصله عملیات فتح المبین با عملیات بیت المقدس بیشتر می‌شد، وضع منطقه پیچیده‌تر می‌شد. دشمن می‌خواست به هر قیمتی شده منطقه را حفظ کند. دشمن صد در صد می‌دانست که حرکت بعدی ما همین منطقه است، لذا زمان اهمیت داشت. به محض این که عملیات فتح المبین تمام شد به برادرها گفتم آماده شویم، بایستی به سرعت برویم به سمت خرمشهر.»
(سرلشکر محسن رضایی، درس‌های تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد دوره عالی جنگ، 19 / 5 / 1374).
[558] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، از خونین شهر تا خرمشهر، نوشته محمد درودیان،تهران 1373، ص 102.
[559] مأخذ 49.
[560] مأخذ 151.
[561] مأخذ 78، صص 139 - 138.
[562] مأخذ 151، صص 106 - 105.
[563] در کتاب دفاع مقدس از انتشارات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی لشکر 9 زرهی، تیپ گارد جمهوری، تیپ‌های نیروی مخصوص و بیش از ده تیپ دیگر به عنوان استعداد دشمن در این منطقه ذکر شده است.
[564] مأخذ 151، ص 111.
[565] سردار غلامعلی رشید نیز در سمینار مشورتی فرماندهان سپاه در عملیات عبور از رودخانه کارون را به عنوان «خلاقیت فرماندهی» سپاه ذکر کرد.
[566] متأسفانه در جزوه «نقد کتاب از خونین شهر تا خرمشهر» - از انتشارات اداره آموزش ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی - بدون توجه به این ظرافت‌ها، برای مخدوش کردن اصل تاکتیک عبور از رودخانه و پیشنهاد سپاه، بر این موضوع تأکید شده است که «برادران سپاه به سرپل‌گیری محدود اعتقاد داشتند.» حال آن که از همان آغاز و برابر گزارش جلسات بحث مانور که نوارهای آن در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ موجود است،فرماندهی کل سپاه عملیات عبور از رودخانه را تلاش اصلی خوانده و تصرف سرپل وسیع را مورد تأکید قرار می‌داد. تصرف سرپل کوچک تنها بر اساس این نگرانی مطرح می‌شد که در صورت هوشیاری دشمن و چسبیدن نیروهایش به کناره‌های رودخانه کارون، راه کار عملیات بسته خواهد شد، لذا بهتر بود هرچه زودتر سرپلی کوچک تصرف شود.
[567] مأخذ 10، 19 / 5 / 1374.
[568] پیشین.
[569] مأخذ 33.
[570] مأخذ 126، ص 34.
[571] برخی از تحلیلگران خارجی نیز به این موضوع اشاره کرده‌اند.
[572] پیشین.
[573] سردار غلامعلی رشید در این زمینه می‌گوید: «اندیشه دفاعی سپاه، در فتح خرمشهر شکل گرفت. در عملیات بیت المقدس درک عمیق‌تری از طرح‌ریزی عملیات در بدنه سازمان سپاه رسوخ کرد. فرماندهان لشکرها، قرارگاه‌ها، درک بهتر و عمیق‌تری کسب کردند.»
(پژوهشکده علوم دفاعی دانشگاه امام حسین (ع) مجله‌ی سیاست دفاعی، شماره 19، تابستان 1376).
[574] مأخذ 5.
[575] سپاه طی 9 ماه یعنی از عملیات ثامن الائمه (ع) در مهر 1360 که با 15 گردان وارد عملیات شد تا خرداد 1361 که 100 تا 120 گردان در عملیات بیت المقدس به کار گرفت، در واقع به میزان 10 برابر رشد کرد.
[576] نوار ضبط شده و موجود در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ از جلسات مشترک ارتش و سپاه در قرارگاه کربلا، دلالت بر صحت این نظر دارد.
[577] مأخذ 157.
[578] پیشین.
[579] پیشین.
[580] پیشین.
[581] مأخذ 62، ص 140.
[582] ویلیام اف هیکمن یکی از فرماندهان نیروی دریایی امریکا و عضو هیئت مدیره فدرال برنامه مطالعات خارجی بروکینگز در مورد مراحل جنگ می‌نویسد: «در جریان مرحله‌ی اول که حدود هفت هفته ادامه داشت، نیروهای عراقی در موضع تهاجمی قرار داشتند. در مرحله‌ی دوم که اوایل نوامبر (نیمه آبان) تا تابستان 1981 میلادی (1360) را در بر می‌گیرد، جنگ در بن‌بست قرار داشت و در طی آن، نیروهای عراقی در مواضع دفاعی مستقر شدند و از سوی دیگر، تلاش‌های ایران برای صورت دادن کارها در جبهه به دلیل وجود جنگ قدرت در تهران، ناکام ماند...»
(ویلیام اف هیکمن، ارتش از هم پاشیده و از نو متولد شده در سال 1982، ترجمه گروه تحقیق خبرگزاری جمهوری اسلامی، 20 / 12 / 1374).
[583] روزنامه واشنگتن پست چاپ امریکا نوشت: «به عقیده کارشناسان نظامی غرب، این دو حمله گسترده نیروهای ارتش ایران به عراقی‌ها، نقطه عطف محسوب می‌شود.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، «گزارش‌های ویژه» 11 / 2 / 1361، رادیو امریکا، 10 / 2 / 1361).
[584] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 10 / 2 / 1361.
[585] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 24 / 2 / 1361، به نقل از رادیو صدای ایران، 23 / 2 / 1361.
[586] برخی از کارشناسان، مقاومت ایران را در خرمشهر با مقاومت روس‌ها در جنگ جهانی دوم در استالین گراد مقایسه کردند و از خرمشهر به عنوان استالین گراد عراق نام بردند.
(روزنامه جمهوری اسلامی، 6 / 3 / 1361، به نقل از رادیو لندن، 5 / 3 / 1361).
[587] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 11 / 2 / 1361، به نقل از رادیو لندن، 10 / 2 / 1361.
[588] روزنامه جمهوری اسلامی، 31 / 2 / 1361، به نقل از روزنامه فرانسوی فرانس سوار.
[589] روزنامه نیویورک تایمز نیز عقب‌نشینی عراق را به عنوان بزرگ‌ترین شکست در طول جنگ ذکر کرد.
(روزنامه جمهوری اسلامی 25 / 2 / 1361).
[590] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 3 / 3 / 1361، به نقل از آسوشیتد پرس، بیروت، 2 / 3 / 1361.
[591] روزنامه حریت چاپ آنکارا نوشت: «با شکست سختی که بر عراقی‌ها در منطقه خرمشهر وارد آمد، پیروزی ایران در این جنگ قطعی شد.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 20 / 12 / 1361).
[592] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 4 / 3 / 1361، به نقل از رادیو لندن، 3 / 3 / 1361.
[593] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 13 / 2 / 1361، به نقل از رادیو لندن.
[594] مأخذ 172، به نقل از رادیو لندن، 2 / 3 / 1361.
[595] مأخذ 150، به نقل از رادیو نیویورک تایمز.
[596] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 27 / 2 / 1361.
[597] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 17 / 2 / 1361.
[598] پیشین.
[599] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 5 / 3 / 1361، به نقل از خبرگزاری فرانسه.
[600] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 3 / 3 / 1361.
[601] روزنامه اطلاعات، 21 / 2 / 1361، ضمیمه سیاسی.
[602] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 5 / 3 / 1361.
[603] روزنامه الاهرام در این زمینه نوشت: «هیچ کس انتظار نداشت خرمشهر با این سرعت به دست ایرانیان بیفتد. باز پس‌گیری خرمشهر با این سرعت تکان‌دهنده است، زیرا عراقی‌ها بیست ماه پیش پس از آن که خرمشهر به دستشان افتاد، سه خط دفاعی قوی در داخل خاک ایران تشکیل داده بودند.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 2 / 3 / 1361، خبرگزاری یونایتد پرس از قاهره).
[604] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 23 / 2 / 1361.
[605] پیشین به نقل از یونایتد پرس.
[606] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 21 / 2 / 1361.
[607] مأخذ 184.
[608] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 1 / 3 / 1361.
[609] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 25 / 2 / 1361، به نقل از نشریه‌ی نشنال بیزینس دیوید، چاپ نیوزلند.
[610] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 28 / 2 / 1361، به نقل از وال استریت ژورنال.
[611] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 10 / 3 / 1361، رادیو امریکا به نقل از فؤاد عجمی استاد و رئیس مرکز مطالعات خاورمیانه در دانشگاه هاپکینز امریکا.
[612] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 27 / 2 / 1361.
[613] نیویورک تایمز در این مورد نوشت: «صدام آبروی خود و شهرت عراق را در گروی پیروزی در این جنگ قرار داد، زیرا وی رهبری مستقیم جنگ را به عهده داشت.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 5 / 3 / 1361).
[614] مأخذ 183.
[615] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 6 / 3 / 1361، خبرگزاری آسوشیتدپرس.
[616] روزنامه اطلاعات، 8 / 3 / 1361، ویژه‌ی جنگ.
[617] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 9 / 3 / 1361.
[618] مأخذ 173.
[619] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 1 / 3 / 1361، به نقل از مجله‌ی نیوزویک.
[620] مأخذ 169، به نقل از رادیو آلمان، 23 / 2 / 1361.
[621] مأخذ 173، به نقل از تلویزیون آلمان غربی.
[622] مأخذ 169، به نقل از خبرگزاری رویتر.
[623] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 23 / 2 / 1361، نشریه نشنال بیزینس دیوید، چاپ نیوزلند.
[624] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 14 / 2 /1361.
[625] وزیر خارجه وقت فرانسه (کلودشسون) رسما اعلام کرد: «فرانسه از عراق حمایت می‌کند.» وی درباره‌ی ادامه جنگ و ورود ایران به داخل خاک عراق گفت: «در این صورت، ایران به خاک عراق وارد نخواهد شد، بلکه به یک مجموعه وارد می‌شود.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه، 11 / 3 / 1361، کانال 2 تلویزیون فرانسه).
[626] مأخذ 186، خبرگزاری فرانسه به نقل از روزنامه الجمهوریه.
[627] مأخذ 202، به نقل از رادیو صدای آزاد ایران، روزنامه زود دویچه سایتونگ چاپ آلمان.
[628] مأخذ 203، به نقل از آسوشیتدپرس.
[629] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 23 / 2 / 1361.
[630] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 22 / 2 / 1361، به نقل از خبرگزاری فرانسه از بغداد.
[631] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 30 / 2 / 1361، به نقل از رادیو لندن، 29 / 2 / 1361.
[632] بعدها، به موازات موقعیت برتر ایران پس از عملیات‌های خیبر، بدر، فاو و کربلای 5، اقدامات عراق در حمله به مراکز نفتی و صنعتی ایران و حمله به مردم بی‌دفاع در شهرها، افزایش یافت.
[633] نگاه کنید به بازتاب عملیات فتح المبین در همین کتاب.
[634] روزنامه لوس آنجلس تایمز نوشت: «حمله ایران که روز جمعه آغاز شد برای امریکا از اهمیت بسیاری برخوردار است و چنین به نظر می‌رسد که پیروزی ایران آرامش دوستان امریکا را در منطقه به هم خواهد زد.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 16 / 2 / 1361).
[635] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 29 / 2 / 1361، خبرگزاری آلمان به نقل از روزنامه الاهرام.
[636] پیشین، به نقل از روزنامه گونش چاپ ترکیه، منابع دیپلماتیک در بروکسل.
[637] خبرگزاری فرانسه نیز به نقل از یک دیپلمات امریکایی گفت: «سقوط رژیم عراق خواه به دنبال یک شکست نظامی و خواه به علت یک خرابکاری داخلی، عواقبی پیش‌بینی نشده ولی مطمئنا بسیار وخیم بر ثبات خلیج فارس - که منطقه‌ای حیاتی برای واشنگتن به حساب می‌آید - به دنبال خواهد داشت.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی «گزارش‌های ویژه» 4 / 3 / 1361، خبرگزاری فرانسه).
[638] مأخذ 173، به نقل از رادیو اسرائیل، 3 / 3 / 1361.
[639] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 17 / 2 / 1361.
[640] روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 3 / 1361.
[641] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 8 / 3 / 1361، به نقل از رادیو امریکا، 7 / 3 / 1361.
[642] مأخذ 188، به نقل از خبرگزاری رویتر.
[643] روزنامه انگلیسی زبان اینترنشنال تریبون چاپ فرانسه در مورد تغییر توازن در منطقه نوشت: «این دومین بار است که طی سه سال گذشته تعادل قدرت در خاورمیانه بر هم می‌خورد. اولین بار با امضای قرارداد کمپ دیوید مصرف نقش رهبری خود را در جهان عرب از دست داد و عملا از سوی کشورهای عرب به کنار گذاشته شد... جمهوری اسلامی[نیز]قصد دارد به ایفای نقش قدرت اول و پر کردن جای خالی رهبری در خاورمیانه عربی بپردازد.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 12 / 3 / 1361).
[644] در این مورد در صفحات بعد توضیح داده خواهد شد در عین حال، حمایت سوریه و لیبی از ایران موجب نگرانی امریکا و به عنوان تیره شدن مناسبات کشورهای عربی ذکر شده است.
[645] مأخذ 194، به نقل از رادیو امریکا، 5 / 3 / 1361، وال استریت ژورنال.
[646] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 25 / 1 / 1361، به نقل از کریستین ساینس مانیتور، چاپ امریکا 219 - روزنامه واشنگتن پست، 3 / 4 / 1361.
[647] روزنامه واشنگتن پست،3 / 4 / 1361.
[648] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 6 / 4 / 1361، خبرگزاری کویت به نقل از مقامات وزارت خارجه امریکا.
[649] پیشین.
[650] روزنامه اطلاعات 21 / 2 / 1361،ضمیمه سیاسی، به نقل از مجله‌ی اشپیگل چاپ آلمان.
[651] مأخذ 194، به نقل از رادیو امریکا، 5 / 3 / 1361.
[652] پیشین، به نقل از خبرگزاری یونایتدپرس.
[653] روزنامه سووتیسکایا روسیا چاپ شوروی با تأکید بر پایان دادن به جنگ نوشت: «ادامه جنگ ایران و عراق تنها به نفع امریکا است که برای دخالت نظامی در منطقه خلیج فارس مترصد فرصت مناسب می‌باشد و پنتاگون تاکنون انجام یک عملیات وسیع را طرح‌ریزی کرده است.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 13 / 3 / 1361، خبرگزاری فرانسه).
[654] سخنگوی رسمی وزارت خارجه امریکا اعلام کرد: «امریکا هشدار خود را به آتش‌بس فوری مرتبا ادامه داده و خواستار رسیدگی به راه‌حل مسالمت‌آمیز می‌باشد.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 4 / 3 / 1361، رادیو امریکا، 3 / 3 / 1361).
[655] جیمز بیل در کتاب «عقاب و شیر می‌نویسد: «با عملیات نظامی موفقیت‌آمیز ایران در سال 1982 میلادی و حملات متعاقب آن به عراق، سیاست‌گذاران امریکایی از پیروزی ایران به هراس افتادند. امریکا از اواسط سال 1983 میلادی، اقدام به حمایت از عراق نمود.»
(جیمز بیل، عقاب و شیر، جلد دوم، ترجمه مهوش غلامی، انتشارات شهرآب، بهار 1371، ص 488).
[656] مأخذ 210، خبرگزاری آلمان به نقل از روزنامه الاهرام.
[657] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 1 / 3 / 1361، خبرگزاری رویتر به نقل از کاسپر واینبرگر.
[658] روزنامه نیویورک تایمز، 26 ژانویه 1992 (6 / 11 / 1370).
[659] مأخذ 173، به نقل از رادیو ترکیه، 3 / 3 / 1361.
[660] پیشین، خبرگزاری فرانسه به نقل از یک مسئول وزارت خارجه امریکا.
[661] مأخذ 173، به نقل از رادیو لندن، 3 / 3 / 1361.
[662] مشاور کمیته روابط خارجی سنای امریکا دراین مورد گفت: «این عمل امریکا به منظور تنبیه ایران و باز کردن راهی برای عراق از بن‌بست موجود می‌باشد. ایران در جنگ با عراق از برتری محسوسی برخوردار است و این واقعه ناخوشایندی برای امریکا است.»
(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، از خونین شهر تا خرمشهر، نوشته محمد درودیان، بهار 1372، ص 186)
در این مرحله، وزارت بازرگانی امریکا - با وجود اعتراض برخی از اعضای کنگره امریکا - اجازه نامه‌ای برای فروش هواپیماهای باری «ان - 100» به عراق را برای شرکت لاکهید صادر کرد. برابر گزارش آسوشیتدپرس، این هواپیماها نوع غیر نظامی باری «سی - 130» محسوب می‌شوند که مورد استفاده نظامی هم واقع می‌شود.
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 6 / 3 / 1361، آسوشیتدپرس).
[663] معاون وزیر خارجه امریکا در امور خاورمیانه گفت: «ما معتقدیم که از سر گرفتن روابط دیپلماتیک میان عراق و امریکا به نفع دو کشور است.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 29 / 2 / 1361 - روزنامه النهار چاپ بیروت).
[664] پیشین، به نقل از واشنگتن پست.
[665] دفتر مطالعات وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، «سمینار توسعه و ثبات کشورهای منطقه خلیج فارس»، دی 1375.
[666] مأخذ 189، خبرگزاری لیبی به نقل از روزنامه بلژیکی فرانسوی زبان «لاستین».
[667] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 11 / 3 / 1361، به نقل از رادیو کلن و رادیو عربستان، 10 / 3 / 1361.
[668] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 12 / 3 / 1361، به نقل از رادیو امریکا، 11 / 3 / 1361.
[669] روزنامه اطلاعات، 21 / 2 / 1361، ضمیمه سیاسی، به نقل از مجله اشپیگل چاپ آلمان.
[670] مأخذ 202، به نقل از خبرگزاری آسوشیتدپرس و رادیو عربستان.
[671] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 4 / 3 / 1361.
[672] مأخذ 210، به نقل از بیروت.
[673] مأخذ 215، به نقل از خبرگزاری کویت.
[674] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 12 / 2 / 1361.
[675] مأخذ 173، به نقل از رادیو امریکا.
[676] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 2 / 3 / 1361، خبرگزاری فرانسه به نقل از خبرگزاری عراق.
[677] حسنی مبارک پس از اظهارات صدام اعلام کرد که مصر قصد ندارد برای کمک به عراق نیرو اعزام کند.
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 4 / 3 / 1361، آسوشیتدپرس).
[678] مأخذ 181، به نقل از خبرگزاری رویتر.
[679] مأخذ 235، خبرگزاری یونایتدپرس، به نقل از هفته نامه الشعب چاپ عراق.
[680] مأخذ 181، به نقل از رادیو لندن، 2 / 3 / 1361.
[681] مأخذ 189، به نقل از خبرگزاری فرانسه.
[682] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 26 / 2 / 1361، به نقل از رادیو امریکا، 25 / 2 / 1361.
[683] مأخذ 207، به نقل از رادیو امریکا، 22 / 2 / 1361.
[684] مأخذ 235، خبرگزاری آسوشیتدپرس، به نقل از روزنامه القبس.
[685] پیشین.
[686] وزیر کشور سعودی اعلام کرد: «قرار است در ماه نوامبر (آبان - آذر) یک قرارداد مشترک امنیت داخلی که شش کشور عضو شورا را به هم مربوط می‌سازد، تصویب شود.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 4 / 3 / 1361، آسوشیتدپرس، روزنامه الریاض چاپ عربستان).
[687] مأخذ 210، خبرگزاری خاورمیانه، به نقل از روزنامه عکاظ چاپ عربستان.
[688] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 30 / 2 / 1361، به نقل از روزنامه گاردین، 27 / 2 / 1361.
[689] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 24 / 2 / 1361.
[690] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، خبرگزاری فرانسه به نقل از کمال حسن علی معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه مصر.
[691] مأخذ 180، به نقل از نشریه اکونومیست، 18 مه.
[692] مأخذ 186.
[693] مأخذ 208، خبرگزاری یونایتدپرس.
[694] برابر برخی گزارش‌های، کمک‌های مصر به دولت عراق از یک سال و نیم پیش شروع شده بود، ولی این کمک‌ها در مرحله جدید علاوه بر این که آشکار شد، شکل جدیدی نیز به خود گرفت.
(خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 1 / 3 / 1361، خبرگزاری فرانسه از قاهره).
[695] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 20 / 2 / 1361، منبع نظامی آگاه در بیروت.
[696] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 31 / 2 / 1361، به نقل از رادیو اسرائیل، 30 / 2 / 1361.
[697] پیشین، خبرگزاری یونایتدپرس، به نقل از روزنامه الاهرام.
[698] مأخذ 198 به نقل از خبرگزاری فرانسه.
[699] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 31 / 2 / 1361.
[700] روزنامه اطلاعات، 11 / 3 / 1361، یونایتدپرس.
[701] مأخذ 189، خبرگزاری فرانسه، به نقل از روزنامه تشرین، چاپ سوریه.
[702] مأخذ 259، به نقل از خبرگزاری رویتر.
[703] مأخذ 183، به نقل از رادیو لندن، 4 / 3 / 1361.
[704] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 12 / 2 / 1361.
[705] پیشین.
[706] مأخذ 183، آسوشیتدپرس.
[707] مأخذ 215، به نقل از آسوشیتدپرس.
[708] مأخذ 186، به نقل از خبرگزاری فرانسه، روزنامه جمهوری اسلامی.
[709] مأخذ 259.
[710] مأخذ 267.
[711] پس از فتح خرمشهر 5 هزار کیلومتر مربع از خاک ایران در اشغال عراق بود. عراقی‌ها با اعلام عقب‌نشینی از خاک ایران 2500 کیلومتر را تخلیه مابقی مناطق را که شامل ارتفاعات سرکوب و معابر نفوذی بود در اشغال نگه داشتند. این اقدام عراق بیانگر آمادگی برای جنگ بود، زیرا کشوری که به دنبال صلح است، مناطق اشغالی را برای مذاکره حفظ می‌کند ولی عقب‌نشینی، ناقص بیانگر مقاصد نظامی عراق بود.
[712] دکتر رجایی خراسانی نماینده وقت ایران در سازمان ملل می‌گوید: «علی رغم قبول برتری ایران، تمامی اعضای شورای امنیت سازمان ملل بر این مسئله پافشاری می‌کردند که ایران باید ابتدا آتش‌بس را بپذیرد.»
(مصاحبه اختصاصی نویسنده کتاب با دکتر رجایی خراسانی).
[713] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 16 (تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی).
[714] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش‌های ویژه»، 7 / 2 / 1361.
[715] مأخذ 275.
[716] مأخذ 10، سال 1374.