گروه نرم افزاری آسمان

اشاره






کتاب ششم اندر علاج بیماری‌های اندام‌ها از سر تا پای


بسم الله الرحمن الرحیم

(ص 286)
کتاب ششم اندر علاج بیماری‌های سر تا پای و این کتاب بیست و یک گفتار است
گفتار نخستین اندر علاج بیماری‌های سر و این گفتار پنج جزو است
جزو نخستین در بیماری‌هایی که سبب آن آماس و تفرق الاتصال گوهر دماغ باشد یا آماس و تفرق الاتصال غشاء دماغ و این جزو هفت باب است
باب اول اندر قرانیطس و اسباب و علامات و علاج آن
باب دوم اندر قلغمونی و اسباب و علامات و علاج آن
باب سوم اندر سبارا و اسباب و علامات و علاج آن
باب چهارم اندر قوبا و حمره که بر دماغ افتد
بزاب پنجم اندر لیثرغس
باب ششم اندر سباط سهری و سهر سباطی
باب هفتم اندر اخذه
جزء دوم اندر بیماری‌ها که سبب آن گرد آمدن خلطی بد که بخار خلطی بد باشد در دماغ و این جزو هفت باب است
باب نخستین اندر مالیخولیا
باب دوم اندر انواع دیوانگی‌ها
باب سوم اندر عشق
باب چهارم اندر غفلت و ابلهی و فراموشکاری و هزیان و اختلاط ذهن و فساد تخیر
باب پنجم اندر بسیاری خواب ناطبیعی باب ششم اندر بیداری و بی‌خوابی
باب هفتم اندر آب که زندرون کاسه‌ی سر گرد آید و تشنگی کودکان
جزو سوم در بیماری‌ها که سبب گرد آمدن خلطی و بلغمی غلیظ فزونی باشد در گذرها و
ص: 6
تجویف‌های دماغ
باب نخستین اندر دوار و سدر
باب دوم اندر کابوس
باب سوم اندر صرع
باب چهارم اندر سکته
جزو چهارم در بیماری‌ها که سبب آن گرد آمدن رطوبتی فزون باشد اندر عصب‌ها که آلت حس و حرکت است
باب نخستین اندر اختلاج
باب دوم اندر لقوه
باب سوم اندر خدر
باب چهارم اندر رعشه
باب پنجم اندر فالج
باب ششم اندر تشنج
باب هفتم اندر کزاز
باب هشتم اندر فنجیدخ
جزو پنجم اندر انواع صداع
باب نخستین اندر صداع گرم بی ماده
باب دوم اندر صداع گرم صفرایی
باب سوم اندر صداع خونی
باب چهارم اندر صداع سرد بی‌ماده
باب پنجم اندر صداغ بلغمی
باب ششم اندر صداع سودایی
باب هفتم اندر صداع که از بادهای غلیظ تولد کند
باب هشتم اندر صداع که از خشکی خیزد
باب نهم اندر صداع که از ضعیفی فم معده خیزد
باب دهم اندر صداع که از قوت حس دماغ خیزد
باب یازدهم اندر صداع که از پس خواب پدید آید
باب دوازدهم اندر صداع که از پس جماع خیزد
باب سیزدهم اندر صداع که از تَری‌ها و بخارها خیزد که به بیرون به دماغ برسد.
باب چهاردهم اندر صداع که از بادها خیزد که از بیرون به مردم رسد
باب پانزدهم اندر صداع که از زخم جراحت سر خیزد
باب شانزدهم اندر صداع که از تولد کرم خیزد
ص: 7
باب هفدهم اندر صداع خماری
باب هژدهم اندر صداع ضربانی
باب نوزدهم اندر صداع مزمن لازم
باب بیستم اندر صداع که از اعراص تب باشد
باب بیست و یکم اندر شقیقه
گفتار دوم اندر شناختن حال‌ها و بیماری‌های چشم و اسباب آن علامات و علاج آن و این گفتار هفت جزو است
جزو نخستین اندر شناختن مزاج چشم و آنچه اندر انواع علاج او بکار آید در سبیل کلی
باب نخستین اندر شناختن مزاج چشم و حال‌هایی که بدان تعلق دارد
باب دوم اندر اصول علاج بیماری‌های چشم
باب سوم اندر اسباب بیماری چشم که با ماده باشد
باب چهارم اندر شناختن داروهای چشم
باب پنجم اندر شناختن که داروهای چشم چگونه مدبر باید کرد و چگونه باید ساخت
باب ششم اندر آن که چشم بیمار چگونه باید گشاد و دارو چگونه باید کشید.
باب هفتم در تدبیر نگاه داشتن چشم تا درست باشد و دردمند نشود
جزو دوم از گفتار دوم اندر شناخت بیماری‌ها که اندر پلک چشم افتد
باب نخستین اندر برد
باب دوم اندر تحجر
باب سوم اندر التصاق
باب چهارم اندر شتره
باب پنجم اندر شعیره
باب ششم اندر موی فزونی
باب هفتم اندر انقلاب
باب هشتم اندر وردینج
باب نهم اندر سلاق
باب دهم اندر شرناق
باب یازدهم اندر جرب
باب دوازدهم اندر خارش زندرون پلک و گوشه‌های چشم
باب سیزدهم اندر حساء الاجفان
باب چهاردهم اندر ستبر شدن پلک
باب پانزدهم اندر کدکد (یا کدکد)
باب شانزدهم اندر توثه
ص: 8
باب هفدهم اندر کمده
باب هجدهم اندر ثولول که بر پلک پدید آید
باب نوزدهم اندر شری که بر پلک پدید آید
باب بیستم اندر نمله که بر پلک پدید آید
باب بیست و یکم که اندر صعفه که بر پلک پدید آید
باب بیست و دوم اندر انتفاخ پلک
باب بیست و سوم اندر سلعه
باب بیست و چهارم اندر تأکل و جراحت و ریش پلک
باب بیست و پنجم اندر استرخای پلک
باب بیست و ششم اندر کبودی و سبزی پلک به سبب زخمی که بر وی آید
باب بیست و هفتم اندر شپش که در مژگان پدید آید
باب بیست و هشتم اندر ریزیدن مژگان
باب بیست و نهم در سپید شدن مژگان و ریزیدن موی ابروی
جزو سوم از گفتار دوم در بیماری‌ها که اندر گوشه‌ی چشم افتد
باب نخستین اندر قرب
باب دوم اندر غده که در گوشه‌ی چشم اوفتد
باب سوم سیلان
جزو چهارم از گفتار دوم اندر بیماری‌هایی که اندر طبقه‌ی ملتحمه افتد
باب نخستین اندر انواع رمد
باب دوم اندر علاج چشمی که چیزی در وی افتاده باشد و دود و گرده برسیده
باب سوم اندر طرفه
باب چهارم اندر ظفره
باب پنجم اندر انتفاخ ملتحمه
باب ششم اندر صلب شدن ملتحمه
باب هفتم اندر خاریدن ملتحمه
باب هشتم اندر سبل
باب نهم اندر ودقه
باب دهم اندر دمعه
باب یازدهم اندر دبیله که بر ملتحمه افتد
باب دوازدهم توثه که بر ملتحمه افتد
باب سیزدهم اندر تفرق الاتصال
جزو پنجم از گفتار دوم اندر بیماری‌هایی که اندر طبقه‌ی قرنیه افتد
ص: 9
باب نخستین اندر انواع قرحه و دبیله
باب دوم اندر بثره و سلخ حف
باب سوم اندر سپیده‌ی چشم و ازرقی
باب چهارم اندر تغیر لون قرنیه
باب پنجم اندر تَری طبقه‌ی قرنیه
باب ششم اندر خشکی قرنیه
باب هفتم اندر سرطان که بر قرنیه افتد
باب هشتم اندر کمنه
باب نهم اندر نتو قرنیه
باب دهم اندر تفرق الاتصال که بر قرنیه افتد
جزو ششم از گفتار دوم اندر بیماری‌هایی که اندر طبقه‌ی عنبیه افتد و بدو تعلق دارد
باب نخستین اندر اتصاع حدقه
باب دوم اندر تنگی حدقه
باب سوم اندر نتو طبقه‌ی عنبیه
باب چهارم اندر تفرق الاتصال عنبیه
باب پنجم اندر فرود آمدن آب
جزو هفتم از گفتار دوم در بیماری‌های چشم که آن را به حس ادرار بتوان کرد و علامت و سبب و علاج هر یک
باب نخستین اندر بیماری‌های رطوبت بیضیه
باب دوم اندر بیماری‌های رطوبت جلیلیه
باب سوم اندر حال‌های قوت باصره
(ص 287)
باب چهارم اندر شب کوری و روز کوری
باب پنجم اندر علاج چشم که سرما زده باشد
باب ششم اندر ششم اندر بیماری‌های رطوبت زجاجیه
باب هفتم اندر بیماری‌ها که در طبقه‌ی شبکیه افتد
باب هشتم اندر بیماری‌های عصب مجوف
باب نهم اندر بیماری‌ها که اندر عضله‌های عصب مجوف و عضله‌های خاصه‌ی چشم اوفتد
باب دهم اندر بیرون نشستن چشم به سبب استرخای عصب مجوف
باب یازدهم اندر ضعیفی چشم و ضعیفی بینایی
گفتار سوم اندر احوال گوش و شنوایی و بیماری‌های او و اسباب بیماری‌ها و علامات و علاج آن و این گفتار نه باب است
ص: 10
باب نخستین اندر فضیلت شنوایی
باب دوم در گرانی گوش و باطل شدن شنوایی
باب سوم اندر علاج سده‌ی گوش
باب چهارم در آماس که بیرون و زندرون گوش پدید آید
باب پنجم اندر درد گوش
باب ششم اندر علاج ریش‌های گوش
باب هفتم اندر طنین و دوی و آوازهای دروغین که در گوش مردم افتد و آن را سببی بیرونی باشد
باب هشتم در علاج گرفته شدن گوش در زخمی که بر وی آید
باب نهم اندر تدبیر بیرون آوردن آب که به گوش در شود
گفتار چهارم اندر احوال بینی و بیماری‌ها و اسباب بیماری‌ها و اسباب بیماری‌ها و علامات و علاج آن این گفتار ده باب است
باب نخستین در آفت‌هایی که در بویایی پدید آید و اسباب و علامات و علاج آن
باب دوم اندر گند بینی و اسباب و علاج آن
باب سوم اندر ریش بینی
باب چهارم اندر ناصور بینی و گوش فزونی
باب پنجم اندر علاج خون آمدن از بینی
باب ششم اندر علاج شکستگی و کوفتگی بینی
باب هفتم اندر بیرون آوردن چیزی که به بینی اندر ماند
باب هشتم اندر خارش بینی
باب نهم اندر بسیاری عطسه
باب دهم اندر زکام و نزله
گفتار پنجم اندر احوال دهان و زفان و لب و دندان و بیماری‌های آن و اسباب و علامات و علاج هر یک و این گفتار سه جزو است
جزو نخستین اندر بیماری‌های لب و دهان و گوشت بن دندان و این جزو ده باب است
باب نخستین در یاد کردن منافع لب و احوال و بیماری‌های آن و علامت‌هایی هر نوعی از بیماری‌ها بر طریق کلی
باب دوم اندر علاج کُفتگی (کوفتگی) لب
باب سوم اندر علاج گوشت فزونی
باب چهارم اندر خوره که بر لب و گوشت بن دندان افتد
باب پنجم اندر علاج سست شدن گوشت بن دندان
باب ششم اندر علاج دمیدگی دهان و ریش‌های او
باب هفتم اندر انواع سوء المزاج که بر لب افتد
ص: 11
باب هشتم اندر تدبیر انواع آماس‌ها که بر لب افتد
باب نهم اندر آمدن آب از دهان اندر خواب
باب دهم اندر ناخوشی بوی دهان
جزو دوم اندر احوال زفان و بیماری‌ها و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار ده باب است
باب نخستین اندر شناختن احوال زفان و بیماری‌های او بر طریق کلی
باب دوم اندر علاج طعم‌های ناخوش یافتن
باب سوم اندر استرخای زفان
باب چهارم اندر سوزش زفان
باب پنجم اندر ترقیدن زفان
باب ششم اندر تشنج زفان
باب هفتم اندر آماس‌های زفان
باب هشتم اندر گنگی و خلل که در سخن گفتن پدید آید
باب نهم اندر ضفدع
باب دهم اندر بیماری‌های ملازه
جزو سوم اندر احوال دندان و بیماری‌های آن و علاج آن و این جزو ده باب است
باب نخستین اندر احوال دندان و بیماری‌های آن بر طریق کلی
باب دوم در تدبیر نگاه داشتن دندان تا درست بماند
باب سوم اندر درد دندان
باب چهارم اندر شکستن و ریزیدن دندان
باب پنجم اندر جنبیدن دندان‌ها
باب ششم اندر تغیر لون دندان‌ها
باب هفتم اندر کندی دندان‌ها که به تازی الضرس گویند
باب هشتم اندر ضعیفی و آب گذشتن دندان
باب نهم اندر تدبیر دندان کودکان تا به آسانی برآید
باب دهم در تدبیر دندان بزرگان تا آنچه افکندنی باشد به آسانی بیفکند.
گفتار ششم اندر شناختن احوال حنجره و حلق و علاج خناق و ضبحه و این گفتار دو جزو است
جزو نخستین اندر احوال آواز و اسباب انواع تغیر و علاج هر یک
باب دوم اندر باطل شدن آواز که سبب آن انواع سوء المزاج باشد
باب سوم اندر گرفته شدن آواز باب سوم اندر آواز لرزنده
باب چهارم اندر آواز تیره
باب پنجم اندر آواز باریک
جزو دوم اندر ذبح و خناق و بثره‌ها که بر حنجره پدید آید و فراز هم گرفته شدن مری و این چهار
ص: 12
باب است
باب نخستین اندر ذبح و خناق
باب دوم اندر بثره‌ها که زندرون حلق بر آید
باب سوم اندر طعام که به گلو در ماند
باب چهارم اندر دیوچه که به حلق اندر آویزد
گفتار هفتم اندر یاد کردن آلت‌های دم زدن و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار پانزده باب است
باب نخستین در شناختن احوال دم زدن و اسباب تغیر آن
باب دوم اندر آن که هر دم زدنی از حال طبیعی بگردد چگونه باشد
باب سوم اندر ربو و ضنیق النفس و نفس انتصاق
باب چهارم اندر انواع سرفه و اسباب آن
باب پنجم در سرفه‌ی خشک که سبب آن سوء المزاج گرم باشد ساده
باب ششم در سرفه‌ی خشک که سبب آن سوء المزاج سرد باشد ساده
باب هفتم در سرفه‌ی تَر که سبب آن سوء المزاج گرم با ماده باشد
باب هشتم اندر سرفه‌ی تَر که سبب آن سوء المزاج سرد باشد با ماده
باب نهم اندر سرفه که سبب آن آماس و ریش شش باشد
باب دهم اندر سرفه که سبب آن بصرات السعال باشد
باب یازدهم اندر برآمدن خون از گلو
باب دوازدهم اندر ذات الریه
باب سیزدهم اندر ذات الصدر
باب چهاردهم اندر سل
باب پانزدهم اندر ذات الجنب
گفتار هشتم اندر احوال دل و بیماری‌ها و علاج آن و این گفتار شش باب است
باب نخستین اندر آن که بیماری‌های دل چند نوع است و طریق و علاج دل کدام است
باب دوم اندر ضعیفی دل و خفقان که از سوء المزاج سرد خیزد
باب سوم اندر ضعیفی دل که از سوء المزاج سرد خیزد
باب چهارم در خفقان و وسواس که از سوء المزاج سودایی خیزد
باب پنجم اندر
باب ششم اندر غشی و ضعیفی و بی قوتی
گفتار نهم اندر احوال پستان و بیماری آن و این گفتار ده باب است
باب نخستین در شناختن احوال شیر زنان و تدبیر زنی که شیر اندک بود.
باب دوم اندر تدبیر زنی که شیر او بسیار باشد
ص: 13
باب سوم اندر علاج زنی که شیرش در پستان ببندد و پنیر شود
باب چهارم اندر علاج شیر بسته شده که در پستان عفن شود
باب پنجم اندر آماس گرم که اندر پستان پدید آید
باب ششم‌اند رآماس سرد که اندر پستان پدید آید
باب هفتم اندر سخت شدن پستان و غددها که در وی پدید آید
باب هشتم اندر علاج دبیله که بر پستان پدید آید
باب نهم در ریش‌های پلید که گوشت پستان را بخورد
باب دهم اندر نگاه داشتن پستان تا بزرگ نشود
گفتار دهم اندر احوال معده و مری و بیماری‌ها و علاج آن و این گفتار شش جزو است
جزو نخستین اندر احوال مری و بیماری‌ها و علاج آن و این جزو سه باب است
باب نخستین اندر دشواری فرود بردن طعام به حلق
باب دوم اندر آماس مری
(ص 288)
باب سوم اندر قرحه و بثره‌ی مری و علامت‌های آن
جزو دوم اندر انواع سوء المزاج که معده را افتد و اسباب و علامات و علاج آن و این جزو هفت باب است
باب نخستین اندر سوء المزاج گرم ساده که در معده پدید آید
باب دوم اندر سوء المزاج گرم با ماده که در معده پدید آید و ضعیفی که از آن تولد کند
باب سوم اندر درد معده و ضعیفی آن که از سوء المزاج سرد بی ماده تولد کند
باب چهارم اندر ضعیفی معده که از سوء المزاج سرد و خشک تولد کند
باب پنجم اندر ضعیفی معده که از سوء المزاج سرد و تَر تولد کند
باب ششم اندر درد معده و ناگواریدن طعام که از بادها تولد کند
باب هفتم اندر درد معده که از خلط سودا خیزد که از سپرز به او اندر آید
جزو سوم اندر تغیر احوال شهوت طعام و این جزو پنج باب است
باب نخستین در ضعیفی شهوت طعام و علامات و علاج آن
باب دوم اندر علتی که آن را الشهوت الکلبیه خوانند
باب سوم اندر آفت شهوت که آن را الجوع البقری گویند
باب چهارم اندر آرزوهای تباه که مردم را پدید آید
باب پنجم اندر تشنگی و بسیاری آرزوی آب
جزو چهارم اندر احوال حرکت‌های معده چون آروغ و فواق و قی و آنچه بدین ماند و این جزو شش باب است
باب اندر فواق و سبب و علامت و علاج آن
ص: 14
باب دوم اندر آروغ
باب سوم اندر تاسه و منش گشتن و اضطراب معده
باب چهارم اندر قی و اسباب و علامات و علاج آن
باب پنجم اندر قی کردن خون
باب ششم اندر حیضه
جزو پنجم اندر ضعیفی معده اندر گواریدن طعام و درد معده که از پس طعام خوردن پدید آید
و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر یاد کردن احوال ضعیفی معده و انواع آن
باب دوم اندر ضعیفی قوت جاذبه
باب سوم اندر ضعیفی قوت ماسکه
باب چهارم اندر ضعیفی قوت هاضمه
باب پنجم اندر ضعیفی قوت دافعه
باب ششم اندر ضعیفی جرم معده و تخلخل نسج آن
جزو ششم اندر آماس‌ها و ریش‌ها و بثره‌های معده و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر آماس خونی که در معده پدید آید
باب دوم اندر آماس صفرایی
باب سوم اندر آماس بلغمی
باب چهارم اندر آماس صلب
باب پنجم اندر دبیله که در معده پدید آید
باب ششم اندر ریش‌ها و بثره‌های معده
گفتار یازدهم از کتاب ششم اندر احوال جگر و بیماری‌های جگر و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار سه جزو است
جزو نخستین اندر احوال جگر و انواع سوء المزاج که در وی پدید آید و علامت‌ها و علاج آن و این جزو یازده باب است
باب نخستین در یاد کردن احوال جگر
باب دوم در سوء المزاج گرم
باب سوم اندر سوء المزاج سرد
باب چهارم اندر سوء المزاج خشک ساده
باب پنجم اندر سوء المزاج تَر ساده
باب ششم اندر سوء المزاج گرم و تَر
باب هفتم اندر مزاج گرم و خشک
باب هشتم اندر مزاج سرد و خشک
ص: 15
باب نهم اندر تدبیر خداوند جگر کوچک
باب دهم اندر یاد کردن کارها و چیزها که جگر را زیان دارد
باب یازدهم اندر چیزهایی که جگر را سود دارد
جزو دوم اندر ضعیفی و سده‌ی جگر و درد جگر و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر ضعیفی جگر
باب دوم اندر سده‌ی حدبه‌ی جگر
باب سوم اندر سده‌ی قعر جگر
باب چهارم اندر سده‌ای که از خوردن چیزهای قابض افتد
باب پنجم اندر بادها که در جگر تولد کند
باب ششم اندر درد جگر
جزو سوماندر اندر انواع آماس‌های جگر و اسباب و علامات و علاج آن و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر آماس گرم که در جگر پدید آید
باب دوم اندر آماس که بپزد و ریم کند و دبیله گردد
باب سوم اندر آماس صلب
باب چهارم اندر آماس عضله‌ی شکم
باب پنجم اندر آماس که از زخم و صدمه‌ای افتد
باب ششم اندر آماس سرد اندر جگر
گفتار دوازدهم اندر احوال سپرز و احوال و انواع سوء المزاج و اسباب و علامات و علاج آن
باب نخستین اندر احوال و افعال سپرز و انواع سوء المزاج آن
باب دوم اندر ضعیفی قوتهای سپرز
باب سوم اندر احوال آماس‌های سپرز
باب چهارم اندر درد سپرز که از باد بود
گفتار سیزدهم اندر بیماری‌هایی که از بیماری جگر و سپرز خیزد چون یرقان و استسقاء و این گفتار دو جزو است
جزو نخستین اندر یرقان و این جزو نه باب است
باب نخستین اندر شناختن احوال یرقان بر طریق کلی
باب دوم اندر یرقان زرد که از گرمی جگر خیزد
باب سوم اندر یرقان زرد که سبب آن بسیار خوردن طعام‌ها و شراب‌های گرم و تولد صفرا بود
باب چهارم اندر یرقان که سبب آن گرمی مزاج همه‌ی تن بود.
باب پنجم اندر یرقان که سبب آن بسته شدن مسام همه‌ی تن بود
باب ششم اندر یرقان که سبب آن سده‌ی جگر بود
ص: 16
باب هفتم اندر یرقان بحرانی
باب هشتم اندر یرقان که از آماس جگر و از گزیدن جانوران تولد کند
باب نهم اندر یرقان سیاه
جزو دوم اندر استسقاء و انواع آن و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر شناختن استسقاء و انواع و احوال و اسباب آن
باب دوم اندر سوء القنیه
باب سوم اندر استسقاء ضقی که با گرمی بود
باب چهارم اندر استسقای ضقی که با سردی جگر بود
باب پنجم اندر استسقای طبلی
باب ششم اندر استسقای لحمی
گفتار چهارم اندر انواع اسهال و سحج و زحیر و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار سه جزو است
جزو نخستین اندر انواع اسهال که سبب آن ماده‌ای بود که از یک اندام یا از همه به معده و روده آید و اسهال تولد کند این جزو پنج باب است
باب نخستین اندر اسهال دماغی
باب دوم اندر اسهال مراری
باب سوم اندر اسهال کبدی
باب چهارم اندر اسهال خونی که از جگر بود
باب پنجم اندر اسهال که ماده‌ی آن از همه تن آید
جزو دوم اندر اسهال معده و آن چهار باب است
باب نخستین اندر اسهال معده‌ای که سبب آن ضعیفی قوه‌ی هاضمه باشد
باب دوم اندر اسهال معدی که سبب آن ضعیفی قوه‌ی ماسکه بود
باب سوم اندر اسهال معدی که از بسیار خوردن و بی ترتیب خوردن و از طعام‌های بد و از طعام‌های چرب افتد
باب چهارم اندر اسهال معدی که سبب آن بسیار آمدن سودا بود که از سپرز به معده آید
جزو سوم اندر اسهال معوی یعنی از اسهالی که از روده بود
باب نخستین اندر اسهال معوی که آن را زلق الامعا گویند علاج این در ضمن سه فصل بود
باب دوم اندر سحج
باب سوم اندر سحج و ریش روده‌ها و اسهال خون که دوسنطاریا گویند
باب چهارم اندر زحیر
گفتار پانزدهم اندر بیماری‌های مقعد و شرج و بیرون آمدن و باز گردیدن مقعد و شقاق و بواسیر و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار هفت باب است
ص: 17
باب نخستین اندر سستی شرج و بیرون آمدن مقعد
باب دوم اندر علاج سرج سست که ریش باشد
باب سوم اندر سستی شرج و بیرون
(ص 289)
آمدن ثفل بی مراد
باب چهارم اندر شقاق مقعد
باب پنجم اندر خارش مقعد
باب ششم اندر بواسیر
باب هفتم اندر ناصور
گفتار شانزدهم اندر کرمان خورد و بزرگ که در روده‌ها تولد کند و اسباب و علامات و علاج آن و سه باب است
باب اول اندر یاد کردن احوال کرمان و اسباب تولد ایشان و انواع آن و علامت تولد ایشان
باب دوم اندر کرمان دراز و حب القعر
باب سوم اندر کرمان خورد
گفتار هفدهم اندر انواع قولنج و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار ده باب است
باب نخستین اندر پیچش ناف و درد شکم
باب دوم اندر قولنج و انواع آن
باب سوم اندر قولنج که سبب آن ثفل خشک بود
باب چهارم اندر قولنج که سبب آن بلغم غلیظ بود
باب پنجم اندر قولنج که سبب آن بادهای غلیظ بود
باب ششم اندر اندر قولنج که سبب آن آماس بود
باب هفتم اندر قولنج فتقی و التوایی
باب هشتم اندر قولنج که سبب آن ضعیفی دافعه‌ی قولون بود
باب نهم اندر قولنج که سبب آن باطل شدن حس روده‌ی قولون بود
باب دهم اندر اویلاوس
گفتار هژدهم اندر احوال گرده و مثانه و بیماری‌های آن و علاج‌ها آن و این گفتار چهار باب است
جزو نخستین اندر سوء المزاج گرده و آماس و ریش و ضعیفی و لاغری آن پانزده باب است
باب نخستین اندر سوء المزاج گرم بی ماده
باب دوم اندر سوء المزاج سرده بی ماده
باب سوم اندر سوء المزاج گرم با ماده
باب چهارم اندر سوء المزاج سرد با ماده
باب پنجم اندر لاغری گرده
ص: 18
باب ششم اندر ضعیفی گرده
باب هفتم اندر باد که در گرده و حوالی آن بود
باب هشتم اندر آماس گرم که در گرده پدید آید
باب نهم در آماس سرد بلغمی اندر گرده
باب دهم اندر آماس صلب سودایی در گرده
باب یازدهم اندر آماس صلب که از آماس گرم یا سرد به سبب ناصوابی علاج صلب گشته بود
باب دوازدهم در بصره و جرب گرده و جمله‌ی آلات بول
باب سیزدهم در بول خون و شکافته شدن رگی در گرده
باب چهاردهم در بسته شدن خون در مجرای بول و در گرده
باب پانزدهم در قرحه‌ی گرده و همه‌ی آلت‌های بول
جزو دوم اندر بیماری‌های مثانه و این جزو هشت باب است
باب نخستین اندر آماس گرم اندر مثانه
باب دوم اندر آماس سرد اندر مثانه
باب سوم اندر قرحه‌ی مثانه
باب چهارم اندر بسته شدن در مجراهای بول و در مثانه
باب پنجم اندر جرب مثانه
باب ششم اندر باد که در مثانه پدید آید
باب هفتم اندر درد مثانه
باب هشتم اندر استرخای مثانه و بیرون شدن از جای خویش
جزو سوم در آفت‌هایی که در فعل مثانه پدید آید چون تقطیر البول و حرقة البول و عسر البول و سلسل البول و دیانیطس
باب نخستین اندر تقطیر البول
باب دوم اندر عسر البول
باب سوم اندر حرقة البول
باب چهارم اندر ادرار بول و دیانیطس
باب پنجم اندر سلسل و کمیز در بسته کردن
باب ششم اندر بول خون صرف و بول غسالی
باب هفتم اندر بول‌های غریب اندر این باب
جزو چهارم اندر احوال سنگ و ریگ که در گرده و مثانه تولد کند و علاج آن
باب نخستین اندر آن که سنگ و ریگ اندر گرده و مثانه چگونه کسانی را تولد کند
باب دوم اندر آن که سنگ و ریگ در کدام اندام تولد کند
باب سوم اندر علامت‌ها و علاج گرده و مثانه
ص: 19
باب چهارم اندر علاج آن که سنگ که در مجرای بول بگذرد و آن را بِبُرّد و جراحت کند یا به مجرا در بماند
باب پنجم اندر احوال شکافتن مثانه و بیرون کردن سنگ
گفتار نوزدهم اندر بیماری‌هایی که مخصوص به مردان است و این گفتار سه جزو است
جزو نخستین اندر آماس‌ها و ریش‌ها و خارش قضیب و خایه و دیگر بیماری‌ها که آن را افتد
باب نخستین اندر آماس گرم اندر قضیب و خایه
باب دوم اندر آماس سرد و آماس صلب در قضیب و خایه
باب سوم اندر بزرگ شدن خایه بر سبیل آماس
باب چهارم اندر علاج خایه که بر زهار برآید
باب پنجم در استرخای پوست خایه
باب ششم اندر ریش‌های قضیب و خایه و حوالی آن
باب هفتم اندر توت و گوشت فزونی که بر قضیب و زهار و خایه و مقعد بر آید
باب هشتم اندر کوژ شدن قضیب
باب نهم اندر علتی که آن را یونانیان آقوما و عرساتون گویند
باب دهم اندر خارش قضیب و خایه
جزو دوم اندر فتق و قیله که اهل خراسان غُر گویند و به شهر من دبه خایه گویند
باب نخستین اندر یاد کردن اسباب فتق و انواع آن
باب دوم اندر فتق مراقت البطم و فتق و الاربیات
باب سوم اندر قیله‌ی ریحی
باب چهارم اندر قیلة الماء
جزو سوم اندر احوال جماع و منفعت و مضرت آن و علاج تقصیری که در آن کار افتد بیست و پنج باب است
باب نخستین اندر حکمت آفریدگار تبارک و تعالی در آن که مردم از جماع لذتی به افراط یابند
باب دوم اندر آن که علاج اعضای تناسل واجب است و مردم را در این باب به طب حاجتمندی بیشتر است
باب سوم اندر منفذهای جماع که به وقت باشد
باب چهارم اندر مضرت‌های جماع که نه به وقت و به شهوت صادق اتفاق افتد
باب پنجم اندر آن که مضرت جماع چگونه کسانی بیشتر رسد
باب ششم اندر تدارک مضرت‌های جماع
باب هفتم اندر علاج کسانی که ایشان را شهوت جماع بسیار بود و خواهند که آن شهوت را بشکنند
باب هشتم اندر توتر قضیب
ص: 20
باب نهم اندر سرعت انزال و بسیاری آمدن منی و ودی و بسیاری احتلال
باب دهم اندر اسباب ضعیفی قوت مجامعت که چند است و علامت و علاج هر یک چیست
باب یازدهم اندر طعام‌ها که قوت جماع زیادت کند
باب یازدهم اندر داروها که از انواع طعام‌ها سازند.
باب سیزدهم اندر شراب‌ها که قوت مجامعت و منی را زیادت کند
باب چهاردهم اندر داروهای مرکب و معجون‌ها
باب پانزدهم اندر داروهایی که درمالند
باب شانزدهم اندر حقنه‌ها و شیاف‌ها که قوت مجامعت زیادت کند
باب هفدهم اندر علتی بد که به تازی ابنَه گویند
باب هجدهم اندر یاد کردن داروها و طعام‌هایی که تن را سرد کند و منی را بفسراند و کارهای قوت جماع را ضعیف کند.
باب نوزدهم اندر عذیوط
باب بیستم اندر تدبیر بزرگ کردن قضیب
باب بیست و یکم اندر تدبیر زیادت کردن لذت مردان و زنان
باب بیست و دوم اندر تدبیر گرم کردن رحم
باب بیست و سوم اندر تدبیر تنگی فرج
باب بیست و چهارم اندر آن که مجامعت که صواب کدام شکل اولاتر
باب بیست و پنجم اندر آن که مدت میان جماع و جماعی چند باید
گفتار بیستم اندر احوال زنان و بیماری‌های ایشان و این گفتار سه جزو است
جزو نخستین اندر احوال حیض و کمی و بسیاری آن
باب نخستین اندر احوال حیض
باب دوم اندر افراط تمس
باب سوم اندر باز ایستادن حیض
جزو دوم اندر احوال آبستنی
باب نخستین اندر آن که بچه
(ص 290)
در شکم مادر در چه مدت تمام شود و چگونه پرورده شود و احوال او چگونه باشد
باب دوم اندر بار ناگرفتن زنان
باب سوم اندر نشانه‌های آبستنی
باب چهارم اندر شناختن که جنین نر است یا ماده
باب پنجم اندر به صلاح باز آوردن آب زن و مرد تا فرزند نرینه آید
باب ششم اندر نشانه‌های مردان و زنان که زود فرزند زایند و نرینه زایند
ص: 21
باب هفتم اندر نشانه‌های آوردن وقت زادن
باب هشتم اندر نشانه‌های ضعیفی و بدحالی بچه
باب نهم اندر دشخواری زادن
باب دهم در علاج منش گشتن و آرزوی گل خوردن و از آرزوی چیزهای تیز و شور و تلخ و ترش و حال‌های دیگر که آبستنان را پدید آید
باب یازدهم اندر احوال نفاس
باب دوازدهم اندر علاج زنی که بچه ناپرورده از وی بیفتد
باب سیزدهم اندر تدبیر بیرون آوردن بچه‌ی مرده و تدبیر اسقاط بچه‌ی زنی که سال او اندک بود یا در رحم آفتی بود
باب چهاردهم اندر بازداشتن آبستنی
باب پانزدهم اندر رجاء
جزو سوم اندر آفت‌ها و بیماری‌های رحم
باب نخستین اندر یاد کردن حالت گاه آنچه در گفتارها و باب‌های گذشته یاد کرده آمده است از علاج بعضی بیماری‌های رحم
باب دوم اندر آماس گرم و دبیله اندر رحم
باب سوم اندر آماس بلغمی اندر رحم
باب چهارم اندر آماس صلب و سرطان اندر رحم
باب پنجم اندر اختناق رحم
باب ششم اندر گرد آمدن آب اندر رحم
باب هفتم اندر بادهای غلیظ اندر رحم
باب هشتم اندر انقلاب رحم
باب نهم اندر رتقاء و عقلا
باب دهم اندر علاج درازی بطر
گفتار بیست و یکم اندر درد پشت و ریاح الافرسه و درد اندام‌ها و بنده گشادها و عرق النساء و نقرس و دوالی و داء الفیل
باب نخستین اندر درد پشت و تهی گاه
باب دوم اندر علاج کوژی پشت و بیرون آمدن مهره از جای خویش و ریاح الافرسه[1]

ذخیره خوارزمشاهی ؛ ج‌2 ؛ ص21
ب سوم اندر وجع المفاصل و نقرس و عرق النساء که از گرمی خیزد
باب چهارم اندر علاج وجع المفاصل و نقرس که از سردی بود
باب پنجم اندر علاج عرق النساء و درد سورین
باب ششم اندر دوالی و داء الفیل
باب هفتم اندر بثره‌ها که به تازی البطم گویند
ص: 22
باب هشتم اندر درد پاشنه (پا)
باب نهم اندر درد ناخن‌ها و کوفته شدن آن
باب دهم اندر دمیده شدن ناخن‌ها و خارش که در وی پدید آید
تمام شد فهرست کتاب ششم از ذخیره‌ی خوارزمشاهی بحمد الله و منه و صلی الله علی محمد و آله.
کتاب ششم اندر علاج بیماری‌های اندام‌ها از سر تا پای

و این کتاب بیست و یک گفتار است
گفتار نخستین اندر علاج بیماری‌های سر و بیماری‌های سر پنج گونه است
یکی بیماری‌هایی است که سبب آن آماس و تفرق الاتصال غشاء دماغ و گوهر دماغ باشد دوم بیماری‌هایی که سبب آن گرد آمدن خلطی بد یا بخاری بد باشد در دماغ
سوم بیماری‌هایی که سبب آن گرد آمدن رطوبتی فزونی باشد اندر گذرها و تجویف‌های دماغ
چهارم بیماریهایی که سبب آن گرد آمدن رطوبتی فزونی باشد اندر عصب‌ها که آلت حس و حرکت است پنجم انواع صداع این گفتار به حکم این قسمت پنج جزو است.
ص: 23

کتاب السادس من الذخیره الخوارزمشاهی

بسم الله الرحمن الرحیم

(ص 286)
کتاب ششم اندر علاج بیماری‌های سر تا پای و این کتاب بیست و یک گفتار است
گفتار نخستین اندر علاج بیماری‌های سر و این گفتار پنج جزو است
جزو نخستین در بیماری‌هایی که سبب آن آماس و تفرق الاتصال گوهر دماغ باشد یا آماس و تفرق الاتصال غشاء دماغ و این جزو هفت باب است
باب اول اندر قرانیطس و اسباب و علامات و علاج آن
باب دوم اندر فلغمونی و اسباب و علامات و علاج آن
باب سوم اندر سبارا و اسباب و علامات و علاج آن
باب چهارم اندر قوبا و جمره که بر دماغ افتد
باب پنجم اندر لیثرغس
باب ششم اندر سبات سهری و سهر سباطی
باب هفتم اندر اخذه
جزء دوم اندر بیماری‌ها که سبب آن گرد آمدن خلطی بد که بخار خلطی بد باشد در دماغ و این جزو هفت باب است
باب نخستین اندر مالیخولیا
باب دوم اندر انواع دیوانگی‌ها
باب سوم اندر عشق
باب چهارم اندر غفلت و ابلهی و فراموشکاری و هزیان و اختلاط ذهن و فساد تخیل
باب پنجم اندر بسیاری خواب ناطبیعی
باب ششم اندر بیداری و بی‌خوابی
باب هفتم اندر آب که زندرون کاسه‌ی سر گرد آید و تشنگی کودکان
جزو سوم در بیماری‌ها که سبب گرد آمدن خلطی و بلغمی غلیظ فزونی باشد در گذرها و تجویف‌های دماغ
باب نخستین اندر دوار و سدر
باب دوم اندر کابوس
ص: 24
باب سوم اندر صرع
باب چهارم اندر سکته
جزو چهارم در بیماری‌ها که سبب آن گرد آمدن رطوبتی فزون باشد اندر عصب‌ها که آلت حس و حرکت است
باب نخستین اندر اختلاج
باب دوم اندر لقوه
باب سوم اندر خدر
باب چهارم اندر رعشه
باب پنجم اندر فالج
باب ششم اندر تشنج
باب هفتم اندر کزاز
باب هشتم اندر فنجیدخ
جزو پنجم اندر انواع صداع
باب نخستین اندر صداع گرم بی ماده
باب دوم اندر صداع گرم صفرایی
باب سوم اندر صداع خونی
باب چهارم اندر صداع سرد بی‌ماده
باب پنجم اندر صداغ بلغمی
باب ششم اندر صداع سودایی
باب هفتم اندر صداع که از بادهای غلیظ تولد کند
باب هشتم اندر صداع که از خشکی خیزد
باب نهم اندر صداع که از ضعیفی فم معده خیزد
باب دهم اندر صداع که از قوت حس دماغ خیزد
باب یازدهم اندر صداع که از پس خواب پدید آید
باب دوازدهم اندر صداع که از پس جماع خیزد
باب سیزدهم اندر صداع که از تَری‌ها و بخارها خیزد که از بیرون به دماغ برسد.
باب چهاردهم اندر صداع که از بادها خیزد که از بیرون به مردم رسد
باب پانزدهم اندر صداع که از زخم جراحت سر خیزد
باب شانزدهم اندر صداع که از تولد کرم خیزد
باب هفدهم اندر صداع خماری
باب هژدهم اندر صداع ضربانی
باب نوزدهم اندر صداع مزمن لازم
ص: 25
باب بیستم اندر صداع که از اعراض تب باشد
باب بیست و یکم اندر شقیقه
گفتار دوم اندر شناختن حال‌ها و بیماری‌های چشم و اسباب آن علامات و علاج آن و این گفتار هفت جزو است
جزو نخستین اندر شناختن مزاج چشم و آنچه اندر انواع علاج او بکار آید در سبیل کلی
باب نخستین اندر شناختن مزاج چشم و حال‌هایی که بدان تعلق دارد
باب دوم اندر اصول علاج بیماری‌های چشم
باب سوم اندر اسباب بیماری چشم که با ماده باشد
باب چهارم اندر شناختن داروهای چشم
باب پنجم اندر شناختن که داروهای چشم چگونه مدبر باید کرد و چگونه باید ساخت
باب ششم اندر آن که چشم بیمار چگونه باید گشاد و دارو چگونه باید کشید.
باب هفتم در تدبیر نگاه داشتن چشم تا درست باشد و دردمند نشود
جزو دوم از گفتار دوم اندر شناخت بیماری‌ها که اندر پلک چشم افتد
باب نخستین اندر برد
باب دوم اندر تحجر
باب سوم اندر التصاق
باب چهارم اندر شتره
باب پنجم اندر شعیره
باب ششم اندر موی فزونی
باب هفتم اندر انقلاب شَعر
باب هشتم اندر وردینج
باب نهم اندر سلاق
باب دهم اندر شرناق
باب یازدهم اندر جرب
باب دوازدهم اندر خارش زندرون پلک و گوشه‌های چشم
باب سیزدهم اندر حساء الاجفان
باب چهاردهم اندر ستبر شدن پلک
باب پانزدهم اندر کدکد
باب شانزدهم اندر توثه
باب هفدهم اندر کمده
باب هژدهم اندر ثولول که بر پلک پدید آید
باب نوزدهم اندر شری که بر پلک پدید آید
ص: 26
باب بیستم اندر نمله که بر پلک پدید آید
باب بیست و یکم که اندر صعفه که بر پلک پدید آید
باب بیست و دوم اندر انتفاخ پلک
باب بیست و سوم اندر سلعه که بر پلک پدید آید
باب بیست و چهارم اندر تأکل و جراحت و ریش پلک
باب بیست و پنجم اندر استرخای پلک
باب بیست و ششم اندر کبودی و سبزی پلک به سبب زخمی که بر وی آید
باب بیست و هفتم اندر شپش که در مژگان پدید آید
باب بیست و هشتم اندر ریزیدن مژگان
باب بیست و نهم در سپید شدن مژگان و ریزیدن موی ابروی
جزو سوم از گفتار دوم در بیماری‌ها که اندر گوشه‌ی چشم افتد
باب نخستین اندر غرب
باب دوم اندر غده‌ای که در گوشه‌ی چشم اوفتد
باب سوم اندر سیلان
جزو چهارم از گفتار دوم اندر بیماری‌هایی که اندر طبقه‌ی ملتحمه افتد
باب نخستین اندر انواع رمد
باب دوم اندر علاج چشمی که چیزی در وی افتاده باشد و دود و گرد برسیده
باب سوم اندر طرفه
باب چهارم اندر ظفره
باب پنجم اندر انتفاخ ملتحمه
باب ششم اندر صلب شدن ملتحمه
باب هفتم اندر خاریدن ملتحمه
باب هشتم اندر سبل
باب نهم اندر ودقه
باب دهم اندر دمعه
باب یازدهم اندر دبیله که بر ملتحمه افتد
باب دوازدهم اندر توثه که بر ملتحمه افتد
باب سیزدهم اندر تفرق الاتصال
جزو پنجم از گفتار دوم اندر بیماری‌هایی که اندر طبقه‌ی قرنیه افتد
باب نخستین اندر انواع قرحه و دبیله
باب دوم اندر بثره و سلخ حفر
باب سوم اندر سپیده‌ی چشم و ازرقی
ص: 27
باب چهارم اندر تغیر لون قرنیه
باب پنجم اندر تَری طبقه‌ی قرنیه
باب ششم اندر خشکی قرنیه
باب هفتم اندر سرطان که بر قرنیه افتد
باب هشتم اندر کمنه
باب نهم اندر نتو قرنیه
باب دهم اندر تفرق الاتصال که بر قرنیه افتد
جزو ششم از گفتار دوم اندر بیماری‌هایی که اندر طبقه‌ی عنبیه افتد و بدو تعلق دارد
باب نخستین اندر اتصاع حدقه
باب دوم اندر تنگی حدقه
باب سوم اندر نتو طبقه‌ی عنبیه
باب چهارم اندر تفرق الاتصال عنبیه
باب پنجم اندر فرود آمدن آب
جزو هفتم از گفتار دوم در بیماری‌های چشم که آن را به حس ادرار بتوان کرد و نام علامت و سبب و علاج هر یک
باب نخستین اندر بیماری‌های رطوبت بیضیه
باب دوم اندر بیماری‌های رطوبت جلیلیه
باب سوم اندر حال‌های قوت باصره
(ص 287)
باب چهارم اندر شب کوری و روز کوری
باب پنجم اندر علاج چشم که سرما زده باشد
باب ششم اندر بیماری‌های رطوبت زجاجیه
باب هفتم اندر بیماری‌ها که در طبقه‌ی شبکیه افتد
باب هشتم اندر بیماری‌های عصب مجوف
باب نهم اندر بیماری‌ها که اندر عضله‌های عصب مجوف و عضله‌های خاصه‌ی چشم اوفتد
باب دهم اندر بیرون نشستن چشم به سبب استرخای عصب مجوف
باب یازدهم اندر ضعیفی چشم و ضعیفی بینایی
گفتار سوم اندر احوال گوش و شنوایی و بیماری‌های او و اسباب بیماری‌ها و علامات و علاج آن و این گفتار نه باب است
باب نخستین اندر فضیلت شنوایی
باب دوم در گرانی گوش و باطل شدن شنوایی
باب سوم اندر علاج سده‌ی گوش
ص: 28
باب چهارم در آماس که بیرون و زندرون گوش پدید آید
باب پنجم اندر درد گوش
باب ششم اندر علاج ریش‌های گوش
باب هفتم اندر طنین و دوی و آوازهای دروغین که در گوش مردم افتد و آن را سببی بیرونی نباشد
باب هشتم در علاج گرفته شدن گوش از زخمی که بر وی آید
باب نهم اندر تدبیر بیرون آوردن آب که به گوش در شود
گفتار چهارم اندر احوال بینی و بیماری‌ها و اسباب بیماری‌ها و علامات و علاج آن و این گفتار ده باب است
باب نخستین در آفت‌هایی که در بویایی پدید آید و اسباب و علامات و علاج آن
باب دوم اندر گند بینی و اسباب و علاج آن
باب سوم اندر ریش بینی
باب چهارم اندر ناصور بینی و گوشت فزونی
باب پنجم اندر علاج خون آمدن از بینی
باب ششم اندر علاج شکستگی و کوفتگی بینی
باب هفتم اندر بیرون آوردن چیزی که به بینی اندر ماند
باب هشتم اندر خارش بینی
باب نهم اندر بسیاری عطسه
باب دهم اندر زکام و نزله
گفتار پنجم اندر احوال دهان و زفان و لب و دندان و بیماری‌های آن و اسباب و علامات و علاج هر یک و این گفتار سه جزو است
جزو نخستین اندر بیماری‌های لب و دهان و گوشت بن دندان و این جزو ده باب است
باب نخستین در یاد کردن منافع لب و احوال و بیماری‌های آن و علامت‌هایی هر نوعی از بیماری‌ها بر طریق کلی
باب دوم اندر علاج کُفتگی (کوفتگی) لب
باب سوم اندر علاج گوشت فزونی
باب چهارم اندر خوره که بر لب و گوشت بن دندان افتد
باب پنجم اندر علاج سست شدن گوشت بن دندان
باب ششم اندر علاج دمیدگی دهان و ریش‌های او
باب هفتم اندر انواع سوء المزاج که بر لب افتد
باب هشتم اندر تدبیر انواع آماس‌ها که بر لب افتد
باب نهم اندر آمدن آب از دهان اندر خواب
ص: 29
باب دهم اندر ناخوشی بوی دهان
جزو دوم اندر احوال زفان و بیماری‌ها و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار ده باب است
باب نخستین اندر شناختن احوال زفان و بیماری‌های او بر طریق کلی
باب دوم اندر علاج طعم‌های ناخوش یافتن
باب سوم اندر استرخای زفان
باب چهارم اندر سوزش زفان
باب پنجم اندر ترقیدن زفان
باب ششم اندر تشنج زفان
باب هفتم اندر آماس‌های زفان
باب هشتم اندر گنگی و خلل که در سخن گفتن پدید آید
باب نهم اندر ضفدع
باب دهم اندر بیماری‌های ملازه
جزو سوم اندر احوال دندان و بیماری‌های آن و علاج آن و این جزو ده باب است
باب نخستین اندر احوال دندان و بیماری‌های آن بر طریق کلی
باب دوم در تدبیر نگاه داشتن دندان تا درست بماند
باب سوم اندر درد دندان
باب چهارم اندر شکستن و ریزیدن دندان
باب پنجم اندر جنبیدن دندان‌ها
باب ششم اندر تغیر لون دندان‌ها
باب هفتم اندر کندی دندان‌ها که به تازی الضرس گویند
باب هشتم اندر ضعیفی و آب گذشتن دندان
باب نهم اندر تدبیر دندان کودکان تا به آسانی برآید
باب دهم در تدبیر دندان بزرگان تا آنچه افکندنی باشد به آسانی بیفکند.
گفتار ششم اندر شناختن احوال حنجره و حلق و علاج خناق و ضبحه و این گفتار دو جزو است
جزو نخستین اندر احوال آواز و اسباب باطل شدن و اسباب انواع تغیر و علاج هر یک
باب نخستین اندر باطل شدن آواز که سبب آن انواع سوء المزاج باشد
باب دوم اندر گرفته شدن آواز
باب سوم اندر آواز لرزنده
باب چهارم اندر آواز تیره
باب پنجم اندر آواز باریک
جزو دوم اندر ذبحه و خناق و بثره‌ها که بر حنجره پدید آید و فراز هم گرفته شدن مری و این چهار باب است
ص: 30
باب نخستین اندر ذبحه و خناق
باب دوم اندر بثره‌ها که زندرون حلق بر آید
باب سوم اندر طعام که به گلو در ماند
باب چهارم اندر دیوچه که به حلق اندر آویزد
گفتار هفتم اندر یاد کردن آلت‌های دم زدن و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار پانزده باب است
باب نخستین در شناختن احوال دم زدن و اسباب تغیر آن
باب دوم اندر آن که هر دم زدنی از حال طبیعی بگردد چگونه باشد
باب سوم اندر ربو و ضنیق النفس و نفس انتصاق
باب چهارم اندر انواع سرفه و اسباب آن
باب پنجم در سرفه‌ی خشک که سبب آن سوء المزاج گرم باشد ساده
باب ششم در سرفه‌ی خشک که سبب آن سوء المزاج سرد باشد ساده
باب هفتم در سرفه‌ی تَر که سبب آن سوء المزاج گرم با ماده باشد
باب هشتم اندر سرفه‌ی تَر که سبب آن سوء المزاج سرد باشد با ماده
باب نهم اندر سرفه که سبب آن آماس و ریش شش باشد
باب دهم اندر سرفه که سبب آن بصرات السعال باشد
باب یازدهم اندر برآمدن خون از گلو
باب دوازدهم اندر ذات الریه
باب سیزدهم اندر ذات الصدر
باب چهاردهم اندر سل
باب پانزدهم اندر ذات الجنب
گفتار هشتم اندر احوال دل و بیماری‌ها و علاج آن و این گفتار پنج باب است
باب نخستین اندر آن که بیماری‌های دل چند نوع است و طریق و علاج دل کدام است
باب دوم اندر ضعیفی دل و خفقان که از سوء المزاج سرد خیزد
باب سوم اندر ضعیفی دل که از سوء المزاج سرد خیزد
باب چهارم در خفقان و وسواس که از سوء المزاج سودایی خیزد
باب پنجم اندر غشی و ضعیفی و بی‌قوتی
گفتار نهم اندر احوال پستان و بیماری آن و این گفتار ده باب است
باب نخستین در شناختن احوال شیر زنان و تدبیر زنی که شیر اندک بود.
باب دوم اندر تدبیر زنی که شیر او بسیار باشد
باب سوم اندر علاج زنی که شیرش در پستان ببندد و پنیر شود
باب چهارم اندر علاج شیر بسته شده که در پستان عفن شود
ص: 31
باب پنجم اندر آماس گرم که اندر پستان پدید آید
باب ششم اندر آماس سرد که اندر پستان پدید آید
باب هفتم اندر سخت شدن پستان و غددها که در وی پدید آید
باب هشتم اندر علاج دبیله که بر پستان برآید
باب نهم در ریش‌های پلید که گوشت پستان را بخورد
باب دهم اندر نگاه داشتن پستان تا بزرگ نشود
گفتار دهم اندر احوال معده و مری و بیماری‌ها و علاج آن و این گفتار شش جزو است
جزو نخستین اندر احوال مری و بیماری‌ها و علاج آن و این جزو سه باب است
باب نخستین اندر دشواری فرود بردن طعام به حلق
باب دوم اندر آماس مری
(ص 288)
باب سوم اندر قرحه و بثره‌ی مری و علامت‌ها و علاج آن
جزو دوم اندر انواع سوء المزاج که معده را افتد و اسباب و علامات و علاج آن و این جزو هفت باب است
باب نخستین اندر سوء المزاج گرم ساده که در معده پدید آید
باب دوم اندر سوء المزاج گرم با ماده که در معده پدید آید و ضعیفی که از آن تولد کند
باب سوم اندر درد معده و ضعیفی آن که از سوء المزاج سرد بی ماده تولد کند
باب چهارم اندر ضعیفی معده که از سوء المزاج سرد و خشک تولد کند
باب پنجم اندر ضعیفی معده که از سوء المزاج سرد و تَر تولد کند
باب ششم اندر درد معده و ناگواریدن طعام که از بادها تولد کند
باب هفتم اندر درد معده که از خلط سودا خیزد که از سپرز به او اندر آید
جزو سوم اندر تغیر احوال شهوت طعام و این جزو پنج باب است
باب نخستین در ضعیفی شهوت طعام و علامات و علاج آن
باب دوم اندر علتی که آن را الشهوت الکلبیه خوانند
باب سوم اندر آفت شهوت که آن را الجوع البقری گویند
باب چهارم اندر آرزوهای تباه که مردم را پدید آید
باب پنجم اندر تشنگی و بسیاری آرزوی آب
جزو چهارم اندر احوال حرکت‌های معده چون آروغ و فواق و قی و آنچه بدین ماند و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر فواق و سبب و علامت و علاج آن
باب دوم اندر آروغ
باب سوم اندر تاسه و منش گشتن و اضطراب معده
ص: 32
باب چهارم اندر قی و اسباب و علامات و علاج آن
باب پنجم اندر قی کردن خون
باب ششم اندر حیضه
جزو پنجم اندر ضعیفی معده و بد اندر گواریدن طعام و درد معده که از پس طعام خوردن پدید آید
و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر یاد کردن احوال ضعیفی معده و انواع آن
باب دوم اندر ضعیفی قوت جاذبه
باب سوم اندر ضعیفی قوت ماسکه
باب چهارم اندر ضعیفی قوت هاضمه
باب پنجم اندر ضعیفی قوت دافعه
باب ششم اندر ضعیفی جرم معده و تخلخل نسج آن
جزو ششم اندر آماس‌ها و ریش‌ها و بثره‌های معده و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر آماس خونی که در معده پدید آید
باب دوم اندر آماس صفرایی
باب سوم اندر آماس بلغمی
باب چهارم اندر آماس صلب
باب پنجم اندر دبیله که در معده پدید آید
باب ششم اندر ریش‌ها و بثره‌های معده
گفتار یازدهم از کتاب ششم اندر احوال جگر و بیماری‌های او و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار سه جزو است
جزو نخستین اندر احوال جگر و انواع سوء المزاج که در وی پدید آید و علامت‌ها و علاج آن و این جزو یازده باب است
باب نخستین در یاد کردن احوال جگر
باب دوم در سوء المزاج گرم
باب سوم اندر سوء المزاج سرد
باب چهارم اندر سوء المزاج خشک ساده
باب پنجم اندر سوء المزاج تَر ساده
باب ششم اندر سوء المزاج گرم و تَر
باب هفتم اندر مزاج گرم و خشک
باب هشتم اندر مزاج سرد و خشک
باب نهم اندر تدبیر خداوند جگر کوچک
ص: 33
باب دهم اندر یاد کردن کارها و چیزها که جگر را زیان دارد
باب یازدهم اندر چیزهایی که جگر را سود دارد
جزو دوم اندر ضعیفی و سده‌ی جگر و درد جگر و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر ضعیفی جگر
باب دوم اندر سده‌ی حدبه‌ی جگر
باب سوم اندر سده‌ی قعر جگر
باب چهارم اندر سده‌ای که از خوردن چیزهای قابض افتد
باب پنجم اندر بادها که در جگر تولد کند
باب ششم اندر درد جگر
جزو سوم اندر اندر انواع آماس‌های جگر و اسباب و علامات و علاج آن و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر آماس گرم که در جگر پدید آید
باب دوم اندر آماس که بپزد و ریم کند و دبیله گردد
باب سوم اندر آماس صلب
باب چهارم اندر آماس عضله‌ی شکم
باب پنجم اندر آماس که از زخمی و صدمه‌ای افتد
باب ششم اندر آماس سرد اندر جگر
گفتار دوازدهم اندر احوال سپرز و افعال او و انواع سوء المزاج و اسباب و علامات و علاج آن
باب نخستین اندر احوال و افعال سپرز و انواع سوء المزاج آن
باب دوم اندر ضعیفی قوتهای سپرز
باب سوم اندر احوال آماس‌های سپرز
باب چهارم اندر درد سپرز که از باد بود
گفتار سیزدهم اندر بیماری‌هایی که از بیماری جگر و سپرز خیزد چون یرقان و استسقاء و این گفتار دو جزو است
جزو نخستین اندر یرقان و این جزو نه باب است
باب نخستین اندر شناختن احوال یرقان بر طریق کلی
باب دوم اندر یرقان زرد که از گرمی جگر خیزد
باب سوم اندر یرقان زرد که سبب آن بسیار خوردن طعام‌ها و شراب‌های گرم و تولد صفرا بود
باب چهارم اندر یرقان که سبب آن گرمی مزاج همه‌ی تن بود.
باب پنجم اندر یرقان که سبب آن بسته شدن مسام همه‌ی تن بود
باب ششم اندر یرقان که سبب آن سده‌ی جگر بود
باب هفتم اندر یرقان بحرانی
ص: 34
باب هشتم اندر یرقان که از آماس جگر و از گزیدن جانوران تولد کند
باب نهم اندر یرقان سیاه
جزو دوم اندر استسقاء و انواع آن و این جزو شش باب است
باب نخستین اندر شناختن استسقاء و انواع و احوال و اسباب آن
باب دوم اندر سوء القنیه
باب سوم اندر استسقاء ضِقّی که با گرمی بود
باب چهارم اندر استسقای ضِقّی که با سردی جگر بود
باب پنجم اندر استسقای طبلی
باب ششم اندر استسقای لحمی
گفتار چهارم اندر انواع اسهال و سحج و زحیر و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار سه جزو است
جزو نخستین اندر انواع اسهال که سبب آن ماده‌ای بود که از یک اندام یا از همه به معده و روده آید و اسهال تولد کند این جزو پنج باب است
باب نخستین اندر اسهال دماغی
باب دوم اندر اسهال مراری
باب سوم اندر اسهال کبدی
باب چهارم اندر اسهال خونی که از جگر بود
باب پنجم اندر اسهال که ماده‌ی آن از همه تن آید
جزو دوم اندر اسهال معده و آن چهار باب است
باب نخستین اندر اسهال معده‌ای که سبب آن ضعیفی قوه‌ی هاضمه باشد
باب دوم اندر اسهال معدی که سبب آن ضعیفی قوه‌ی ماسکه بود
باب سوم اندر اسهال معدی که از بسیار خوردن و بی ترتیب خوردن و از طعام‌های بد و از طعام‌های چرب افتد
باب چهارم اندر اسهال معدی که سبب آن بسیار آمدن سودا بود که از سپرز به معده آید
جزو سوم اندر اسهال معوی یعنی از اسهالی که از روده بود
باب نخستین اندر اسهال معوی که آن را زلق الامعا گویند علاج این در ضمن سه فصل بود
باب دوم اندر سحج
باب سوم اندر سحج و ریش روده‌ها و اسهال خون که دوسنطاریا گویند
باب چهارم اندر زحیر
گفتار پانزدهم اندر بیماری‌های مقعد و شرج و بیرون آمدن و باز گردیدن مقعد و شقاق و بواسیر و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار هفت باب است
باب نخستین اندر سستی شرج و بیرون آمدن مقعد
ص: 35
باب دوم اندر علاج شرج سست که ریش باشد
باب سوم اندر سستی شرج و بیرون
(ص 289)
آمدن ثفل بی مراد
باب چهارم اندر شقاق مقعد
باب پنجم اندر خارش مقعد
باب ششم اندر بواسیر
باب هفتم اندر ناصور
گفتار شانزدهم اندر کرمان خورد و بزرگ که در روده‌ها تولد کند و اسباب و علامات و علاج آن و سه باب است
باب اول اندر یاد کردن احوال کرمان و اسباب تولد ایشان و انواع آن و علامت تولد ایشان
باب دوم اندر کرمان دراز و حب القعر
باب سوم اندر کرمان خورد
گفتار هفدهم اندر انواع قولنج و اسباب و علامات و علاج آن و این گفتار ده باب است
باب نخستین اندر پیچش ناف و درد شکم
باب دوم اندر قولنج و انواع آن
باب سوم اندر قولنج که سبب آن ثفل خشک بود
باب چهارم اندر قولنج که سبب آن بلغم غلیظ بود
باب پنجم اندر قولنج که سبب آن بادهای غلیظ بود
باب ششم اندر قولنج که سبب آن آماس بود
باب هفتم اندر قولنج فتقی و التوایی
باب هشتم اندر قولنج که سبب آن ضعیفی دافعه‌ی قولون بود
باب نهم اندر قولنج که سبب آن باطل شدن حس روده‌ی قولون بود
باب دهم اندر اویلاوس
گفتار هژدهم اندر احوال گرده و مثانه و بیماری‌های آن و علامت‌ها و علاج آن و این گفتار چهار جزو است
جزو نخستین اندر سوء المزاج گرده و آماس و ریش و ضعیفی و لاغری آن پانزده باب است
باب نخستین اندر سوء المزاج گرم بی‌ماده
باب دوم اندر سوء المزاج سرد بی‌ماده
باب سوم اندر سوء المزاج گرم با ماده
باب چهارم اندر سوء المزاج سرد با ماده
باب پنجم اندر لاغری گرده
ص: 36
باب ششم اندر ضعیفی گرده
باب هفتم اندر باد که در گرده و حوالی آن بود
باب هشتم اندر آماس گرم که در گرده پدید آید
باب نهم در آماس سرد بلغمی اندر گرده
باب دهم اندر آماس صلب سودایی در گرده
باب یازدهم اندر آماس صلب که از آماس گرم یا سرد به سبب ناصوابی علاج صلب گشته بود
باب دوازدهم در بثره و جَرَبِ گرده و جمله‌ی آلات بول
باب سیزدهم در بول خون و شکافته شدن رگی در گرده
باب چهاردهم در بسته شدن خون در مجرای بول و در گرده
باب پانزدهم در قرحه‌ی گرده و همه‌ی آلت‌های بول
جزو دوم اندر بیماری‌های مثانه و این جزو هشت باب است
باب نخستین اندر آماس گرم اندر مثانه
باب دوم اندر آماس سرد اندر مثانه
باب سوم اندر قرحه‌ی مثانه
باب چهارم اندر بسته شدن خون در مجراهای بول و در مثانه
باب پنجم اندر جَرَبِ مثانه
باب ششم اندر باد که در مثانه پدید آید
باب هفتم اندر درد مثانه
باب هشتم اندر استرخای مثانه و بیرون شدن از جای خویش
جزو سوم در آفت‌هایی که در فعل مثانه پدید آید چون تقطیر البول و حرقة البول و عسر البول و سلس البول و دیانیطس
باب نخستین اندر تقطیر البول
باب دوم اندر عسر البول
باب سوم اندر حرقة البول
باب چهارم اندر ادرار بول و دیانیطس
باب پنجم اندر سلس البول و کمیز در بستر کردن
باب ششم اندر بول خون صرف و بول غسالی
باب هفتم اندر بول‌های غریب اندر این باب
جزو چهارم اندر احوال سنگ و ریگ که در گرده و مثانه تولد کند و علاج آن
باب نخستین اندر آن که سنگ و ریگ اندر گرده و مثانه چگونه کسانی را تولد کند
باب دوم اندر آن که سنگ و ریگ در کدام اندام تولد کند
باب سوم اندر علامت‌ها و علاج سنگ گرده و مثانه
ص: 37
باب چهارم اندر علاج آن که سنگ که در مجرای بول بگذرد و آن را ببرند (بِبُرّد) و جراحت کند یا به مجرا در بماند
باب پنجم اندر احوال شکافتن مثانه و بیرون کردن سنگ
گفتار نوزدهم اندر بیماری‌هایی که مخصوص به مردان است و این گفتار سه جزو است
جزو نخستین اندر آماس‌ها و ریش‌ها و خارش قضیب و خایه و دیگر بیماری‌ها که آن را افتد
باب نخستین اندر آماس گرم اندر قضیب و خایه
باب دوم اندر آماس سرد و آماس صلب در قضیب و خایه
باب سوم اندر بزرگ شدن خایه بر سبیل آماس
باب چهارم اندر علاج خایه که بر زهار برآید
باب پنجم در استرخای پوست خایه
باب ششم اندر ریش‌های قضیب و خایه و حوالی آن
باب هفتم اندر توت و گوشت فزونی که بر قضیب و زهار و خایه و مقعد بر آید
باب هشتم اندر کوژ شدن قضیب
باب نهم اندر علتی که آن را یونانیان آقوما و عرساتون گویند
باب دهم اندر خارش قضیب و خایه
جزو دوم اندر فتق و قیله که اهل خراسان غُر گویند و به شهر مَنْ دَبَّه خایه گویند
باب نخستین اندر یاد کردن اسباب فتق و انواع آن
باب دوم اندر فتق مراق بطن و فتق و الاربیات و قیله الامعاء
باب سوم اندر قیله‌ی ریحی
باب چهارم اندر قیلة الماء
جزو سوم اندر احوال جماع و منفعت و مضرت آن و علاج تقصیری که در آن کار افتد بیست و پنج باب است
باب نخستین اندر حکمت آفریدگار تبارک و تعالی در آن که مردم از جماع لذتی به افراط یابند
باب دوم اندر آن که علاج اعضای تناسل واجب است و مردم را در این باب به طب حاجتمندی بیشتر است
باب سوم اندر منفذهای جماع که به وقت باشد
باب چهارم اندر مضرت‌های جماع که نه به وقت و به شهوت صادق اتفاق افتد
باب پنجم اندر آن که مضرت جماع به چگونه کسانی بیشتر رسد
باب ششم اندر تدارک مضرت‌های جماع
باب هفتم اندر علاج کسانی که ایشان را شهوت جماع بسیار بود و خواهند که آن شهوت را بشکنند
باب هشتم اندر توتر قضیب
باب نهم اندر سرعت انزال و بسیاری آمدن مزی و ودی و بسیاری احتلال
ص: 38
باب دهم اندر اسباب ضعیفی قوت مجامعت که چند است و علامت و علاج هر یک چیست
باب یازدهم اندر طعام‌ها که قوت جماع زیادت کند
باب یازدهم اندر داروها که از انواع طعام‌ها سازند.
باب سیزدهم اندر شراب‌ها که قوت مجامعت و منی را زیادت کند
باب چهاردهم اندر داروهای مرکب و معجون‌ها
باب پانزدهم اندر داروهایی که درمالند
باب شانزدهم اندر حقنه‌ها و شیاف‌ها که قوت مجامعت را زیادت کند
باب هفدهم اندر علتی بد که به تازی ابنَه گویند
باب هجدهم اندر یاد کردن داروها و طعام‌هایی که تن را سرد کند و منی را بفسراند و کارهای قوت مجامعت را ضعیف کند.
باب نوزدهم اندر عذیوط
باب بیستم اندر تدبیر بزرگ کردن قضیب
باب بیست و یکم اندر تدبیر زیادت کردن لذت مردان و زنان
باب بیست و دوم اندر تدبیر گرم کردن رحم
باب بیست و سوم اندر تدبیر تنگی فرج
باب بیست و چهارم اندر آن که مجامعت که صواب‌تر کدام شکل اولاتر
باب بیست و پنجم اندر آن که مدت میان جماع و جماعی چند باید
گفتار بیستم اندر احوال زنان و بیماری‌های ایشان و این گفتار سه جزو است
جزو نخستین اندر احوال حیض و کمی و بسیاری آن
باب نخستین اندر احوال حیض
باب دوم اندر افراط تمس
باب سوم اندر باز ایستادن حیض
جزو دوم اندر احوال آبستنی
باب نخستین اندر آن که بچه
(ص 290)
در شکم مادر در چه مدت تمام شود و چگونه پرورده شود و احوال او چگونه باشد
باب دوم اندر بار ناگرفتن زنان
باب سوم اندر نشانه‌های آبستنی
باب چهارم اندر شناختن که جنین نر است یا ماده
باب پنجم اندر به صلاح باز آوردن آب زن و مرد تا فرزند نرینه آید
باب ششم اندر نشانه‌های مردان و زنان که زود فرزند زایند و نرینه زایند
باب هفتم اندر نشانه‌های نزدیک آمدن وقت زادن
ص: 39
باب هشتم اندر نشانه‌های ضعیفی و بدحالی بچه
باب نهم اندر دشخواری زادن
باب دهم در علاج منش گشتن و آرزوی گل خوردن و از آرزوی چیزهای تیز و شور و تلخ و ترش و حال‌های دیگر که آبستنان را پدید آید
باب یازدهم اندر احوال نفاس
باب دوازدهم اندر علاج زنی که بچه ناپرورده از وی بیفتد
باب سیزدهم اندر تدبیر بیرون آوردن بچه‌ی مرده و تدبیر اسقاط بچه‌ی زنی که سال او اندک بود یا در رحم آفتی بود
باب چهاردهم اندر بازداشتن آبستنی
باب پانزدهم اندر رجاء
جزو سوم اندر آفت‌ها و بیماری‌های رحم[2]

ذخیره خوارزمشاهی ؛ ج‌2 ؛ ص39
ب نخستین اندر یاد کردن حالت گاه آنچه در گفتارها [و] باب‌های گذشته یاد کرده آمده است از علاج بعضی بیماری‌های رحم
باب دوم اندر آماس گرم و دبیله اندر رحم
باب سوم اندر آماس بلغمی اندر رحم
باب چهارم اندر آماس صلب و سرطان اندر رحم
باب پنجم اندر اختناق رحم
باب ششم اندر گرد آمدن آب اندر رحم
باب هفتم اندر بادهای غلیظ اندر رحم
باب هشتم اندر انقلاب رحم
باب نهم اندر رتقاء و عقلا
باب دهم اندر علاج درازی بطر
گفتار بیست و یکم اندر درد پشت و ریاح الافرسه و درد اندام‌ها و بنده گشادها و عرق النساء و نقرس و دوالی و داء الفیل
باب نخستین اندر درد پشت و تهی گاه
باب دوم اندر علاج کوژی پشت و بیرون آمدن مهره از جای خویش و ریاح الافرسه
باب سوم اندر وجع المفاصل و نقرس و عرق النساء که از گرمی خیزد
باب چهارم اندر علاج وجع المفاصل و نقرس که از سردی بود
باب پنجم اندر علاج عرق النساء و درد سُرین
باب ششم اندر دوالی و داء الفیل
باب هفتم اندر بثره‌ها که به تازی البطم گویند
باب هشتم اندر درد پاشنه [پا]
ص: 40
باب نهم اندر درد ناخن‌ها و کوفته شدن آن
باب دهم اندر دمیده شدن ناخن‌ها و خارش که در وی پدید آید
تمام شد فهرست کتاب ششم از کتاب ذخیره‌ی خوارزمشاهی بحمد الله و منه و صلی الله علی محمد و آله.

کتاب ششم اندر علاج بیماری‌های اندام‌ها از سر تا پای‌

اشاره

و این کتاب بیست و یک گفتار است‌