گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد دوم
فصل ششم: مسائل وضو






شرایط وضو
سؤال 55 - آیا جوهر خودکار، ماژیک، رنگ و مانند آنها، مانع از رسیدن آب به پوست میگردد؟ رنگی که خانمها براي موي سر
استفاده میکنند چطور؟
جواب: اگر جرم نداشته باشد مانع نیست؛ در مورد خودکار، که رنگ غلیظتري دارد تجربه کردهاند و به این نتیجه رسیدهاند که
جرم ضعیفی دارد که مانع از آب نمیباشد.
سؤال 56 - استفاده از آب قنات و آبی که صاحبانش مجهول میباشد، ولی در فضاي باز جریان دارد، براي گرفتن وضو و شستن
فرش و مانند آن چه حکمی دارد؟
جواب: استفاده در حدّي که متعارف و معمول است مانعی ندارد.
سؤال 57 - شخصی قصد خواندن نماز در مسجدي را ندارد، ولی قصد قرائت قرآن مجید دارد، آیا میتواند با آب مسجد وضو
بگیرد و مقداري قرائت قرآن کند و براي نماز به جاي دیگر برود؟
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 58 - خانمی سؤال نموده که در آرایشگاههاي زنانه خطّ ابرو را ترمیم میکنند، حکم این عمل چیست؟ آیا براي وضو و غسل
اشکالی ندارد؟
جواب: اگر منظور از ترمیم، کاشتن مو است و آب به پوست بدن براي وضو و غسل میرسد، اشکالی ندارد، و اگر منظور
خالکوبی با رنگ است که زیر پوست قرار میگیرد، آن هم اشکالی ندارد.
ص: 48
احکام وضو
سؤال 59 - شخصی چند سال پیش به علّت غدّه پروستات تحت عمل جرّاحی قرار گرفت، تا یک سال و نیم پیش هیچ گونه ناراحتی
نداشته و فرایض دینی خود را انجام میداد، اکنون مکرّر از وي ادرار خارج میشود، به شکلی که حتّی امکان رسیدن به دستشویی
نیست، وظیفه او چیست؟
صفحه 32 از 323
جواب: هرگاه توانایی داشته باشد که خود را به اندازه وضو و نماز حفظ کند و بدن و لباس را پاك نگهدارد باید این گونه نماز
بخواند و اگر این حالت در وسط نماز دست میدهد و میتواند ظرف آبی در کنار خود بگذارد و وضو بگیرد باید چنین کند و اگر
این کار طبق آنچه قبلًا گفته شد مشقّت شدید دارد میتواند یک وضو براي نماز بگیرد و به همان حال نماز بخواند و بعداً نیز قضا
لازم نیست.
سؤال 60 - این جانب از مدّتی قبل دچار بیماري داخلی شدهام؛ از نشانههاي آن تکرّر ادرار و باد شکم میباشد، گاهی فکر میکنم
شاید جنبه وسواس داشته باشد، فقط در هنگام وضو گرفتن و یا نماز خواندن و یا نشستن در یک جا مقیّدم که چیزي از من خارج
نشود؛ با توجّه به توضیحات فوق به دو سؤال زیر پاسخ دهید:
الف) آیا به احساس دوّم که فقط در مواقع خاص (وضو و نماز) به من دست میدهد اعتنا نکنم؟
جواب: در مورد شک، مخصوصاً اگر ناشی از وسواس باشد، ابداً اعتنا نکنید.
ب) آیا به قطراتی که امکان دارد بعد از چند دقیقه از من خارج شود اعتنا نکنم، یا حکم دیگري میفرمایید؟
جواب: اگر استبرا کردهاید و قطرات مشکوك است که بول است یا چیز دیگر، باز اعتنا نکنید و اگر یقین دارید بول است، چنانچه
تجدید وضو مایه مشقّت زیاد میشود یک بار وضو براي هر نماز کافی است.
سؤال 61 - شخصی داراي دست و پاي اضافی است، چگونه وضو بگیرد؟
ص: 49
جواب: در صورتی که دست اضافی بالاي مرفق باشد و یکی اصلی و دیگري فرعی باشد، اصلی را بشوید کافی است و اگر هر دو
مانند یکدیگر هستند، هر دو را بشوید ولی مسح با یکی کافی است و اگر پایین مرفق باشد احتیاطاً هر دو را بشوید و با هر دو مسح
کند.
سؤال 62 - برادران جانبازي که از گردن به پایین قطع نخاع هستند و قدرت انجام وضو و تیمّم و گرفتن نایب را ندارند، تکلیفشان
براي نماز چیست؟
جواب: اگر توانایی بر وضو و تیمّم و گرفتن نایب ندارند، با همان حال نماز بخوانند کافی است و در پیشگاه خداوند مقبول است.
سؤال 63 - کسی که به علّت جراحات جنگی بول و غائط او بیاختیار خارج میشود، با توجّه به این که هیچ گونه احساسی ندارد تا
بفهمد چه موقع از او خارج میشود، آیا میتواند با یک وضو، دو نماز بخواند؟
جواب: در صورتی که بول و مدفوع مرتّباً از او خارج میشود، براي هر نماز یک وضو بگیرد و اگر احتمال میدهد که بعد از
گرفتن وضو براي نماز اوّل چیزي از او خارج نشده، میتواند نماز دوّم را با آن بخواند.
سؤال 64 - کسی که از یک پا و یا از هر دو پا محروم است، چگونه وضو بگیرد؟
جواب: افعال وضو را بجا میآورد و مسح پا از او ساقط است.
سؤال 65 - بعضی از فقها در موضوع شستن صورت در وضو تصریح کردهاند که سفیدي دو طرف جلو سر (نزعتان) از حدّ صورت
خارج است، آیا این مطلب اتّفاقی است؟
ادّعاي اجماع شده است. « نزعتان » جواب: در مورد خروج
سؤال 66 - کسی که یک دست یا هر دو دست او از مرفق قطع شده و وضو و تیمّم برایش ممکن نیست، تکلیفش چیست؟
جواب: احتیاط آن است که اگر ممکن است صورت خود را زیر شیر یا مانند
ص: 50
آن بشوید و پیشانی خود را آهسته بر چیزي که تیمّم بر آن جایز است بمالد و نماز بخواند، این در صورتی است که فاقد هر دو
صفحه 33 از 323
دست باشد؛ امّا اگر یک دست دارد از آن براي شستن صورت و سپس شستن دست و مسح سر و پا استفاده میکند و تیمّم لازم
نیست، و در همه این صورتها نماز و عبادات او صحیح و مقبول درگاه خداوند است.
سؤال 67 - اگر احتیاطاً چند بار مسح سر و پا را تکرار کنیم، آیا به وضو ضرر نمیرساند؟
جواب: از وسوسه اجتناب کنید؛ اگر دفعه اوّل مسح صحیح انجام شده تکرار نکنید، ولی اگر واقعاً در اوّلی شک دارید تکرار آن
لازم است.
اموري که باید براي آنها وضو گرفت
سؤال 68 - هر روزه هزاران اسماي متبرّك پس از استفاده، در قصّابیها و اغذیهفروشیها به سطلهاي زباله و مکانهاي ناپاك
ریخته و یا زیر دست و پا میافتد. آیا مسئولان روزنامهها که این اسماي متبرّکه را چاپ میکنند مسئول هستند؟ در صورت مسئول
بودن، آیا نباید آنها را امر به معروف و نهی از منکر نمود؟
جواب: مسئولین مطبوعات در این زمینه مسئولیّتی ندارند. آنها براي نشر اسلام و مسائل دینی ناچار از این کار هستند و هرگز نباید
به این بهانهها، آیات الهی و روایات و نام خدا را از نظرها محو کرد؛ ولی مردم در مورد حفظ آنها مسئولیّت دارند. در زمان
معصومین (علیهم السلام) اسم خداوند و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) روي سکّهها بوده و سبب تعظیم شعائر میشده و کسی از
آن نهی نمیکرده است.
سؤال 69 - اگر سکّه ده تومانی که اسم شریف امام رضا (علیه السلام) روي آن نقش بسته است، در دستشویی بیفتد و نتوان آن را
بیرون آورد، وظیفه چیست؟
جواب: باید آن دستشویی را تخلیه کنند و سکّه را بیرون آورند، و اگر این کار
ص: 51
امکان ندارد، باید آن دستشویی را بسته و در جاي دیگر دستشویی بسازند.
سؤال 70 - اگر حیوان حلال گوشتی صفحهاي از قرآن را ببلعد، وظیفه صاحب آن چیست؟ آیا ذبح آن واجب است؟
جواب: اگر طوري جویده باشد که صورت قرآن کاملًا محو شده است وظیفهاي ندارد؛ ولی اگر اوراق قرآن به حال خود باقی
است، باید وقتی که از شکم او بیرون آمد آن را تمیز کنند، ولی ذبح آن حیوان واجب نیست.
سؤال 71 - مسّ قرآن توسّط دانشآموزانی که در کلاسهاي قرآن مدرسه شرکت میکنند، امّا وضوي آنان تمام شرایط را دارا
نیست، چه صورتی دارد؟ وظیفه مربّی آنها چیست؟
جواب: وظیفه مربّی ارشاد آنهاست؛ ولی این امر مانع از شرکت در کلاس قرآن نمیشود.
سؤال 72 - تکلیف کسانی که اسماي جلاله و یا آیاتی از قرآن را بر روي بدن خود خالکوبی نمودهاند، نسبت به طهارت و جنابت و
مسّ بدن بدون وضو چیست؟
جواب: چون هنگام خالکوبی آیات زیر پوست قرار میگیرد، مسّ آنها اشکالی ندارد؛ ولی اگر بتوانند بدون عسر و حرج آنها را
پاك کنند، احتیاط واجب آن است که آن را پاك کنند.
سؤال 73 - به موجب فتاواي کلیّه علماي اعلام و آیات عظام لمس و تماسّ بدن با خطّ قرآن براي کسی که وضو نداشته باشد حرام
است، آیا این فتوا بین مؤمنین و قرآن فاصله ایجاد نمیکند؟ آیا بنده مؤمنِ متعبّدِ تارك الکبائر به علّت نداشتن وضو از لمس قرآن
ممنوع است، در حالی که بنده عاصی به علّت داشتن وضو میتواند قرآن را لمس کند؟ آیا وضو، بنده عاصی را جزء مطهّرون و
مؤمن را خارج از آن قرار میدهد؟
صفحه 34 از 323
جواب: دست زدن به جلد و کاغذ قرآن براي کسانی که وضو ندارند اشکالی
ص: 52
ندارد، فقط دست روي خط قرآن نباید بگذارند، خواندن قرآن نیز با وضو و بیوضو هر دو ثواب دارد، هرچند با وضو بهتر است،
بچّهها را نیز نباید از دست زدن به قرآن نهی کرد؛ بلکه باید آنها را به قرآن آشنا کنید؛ حتّی اگر دست روي خطوط قرآن بگذارند
براي بچّههاي نابالغ اشکالی ندارد؛ امّا باید به آنها توجّه داد که احترام قرآن را حفظ کنند.
سؤال 74 - در صورتی که خطوط قرآن، یا صفحهاي از آن، در اثر آفتاب و یا باران از بین رفته و قابل خواندن نباشد و فقط مقداري
از سیاهی خطوط معلوم باشد، آیا در موقع لمس و مسّ آن، حکم قرآن جاري میشود؟
جواب: این سیاهی حکم قرآن را ندارد.
سؤال 75 - دست زدن به آرم جمهوري اسلامی ایران به صورت مستقیم، یا در مکان در نظر گرفته شده براي آرم، مثل اسکناس، چه
حکمی دارد؟
جواب: اشکال ندارد، هرچند احتیاط بهتر است.
سؤال 76 - اسامی متبرّکه، اعم از اسماء اللّه و اسماي ائمّه اطهار (علیهم السلام)، که زیر دست و پا میافتد چه حکمی دارد؟ و جهت
رفع این مشکل چه راه حلّی پیشنهاد میشود؟
جواب: احترام آنها باید حفظ شود؛ بهترین راه همان است که در بعضی از مراکز انتخاب شده است، که ظرف یا محلّی براي
نگهداري این گونه اسما و کلمات در نظر گرفته شود و بعد از چند مدّت محتواي آن را، یا در گوشهاي از بیابان دفن میکنند، یا
در رودخانهاي میریزند، و یا به مراکزي میدهند که آنها را خمیر کرده، براي کارتن از آن استفاده میکنند.
سؤال 77 - خالکوبی اسامی ائمّه (علیهم السلام) در قسمتی از بدن، اگر از روي ارادت قلبی- نه به منظور دیگر- باشد چه حکمی
دارد؟
جواب: احتیاط واجب آن است که این کار را ترك کنند.
ص: 53
سؤال 78 - آیا کوبیدن خال سوزنی براي شخص خالکوب و شخصی که خالکوبی شده جایز است؟
جواب: خالهاي معمولی اشکال ندارد؛ ولی اگر بیش از حد باشد و موجب آزار بدن شود؛ یا اسامی مقدّسه معصومین خالکوبی
شود اشکال دارد.
سؤال 79 - آیا در غسل و وضو خال سوزنی مانع رسیدن آب به نقاط خالکوبی شده میگردد؟
جواب: مانع نیست.
سؤال 80 - اگر خالکوبی جایز نیست، کسی که خالکوبی کرده، چگونه آنها را از بین ببرد؟
جواب: در مواردي که خالکوبی جایز است، از بین بردن آن لزومی ندارد و در مواردي که جایز نیست، چنانچه بتواند با کمک
پزشک، بدون صدمه دیدن بدن از بین ببرد اقدام میکند؛ در غیر این صورت وظیفهاي ندارد؛ ولی احتیاط آن است که تا میتواند
وضو داشته باشد.
مسائل متفرّقه وضو
سؤال 81 - آیا سوزانیدن آیات قرآن و اسامی مبارکه ائمّه معصومین (علیهم السلام) که در روزنامههاست جایز میباشد؟
جواب: جایز نیست؛ براي محو آنها راههاي صحیحی وجود دارد که قبلًا اشاره کردهایم.
صفحه 35 از 323
سؤال 82 - وضو گرفتن زن، آنجا که نامحرم او را ببیند چگونه است؟
جواب: جایز نیست؛ ولی اگر وضو بگیرد وضوي او باطل نمیشود.
سؤال 83 - پاره کردن کاغذي که اسم باري تعالی بر روي آن نوشته شده باشد چه حکمی دارد؟ در صورتی که قصد بیاحترامی یا
توهین نباشد؟
ص: 54
جواب: لازم نیست قصد بیاحترامی کند، این کار خود بیاحترامی است؛ مگر این که منظورش این باشد که آن را از صورت اسم
باري تعالی درآورد تا بعداً مورد بیاحترامی قرار نگیرد.
سؤال 84 - موقعی که به نیّت طهارت وضو گرفته شود سپس وقت نماز واجب داخل شود، آیا تجدید وضو براي آن نماز واجب
است؟
جواب: تجدید وضو لازم نیست؛ ولی به قصد رجا مانعی ندارد.
ص: 55
فصل هفتم: مسائل مربوط به غسل
احکام غسل
سؤال 85 - شخصی 35 سال در غسل کردن، اوّل سمت راست بدن و سپس سمت چپ و در مرحله سوم سر و گردن را غسل داده و
با همین وضع حج رفته و نماز خوانده و روزه گرفته است، اکنون چه وظیفهاي دارد؟
جواب: نمازهاي خود را باید تدریجاً و بطوري که به زحمت نیفتد قضا کند؛ ولی روزه او صحیح است و در مورد حج باید طوافها و
نماز طوافها و احتیاطاً سعی و تقصیر را اعاده کند و اگر خودش قادر به انجام این کار نیست از کسانی که به حج یا عمره میروند
بخواهد تا به نیابت او تمام طوافهاي عمره و حج و نمازهاي آنها و همچنین احتیاطاً سعی و تقصیر را از طرف او بجا آورند.
سؤال 86 - این جانب دختر 16 سالهاي هستم که میخواستم نظر حضرتعالی را در مورد کوتاه نمودن موهاي زاید بدن قبل از
ازدواج جویا شوم؛ زیرا مادرم من را از این کار منع میکند، ولی دبیران دینی و قرآن در مدرسه همواره به کوتاه نمودن موهاي زاید
حال وظیفه من چیست؟ « بلند بودن این موها باعث باطل شدن غسل میگردد » : سفارش میکنند و میگویند
جواب: کوتاه کردن موهاي زاید بدن نه تنها اشکالی ندارد، بلکه کار خوبی است؛ ولی بودن و نبودن آن ضرري براي غسل ندارد،
امّا در مواردي که متعارف است دوشیزهها موهاي زاید را از بین نمیبرند (مانند اصلاح ابرو و صورت) بهتر است مراعات عرف و
عادت را بکنند.
ص: 56
سؤال 87 - افرادي که به علّت قطع نخاع و یا علل دیگر نمیتوانند خودشان غسل کنند و مجبورند نایب بگیرند، نایب چگونه باید
این افراد را غسل دهد؟
جواب: باید طبق آداب غسل ترتیبی یا ارتماسی آنها را غسل دهند، یعنی در غسل ترتیبی اوّل آب را روي سر و گردن آنها بریزند،
سپس طرف راست را بشویند و بعد طرف چپ را، البتّه خود آنها نیّت غسل میکنند.
سؤال 88 - مدّتی قبل، تقریباً در همه امور در دام وسواس افتادم. اکنون تا حدودي آن را از خود دور کردهام، ولی مشکلی که هنوز
دارم طول کشیدن غسل (در حدود 40 دقیقه) و گاهی هم تکرار الفاظ نماز است. لطفاً مرا راهنمایی کنید.
صفحه 36 از 323
جواب: بهترین راه براي ترك وسواس، بیاعتنایی به آن است؛ یعنی ملاحظه کنید دیگران چه مقداري مثلًا براي غسل معطّل
میشوند، شما هم چنین کنید، مثلًا 10 دقیقه یا حدّ اکثر یک ربع ساعت، اگر شیطان گفت درست نشد، اعتنا نکنید، عمل شما
صحیح است و نگران نباشید، و ما مسئولیّت آن را بر عهده میگیریم.
احکام جنابت
سؤال 89 - آیا نوشتن آیات قرآن و اسماي متبرّکه براي حائض یا جنب، مکروه یا حرام است؟
جواب: اگر آن را لمس نکند حرام نیست، ولی بعید نیست مکروه باشد.
سؤال 90 - آیا کار کردن (مثل پختوپز یا شیر دادن بچّه) قبل از انجام غسل جنابت کراهت دارد؟
جواب: امور مزبور کراهتی ندارد، هرچند بهتر است انسان در همه حال با طهارت باشد.
سؤال 91 - اگر در آزمایش ادرار شخصی منی مشاهده شود، آیا این شخص جنب محسوب میشود؟
ص: 57
جواب: اگر منی به صورت مشخّص و نمایان باشد غسل واجب میشود؛ ولی اگر آمیخته با ادرار و ظاهراً ناپیدا باشد چیزي بر او
نیست.
سؤال 92 - گاه در موقع عمل جرّاحی لوله انزال منی در مثانه قرار گرفته و منی با ادرار دفع میشود، این ترشّحات چه حکمی دارد؟
آیا با این وضعیّت فرایض دینی (نماز، روزه، مسّ خطّ قرآن و توقّف در مساجد) را چگونه انجام دهد؟
جواب: هرگاه منی در ادرار مستهلک شود، یعنی به صورت چیز ناپیدایی درآید، موجب جنابت نمیشود؛ ولی اگر منی بطور
آشکار دفع میگردد باید غسل کند و اگر مشقّت دارد تیمّم کند؛ ولی در این گونه موارد معمولًا از قبیل قسم اوّل است.
سؤال 93 - أیا شخص جنب میتواند قرآن همراه داشته باشد؟
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 94 - اگر رطوبتی از مرد خارج شود که نداند منی است یا آب دیگر، آیا ملاحظه این رطوبت جهت فهمیدن آن که چه نوع
رطوبتی است ضروري است؟ یا بدون مشاهده هم میتوان رأي به پاك بودن آن داد؟
جواب: اگر با مختصر بررسی روشن میشود باید بررسی کند و الّا لازم نیست.
غسل استحاضه
سؤال 95 - زنی حامله هستم که مدّت سه ماه است پشت سر هم خون میبینم، به سونوگرافی مراجعه کردم خونریزي را از ناحیه
چون جفت پایینتر از حدّ معمول است خونریزي میکنید، اگر » : جفت تشخیص دادهاند، دکتر هم همین عقیده را دارد و میگوید
تا حال به وظیفه مستحاضه عمل کردهام، چون خون کم بود حتّی بعضی اوقات فقط ترشّح « جفت بالا رود خون قطع خواهد شد
زردرنگی میآمد. ولی امروز یک ساعت مانده به سحري ناگهان خون زیادي آمد یعنی به اندازه استحاضه کثیره
ص: 58
خون دیدم، براي نماز صبح غسل کردم ولی باز خون قطع نشد و هر بار بعد از غسل بلافاصله خون میآمد ناچاراً وضو گرفتم و
نماز خواندم.
الف) وظیفهام را بیان فرمایید.
جواب: مطابق دستور مستحاضه عمل کنید و اگر غسل کردن براي شما ضرر دارد یا موجب مشقّت شدیده است تیمّم نمایید؛ ولی
صفحه 37 از 323
در ایّام عادت، آن خون در حکم عادتِ ماهیانه است.
ب) چون دکترها خون را از جفت میدانند، آیا بازهم حکم استحاضه دارد، وانگهی سه ماه پیدرپی حتّی بدون یک روز فاصله
خون دیدهام، آیا استحاضه این قدر طول میکشد؟
جواب: خون مزبور حکم استحاضه را دارد و استحاضه حدّ معینی ندارد و انجام اعمال آن ساده است.
سؤال 96 - آیا زن در ایّام استحاضه میتواند قرآن تلاوت نماید؟
جواب: اگر وظایف مستحاضه را انجام دهد در حکم طاهر است، و همه عبادات را میتواند انجام دهد.
سؤال 97 - خانمی که عمل جرّاحی کرده و رحم او را برداشتهاند، خونی که میبیند و در سنّ کسی است که عادتاً حیض میبیند،
آیا حکم حیض را دارد یا حکم استحاضه؟ در صورتی که احتمال بدهد و یا این که یقین کند که خون از زخم و عمل جرّاحی
است چه صورت دارد؟
جواب: اگر یقین داشته باشد یا احتمال بدهد خون زخم یا جرّاحی است تکلیفی براي او ایجاد نمیکند تنها خود را میشوید و غسل
و وضو به خاطر آن واجب نیست.
سؤال 98 - همان طور که در توضیح المسائل ذکر شده، خانمها در سنّ 50 سالگی (ه- ق) که تقریباً مطابق با 48 سال و 6 ماه (ه-
ش) است یائسه میشوند. اگر بعد از
ص: 59
این سن هر ماه مثل عادت ماهانه خون ببینند، آیا باید آن را حیض قرار دهند، یا استحاضه؟ و عبادت خود را در این حال انجام دهند
یا ترك نمایند؟
جواب: خونهایی که زنان بعد از 50 سال قمري میبینند استحاضه محسوب میشود، خواه به شکل و صفات حیض باشد یا نباشد.
غسل حیض
سؤال 99 - اگر زنی به وسیله خوردن قرص از عادت ماهانه خود جلوگیري نماید، آیا میتواند با آن حال قرآن بخواند و روزه و
حج و سایر عبادات را انجام دهد؟
جواب: میتواند و اعمال او اشکالی ندارد.
سؤال 100 - زنی براي جلوگیري از بچّهدار شدن از دستگاه استفاده میکند، به همین علّت روزهاي عادتش کم و زیاد میشود و
موقع معیّنی ندارد، وظیفه او چیست؟ آیا عباداتی که انجام داده، باطل است؟ توضیح این که: قبل از استفاده از دستگاه، ایّام عادت او
هفت روز بوده است. آیا بعد از هفت روز میتواند غسل کند و عباداتش را انجام دهد؟
جواب: اگر چند مرتبه در مواقع مختلف یا ایّام مختلف بر خلاف عادت اوّل خون ببیند جزء مضطربه است و در این حال اگر 10
روز یا کمتر خون ببیند همهاش حیض است، و اگر بیش از ده روز خون ببیند آن مقدار از آن که نشانه حیض را داشته باشد و از سه
روز کمتر و از ده روز بیشتر نباشد حیض محسوب میشود و اگر همهاش یک جور باشد مطابق عادت خویشاوندان خود عمل
میکند.
سؤال 101 - آیا نزدیکی در روز آخر عادت ماهیانه در حالی که هنوز خون قطع نشده، حرام است؟ و در صورتی که قطع شده ولی
هنوز غسل نکرده چه حکمی دارد؟
جواب: اگر خون قطع نشده حرام است و بعد از آن اشکالی ندارد.
ص: 60
صفحه 38 از 323
سؤال 102 - در بعضی از اوقات عادت ماهانه زنان در اثر مصرف دارو دچار اختلال میشود؛ از آن جمله این که در ایّام عادت
خون کمرنگ و گاهی به صورت لکه مشاهده میکنند، در این صورت وظیفه زن نسبت به نماز و روزه و طواف چیست؟
جواب: خون کمرنگ و لکه در ایّام عادت اگر سه روز متوالی ادامه یابد در حکم عادت است؛ ولی اگر سه روز متوالی ادامه نیابد
حکم استحاضه را دارد.
غسل نفاس
سؤال 103 - در صورت شک بین خون نفاس و خون زخم، تکلیف زن چیست؟
جواب: در این مورد احتیاط کند؛ یعنی عبادات را انجام دهد و از آنچه بر حائض حرام است پرهیز کند تا وضع او روشن شود.
غسل مسّ میّت
سؤال 104 - مادري که در شکم خود جنین مردهاي دارد، آیا لازم است جهت انجام فریضه نماز غسل مسّ میّت انجام دهد؟ و در
صورت لزوم، آیا باید براي هر نماز غسلی بجا آورد، یا یک غسل تا خارج شدن جنین کافی است؟ آیا در این مسأله تفاوتی میان
جنین کامل و ناقص میباشد؟
جواب: در هیچ یک از دو حالت غسل مسّ میّت بر او نیست.
سؤال 105 - چنانچه دست پزشک با جنینِ مرده داخلِ شکمِ مادر تماس پیدا کند، آیا غسل مسّ میّت بر او واجب میشود؟ خواه
سنّ جنین زیر چهار ماه باشد، یا بالاي چهار ماه.
جواب: تنها در صورتی غسل مسّ میّت واجب میشود که تماس در بیرون از رحم انجام گیرد و خلقت جنین کامل شده باشد؛ یعنی
بعد از چهار ماه.
سؤال 106 - یکی از مؤمنین به دست ظلمه شهید شد و بعد از آن، ظلمه براي
ص: 61
محو آثار جنایتشان بر روي بدن مطهّر شهید ماشین راندهاند، به همین جهت حتّی شیشه فانوس همراه و موتور وي سالم مانده؛ ولی
بدن شهید بطور دلخراشی متلاشی شده است و فقط توانسته بودند تکّههاي جمجمه و مغز سر وي را از روي آسفالت جمعآوري
کنند و همراه با بدن، پس از غسل به خاك بسپارند، سپس قطعه استخوان دیگري از او پیدا شد، کسی که این تکّه جمجمه را مسّ
کند، غسل مسّ میّت میخواهد؟ حکم کفن و دفن این تکّه چگونه است؟
جواب: غسل آن واجب نیست؛ در لفّافهاي بپیچید و دفن کنید و غسل مسّ میّت نیز ندارد.
سؤال 107 - آیا غسل مسّ میّت براي مسّ دندان جدا شده هم لازم است؟ و اگر همراه دندان، مقداري گوشت لثه نیز باشد، چه
حکمی دارد؟ مقدار گوشت لثه (کم یا زیاد) نقشی در حکم دارد یا خیر؟
جواب: در هر حال غسل ندارد.
سؤال 108 - در جرّاحیهاي فکّ و صورت، مقداري گوشت و استخوان به صورت ریز و پودر شده، جدا میگردد و به دست و
صورت دندانپزشک میریزد. آیا این امر باعث وجوب غسل مسّ میّت میگردد؟
جواب: غسل مسّ میّت ندارد.
سؤال 109 - اگر دست کسی که تماسّ با میّت انسان داشته، به دست شخص دیگري، که مستقیماً با میّت تماس نداشته، اصابت
کند، آیا بر شخص دوّم نیز غسل مسّ میّت واجب میشود؟
صفحه 39 از 323
جواب: غسل ندارد.
ص: 63
فصل هشتم: احکام اموات
-1 غسل میّت
سؤال 110 - میّتی که خون زخم او را با پلاستیک و یا چیز دیگري قطع کردهاند و مقداري از اعضایش هنگام غسل شسته نمیشود،
آیا تیمّم تنها کافی است؟ یا باید اوّل غسل بدهند و بعد تیمّم کنند؟ آیا باید غسل را با آب لولهکشی انجام بدهند یا با آب قلیل نیز
صحیح است؟
جواب: فقط او را غسل دهند و با آب لولهکشی بیاشکالتر است.
سؤال 111 - آیا میّت پس از غسل طاهر میشود؟
جواب: بعد از تمام شدن سه غسل، بدن میّت مسلمان طاهر میشود.
سؤال 112 - شخصی در اثر تصادف با ماشین میمیرد، سر و صورت او بر اثر جراحات وارده خون میآید و نمیتوان جلوي خون را
گرفت، آیا میتوان عوض هر سه غسل، او را تیمّم داد؟
جواب: آري میتوانند او را تیمّم دهند، بجاي هر غسل یک تیمّم.
سؤال 113 - بدن میّت قبل از اتمام غسلهاي سهگانه نجس است، کسی که میّت را غسل میدهد، یا ظروف و وسایلی که استفاده
بعد از تمام شدن غسلها میّت طاهر میشود و نیز دست و لباس غسل دهنده و ظروف و » : میکنند نجس میشود؛ فقها میفرمایند
آیا افرادي که تماشا میکنند، ظروفی که مورد استفاده نبوده و « وسایلی که مورد استفاده قرار گرفته به حکم تبعیّت طاهر میشود
لباسهایی که به دیوار
ص: 64
آویزان بوده و آب به آنها ترشح شده نیز طاهر میشوند؟
جواب: اشیایی را که ذکر کردید مشمول تبعیّت نیست؛ ضمناً توجّه داشته باشید که غیر از دست و محلّی که میّت را بر آن میشویند
و لباس خود میّت (چنانچه با لباس او را غسل دهند)، پاك شدن بقیّه، که ذکر کردهاید، محلّ اشکال است.
سؤال 114 - همان گونه که مستحضرید باقیمانده اجساد مطهّر برخی از شهداي مفقود الاثر پس از سالیانی دراز کشف و به
خانوادههاي معزّز آنها تحویل داده میشود، با توجّه به این که جز مشتی استخوان چیزي از این پیکرهاي پاك باقی نمانده است،
کیفیّت غسل و کفن و نماز میّت و نماز وحشت آن را بیان فرمایید. آیا تماسّ با آنها موجب غسل مسّ میّت میشود؟
جواب: در صورتی که در میان استخوانها استخوان سینه بوده باشد، احتیاط آن است که آن را غسل دهند و کفن کنند و نماز بر آن
بخوانند و دفن کنند، و اگر استخوان سینه در آن نباشد بنابر احتیاط غسل و کفن و دفن لازم است، ولی نماز واجب نیست. و در هر
حال غسل مسّ میّت ندارد و بهتر خواندن نماز وحشت است به قصد رجا.
-2 نماز میّت
سؤال 115 - میّتی را غسل داده و سپس بر او نماز خواندهاند، ولی در موقع دفن متوجّه شدند که از جنازه خون آمده است. آیا بعد
از پاك کردن کفن و جنازه، تکرار نماز میّت واجب است؟
صفحه 40 از 323
جواب: اگر نمیدانید کی خون آمده است تکرار نماز لازم نیست.
سؤال 116 - آیا نماز میّت بر بچّهاي که کمتر از شش سال دارد، واجب است؟
جواب: احتیاط واجب آن است که بر بچّه نابالغ نیز، اگر کمتر از شش سال
ص: 65
نداشته باشد، نماز خوانده شود.
سؤال 117 - کیفیّت ذکر نماز میّت براي میّت منافق، مستضعف و بچه نابالغ را بیان فرمایید.
جواب: اگر منافق است چهار تکبیر اوّل را بگوید و تکبیر پنجم را نگوید، و اگر مجهول الحال است بعد از تکبیر چهارم بگوید:
اللّهُمَّ اجْعَلْهُ لَابَوَیْهِ وَ لَنا سَلَفاً وَ فَرَطاً وَ » : و اگر طفل است بگوید « اللّهُمَّ انْ کانَ یُحِبُّ الْخَیْرَ وَ اهْلَهُ فَاغْفِرْ لَهُ وَ ارْحَمْهُ وَ تَجاوَزْ عَنْهُ »
.« اجْراً
-3 دفن
سؤال 118 - آیا دفن میّت در حیاط مسجد، در صورتی که وصیّت کرده باشد، لازم است؟
جواب: جایز نیست؛ مگر این که واقف در حال وقف کردن چنین حقّی را براي خود یا دیگري قائل شده باشد.
-4 نبش قبر
سؤال 119 - آیا ورثه میّت میتوانند جنازه میّت را از قبر بیرون آورند و آن را در گورستان دیگري (در همان شهر یا شهر دیگري)
دفن کنند؟ آیا در این مسأله تفاوتی بین کسی که تازه دفن شده با کسی که مدّت زیادي از دفن او میگذرد، وجود دارد؟
جواب: اشکال دارد؛ مگر این که ضرورتی ایجاب کند.
-5 مسائل متفرّقه اموات
سؤال 120 - تعدادي از قبرها (به استثناي قبور شهدا) در قبرستان عمومی کوچک
ص: 66
این روستا قرار دارد که به وسیله فرزندان آنها مسقّف شده است، اطراف این سرپوشها باعث مزاحمت در رفت و آمد و پاره شدن
لباس و بدن زائرین قبرستان شده است، زائرین از شوراي روستا درخواست رفع ممانعت و سهولت در رفت و آمد را نمودهاند، آیا
برداشتن پوششهاي آهنی سقف (نه نرده اطراف آن) شرعاً موجب هتک حرمت به میّت میشود؟
جواب: چنانچه بازماندگان اموات حاضر شوند سقفها را طوري نصب کنند که مزاحم مردم نباشد، باقی ماندن سقفها جایز است، در
غیر این صورت میتوان رفع مزاحمت کرد.
سؤال 121 - آیا نگهداري جنین ساقط شده، چه از حیث جسمی سالم یا ناقص الخلقه و یا عقب مانده باشد و چه مال خود شخص
باشد و یا آن را از صاحبش گرفته باشد، به عنوان کلکسیون در شیشه الکل جایز است؟
جواب: هرگاه جنین به صورت انسان کاملی درآمده باشد باید او را غسل داد و کفن کرد و دفن نمود و نگهداري آن به صورتی
که نوشتهاید جایز نیست، امّا اگر به این مرحله نرسیده باشد، مانعی ندارد.
سؤال 122 - آیا جایز است انسان جسد مورّث خود را، چه زن باشد و چه مرد، بجاي دفن در قبر، به صورت مومیایی و یا در شیشه
الکل نگهداري نماید؟ و اگر جایز نیست موضوع مشمول تعقیب و تعزیر است؟
صفحه 41 از 323
جواب: جایز نیست و مشمول تعزیر است.
سؤال 123 - آیا قبر به منزله ملک شخصی محسوب میشود؟
جواب: در زمینهاي موقوفه و مباح، قبر ملک نمیشود؛ ولی اگر زمین را خریداري کند، یا زمین مباح بوده و قصد تملّک و حیازت
نموده است، مالک میشود.
سؤال 124 - چرا میّت مرد را از طرف سر، و میّت زن را از طرف عرض بدن، وارد
ص: 67
قبر میکنند؟ خواهشمند است محسّنات آن را بیشتر شرح دهید.
جواب: این کار در مردان نوعی عبرت و در زنان براي رعایت اصول عفّت است.
سؤال 125 - شعري را سرودهام که بر سنگ قبرم نوشته شود؛ ولی فرزندانم این شعر را بر خلاف شرع مقدّس میدانند؛ امّا به نظر
خودم بسیار مناسب حالم میباشد، لطفاً نظر مبارك خود را در این مورد مرقوم دارید:
به یک عمر طبیعی با دل ریش نمودم زندگی شد عاقبت هیچ
ترحّم کن تو اي داناي اسرار که در گور التیام یابد دل ریش
جواب: شعري که در بالا ذکر کردهاید خلاف شرع نیست؛ ولی جستجو کنید اشعاري بهتر از آن پیدا کنید.
سؤال 126 - با توجّه به این که تجهیزات میّت و هزینه کفن و دفن او شرعاً واجب است، اگر میت مالی نداشته باشد که از مال او
مخارج کفن و دفنش را بدهند، و بدین جهت یکی از ورثه حین الفوت میّت به تنهایی و از مال خودش این مخارج را متحمّل شود،
آیا این فرد میتواند به منظور وصول سهم سایر ورثه به آنها مراجعه کند؟ و اگر میتواند، آیا این مخارج بایستی بطور مساوي از
کلّ ورثه وصول شود یا طبق قانون ارث؟
جواب: در چنین فرضی نمیتواند به سایر ورثه رجوع کند، مگر این که با توافق آنها این کار را کرده باشد، و در این صورت باید
طبق توافق عمل شود.
ص: 69
فصل نهم: مسائل تیمّم
طریقه تیمّم
سؤال 127 - کسی که یک دست او قطع گردیده، ولی ذراع او باقی است و دست دیگر او سالم میباشد، چگونه تیمّم نماید؟
جواب: ذراع را به جاي کف دست قطع شده قرار دهد.
سؤال 128 - کسی که هر دو دستش به گونهاي قطع گردیده که حتّی ذراع او هم باقی نمانده است، چگونه باید تیمّم نماید؟
جواب: پیشانی را آهسته بر روي خاك تمیز، یا قطعه سنگ صافی مسح کند.
سؤال 129 - کسی که هر دو دستش قطع گردیده، ولی ذراع هر دو دست او باقی است، وظیفه او در تیمّم چیست؟
جواب: از ذراع به جاي کف دست استفاده کند.
سؤال 130 - کسی که یک دست او به گونهاي قطع شده است که ذراع هم باقی نمانده و دست دیگر او سالم است، چگونه باید
تیمّم نماید؟
جواب: دست سالم را روي خاك میزند و با آن صورت را مسح میکند، و سپس پشت دست را به روي خاك مسح میکند.
صفحه 42 از 323
احکام تیمّم
سؤال 131 - شخصی که به علّت بیماري، براي انجام وضو و غسل، نمیتواند از آب سرد استفاده کند و آب گرم نیز در دسترس
ندارد، چنانچه تیمّم نماید تکلیف او بعد
ص: 70
از یافتن آب گرم، قبل و بعد از نماز چیست؟
جواب: اگر داخل وقت باشد احتیاطاً اعاده کند و اگر وقت گذشته است قضا لازم نیست.
سؤال 132 - کسی که به خاطر بیماري ناگزیر از تیمّم شده است، اگر قبل از شروع به نماز بتواند وضو بگیرد، یا غسل کند تکلیف
او چیست؟
جواب: لازم است وضو یا غسل بجا آورد.
سؤال 133 - سجده کردن بر سیمان و موزاییک، آهک و گچ پخته، و همچنین تیمّم بر آنها چه حکمی دارد؟
جواب: سجده بر آنها جایز است؛ ولی تیمّم بر آنها اشکال دارد.
ص: 71
فصل دهم: احکام نماز
اوقات نمازهاي پنجگانه
سؤال 134 - از ظاهر مسأله 673 رساله حضرتعالی این طور برداشت میشود که بین غروب و مغرب، وقت نماز نمیباشد؛ یعنی نماز
عصر قضا شده و هنوز وقت نماز مغرب نرسیده است، آیا این برداشت از فتواي حضرتعالی صحیح است؟
جواب: با غروب آفتاب نماز ظهر و عصر قضا میشود؛ ولی احتیاط آن است که نماز مغرب و عشا را تا مغرب تأخیر بیندازد.
سؤال 135 - آیا هنگامی که قرص خورشید در افق پنهان شود، میتوان نماز مغرب را خواند و روزه را افطار کرد؟ آیا پنهان شدن
قرص خورشید در افق، همان غروب آفتاب است؟
جواب: پنهان شدن قرص در افق همان غروب آفتاب است؛ ولی احتیاط آن است که نماز مغرب و افطار روزه را تا مغرب تأخیر
بیندازد.
سؤال 136 - ملاك در طلوع و غروب آفتاب چیست؟ آیا همینکه خورشید از پشت کوه دیده شد و یا این که پشت کوه رفت،
طلوع و غروب محسوب میشود؟
جواب: ملاك، طلوع و غروب از خطّ افق است نه کوه، بنابراین اگر خورشید از خطّ افق گذشته و در پشت کوه قرار گرفته، آفتاب
طلوع کرده است.
سؤال 137 - حدود 18 سال قبل به منظور دستیابی به ساعات شرعی دقیق به راهنمایی دفتر حضرت امام خمینی (رضوان اللّه تعالی
علیه)، به محضر حضرت
ص: 72
آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی (رضوان اللّه تعالی علیه) هدایت و با راهنماییهاي پرارج معظّم له توفیق این کار حاصل شد.
ایشان پس از اطمینان از انطباقِ کاملِ ساعاتِ شرعیِ مستخرجِ مرکزِ تقویم مؤسّسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران با موازین شرعی، نسبت
به صدور حکم شرعی اقدام فرمودند. اضافه مینماید که این ساعات شرعی با ساعات شرعی استفاده شده در چندین قرن گذشته در
صفحه 43 از 323
ایران نیز بخوبی مطابقت دارد؛ لذا حدود 15 سال است که ساعات شرعی استخراج این مرکز، مورد استفاده امّت مسلمان ایران و
جهان قرار میگیرد و از رسانههاي گروهی اعلام میشود.
اخیراً مقام معظّم رهبري (مدّ ظلّه) در پاسخ به استفتاي مصلّاي امام خمینی تهران، که علّت استفتا عدم امکان تشخیص دقیق لحظه
با شروع اذان صبح اعلامی از رسانهها روزهداران امساك کنند و حدود 5 تا 6 دقیقه بعد از » : طلوع فجر اعلام شده است، فرمودند
بنابراین ساعات شرعی، از جمله لحظه اذان صبح استخراج این مرکز با تغییري حدود 8 تا 10 ،« آن، شروع به اداي فریضه صبح شود
دقیقه از رسانهها اعلام میشود، این عمل رسانهها با توجّه به این که در 15 سال گذشته ساعات شرعی استخراج این مرکز، بطور
گسترده در شهر یا بخش یا روستاهاي کشور مورد استفاده قرار گرفته، مردم را در بلاتکلیفی قرار داده است، از این رو تقاضا
میشود نظر مبارك را درباره لحظه اذان صبح استخراج این مرکز و تغییري که در رسانهها داده شده است اعلام فرمایید.
جواب: قبل از آن که سر و صدا درباره چگونگی استخراج تقویمی که ملاك رسانههاي گروهی بود شود، ما احساس کرده بودیم
که این استخراج منطبق با وقت شرعی نماز صبح (فجر صادق) نیست، لذا خود این جانب شخصاً قبل از طلوع فجر به بیابان رفتم و
ملاحظه کردم که حدود یک ربع ساعت میان اذان صبح رادیو و صبح واقعی فاصله است؛ یعنی اذان رادیو زودتر گفته میشود،
جمعی از
ص: 73
آقایان مورد اعتماد در قم نیز همین کار را در وقت دیگري انجام داده بودند و نتیجه آن نیز همین بود. بنابراین عقیده ما این است
که آنچه اخیراً مورد عمل قرار گرفته، که وقت اذان صبح را حدود 10 دقیقه عقب کشیدهاند، و با توجّه به این که حدود 5 دقیقه نیز
اذان طول میکشد، بعد از پایان اذان وقت نماز صبح داخل شده است و قبل از آن مشکل است.
سؤال 138 - شخص مکلّفی 5 دقیقه مانده به اوّل غروب شرعی میخواهد نماز ظهر و عصر را بجا آورد، با احتساب یک دقیقه براي
هر رکعت، 4 دقیقه اوّل را نماز ظهر بجا میآورد، منتها در نماز ظهر به دلیل شکّ بین 3 و 4 احتیاج به نماز احتیاط جهت تکمیل
نماز ظهر اقامه شده دارد، آیا یک دقیقه باقیمانده را نماز عصر بخواند، یا صرف نماز احتیاطی مکمّل ظهر نماید؟
جواب: نماز عصر را بجا آورد و نماز ظهر را قضا کند.
سؤال 139 - تعدادي از پرسنل شرکت فولاد آلیاژ ایران، براي آموزش فنی، مدّتی به کشورهاي اروپایی میروند، در مناطق شمالی
اروپا، واقع در بالاي مدار قطبی، از 26 ماه مه ( 5 خرداد) تا 18 ژوئیه ( 27 تیر) خورشید در آسمان غروب نمیکند، در 21 ژوئن در
در منتها الیه جنوب، 17 ساعت میباشد. تکلیف نماز و روزه این ،« آکین » طول روز 23 ساعت و در ،« بوتینا » واقع در خلیج « ماپاراند »
برادران در این ایّام چیست؟
جواب: در مناطقی که خورشید غروب نمیکند، یا طول روز بسیار زیاد و خارج از متعارف مناطق مختلف دنیاست، باید بر طبق
مناطق معتدله در آن فصل از سال عمل کنند؛ یعنی اگر در مناطق معتدله (روي همان خطّ نصف النهار) روزها در آن موقع 14
ساعت است و شبها 10 ساعت، به همان صورت نماز و روزه خود را تنظیم کنند؛ شرح بیشتر درباره این موضوع را در کتاب
نوشتهایم. « معراج، شقّ القمر، عبادت در قطبین »
ص: 74
سؤال 140 - با وسایل پیشرفته امروزي، انسان میتواند در یک شبانهروز چندین بار به دور کره زمین بچرخد؛ در این صورت وظیفه
او در مورد نمازهاي پنجگانه چیست؟
جواب: هرگاه با سفینههاي فضایی دور زمین بگردد، باید پنج نماز را در شبانهروز بجا آورد و میتواند مقیاس را وطنش در روي
زمین قرار دهد.
صفحه 44 از 323
میباشد، رفتم. چون هوا ابري و مهآلود « فرانکفورت » که در 75 کیلومتري ،« آلمان » سؤال 141 - جهت معالجه به یکی از شهرهاي
بود، تشخیص طلوع و غروب آفتاب امکان نداشت، یک مسجد که مربوط به برادران اهل تسنّن ترکیه بود، پیدا نمودم. کسی جز
امام مسجد در آنجا نبود. از او اوقات شرعی را سؤال کردم. ایشان تقویم دیواري که اوقات نماز هر روز زیر آن نوشته شده بود را به
من داد، مطابق آن نماز صبح و ظهر را بجا میآوردم ولی نماز مغرب و عشا را ده دقیقه بعد از زمان تقویم انجام میدادم، تا این که
76 روزنامه اطّلاعات خارج از کشور، شماره 811 بدستم رسید. اوقات شرعی که در آن قید شده بود با اوقات /6 / در تاریخ 13
شرعی ترکها تفاوت فاحشی به شرح زیر داشت:
اوقات شرعی روزنامه اطّلاعات: طلوع آفتاب ( 45 و 5)، ظهر ( 24 و 12 )، مغرب ( 24 و 19 ) (که البتّه ساعت 45 و 19 هم آفتاب روي
دیوار مشاهده میشد!).
.( و امّا اوقات شرعی ترکها: طلوع آفتاب ( 39 و 6)، ظهر ( 39 و 13 )، مغرب ( 10 و 20
از آن تاریخ نمازها را بدین شرح به جا میآوردم: طبق روزنامه اطّلاعات نماز صبح را در ساعت 5، ظهر را در ساعت 40 و 13 و
نماز مغرب را، با توجّه به رؤیت آفتاب، ساعت 15 و 20 ، آیا نمازهایم صحیح بوده است؟
جواب: چنانچه در آنجا، مطمئنترین طریق شما براي وقت، همان شیوهاي بوده که عمل کردهاید عمل شما صحیح و کافی بوده
است، در این گونه موارد اگر مقداري احتیاط در تأخیر بشود، بهتر است.
ص: 75
سؤال 142 - آیا میتوان به ساعات شرعی رسانههاي خبري و تقویمها عمل نمود؟
جواب: چنانچه موجب اطمینان یا ظنّ قوي شود، مانعی ندارد.
سؤال 143 - ابتداي وقت اداي نماز نافله صبح و انتهاي آن چه زمانی است؟
جواب: وقت نافله صبح پیش از نماز صبح است، از طلوع فجر تا آشکار شدن سرخی در طرف مشرق، و میتوان آن را بعد از نماز
شب بلافاصله بجا آورد.
نمازهاي مستحبّی
سؤال 144 - اگر کسی موفّق به خواندن نوافل روزانه، در اوقات شرعی آن نشود، تکلیف چیست؟
جواب: میتواند قضا کند.
سؤال 145 - اگر نمازگزار دعاهاي وارده قنوت نماز وِتر را نخواند و تنها به قنوت سادهاي قناعت کند و همچنین براي 40 نفر مؤمن
بگوید، آیا نماز او صحیح است؟ « اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ » دعا نکند، بلکه بصورت کلّی
جواب: نماز وتر او به این صورت صحیح است؛ ولی ثواب کمتري دارد.
سؤال 146 - شخصی که نماز ظهر و عصر را به جماعت میخواند، وقتی براي انجام نافلههاي آن نخواهد داشت، اگر بعد از اداي
نماز بخواهد نافلهها را هم بخواند چه نیّتی باید بکند؟
جواب: نیّت ما فی الذّمه کند.
سؤال 147 - هرگاه پس از خواندن چهار رکعت از نماز شب، اذان از مسجد یا رادیو به گوش برسد، آیا بقیّه نافله شب را باید به
نیّت ادا بخوانیم یا قضا؟
جواب: اگر چهار رکعت یا بیشتر از نماز شب را بجا آورده باشید، بقیّه را به نیّت ادا تکمیل کنید، سپس به نافله صبح یا نماز صبح
مشغول شوید.
صفحه 45 از 323
سؤال 148 - با توجّه به این که در نماز غفیله، بعد از قرائت سوره حمد، باید آیات
ص: 76
قبل از شروع آیات ،« اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم » یا « بسم اللّه الرحمن الرحیم » وارده مخصوصه خوانده شود، حکم گفتن
مخصوصه چیست؟
جواب: لازم نیست.
احکام قبله
سؤال 149 - مسجدي، در زمان سلسله صفویّه، در یکی از روستاها بنا شده است و تا کنون حدود چهارصد سال مردم در آن نماز
خواندهاند. اکنون آقاي معمّمی قبله مسجد را کمی تغییر داده است؛ آیا نمازهایی که تا به حال خوانده شده صحیح است؟ نماز
خواندن به سمت قبلهاي که ایشان تعیین کردهاند چه حکمی دارد؟
جواب: نمازهاي گذشته اشکالی نداشته است، و امّا در حال حاضر میتوانید به وسیله قبلهنماهاي سالم، قبله مسجد را تعیین کنید و
مطابق آن عمل نمایید، و چنانچه ایشان هم این کار را کرده باشد اشکالی ندارد.
لباس نمازگزار
سؤال 150 - رأي شریف حضرتعالی در مورد وجه و کفّین براي زنان، در حال نماز و در اعمال حجّ و غیر این دو چیست؟
جواب: وجه و کفّین در حکم حجاب در همه جا مستثناست.
سؤال 151 - در عرف مرسوم است که بانوان بعد از ازدواج، خود را به اموري از قبیل برداشتن زیر ابرو و زایل کردن موهاي ریز
صورت و مانند آن زینت میکنند، آیا در این صورت، بنا بر رأي جواز در مسأله قبل، استتار واجب است؟
جواب: اگر تنها کم کردن موهاي صورت و ابرو و مانند آن باشد اشکالی ندارد.
سؤال 152 - گفته میشود که استفاده از چادر مشکی براي خواهران مناسب نیست و مکروه میباشد، و خواهران باید از پوشاك
روشن و رنگهاي متنوّع استفاده
ص: 77
نمایند و دلیلی ندارد که توصیه شود خانمها کفش و مانتوي تیره بپوشند، حال سؤال این است که در حال حاضر و با توجّه به شرایط
فعلی جامعه ما، تکلیف پوشش خواهران چیست و آیا سخنان فوق و امثال آن، با توجّه به آثار و تبعات آن براي جامعه، شرعاً
صحیح است؟
جواب: انتخاب چادر مشکی براي زنان، و عباي مشکی براي مردان، مکروه نیست. و استفاده از رنگهاي ساده دیگر مادام که منشأ
مفاسدي نشود نیز جایز است؛ البتّه رنگهاي سنگین بهتر است.
سؤال 153 - آیا پوشیدن مانتو براي زنان، در صورتی که حفظ حجاب اسلامی نشود و برجستگیهاي اندام مشخّص باشد، اشکال
دارد؟
جواب: در صورتی که لباس چسبان باشد حرام است؛ ولی اگر لباس گشاد باشد اشکال ندارد.
سؤال 154 - آیا پوشیدن جورابهاي نازك، در صورتی که پا در آن پیدا باشد براي زنان جایز است؟
جواب: اگر پا در آن پیدا باشد جایز نیست؛ ولی معلوم بودن حجم پاها ضرري ندارد.
سؤال 155 - اگر مدرسهاي ابلاغ کند که دختران در مدرسه دخترانه براي ورزش باید لباس مخصوص ورزش بپوشند، چه باید کرد؟
صفحه 46 از 323
جواب: پوشیدن لباس ورزشی براي دختران، در صورتی که در محیط مخصوص خودشان باشند، مانعی ندارد.
سؤال 156 - پوشیدن لباسهاي مبتذل و یا لباسهاي تنگ و مهیّج و یا مدلهایی که موجب ترویج فرهنگ غرب است، چه براي زن و
چه براي مرد، چگونه است؟
جواب: این گونه لباسها اشکال دارد و بر پسران و دختران و مردان و زنان مسلمان لازم است رعایت موازین عفّت اسلامی را، که
مایۀ سعادت دنیا و آخرت آنهاست، بنمایند.
ص: 78
سؤال 157 - پوشیدن لباسی که مخصوص زن نمیباشد و صرفاً براي پوشیدن در شبیهخوانی درست شده است (این لباس از قطعهاي
پارچه سیاه که تا اندازهاي شبیه چادر دوخته شده میباشد تشکیل شده است) و مردانی که در نقش زن انجام وظیفه مینمایند و از
آن استفاده میکنند، چه صورت دارد؟
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 158 - آیا مردانی که نقش زنان کفّار را به نمایش میگذارند، میتوانند لباس زنانه بپوشند؟
جواب: جایز نیست.
سؤال 159 - پوشیدن لباس مختصّ زنان توسّط مردان و یا بالعکس در منزل چه حکمی دارد؟
جواب: اگر مفسده خاصّی بر آن مترتّب نشود، اشکالی ندارد.
سؤال 160 - اگر در حال نماز خواندن از دماغ انسان خون بیاید، آیا باید نمازش را ادامه بدهد یا شکستن نماز واجب است؟
جواب: چنانچه ظاهر صورت یا دست او بیش از مقدار درهم آلوده شود باید نماز را بشکند و اعاده کند، و اگر کمتر باشد ادامه
نماز اشکالی ندارد.
سؤال 161 - اگر دستمال نجسی در جیب لباس نمازگزار باشد، آیا نماز صحیح است؟
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 162 - بیماران یا بعضی از عزیزان که در جنگ بدنشان ترکش خورده و چندین جاي آن مجروح است، گاه در طول شبانهروز
از بدن آنها خون میآید، وظیفه این عزیزان براي نماز چیست؟
جواب: آن مقدار که میتوانند، از سرایت به سایر اعضا جلوگیري میکنند و بقیّه مانعی ندارد و نمازشان صحیح است.
ص: 79
سؤال 163 - به کار بردن روکش طلا و گذاشتن دندان مصنوعی از جنس طلا، یا محکم کردن دندانها با طلا، براي مردان چه
حکمی دارد؟
جواب: اگر جنبه تزیینی نداشته باشد اشکالی ندارد، و در موارد ضرورت نیز جایز است؛ هرچند زینت باشد.
سؤال 164 - استفاده از طلا جهت زینت مردان، مثل ساعت، حلقه، انگشتر و غیره چه حکمی داد؟ و اگر جهت امتحان کردن و یا
براي نگهداري موقّت استفاده شود، چه حکمی دارد؟
جواب: استفاده کردن از زینتآلات طلا براي مردان مطلقاً جایز نیست و نماز را باطل میکند؛ ولی براي امتحان و یا به قصد
نگهداري موقّت و کوتاه مدّت مانعی ندارد.
سؤال 165 - استفاده از حلقه طلا براي مردان (جداي از این که نماز را باطل میکند) چه حکمی دارد؟ حلقه نامزدي چطور؟
جواب: حلقه طلا براي مردان حرام است؛ ولی میتوانند به جاي آن از پلاتین استفاده کنند.
مکان نمازگزار
صفحه 47 از 323
اشاره
سؤال 166 - آیا نجس بودن صندلی چرخدار، یا عصایی که به دست برادران جانباز است، براي نماز مانعی دارد؟
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 167 - نماز خواندن بر سجّادهها و یا قالیچههایی که در آن آیات قرآن و کلمات مقدّسه نوشته شده است، چه صورتی دارد؟
در حالی که در موقع نشستن و به سجده رفتن، آیات قرآن زیر پا قرار میگیرد.
جواب: جایز نیست؛ مگر این که آیات زیر پا نماند.
ص: 80
سؤال 168 - آیا نماز خواندن بر سجّادههایی که بر آن عکس مسجد النّبی (صلی الله علیه و آله) یا مسجد الحرام کشیده شده است و
گاهی در زیر پا قرار میگیرد، اشکال دارد؟
جواب: اگر قصد توهین نباشد اشکالی ندارد؛ ولی بهتر این است که آن طرف سجّاده را در جلوي رو قرار دهند.
سؤال 169 - گاهی مشاهده میشود که هنگام مسافرت با اتوبوس، بعضی از رانندگان مسافران را براي خواندن نماز پیاده نمیکنند و
اگر تذکّر بدهند احتمال دارد که توجّه نکنند، تکلیف چیست؟
جواب: تا آنجا که توان دارید تذکّر بدهید و اگر جدّي تذکّر بدهید مطمئن باشید اثر میکند و نگه میدارند و اگر نگه نداشتند
باید در ماشین، به هر طور که میتوانید، نماز بخوانید.
ص: 81
[احکام مسجد]
فضیلت مسجد
سؤال 170 - تعدادي از مساجد در افکار عامّه مردم از قداست بیشتري برخوردار است، مثل مسجد جمکران، سهله، کوفه و مانند آن؛
دلیل اهمّیّت این مساجد چیست؟
جواب: هر کدام از اینها، روایت خاصّی دارد که دلالت بر اهمّیّت و قداست فوقالعاده آن میکند.
سؤال 171 - آیا در ثواب نماز جماعت، بین مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مدینه و مساجد اطراف، تفاوتی وجود دارد؟
جواب: مسلّماً نماز در مسجد النّبی (صلی الله علیه و آله) افضل است.
سؤال 172 - چگونگی نماز تحیّت، که به هنگام ورود در مساجد مستحبّ است، را بیان فرمایید و فلسفه آن را توضیح دهید.
جواب: نماز تحیّت دو رکعت، مانند نماز صبح یا نمازهاي نافله است و اذان و اقامه ندارد؛ و میتوان آن را بلند یا آهسته خواند و
فلسفهاش احترام به مسجد است.
تجدید بنا و توسعه مسجد
سؤال 173 - زمینی وقف مسجد شده، و طبق معمول قسمتی از آن تبدیل به حیاط، توالت و آبدارخانه، و قسمتی دیگر تبدیل به
مسجد شده است، ولی به علّت تجدید بنا مقداري از شبستان مسجد جزء حیاط شده یا بالعکس، آیا اشکال دارد؟
________________________________________
صفحه 48 از 323
شیرازي، ناصر مکارم، استفتاءات جدید (مکارم)، 3 جلد، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم - ایران، دوم،
1427 ه ق استفتاءات جدید (مکارم)؛ ج 2، ص: 82
ص: 82
جواب: در صورتی که این کار به نفع مسجد و نمازگزاران بوده باشد اشکالی ندارد.
سؤال 174 - مسجد کوچکی در فاصله 20 الی 30 متري مسجد جامع قرار دارد که قبلًا داراي سقف و درب بوده و در تنگی وقت از
آن استفاده میشده است، اخیراً در اثر مرور زمان و عدم توجّه، به حالت مخروبه درآمده، و احتمالًا قسمتی از این مسجد در طرح
خیابان و تعریض راه قرار میگیرد، مضافاً به این که مورد بیاحترامی از طرف بچّههاي غیر ممیّز قرار میگیرد، آیا جایز است مسجد
مذکور نوسازي شود و به عنوان انبار مسجد جدید مورد استفاده قرار گیرد، یا باید به حالت مسجد برگردد؟ لازم به ذکر است که
اگر به حالت مسجد برگردد، کمتر کسی در آن نماز میگزارد؛ چون در چند قدمی آن، مسجد جامع محل میباشد.
جواب: آن را طوري بسازید که هم قابل استفاده براي نمازگزاران باشد و اگر هم کسی حاضر به نماز در آن نبود بتوانند به عنوان
انبار مسجد مجاور از آن استفاده کنند.
سؤال 175 - مسجدي در تهران با بیش از 40 سال سابقه ساخت و عدم رعایت اصول فنّی ساختمانسازي وجود دارد که طبق نظر
کارشناسان ساختمانی، فاقد مقاومت لازم در برابر حوادث احتمالی است و با توجّه به عدم وجود امکانات تأسیساتی در حال حاضر
به هیچ وجه قابل استفاده براي نماز و فعّالیتهاي فرهنگی و مذهبی و کلاسهاي درسی و مانند آن نمیباشد. در نهایت اکثر اهالی
مؤمن و متدیّن نمازگزار و هیأت امناي محترم، با بررسیهاي همهجانبه تصمیم به تخریب و ساخت مجدّد با طرّاحی مطلوب گرفتهاند.
استدعا داریم در موارد ذیل راهنمایی لازم را بفرمایید.
الف) تخریب بناي موجود با توجّه به موارد فوق چه حکمی دارد؟
جواب: در فرض مسأله تخریب و تجدید بناي این مسجد مانعی ندارد؛ بلکه کار بسیار خوبی است.
ص: 83
ب) مجوّز دفع ضایعات ساختمانی و فروش بعضی اقلام که نمیتوان در مسجد جدید استفاده نمود و صرف درآمد حاصل از فروش
آن در ساختمان جدید مسجد را صادر بفرمایید.
جواب: اگر ضایعات مربوطه در مساجد دیگر قابل استفاده نباشد، مجاز هستید آن را به فروش رسانده در همان مسجد مصرف کنید.
سؤال 176 - مسجدي است در یکی از شهرها، که جهت اقامه نماز جماعت و برگزاري مجالس دینی، مخصوصاً در ماه مبارك
رمضان مشکلاتی براي مؤمنین دارد. پشت مسجد باغچهاي در حدود دویست متر وجود دارد، که گویا در قدیم مردم مراجعات
خود را در همین مکان نزد عالم محل میبردند؛ به همین جهت محکمه نامیده شده است، امّا وقفنامه خاصّ ی ندارد، چند سال پیش
شخصی یک نهال گردو در همین زمین کاشته است که الآن سالی حدود چند هزار دانه گردو دارد، آن شخص نهال گردو را وقف
نکرده، بلکه فقط جهت نیل به ثواب این کار را کرده است و اکنون که نیاز به توسعه مسجد است، لازم است درخت گردو قطع و
آن زمین ضمیمه مسجد گردد، آیا اجازه میفرمایید درخت گردو قطع و زمین محکمه ملحق به مسجد گردد؟
جواب: چنانچه باغچه متعلّق به مسجد است و توسعه مسجد براي نمازگزاران لازم میباشد، قطع درخت مزبور اشکال ندارد.
امور اقتصادي، مالی مساجد
سؤال 177 - آیا جمعآوري پول در مساجد، جهت امام جماعت یا بناي مسجد یا غیر اینها، جایز است؟ مورد مصرف آن چیست؟
جواب: در صورتی که به صورت آبرومندانه باشد اشکالی ندارد و طبق وکالتی که مردم دادهاند در مصارفش صرف کنید.
صفحه 49 از 323
ص: 84
سؤال 178 - فعّالیّت اقتصادي در مسجد، جهت رونق امور مساجد چه صورتی دارد؟ براي مثال ما در منطقه جنوب تهران در
آشپزخانه وسیع و مجهّز مسجد اقدام به پخت غذا براي مراسم مختلف مؤمنین مینماییم و درآمد حاصله را پس از پرداخت اجرت
آشپز، صرف امور جاریه مسجد مینماییم. آیا این کار مشروع است؟
جواب: چنانچه آشپزخانه مختصّ به مسجد باشد جایز نیست؛ ولی اگر از روز اوّل به نیّت عام ساخته شده است، مانعی ندارد.
سؤال 179 - مبالغی پول جهت ساختمان و تعمیر مسجدي جمعآوري شده که پس از مصارف لازمه، مقداري از آن پولها موجود و
در اختیار شخص امینی است، مسجد در حال حاضر احتیاج ندارد؛ ولی بعدها احتیاج بیشتري خواهد داشت.
الف) آیا میشود با آن پول معامله انجام داد و سود آن براي مسجد باشد؟
ب) آیا اجازه میفرمایید آن پول در یکی از صندوقهاي قرضالحسنه، جهت رفع احتیاجات مؤمنین، قرار گیرد؟
ج) آیا میشود پول مزبور را در بانکی به حساب سپرده بلندمدّت یا کوتاهمدّت سپرد؟
د) امام جماعتی در آن مسجد در تمام ایّام سال و ماه رمضان بدون چشمداشتی نماز جماعت میخواند و مسأله میگوید و مردم را
ارشاد میکند و مسجد عایدات دیگري ندارد، آیا جایز است مبالغی از آن پول را به امام جماعت داد؟
جواب: مصرف کردن این پول تنها در صورتی جایز است که رضایتِ دهندگان پول نسبت به آن جلب شود؛ ولی حفظ آن در
صندوق قرض الحسنه یا سپرده بانکی براي آینده مانعی ندارد.
الحاق بخشی از مسجد به جاي دیگر
سؤال 180 - مسجدي است در منطقه راوند کاشان که مدّتهاست مؤمنین در آن
ص: 85
اقامه نماز میکنند؛ در کنار آن کوچهاي قرار دارد که مربوط به بهداري است و این کوچه احتیاج ضروري به تعریض دارد، فعلًا هم
مسجد تخریب شده تا تجدید بنا شود و از نظر نقشه شهرداري چهار متر عقبنشینی دارد. مستدعی است بفرمایید از نظر حکم شارع
مقدّس آیا شهرداري مجاز به تعریض میباشد؟
جواب: تصرّف در مسجد براي این گونه امور جایز نیست، مگر این که واقعاً ضرورتی ایجاب کند و شهرداري عوض آن را بدهد و
صرف مسجد شود.
سؤال 181 - مسجدي است به نام مسجد قلعه با قدمت زیاد که در اثر مرور زمان و ازدیاد نسلهاي قدیم و جدید، در ایّام سال،
مخصوصاً ماه مبارك رمضان، کشش و ظرفیّت نمازگزاران را ندارد؛ در جوار این مسجد خانهاي قدیمی بوده که مالک آن، آن را
به مسجد اهدا نموده و مسجد مذکور توسعه پیدا کرده است، لازم به ذکر است در این مسجد اکثراً مجالس روضهخوانی و ذکر
مصائب اهل بیت (علیهم السلام) خصوصاً در ایام محرّم و صفر برپا میشود و هیأتی به نام هیأت چهارده معصوم (علیهم السلام)
وابسته به مسجد در ایّام محرّم و صفر برنامه دارند؛ در قسمت غربی مسجد چهار صفّه و غرفه وجود دارد، آیا جایز است آن صفّه و
غرفهها را به صورت مجزّي به نام هیأت چهارده معصوم وقف و صیغه جاري کرد؟
جواب: صفّهها و غرفههاي مسجد متعلّق به خود مسجد است و نمیتوان آن را وقف مجدّد کرد.
سؤال 182 - اگر زمینی براي مسجد وقف شده باشد، آیا جایز است طبقه اوّل آن را حسینیّه و طبقه دوّم را مسجد بنا کنند؟
جواب: هر دو طبقه حکم مسجد را پیدا میکند؛ ولی عزاداري در آن اشکال ندارد؛ به شرط آن که مزاحم نماز نباشد.
ص: 86
صفحه 50 از 323
هیأت امناي مسجد
سؤال 183 - به نظر حضرتعالی جهت رشد و استفاده بهینه از مساجد، هیأت امنا باید چه شرایطی داشته باشند؟
جواب: باید افرادي متدیّن، خوش نام، مدیر و مدبّر باشند، و بتوانند امور مسجد را به بهترین وجهی اداره کنند.
سؤال 184 - هیأت امناي مسجد چگونه انتخاب میشوند؟
جواب: مردم آن محلّ و امام جماعت مسجد میتوانند با اجازه حاکم شرع، هیأت امنایی از افراد صالح، براي تمشیت امور مسجد
انتخاب کنند.
سؤال 185 - آیا سازندگان و بانیان مسجد میتوانند مانع فعالیتهاي فرهنگی، دینی در مسجد شوند؟ و آیا امام جماعت میتواند در
امر تعیین هیأت امنا یا برکناري آنها دخالت نماید؟
جواب: پس از تحقّق وقف مسجد کلیّه کارهایی که موجب تقویت برنامه مسجد و مراسم نماز و نشر حقایق تشیّع در آن است،
احتیاج به اجازه دیگران حتّی واقف یا متولّی ندارد، همچنین نماز و اقامه جماعت؛ و اگر هیأت امنا از طرف واقف یا واقفین براي
حفظ مسجد و اموال آن تعیین شدهاند، کسی نمیتواند آنها را عزل کند.
سؤال 186 - حدود اختیارات امام جماعت، هیأت امنا، متولّی و واقف مسجد را مشخص فرمایید، تا در کارهاي یکدیگر تداخل
نکنند و از بروز اختلاف جلوگیري شود.
جواب: مسجد تعلّق به همه مسلمانان دارد، و کسی نمیتواند محدودیّتی در آن قائل شود، و اگر حفظ مسجد و نگهداري اموال و
نظم برنامههاي آن احتیاج به مدیرانی دارد، هیأتی از طرف حاکم شرع براي این کار تعیین میشود.
ص: 87
تطهیر مسجد
سؤال 187 - ساختمانی که به دست کفّار تعمیر شده، آیا بدون تطهیر آن، احکام مسجد بر آن مترتّب میشود؟ آیا نماز خواندن در
آن ثواب مسجد را دارد؟ داخل شدن زن حائض و شخص جنب در آن چه حکمی دارد؟
جواب: اگر براي مسجد وقف شود ثواب مسجد را دارد و احکام مسجد بر آن مترتّب میشود؛ ولی بهتر آن است که ظاهر آن را تا
آنجا که در دسترس است، اگر موجب خرابی نمیشود آب بکشند، یا چیزي بر آن نصب کنند که دست با آن تماس پیدا نکند و
ورود جنب و حائض در فرض وقف شدن براي مسجد، در آن جایز نیست.
سؤال 188 - عدّهاي از مردم بدون هماهنگی با دیگران مسجدي را تخریب نمودهاند و اکنون به صورت تلّی از خاك درآمده است.
الف) آیا تطهیر آن خاك و گِلها لازم است؟
جواب: تطهیر خاکها لازم نیست؛ ولی بهتر آن است که آن را از محوطه زمین مسجد بیرون ببرند.
ب) اشخاصی که بدون رضایت و هماهنگی بقیّه مردم، مسجد فوق را خراب کردهاند چه وظیفهاي دارند؟
جواب: آنها موظّفند مسجد را تعمیر کنند و به صورت اوّلیّه یا بهتر از آن درآورند، مگر این که دیگران عهدهدار این کار شوند.
متعلّقات و لوازم مسجد
سؤال 189 - قطعه زمینی، که در کنار مسجد است، را وقف مسجد نمودهاند، الآن میخواهیم از گوشه آن کتابخانهاي درست کنیم،
صفحه 51 از 323
آیا این کار جایز است؟ و در فرض جواز، بانوانی که عذر شرعی دارند میتوانند در آنجا رفت و آمد کنند؟ و در ضمن
ص: 88
آیا میتوان از یک اتاق از کتابخانه یاد شده موقّتاً براي پایگاه بسیج استفاده کرد؟
جواب: احداث کتابخانه مسجد در آن قسمت، اگر مزاحم نمازگزاران نباشد و هر زمان مورد نیاز قرار گیرد در اختیار مسجد قرار
دهند، مانعی ندارد؛ ولی بانوانی که عذر شرعی دارند نمیتوانند در آنجا رفت و آمد کنند و براي پایگاه نیز با شرایط فوق میتوان
استفاده کرد.
سؤال 190 - اگر مسجدي ایوان داشته باشد، آیا میتوان گفت: ایوان شرعاً اختصاص به خواهران دارد؟ در صورتی که ایوان از
داخل شبستان احداث شود، آیا خواهرانی که عذر شرعی دارند میتوانند در ایوان توقّف نموده یا فعّالیتی نمایند؟
جواب: فرقی میان ایوان و شبستان نیست؛ مگر این که در عرف محل چنین باشد که ایوان را خارج از مسجد و مخصوص خواهران
بدانند.
سؤال 191 - خیّري قطعه زمینی به نام مسجد اهدا نموده است؛ ولی نظر خویش را در مورد احداث سرویس بهداشتی، ایوان،
چایخانه، حیاط و آشپزخانه بیان نکرده است، آیا میشود در موقوفه فوق موارد بالا را احداث نمود؟
جواب: اگر این امور مورد نیاز مسجد است و در عرف محل جزء لوازم مسجد محسوب میشود، مانعی ندارد.
سؤال 192 - اشخاصی، مقداري از شبستان داخل مسجد را در یکی از شهرستانها به صورت مغازه مانندي درآورده و از آن براي
نوارفروشی و کتابفروشی استفاده مینمایند، آیا انجام چنین کاري در مسجد از نظر شرعی صحیح است؟
جواب: هرگاه این کارها داخل مسجد باشد و در طریق نشر فرهنگ اسلامی قرار گیرد و کمک به اهداف مسجد کند و مزاحم
نمازگزاران نباشد مانعی ندارد، و اگر آن را از مسجد جدا کرده و محلّ کسب و کار قرار دادهاند جایز نیست و باید آن را
بازگردانند.
سؤال 193 - اگر زمینی وقف مسجد شده باشد، آیا زیرزمین و طبقات فوقانی نیز
ص: 89
حکم مسجد را دارد؟ احداث کتابخانه در آن چه حکمی دارد؟
جواب: آري حکم مسجد را دارد؛ ولی مانعی ندارد در آن کتابخانه احداث کنند؛ مشروط بر این که مزاحم نمازگزاران نباشد.
سؤال 194 - آیا از نظر شرع مقدّس اسلام، دایر کردن پایگاه مقاومت و کانون فرهنگی و ورزشی در داخل مساجد و حسینیّهها جایز
است؟
جواب: دایر کردن پایگاه ورزشی در مسجد صحیح نیست؛ ولی کانونهاي فرهنگی و پایگاههاي مقاومت در صورتی که مزاحمتی
براي نمازگزاران نداشته باشد، مانعی ندارد.
سؤال 195 - مسجدي قدیمی است که جهت استفاده بهتر، قسمتی از حیاط مسجد و منزل پشت آن را جهت ساختمان جدید مسجد
خریداري نمودهاند و دو شبستان از شبستانهاي آن را تبدیل به مسجد جدیدي نمودهاند؛ چهار شبستان از شبستانهاي مسجد قدیم
باقیمانده است. بفرمایید خراب کردن شبستانها در رابطه با امور زیر چه حکمی دارد؟
الف) جهت حیاط مسجد. ب) جهت امور فرهنگی نظیر سالن و کتابخانه مسجد. ج) وصل آن به کوچه عام جهت پارکینگ مسجد.
جواب: باید کاري انجام دهید که به نفع مسجد و نمازگزاران باشد، و چنانچه مسجد احتیاج به حیاط یا کتابخانه دارد میتوان از آن
استفاده کرد؛ ولی نمیتوان آن را جزء کوچه نمود.
سؤال 196 - شخصی زمینی را براي مسجد واگذار میکند و آن را از زمینهاي خودش جدا میسازد، سپس مرحوم میشود، بعد که
صفحه 52 از 323
زمین را مسجد میسازند مقداري از آن را شبستان و مقداري از آن زمین را دستشویی درست میکنند، ساختن دستشویی در آن
زمین چه حکمی دارد؟
جواب: ساختن دستشویی در آنجا اشکال ندارد و منظور واقف، مسجد و
ص: 90
لوازم مسجد بوده است.
سؤال 197 - تشکیل و برگزاري کلاسهاي آموزش قرآن، احکام، آموزش هنرهاي دستی (از قبیل خیّاطی، گلدوزي) و تشکیل
کلاسهاي تقویت درسی در مسجد جهت جوانان، نوجوانان و نونهالان چه حکمی دارد؟
جواب: آموزش قرآن و احکام و مانند آن در مساجد بیاشکال است و به اهداف مسجد کمک میکند؛ ولی آموزش خیّاطی و
امثال آن، تنها در صورتی جایز است که از ابتداي تأسیس مسجد، کلاسها در کنار مسجد براي این کار ساخته شده باشند.
سؤال 198 - مسجد جامع قدیمی در روستاي ما وجود دارد که به وسیله خودیاري مردم ساخته شده است؛ ولی از آنجا که بناي
درستی نداشته و کوچک بوده فرد خیّري قسمتی از شبستان را که جزء نمازخانه است خراب نموده و میخواهد مسجد را وسعت
دهد، او تصمیم دارد یک زیرزمین از همین قسمت گرفته و در آن سالن اجتماعات فرهنگی براي جوانان بسازد، در ضمن قسمت
بالاي زیرزمین یعنی طبقه همکف جزء نمازخانه شبستان است، آیا در قسمت زیرزمین میتوان سالن فرهنگی و سرویس دستشویی
ساخت؟
جواب: ساختن محلّی در زیرزمین مسجد براي کارهاي فرهنگی اسلامی و یا وضوخانه مانعی ندارد؛ ولی ساختن توالت در آنجا
جایز نیست؛ مگر این که از ابتداي تأسیس مسجد و هنگام وقف آن چنین امري در نظر باشد.
سؤال 199 - در قریه ایزدخواست داراب مسجدي وجود دارد که در میان آن حوضی جهت وضو احداث گردیده است، اینک به
علّت کثرت جمعیّت و عدم مراعات بهداشت و مانند آن، میخواهند حوض مذکور را بردارند و در یک گوشه مسجد وضوخانهاي
بسازند، آیا این کار جایز است؟
جواب: اگر از بین بردن حوض به نفع مسجد و نمازگزاران است، اشکالی
ص: 91
ندارد، همچنین ساختن وضوخانه براي وضو گرفتن در گوشهاي از مسجد، آن هم به شرطی که در بالا آمد، مانعی ندارد.
فروش لوازم مسجد
سؤال 200 - مقداري تیرآهن، درب و پنجره و سایر وسایل، از مسجد قدیمی به جاي مانده است، آیا میتوان آنها را به فروش
رسانید و خرج خود مسجد کرد؟ با توجّه به این که درب و پنجرهها به درد مسجد جدید نمیخورد.
جواب: اگر امکان دارد از عین آن در مسجد دیگر استفاده کنند، این کار مقدّم است؛ و اگر به درد مسجد دیگر نمیخورد،
بفروشند و صرف همان مسجد اصلی کنند.
سؤال 201 - منزلی که با مسجد مقداري فاصله دارد وقف مسجد شده است، و آن را تبدیل به آشپزخانه مسجد کردهاند و مدّتی نیز
مورد بهرهبرداري قرار گرفته است؛ ولی اکنون زمینی که در جنب مسجد است، وقف آن مسجد شده و قرار است آشپزخانه مسجد
شود. آیا جایز است آشپزخانه سابق را بفروشند و پول آن را صرف آشپزخانه جدید کنند؟
جواب: اگر وقف مسجد شده، فروختن آن جایز نیست؛ بلکه میتوانند اجاره دهند و درآمد آن را صرف آشپزخانه جدید کنند، و
اگر ملک مسجد است میشود آن را فروخت و صرف آشپزخانه جدید کرد.
صفحه 53 از 323
تبدیل قبرستان به مسجد
سؤال 202 - یکی از روحانیّون اصفهان، بر روي بعضی از قبور تخت فولاد، مشغول ساختن مسجد است و براي ساختن مسجد
مذکور، قبور بعضی از علماي بزرگ قریه خوراسگان را نیز صاف نموده است؛ آیا نماز خواندن در چنین مسجدي صحیح است؟
ص: 92
جواب: در صورتی میتوان قبرستان را تبدیل به مسجد کرد که در حال حاضر به هیچ وجه اجازه دفن در آنجا ندهند و ساختن
مسجد موجب نبش قبر، مخصوصاً قبور علما نشود؛ ولی نماز خواندن در آن مسجد به هر حال جایز است.
مستحبّات و مکروهات مسجد
سؤال 203 - آیا استحباب آراستگی و خوشبو نمودن، در موقع حضور در مسجد، اختصاص به آقایان دارد، یا این که خانمها نیز در
این حکم مشترك هستند؟
جواب: استعمال عطر، براي خواهران در خارج از منزل، طبق روایات اشکال دارد؛ ولی زینتهایی که آشکار نباشد، عیبی ندارد.
سؤال 204 - اگر شخصی در مسجد بخوابد و در حال خواب جنب شود، آیا گناه کرده است؟ تکلیف او چیست؟
جواب: با توجّه به این که یقین به این مسأله از قبل نداشته، گناهی نکرده است؛ ولی خوابیدن در مسجد مکروه است.
سؤال 205 - شنیدهایم کسی که سیر بخورد مکروه است به مسجد برود، آیا این مطلب صحّت دارد؟ در این صورت نماز خود را در
منزل بخواند، و یا این که به مسجد برود؟ وظیفه او چیست؟
جواب: آري صحّت دارد و بهتر این است که نماز را در منزل بخواند.
سؤال 206 - مکروهات مسجد به چه معناست؟
میباشد، و در مورد اصل حضور در مسجد میتواند به معناي کراهت واقعی باشد. «1» « اقَلُّ ثوَاباً » جواب: در مورد عبادات به معناي
______________________________
1). یعنی ثواب آن کمتر است، نه این که مورد رضایت خداوند نباشد، مثلًا اگر ثواب کسی که سیر نخورده و در مسجد نماز )
میخواند، یکصد حسنه باشد، براي نمازگزاري که سیر خورده کمتر است.
ص: 93
مسائل دیگر مسجد
سؤال 207 - تزیین مساجد در مراسم اعیاد و تولّد حضرات معصومین (علیهم السلام) با پرچمها و عکسها و کاغذهاي رنگی و مانند
آن، چه حکمی دارد؟
جواب: اگر تزییناتی باشد که ذاتاً حلال است و مزاحم نمازگزاران و منافی احترام مسجد نباشد، اشکالی ندارد؛ ولی از آوردن
عکس به مساجد خودداري شود.
سؤال 208 - آیا قبول هدایاي پادشاهان و دولتهاي همسایه- که غالباً نیّت سوئی دارند- براي مسجد جایز است؟
جواب: قبول هدایا مانعی ندارد؛ مگر این که اثر سوئی براي اسلام و مسلمین داشته باشد.
و «( وقف مسجد امام حسین (علیه السلام » : سؤال 209 - اگر کسی فرشی را بخرد و بعد از خریدن ببیند در پشت آن نوشته شده است
صفحه 54 از 323
او نداند که این مسجد کجاست، تکلیف او چیست؟
جواب: احتیاط آن است که تحقیق کند، اگر مسجدي در آن منطقه، یا در آنجا به نام امام حسین (علیه السلام) است، تحویل آنجا
بدهد و اگر نیست به یکی از مساجد دیگر بدهد.
سؤال 210 - اگر انسان سهواً خسارتی به یک قسمت از مسجد وارد کند، آیا باید حتماً خسارت را جبران کند، اگر متولّی اجازه
دهد که خسارت را نپردازد چه حکمی دارد؟
جواب: باید خسارت را جبران کند؛ مگر این که متولّی یا دیگري به جاي او این کار را انجام دهد.
سؤال 211 - مسجد قدیمی کوچکی در محلّه ما وجود دارد که دیگر ظرفیّت جمعیّت محله را ندارد، و صاحبان زمینهاي اطراف آن
حاضر نیستند جهت توسعه
ص: 94
مسجد، از زمین خودشان چشم بپوشند، لذا مردم در مکانی دورتر، مسجد وسیعی ساختهاند و آن مسجد قدیمی متروك شده است؛
وظیفه مردم نسبت به مسجد متروکه چیست؟
جواب: آن مسجد را باید حفظ کنند، هرچند کمتر در آن نماز خوانده شود.
سؤال 212 - آیا رفتن به مسجد با لباس نجس، براي غیر نماز، مثل مجلس ترحیم، حرام است؟
جواب: حرام نیست؛ مگر این که سرایت به مسجد کند.
سؤال 213 - آیا کفّارات را میشود صرف تعمیر مسجد نمود؟
جواب: کفّارات را باید به مستحقّین داد.
سؤال 214 - اگر کسی فرش یا لوازم دیگري را از سارقی بخرد و بعد معلوم شود از اموال مسجد بوده که سارق آن را به سرقت برده
است، وظیفه او چیست؟
جواب: وظیفه او این است که آن وسایل را به مسجد بازگرداند، و اگر قدرت داشته باشد میتواند وجه خود را از سارق بازپس
بگیرد.
سؤال 215 - برگزاري مجلس ترحیم اشرار و قاچاقچیانی که در درگیري کشته شدهاند، در مسجد چه صورتی دارد؟
جواب: اشکال دارد؛ ولی برگزاري مجلس ترحیم براي کسانی که با حدود شرعیّه، یا قصاص، یا انتحار از دنیا رفتهاند مانعی ندارد.
سؤال 216 - آیا مشورت کردن و جلب موافقت امام جماعت و متولّی مسجد، در امور تبلیغی که در مسجد انجام میشود، لازم
است؟ و اگر مشورت نشود و یا موافقت آنها جلب نشود، موجب هتک حرمت آنهاست؟
جواب: در صورتی که تبلیغ مناسب مسجد باشد و مزاحم نمازگزاران نباشد، مشورت لازم نیست؛ ولی بهتر است که در این امور به
امام جماعت مسجد احترام بگذارند و با او مشورت شود.
ص: 95
سؤال 217 - با توجّه به التقاطی فکر کردن بعضی از افراد در دانشگاهها، آیا ساخت مسجد در این مکانها ضروري نیست؟
جواب: بیشک وجود مساجد در دانشگاهها و در همه جا بسیار مؤثّر و مفید است، و علاقهمندان زیادي در دانشگاهها نسبت به
مسجد وجود دارد، که با ایجاد آن گسترش خواهند یافت.
و « جمع خانه » سؤال 218 - آیا اعتقاد به این که، مسجد مهمترین پایگاه مذهبی مسلمانان است، از ضروریّات دین است؟ کسانی که
را مهمتر از مسجد میدانند، حکمشان چیست؟ « خانقاه »
جواب: آنها یا منحرفند و یا در اشتباهند، و احترام به مسجد از ضروریّات دین است. و چیزي نباید جاي مسجد را بگیرد.
صفحه 55 از 323
سؤال 219 - از نظر احکام شرع، تغییر نام مسجد چه حکمی دارد؟ مثلًا در جایی که بانی مسجد نام خود را بر آن نهاده است،
میتوان نام آن مسجد را تغییر داد؟
جواب: هرگاه مسجد به نام شخص بانی یا افرادي مانند او بوده باشد و بخواهند آن را به نام امامان معصوم (علیهم السلام)، یا
شخصیّتهاي معروف اسلامی تغییر بدهند، اشکالی ندارد؛ ولی بهتر آن است که نام بانی را به عنوان بنا کننده، زیر نام مسجد بنویسند
تا مردم براي او طلب مغفرت کنند؛ ولی اگر بر فرض در وقف مسجد نام خاصّی شرط شده، احتیاط حفظ آن نام است.
سؤال 220 - آیا باز کردن درب مساجد، در اوقات سهگانۀ نماز واجب است؟ در صورتی که خادم و هیأت امنا کوتاهی کنند، چه
باید کرد؟
جواب: باید در اوقات سهگانه، درهاي مساجد باز باشد؛ مگر در مواردي که نمازگزاري در آنجا نباشد، یا به خاطر خلوت بودن
مفسدهاي مترتّب شود.
سؤال 221 - آیا پختن غذا در ایّام سوگواري، در پشت بام مسجد، جایز است؟
جواب: اگر ضرري به مسجد نزند و مزاحم نمازگزاران و همسایگان نباشد،
ص: 96
اشکال ندارد؛ ولی غالباً مزاحم و زیانآور است.
سؤال 222 - آیا نمازخانه داخل هواپیما و قطار، حکم مسجد را دارد؟
جواب: چنین محلّی حکم مسجد را ندارد؛ ولی وجود آن براي مسلمانان کار بسیار خوبی است.
سؤال 223 - نماز خواندن در مساجدي که وهّابیها در بعضی از مناطق شیعهنشین، براي ضدیّت با شیعه میسازند، چه صورتی دارد؟
جواب: اگر نماز خواندن در آنجا، باعث ترویج و تقویت وهابیّت بشود اشکال دارد.
سؤال 224 - آیا ساخت مساجد، با انگیزههاي محلّی و طیفی و یا سیاسی، در نزدیک یکدیگر جایز است؟
جواب: ساختن مساجد نزدیک یکدیگر کار خوبی نیست و باید نیازها را در نظر بگیرند، و از کشانیدن اختلافات به مساجد
خودداري کنند.
سؤال 225 - آیا ساخت مناره و گلدسته براي مسجد ضروري است؟
جواب: ضروري نیست؛ ولی اگر باعث شکوه مسجد شود کار خوبی است.
سؤال 226 - اعلام اشیاي گمشده و یا فروش اجناس، از بلندگوي مسجد چه حکمی دارد؟
جواب: اعلام اشیاي گمشده مکروه است؛ ولی استفاده از بلندگوي مسجد، براي فروش اجناس، جایز نیست.
سؤال 227 - در فارس شهري است با جمعیّتی بالغ بر 27000 نفر، که جملگی شیعه اثنا عشري بوده و در امر دیانت و ارادت به
خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) زبانزد خاصّ و عام میباشند، به همین سبب این مردم خیّر در امر بناي ساختمانهاي
مذهبی و فرهنگی و مانند آن به حدّي تلاش داشته و دارند که نمونه آن کم است. از آن جمله ساخت بیش از 59 مسجد کوچک و
بزرگ و حسینیّه در
ص: 97
سطح شهر میباشد که در هر خیابان و کوچهاي حدّ اقل یک مسجد وجود دارد.
حال سؤال این است که با توجّه به جمعیّت محدود این شهر و کثرت بناهاي مذهبی، آیا شایسته و سزاوار است که افراد خیّر این
شهر براي ساخت مسجد، که بیش از نیاز شهر است، اقدام یا وصیّت نمایند، یا این که اصرار بر این امر خود مصداق اسراف است؟
این در حالی است که این شهر در زمینههاي دیگر شدیداً محتاج امکانات و فضاهاي مناسب میباشد.
صفحه 56 از 323
جواب: در صورتی که به مقدار کافی در آن شهر مسجد ساخته شده، مؤمنین و مؤمنات به بناهاي خیر دیگر، که مورد نیاز مردم
است، بپردازند که إن شاء اللّه ثوابش کمتر از مسجد نخواهد بود، یا به مناطق محروم و نیازمند توجّه کنند.
اذان و اقامه
سؤال 228 - همان گونه که مستحضرید، روایات فراوانی در فضیلت مؤذّن، و اذان گفتن وارد شده است، که تنها در کتاب شریف
مؤذّنین در روز قیامت » : بیش از بیست روایت آمده است، در بین این روایات، چندین روایت به این مضمون «1» ، وسائل الشّیعه
از ائمّه معصومین (علیهم السلام) نقل شده است، منظور از این روایات چیست؟ توضیح « نسبت به دیگران گردن بلندتري دارند
فرمایید.
جواب: ظاهراً این روایات اشاره به گردن فرازي مؤذّنان است، و کنایه از سربلندي آنهاست.
سؤال 229 - آیا اذان رادیو و تلویزیون و مانند آن، کفایت از اذان نماز میکند؟
جواب: کفایت نمیکند، باید براي نماز اذان جداگانه گفته شود.
سؤال 230 - آیا اذان و اقامه مردان و زنان مانند هم است، یا تفاوت دارد؟
جواب: تفاوتی با هم ندارد؛ ولی اگر زن مایل باشد، میتواند به جاي اذان
______________________________
. 1). وسائل الشّیعه، جلد دوّم، صفحه 613 )
ص: 98
کامل، تنها چهار تکبیر و شهادتین را بگوید، و به جاي اقامه دو تکبیر و شهادت به وحدانیّت خداوند و نبوّت پیامبر اکرم (صلی الله
علیه و آله) بدهد.
که نویسنده آن یکی از روحانیّون شیعه میباشد، چاپ شده است؛ « اصلاح الرّسوم » سؤال 231 - در کشور پاکستان، کتابی به نام
همان » : متأسّفانه در کتاب مذکور چیزهایی نوشته شده که موجب تضعیف مکتب تشیّع میباشد، مثلًا در صفحهاي از آن نوشته شده
« اشهد ان علیّاً ولی اللّه » را اضافه کردند، برادران شیعه هم در اذان جمله « الصلوة خیر من النوم » طوري که برادران اهل سنّت در اذان
را اضافه نمودند؛ وقتی که این کتاب در بازار پخش شد وهّابیها بیشتر از شیعه این کتاب را خریدند، و انجمن سپاه صحابه، در
از اذان شیعه حذف « اشهد ان علیّاً ولی اللّه » دادگستري مرکزي پاکستان در لاهور، با استناد به این کتاب به شیعیان گفتند: باید جمله
شود؛ در بیان این مسأله، جمعیّت علماي جعفریّه، به دولت پاکستان اعلام کردند که مؤلّف این کتاب شیعه نیست و نظریّات او مورد
قبول شیعیان نمیباشد؛ چون ما در مسائل دینی به مراجع تقلید رجوع میکنیم و به گفته آنها عمل میکنیم نظر حضرتعالی را جهت
ارائه به دادگستري پاکستان خواهانیم.
جواب: شهادت به ولایت امیر مؤمنان (علیه السلام) در اذان و اقامه، به عنوان تیمّن و تبرّك، و به تعبیر دیگر، به عنوان استحباب
مطلق نه جزئیّت، از مسائلی است که اکثر علماي شیعه و فقهاي امامیّه به آن تصریح کردهاند و همان گونه که علّامه محقّق، مرحوم
تصریح کرده، ذکر این شهادت از شعائر ایمان، و رمز تشیّع است، و « مستمسک العروه » آیۀ اللّه العظمی حکیم در کتاب نفیس خود
از این جهت راجح، بلکه در بعضی از موارد ممکن است جنبه وجوب و لزوم پیدا کند، این نکته نیز لازم به تذکّر است که اتّحاد و
وحدت صفوف مسلمین، اعمّ از شیعه و اهل سنّت، مفهومش این نیست که شیعیان آنچه را که مقتضاي مذهبشان و فتواي فقهایشان
میباشد کنار بگذارند، همانگونه که مذاهب چهارگانه اهل سنّت هر
ص: 99
صفحه 57 از 323
کدام براي خود ویژگیها و خصوصیاتی دارند که پیروان هر مذهب اصرار به حفظ آن دارند؛ به هر حال نباید وسوسههاي ناآگاهان
سبب شک و تردید شود.
سؤال 232 - در حین قرائت اذان و اقامه، و قبل از شروع به اداي فریضه نماز یومیّه، کمی خم شدن از براي احترام به نبیّ مکرّم
چه حکمی دارد؟ « اشهد ان محمّداً رسول اللّه » اسلام، حضرت محمّد مصطفی (صلی الله علیه و آله) به هنگام رسیدن به جمله
جواب: در مورد خم شدن به هنگام بردن نام پیامبر (صلی الله علیه و آله) اگر گاهی انجام شود و گاهی ترك شود اشکالی ندارد؛
ولی اگر همیشه این کار را بکنند و به صورت یک وظیفه مستحب یا واجب منعکس شود، درست نیست.
که در این روزها در « عجّلوا بال ّ ص لاة » سؤال 233 - با توجّه به این که در اذان، حدّ اقل 6 مرتبه دعوت به نماز میشود، آیا گفتن
مساجد متداول است، بدعت نیست؟
به قصد ورود در شرع و به صورت جزئی از اذان گفته شود اشکال دارد؛ امّا اگر منظور تأکید « عجّلوا بال ّ ص لاة » جواب: اگر جمله
بیشتر در تعجیل در نماز باشد و از آن جدا گردد اشکالی ندارد.
سؤال 234 - در سمنان مسجدي هست که در آن اذان را به صورت دستهجمعی (حدود 200 نفر) و به اتّفاق و با صداي بلند
میگویند، در این رابطه چند سؤال مطرح میباشد.
الف) آیا چنین اذانی در طول تاریخ وجود داشته است؟
ب) آیا در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و خلفا، اذان را اینطور میگفتند؟ اگر چنین بوده، به عنوان وجوب یا مستحب، یا
محض تقرّب بوده است؟
ج) آیا چنین اذانی در فقه بلامانع میباشد؟
جواب: آنچه از روایات و تاریخ استفاده میشود این است که اذان به صورت انفرادي بوده است، چنانچه همین سنّت رعایت شود و
دیگران آهسته به قصد
ص: 100
حکایت آن را تکرار کنند، اقرب به احتیاط است.
سؤال 235 - بعضی از مراجع عظام، در سقوط اذان در نماز جماعت، سماع امام را شرط میدانند، نظر حضرتعالی چیست؟
جواب: این مسأله در روایاتی وارد شده که امام اذان را بشنود.
سؤال 236 - آیا میتوانیم به وقت شرعی اذان که از طرف مؤسّسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، ارسال شده است، اعتماد نماییم؟ در
این منطقه اذان ظهر و مغرب و صبح را بر مبناي افق استخراج شده از مؤسّسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، که مطابق با فتواي شما
مجتهدین بزرگوار میباشد، گفته میشود. بعضی از آقایان که اذان مغرب و ظهر آن را قبول دارند، در مورد اذان صبح این مطلب
در حالی که با وجود این همه روشنایی لامپها، که در سطح ،« اذان صبح نباید طبق این تقویم گفته شود » : را قبول ندارند و میگویند
شهر وجود دارد، پیدا کردن سپیده صبح مشکل میباشد. در این مورد وظیفه ما چیست؟
جواب: همین اندازه که گمان قوي، یا اطمینان بر دخول وقت حاصل شود، کافی است؛ از هر طریقی که باشد فرقی نمیکند.
سؤال 237 - فردي در مسجد محلّ ما مؤذّن دائمی است، اگر دیگري از بلندگوي مسجد اذان بگوید ایشان ناراحت شده و مانع این
کار میشود؛ آیا ایشان حقّ منع دیگران را دارد؟
جواب: همه حق دارند در مسجد اذان بگویند و کسی نمیتواند دیگري را منع کند؛ ولی بهتر است رعایت احترام اذان گوي راتب
بشود؛ مگر این که براي او مشکلی پیش آید.
سؤال 238 - ویژگیهاي یک مکبّر خوب چیست؟ آیا لازم است بالغ باشد؟
صفحه 58 از 323
جواب: مکبّر باید به مسائل نماز آگاه و فرد ظاهر الصّلاحی باشد و بهتر است از صداي مناسبی برخوردار باشد؛ ولی لازم نیست بالغ
بوده باشد.
ص: 101
سؤال 239 - آیا به بهانه مزاحمت صداي بلندگوي مسجد، میتوان از پخش اذان جلوگیري نمود؟
جواب: اگر بلندگو صداي معتدلی داشته باشد، جلو پخش اذان را نمیتوان گرفت؛ حتّی اذان صبح را.
ص: 102
واجبات نماز
-1 تکبیرة الاحرام
سؤال 240 - با توجّه به این که از مسأله 877 رساله شما، برداشتهاي مختلفی شده است، و به طرق گوناگون عمل میشود، لطف
مستحب است در موقع گفتن تکبیرة الاحرام و سایر تکبیرهاي نماز، دستها را تا مقابل گوش بالا » : فرمایید این مسأله را تفسیر نمایید
.« ببرد
شروع شود و هنگامی که دست به محاذي گوش، « اللّه اکبر » جواب: مشهور در میان فقها این است که با حرکت دستها به طرف بالا
یا صورت میرسد، تکبیر پایان گیرد و فتواي ما نیز همین است.
-2 قرائت
سؤال 241 - آیا قرائت سورههاي طولانی (مثل سوره بقره) در نمازهاي واجب، سبب خروج از حالت نمازگزار نمیشود؟ حتّی اگر
هر رکعت یک ساعت طول بکشد؟
جواب: سبب خروج از حالت نمازگزار نمیشود، و انتخاب این سورهها گاه مستحب است.
سؤال 242 - آیا خواندن سورههایی از قرآن از روي آن، در نمازهاي واجب یا مستحب، جایز است؟
جواب: اشکالی ندارد؛ خواه نماز واجب باشد یا مستحب.
سؤال 243 - اگر کسی در رکعت دوّم، که وظیفهاش قرائت حمد و سوره است، اشتباهاً تسبیحات اربعه را بگوید و هنگام دخول در
رکوع متوجّه شود، تکلیفش چیست؟
ص: 103
جواب: اشکال ندارد و بهتر است دو سجده سهو به جا آورد.
سؤال 244 - جهت صحیح بودن قرائت در نماز، آیا واجب است که کسره بسم اللّه یا موارد مشابه دیگر را که عربها آن را با صداي
تقریباً (اي) ادا میکنند، مانند آنها ادا کرد؟ و یا با صداي کسره معمولی صحیح است؟
جواب: همین اندازه که قرائت از نظر عرف عرب صحیح باشد کافی است؛ هرچند مانند لهجه آنها نباشد.
سؤال 245 - شخصی از زمان تکلیف تا چندین سال به علّت نامساعد بودن محیط خانه، هیچ یک از فرایض دینی را انجام نداده
است؛ به لطف خداوند متعال توبه کرده و از دو سال پیش شروع به انجام فرایض دینی نموده است، اکنون پس از گذشت دو سال
متوجّه شده که نمازش اشکال دارد؛ یعنی حمد و سوره را درست نمیخوانده است، اکنون در حال یادگرفتن صحیح نماز میباشد؛
حکم نماز و روزه سالهاي گذشته و دو سال اخیرش چه میباشد؟
صفحه 59 از 323
جواب: باید تدریجاً نماز و روزهها را قضا کند و کفّاره بدهد و اگر قادر به کفّاره نیست مطابق مسأله 1402 رساله توضیح المسائل
ما عمل کند؛ ولی نسبت به دو سال اخیر اگر تلاش خود را کرده، امّا اشتباه نموده است نمازش صحیح است و قضا لازم ندارد.
سؤال 246 - بیماري که فقط با استفاده از پاي مصنوعی، قادر به ایستادن است، وظیفهاش در موارد زیر چیست؟
الف) آیا براي نماز خواندن لازم است حتماً از پاي مصنوعی استفاده نماید، و یا میتواند نشسته نماز بخواند؟
جواب: اگر عسر و حرج لازم نیاید ایستاده نماز بخواند.
ب) اگر ایستادن لازم است، تکلیف نمازهایی که در حالت نشسته خوانده چیست؟
ص: 104
جواب: چنانچه جاهل قاصر بوده نمازهاي او صحیح است.
میگویند، به نظر میآید گفته « الحمد لله » آمّین میگویند؛ ولی شیعیان « و لا الضّالّین » سؤال 247 - اهل تسنّن در نماز بعد از کلمه
آنها درست باشد، نظر شما چیست؟
جواب: در احکام شرع نباید تابع ذوق و استحسان بود؛ بلکه باید تابع کلمات معصومین (علیهم السلام) باشیم و معصومین (علیهم
بگویید و آمّین نگویید؛ چرا که نماز را باطل میکند. « الحمد لله » : السلام) فرمودهاند
سؤال 248 - اخیراً معمول شده که در نمازهاي یومیّه ظهر و عصر، تنها حمد و سوره را آهسته قرائت میکنند و بقیّه اجزاي نماز (مثل
ذکر رکوع و سجود و تشهد و سلام) را با صداي بلند میخوانند، آیا این طور نماز خواندن جایز است؟
جواب: در نماز ظهر و عصر، تنها آهسته خواندن حمد و سوره واجب است و در بقیّه مختار است.
بِاذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ » را، با همزه و بدون واو قرائت میکنند، همچنین در سوره قدر روي « کُفُواً احد » سؤال 249 - برخی از نمازگزاران
نهاده شده و در « وقف کردن بهتر است » وقف مینمایند، زیرا در بعضی از قرآنها روي این کلمه (سلام) علامت … « امْر سَلامٌ
علامت وقف دیده میشود، بفرمائید کدام یک صحیح است؟ « امر » بعضی روي کلمه
توقّف « امر » بخوانند، و در وقف آیه مزبور، روي کلمه « واو » را آن طور که مشهور است با « کُفُواً احد » جواب: احتیاط آن است که
کنند.
سؤال 250 - با توجّه به این که در نماز ظهر و عصر، خواندن حمد و سوره به صورت اخفات واجب است؛ چنانچه شخصی براي
تعلیم در حین نماز، به صورت جهر بخواند، چه حکمی دارد؟
جواب: جایز نیست و باید براي تعلیم از طرق دیگر استفاده کند.
سؤال 251 - اگر کسی در تعداد تسبیحات اربعه شک کند چه باید بکند؟
ص: 105
جواب: اگر به رکوع نرفته بنا را بر کمتر میگذارد و آن را تکمیل میکند؛ هرچند به فتواي ما یک تسبیح کافی است.
سؤال 252 - برخی از مؤمنین نمازگزار، نمازهاي صبح و مغرب و عشاي خود را آهسته میخوانند و علّت آن را شرم و حیا و
خجالت بیان میکنند، آیا شرم و حیا مجوّز آهسته خواندن این نمازها براي مردان میشود؟
جواب: هرگز مجوّز نیست باید بلند خواند، و این حیا، حیاي جاهلانه است نه حیاي عاقلانه.
سؤال 253 - لطفاً نظرتان را پیرامون قرائت قرآن، که همراه با ریا و خودنمایی باشد بیان فرمایید.
جواب: حرام است؛ ولی اگر قرآن را با صداي خوب براي تحسین شنوندگان بخواند جایز است.
-3 رکوع
صفحه 60 از 323
سؤال 254 - تکلیف بیماري که نمیتواند به مقدار رکوع، در حالت رکوع باقی بماند (یعنی تنها قسمتی از ذکر را میتواند در
حالت رکوع بگوید)، چیست؟
جواب: همان مقدار که میتواند بگوید؛ مثلًا یک سبحان اللّه.
سؤال 255 - آیا در نماز، به جاي ذکرهایی که معمول است و در رسالههاي عملیّه نیز آمده است، میتوان ذکرهایی را که در بعضی
سَمِعَ اللّهِ » : که مأموم بعد از این ذکر امام «1» ( از احادیث وارد شده، گفت؟ مانند حدیث محمّد بن مسلم از امام صادق (علیه السلام
.« رَبَّنا وَ لَکَ الْحَمْدُ » : بگوید ،« لِمَنْ حَمِدَهُ
جواب: گفتن هر گونه ذکر خداوند در نماز، به قصد ذکر مطلق جایز است.
______________________________
1). وسائل الشّیعه، جلد 4، ابواب الرّکوع، باب 17 ، حدیث 4. البتّه طبق این روایت، ذکر مزبور در صورتی گفته میشود که نماز )
.« سَمِعَ اللّه لِمَن حَمِدَه الحمد للّه ربّ العالمین » : جماعت باشد، ولی اگر به صورت فرادي نماز میخواند این ذکر را بگوید
ص: 106
-4 سجده
سؤال 256 - در مساجد و مکانهایی که نماز جماعت برگزار میشود و امکان مهر گذاشتن نیست و یا این که مهر پیدا نمیشود، آیا
میشود به سنگ مرمر و یا موزاییک سجده کرد؟
جواب: سجده بر سنگ مرمر در هر حال جایز است و همچنین بر موزاییک، خواه دسترسی به مهر باشد یا نه.
سؤال 257 - اگر عمداً ذکر رکوع یعنی (سُبحانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِه) را در سجده بگوییم، کفایت میکند؟ عکس آن چه حکمی
دارد؟
جواب: بنا بر احتیاط واجب کفایت نمیکند.
سؤال 258 - اگر بچّه نابالغی، یکی از سورههایی که سجده واجب دارد را بخواند، آیا بر شنوندگان سجده واجب میشود؟
جواب: آري واجب است، فرقی میان بالغ و نابالغ نمیکند.
سؤال 259 - اگر نمازگزار در حین انجام نماز بشنود که خوانندهاي آیات سجده را تلاوت مینماید، وظیفهاش چیست؟
جواب: احتیاط آن است که سجده واجب را بجا آورد و برخیزد و نماز را تمام کند و بعداً اعاده کند.
سؤال 260 - یک نفر در زمان عادي (غیر از زمان حجّ) پشت سر امام جماعت اهل سنّت به نیّت فرادا نماز میخواند؛ ولی گاهی به
چیزي سجده میکند که در فقه جعفري سجده بر آن جایز نیست، آیا اعاده نماز لازم است؟
جواب: در صورتی که جنبه تقیّه داشته باشد، نمازش صحیح است.
سؤال 261 - منظور از سجده کردن بر کاغذ، آیا کاغذهاي سفید است، یا میتوان بر کاغذهاي رنگی و کاغذي که نوشته دارد نیز
سجده کرد؟
ص: 107
جواب: مانعی ندارد، بر همه اینها میتوان سجده کرد؛ حتّی در حال اختیار.
سؤال 262 - برادران شیعه در نماز جماعت اهل سنّت نیز شرکت مینمایند؛ گاه دیده شده که امام جماعت در حین قرائت، آیه
سجده را تلاوت میکند و خود و تمامی نمازگزاران به سجده میروند و شیعیان هم همراهی کرده به سجده میروند، آیا این
سجده اضافی باعث بطلان نماز آنها نمیشود؟
صفحه 61 از 323
جواب: احتیاط آن است که نماز را بعداً اعاده کنند.
-5 تشهّد
نماز « اللّهُمَّ صَ لِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ عَجِّلْ فَرَجَ آلِ مُحَمَّد » : سؤال 263 - اگر در تشهّد نماز، صلوات این گونه خوانده شود
باطل میشود؟
جواب: احتیاط آن است که این کار را نکنند و مطابق آنچه در رسالهها آمده است عمل نمایند.
قنوت نماز
سؤال 264 - در قنوت، معتبر است که نمازگزار دستها را تا مقابل صورت بلند کند؛ لطفاً بفرمایید: منظور از مقابل صورت چیست؟
جواب: منظور این است که کف دستها به سوي آسمان و خود دستها محاذي با صورت باشد.
سؤال 265 - آیا دعا کردن به غیر عربی در نماز واجب جایز است؟ شعر خواندن در قنوت نمازهاي واجب و مستحب چطور است؟
جواب: دعا به غیر عربی در نماز اشکال دارد و احتیاط آن است که از شعر هم بپرهیزند.
سؤال 266 - اگر در قنوت یا سجده، برخی از فرازهاي دعا را تکرار کنیم، نظیر این
ص: 108
مَماتِی مَماتَ مُحمّد و آلِ » فراز ،« اللّهُمَّ اجْعَلْ مَحْیايَ مَحْیا محمّد وَ آلِ محمّد وَ مَماتِی مَماتَ مُحمّد و آلِ محمّد » که در دعاي
را دو بار، یا بیشتر تکرار کنیم جایز است، یا اشکال دارد؟ « محمّد
جواب: اشکالی ندارد، همه اینها دعاست.
سؤال 267 - حقیر در نمازهاي واجب و مستحبّ به اشخاص بیمار، زندانی و گرفتار دعا میکنم. آیا به این روش دعا کردن اشکالی
اللّهُمَّ اشْفِ » یا « اللّهُمَّ فُکَّ وَلَدي احْمَدَ مِنَ السِّجْنِ » یا « اللّهُمَّ فُکَّ کُلَّ مَحْبُوس » : در نماز ایجاد نمیکند، مثلًا در قنوت عرض میکنم
؟« بِنْتِی الْمَریضَۀَ
جواب: دعا براي اشخاص به زبان عربی در نماز واجب و مستحب، اشکال ندارد.
مبطلات نماز
را به ضمّ میم خواندهام؛ چون در مفاتیح من این طور « مَطْلَع » سؤال 268 - این جانب مدّتی در نماز، سوره قدر را میخواندم و کلمه
نوشته بود، آیا نمازهایم درست بوده است؟
جواب: چون مقصّر نبودهاید نماز شما صحیح است و قضا ندارد؛ ولی بعد از این مراقب باشید.
سؤال 269 - اگر انسانی در حال نماز فراموش کند آدامس در دهان اوست (آدامسی که مزهاي ندارد)، آیا باید نماز را بشکند یا
ادامه دهد؟ و بطور کلّی، اگر انسان در حال نماز سقّز یا آدامسی را که شیرینی آن از بین رفته در دهان داشته باشد، ولی نخورد، آیا
نمازش باطل است؟
جواب: نماز باطل نیست.
سؤال 270 - آیا جواب سلام، در صورتی که به غیر زبان عربی باشد (مثلًا
ص: 109
انگلیسی)، واجب است؟
صفحه 62 از 323
جواب: آري واجب است.
سؤال 271 - جواب دادن سلامی که در نامه میباشد چه حکمی دارد؟
جواب: احتیاط آن است که جواب داده شود.
سؤال 272 - اگر کسی وارد مسجد شود و سلام کند، و همه مشغول نماز باشند، جواب سلام بر چه کسی لازم است؟ در صورتی که
هیچ کس جواب سلام را ندهد، وضعیّت نماز این عدّه چگونه خواهد بود؟
جواب سلام لازم است و اگر هیچ کس جواب ندهد، همه معصیت کردهاند؛ ولی «1» جواب: بر یکی از آنها به عنوان واجب کفایی
نمازشان صحیح است.
در دهان، به هنگام نماز چه صورتی دارد؟ «2» « ناس » سؤال 273 - گذاشتن
جواب: اشکال دارد، و خوردن ناس با توجّه به ضررهاي فراوان آن در غیر نماز هم اشکال دارد.
سؤال 274 - ما همیشه نماز مغرب و عشا را در مسجد جامع برگزار میکنیم، امّا نه به جماعت (چون امام جماعت نداریم)، در حین
میکنند و چون پاسخ سلام، یک امر واجب کفایی است و شخص سلامکننده باید « سلام » نماز، افرادي که وارد مسجد میشوند
پاسخ را به گونهاي بشنود که آن را پاسخ خود تلقّی کند، و از طرفی در شرایطی که ما نماز را بجا میآوریم، اگر براي پاسخ دادن،
صدایمان را بیش از حدّ معمول بلند کنیم، موجب از بین رفتن حالت روحانی نماز و تمرکز حواس در این فریضه مقدّس میشود،
امّا این امر باعث حساسیّت .« لطفاً در صورتی که نمازگزاران در حال نمازند، سلام نکنید » : لذا اطّلاعیّهاي به این مضمون نوشتهایم
بعضی از مؤمنین شده است. لطفاً بفرمایید این کار چه حکمی دارد؟
______________________________
1). منظور از واجب کفایی این است که اگر یک نفر آن عمل واجب را انجام بدهد، کفایت میکند و از بقیّه ساقط میشود. بر )
که بر تک تک مکلّفین واجب است. « واجب عینی » خلاف
نوعی مواد مخدّر خفیف است که بیشتر در افغانستان مورد استفاده قرار میگیرد. « ناس » .(2)
ص: 110
بنابراین اطّلاعیّه مزبور بد نیست. ،««1» سلام کردن بر نمازگزار مکروه است » : جواب: بسیاري از فقها گفتهاند
سؤال 275 - آیا شکّ بعد از سلام نماز مغرب، در صورتی که یک طرف شک باطل نباشد (مثل شک بین دو و چهار)، نیز از
شکهایی است که نباید به آن اعتنا کرد؟
جواب: شک بعد از سلام اعتباري ندارد، به شرط این که یک طرف آن صحیح باشد.
اگر در سه نماز پیدرپی شک نکند از حالت کثیرالشّک » : سؤال 276 - در خارج شدن از حالت کثیرالشّک در نماز فرمودهاند
آیا باید حتماً نماز یومیّه باشد؟ یا این که اگر در سه نماز قضاي پیدرپی، یا سه نماز مستحبّی پیدرپی نیز شک « خارج میشود
نکند، از حالت کثیرالشّک خارج میشود؟
جواب: معیار این است که عرفاً بگویند او دیگر کثیرالشّک نیست و مادام که این موضوع ثابت نشود حکم حالت سابق باقی است.
سؤال 277 - اگر نمازگزار در حال قیام، شک بین سه و چهار کند و بعد از شک یادش بیاید که در رکعت قبل یک سجده را
فراموش کرده تکلیفش چیست؟
جواب: نماز او باطل است و باید آن را رها کرده از نو شروع کند.
سؤال 278 - اگر کسی در حال نماز شک کند نمازي که میخواند نماز ظهر است یا عصر، و یا مغرب است یا عشا، تکلیف چیست؟
جواب: در صورت اوّل به نیّت نماز ظهر، و در صورت دوّم به نیّت نماز مغرب، نماز را تمام میکند، سپس نماز بعدي را به جا
صفحه 63 از 323
میآورد.
نماز احتیاط
سؤال 279 - اگر کسی مثلًا نماز ظهر را بخواند و شکّی بر او عارض شود که موجب
______________________________
. 1). عروة الوثقی، جلد اوّل، مبطلات الصّلاة، مسأله 29 )
ص: 111
نماز احتیاط بوده است؛ ولی از روي فراموشی، بدون این که نماز احتیاط را بخواند، نماز بعدي را شروع کند و در حال نماز بعدي
متذکّر شود که نماز احتیاط را نخوانده است، تکلیف او چیست؟ آیا در نماز دوّم فرقی بین نماز فریضه و نافله هست؟ تفصیل مسأله
را بیان فرمایید.
جواب: اگر وارد نماز نافله یا فریضه غیر مترتّبه شده است، آن را پایان میدهد و به آخر میرساند، سپس نماز اوّل را اعاده میکند،
و اگر وارد فریضه مترتّبه شده و محلّ عدول نگذشته، احتیاطاً عدول میکند و نماز را تمام کرده سپس اعاده مینماید، و اگر محلّ
عدول گذشته آن را قطع میکند و نماز اوّل را اعاده مینماید.
ص: 112
نماز مسافر
کثیرالسّفر
سؤال 280 - تکلیف روزه و نماز کارمندي که محلّ کارش خارج از شهر محلّ سکونت او میباشد، و به ناچار هر روز بیش از چهار
فرسنگ راه میپیماید چیست؟ آیا این شخص حکم دائم السّفر را دارد؟
جواب: حکم دائم السّفر را دارد.
سؤال 281 - کسی که قاري قرآن است و دائماً جهت قرائت به شهرهاي مختلف دعوت میشود، تکلیف نماز و روزهاش چیست؟
جواب: نماز و روزه او تمام است.
سؤال 282 - استاد یا دانشجوي دانشگاه اهواز، شهرکی در 45 کیلومتري اهواز مسکن اوست و هر روز در این مسیر براي تحصیل یا
تدریس رفت و آمد میکند.
الف) با توجّه به این که هیچ کدام از این دو مکان وطنش نیست، نمازش چه حکمی دارد؟
جواب: نماز و روزه آنها در هر دو محل و در اثناي راه کامل است.
ب) در فرض بالا با توجّه به این که بین وطنش و این دو محل، یعنی شهرك محلّ سکونت و اهواز که محلّ کارش است، بیش از
مسافت شرعی فاصله است، اگر آخر هر هفته براي سرکشی اقوامش به وطنش برود، در بین راه نمازش چه حکمی دارد؟ اگر ابتداي
حرکتش به طرف وطن از محلّ کار (اهواز) باشد، یا محلّ سکونت (شهرك) آیا در حکم تأثیري دارد؟
جواب: نماز و روزه او در بین راه در هر حال شکسته است.
ص: 113
ج) اگر در فرض بالا که رفتن به سوي وطن سفر غیر شغلی است و نماز او قصر است موقع برگشت از وطن به طرف محلّ سکونت
صفحه 64 از 323
(شهرك) یا محلّ شغل (اهواز) آیا این سفر، سفر شغلی حساب میشود؟ آیا نماز او کامل است؟ و اگر در وطن ده روز بماند، آیا
سفر اوّل شغلی براي کامل بودن نماز کفایت میکند یا از سفر دوّم نمازش کامل است؟
جواب: در راه بازگشت از وطن، احتیاطاً جمع بخواند؛ ولی اگر ده روز توقّف کرده، شکسته است.
د) اگر موقع برگشت از وطن، هنوز وقت تحصیل و تدریس نباشد، (مثلًا دانشگاه دو یا سه روز تعطیل باشد) و این فرد جهت مطالعه
و آماده شدن براي تحصیل و تدریس به محلّ سکونت (شهرکی که با محلّ کار به اندازه مسافت شرعی فاصله دارد)، بیاید آیا این
سفر شغلی حساب میشود، تا در بین راه و محلّ سکونت نمازش کامل باشد؟
جواب: در هر دو محل نماز او تمام است.
سؤال 283 - اگر کثیرالسّ فر، سفر غیر شغلی بکند، آیا بعد از رجوع به سفر شغلی، در همان سفر شغلی اوّل نمازش کامل میشود، یا
از سفر دوّم به بعد؟ و آیا اقامه ده روز در وطن و غیر وطن، در کامل خواندن نماز در سفر اوّل یا دوّم نقشی دارد؟
جواب: اگر اقامه ده روز نکند، از همان سفر اوّل نماز و روزهاش کامل است.
سؤال 284 - آیا کثیرالسّ فر بلافاصله بعد از شروع به کار باید نمازش را کامل بخواند؟ یا بعد از گذشتن مدّتی از شروع کار که عرفاً
کثیرالسّفر صدق بکند؟
جواب: بعد از چند سفر که عرفاً صدق کثیرالسّفر کند، و در چند سفر اوّل احتیاط کند.
سؤال 285 - پرستار بیمارستان که مأمور است همراه مریض به شهرستانهاي همجوار اعزام شود، گاهی اتّفاق میافتد در یک هفته 10
مورد هم اعزام میشود و
ص: 114
گاه هم ممکن است در یک هفته اصلًا اعزام نشود، نماز و روزه او به چه صورت است؟
جواب: اگر بیشتر هفتهها اعزام میشود و اعزام بطور مکرّر است، نماز و روزه او تمام است، در غیر این صورت نماز و روزه او
شکسته است.
سؤال 286 - روحانیّونی که فقط در ماه مبارك رمضان، هر روز بین دو محلّ تبلیغی، که فاصله آن بیش از مسافت شرعی است،
رفت و آمد میکنند، نماز و روزه آنها چه حکمی دارد؟ و بطور کلّی معیار کثیرالسّفر چیست؟
جواب: ظاهراً کثیرالسّفر بودن در یک ماه براي اتمام نماز و روزه کافی است.
کسانی که شغل آنها در سفر است
سؤال 287 - دانشجویی در شهري مشغول تحصیل است، بین وطنش تا آن شهر سی، یا چهل کیلومتر، یا بیشتر فاصله است، حکم
نماز و روزه او را در موارد زیر بیان فرمایید.
الف) قصد دارد هر روز براي تحصیل در این مسیر تردّد بکند.
جواب: نماز و روزهاش کامل است.
ب) قصد دارد هفتهاي یک بار در این مسیر تردّد بکند؛ یعنی اوّل هر هفته براي تحصیل به آن شهر میرود و آخر هفته به وطن خود
بر میگردد.
جواب: نماز و روزه او در دو محل کامل است؛ ولی در اثناي راه شکسته است.
ج) این دانشجو از وطنش اعراض کرده و هنوز وطنی اختیار نکرده است و هر روز یا هر هفته بین وطن سابق و اهواز تردّد میکند،
آیا حکم کثیرالسّفر را دارد؟
صفحه 65 از 323
جواب: حکم کثیرالسّفر را دارد.
د) استاد یا دانشجوي مذکور، در هفته پنج روز را مثلًا در اهواز تحصیل و یا
ص: 115
تدریس میکند، و دو روز بقیّه هفته را براي ادامه تحصیل به قم میرود، با فرض این که نه قم وطنش است نه اهواز، حکمش
چیست؟ آیا هر دو محل در حکم وطن اوست؟
جواب: اهواز در فرض بالا وطن اوست؛ ولی قم به حکم وطن او نیست.
ه-) در این فروض حکم نماز همسر و فرزند این استاد و دانشجو چیست؟ اگر آنها هم همراه پدر یا همسر در این مسافرتها باشند،
حکم کثیرالسّ فر را دارند؟ اگر مسأله برعکس باشد، یعنی شوهري به خاطر شغل خانمش مجبور به تردّد بین وطن و محلّ تحصیلش
باشد، چه حکمی دارد؟
جواب: اگر برنامه رفت و آمد هر دو یکسان باشد، حکم آنها نیز یکسان است.
سؤال 288 - آیا حضرتعالی بین کسی که شغل او سفر است (مانند راننده) و کسی که شغل او در سفر است (مانند کارمندان،
سربازان، معلّمها، کارگران، طلّاب و مانند آنها) تفاوتی قائل هستید؟ و بطور کلّی حکم نماز و روزه افراد در سفر چیست؟
جواب: هیچ تفاوتی بین آنها نیست و نماز و روزه آنها کامل است.
وطن
سؤال 289 - نماز و روزه طلبهاي که در شهر دیگري، غیر از وطنش درس میخواند، و نمیتواند قصد ده روز کند، و هر چهارشنبه
به وطن خویش بازمیگردد، شکسته است یا تمام؟
جواب: اگر این کار براي مدّت طولانی، مانند یک سال یا بیشتر ادامه یابد، محلّ تحصیل در حکم وطن اوست و نماز و روزهاش در
هر دو محل تمام است.
سؤال 290 - مأموران دولتی که در خارج از وطن و مسافت شرعیّه اشتغال به کار دارند، آیا محلّ کار، وطن آنها محسوب میشود؟
در صورتی که نمیدانند چه مدّتی در آنجا میمانند؟ نماز آنها در ابتداي مأموریّت چه حکمی دارد؟
ص: 116
جواب: اگر براي مدت طولانی (مثلًا یک سال یا بیشتر) در آن محل میمانند به حکم وطن آنهاست.
سؤال 291 - آیا بدون قصد توطّن امکان دارد محلّی حکم وطن را پیدا کند؟ مثلًا استاد یا طلبهاي ده سال است که بدون قصد توطّن
مقیم اهواز یا قم شده است و مشغول تحصیل یا تدریس است؛ آیا قم یا اهواز براي فرد مذکور حکم وطن را دارد؟
جواب: چنین اقامتگاهی حکم وطن را دارد.
سؤال 292 - زنی به عقد دائم مردي که از شهرستان دیگري است درآمده، آیا قبل از آغاز زندگی مشترك، شهرستان شوهر وطن
زن محسوب میشود؟
جواب: وطن او محسوب نمیشود.
مسائل دیگر نماز مسافر
سؤال 293 - نماز مسافر را چگونه نیّت کنیم؟
جواب: نیّت خاصّ ی ندارد، همین که نماز چهاررکعتی را دو رکعت بخوانید، نماز مسافر محسوب میشود؛ حتّی اگر نیّت تمام کنید
صفحه 66 از 323
و قبل از پایان دو رکعت یادتان بیاید و نیّت را برگردانید کافی است.
سؤال 294 - دختري شوهر کرده و در شهر دیگري که بیش از چهار فرسخ شرعی از وطنش فاصله دارد، در منزل شوهرش زندگی
میکند، زمانی که به صورت متعارف، جهت صله ارحام و دید و بازدید به دیدن پدر یا مادر و خویشان به منزل پدري مراجعه
میکند، اگر توقّفش کمتر از ده روز باشد، نماز و روزهاش چگونه است؟ اگر این دختر فرضاً ملکی هم در شهر پدري داشته باشد
حکم تغییر میکند؟
جواب: اگر دختر تصمیم دارد با شوهر خود در شهر دیگري زندگی کند و قصد بازگشت براي اقامت مستمرّ به شهر پدري ندارد،
نماز و روزهاش شکسته است، زیرا اعراض حاصل شده است.
ص: 117
سؤال 295 - بیماري در شهرستانی غیر از وطن خود بستري است و مدّت یک ماه از بستري شدنش میگذرد و مشخّص نیست چه
مدّت دیگر زمان درمان طول خواهد کشید، تکلیف نماز و روزه این شخص چیست؟
جواب: بعد از گذشت یک ماه نماز و روزهاش تمام است.
سؤال 296 - کسی که قصد سفر به قلّهها و کوههاي بلند و مرتفع را دارد، با توجّه به این که مسیر او گاهی بیش از مسافت شرعی
است، اگر شهر خود را ببیند حکم نماز و روزه او چیست؟
جواب: اگر به اندازهاي دور شود که صداي اذان شهر را نشنود، از حد ترخّص گذشته است و اگر شرایط دیگر سفر در آن جمع
باشد نماز و روزهاش شکسته است.
سؤال 297 - مسافت شرعی را از کجا حساب میکنند؟ مخصوصاً با توجّه به این که امروزه در اطراف اکثر شهرها، شهرکها یا
کارخانجاتی احداث شده است، آیا آنها هم جزء شهر حساب میشوند؟
جواب: شهرکها و کارخانجات اطراف شهر که جدا هستند، جزء شهر محسوب نمیشوند.
سؤال 298 - مسافت بین دو شهر به صورت مارپیچ، 50 کیلومتر و به خط مستقیم، 20 کیلومتر است، حکم نماز و روزه چگونه است؟
جواب: از هر مسیري که برود حکم همان مسیر را دارد.
2 بعد از ظهر به منزل برگردد، آیا این شخص / سؤال 299 - اگر کسی فرضاً ساعت 8 صبح به مسافرت رفته و قرار است ساعت 5
2 بعد از ظهر در منزل خودش / نماز واجبش (یعنی ظهر و عصر) را به صورت شکسته در محلّ سفر بخواند، یا این که در ساعت 5
کامل بخواند؟ کدام مقدّم است؟
جواب: اگر در سفر بخواند شکسته است و اگر در منزل بخواند تمام است و
ص: 118
نماز اوّل وقت مقدّم است.
سؤال 300 - مردي در حین سفر، نماز را با انگشتر طلا خوانده است حکم نماز او چگونه است؟ اگر قرار است قضا نماید، آیا به
همان صورت شکسته بخواند؟ با توجّه به این که حکم حرمت طلا را براي مرد میدانسته و عمداً با آن نماز خوانده است.
جواب: باید نماز را به صورت شکسته قضا کند.
سؤال 301 - زائرانی که در ماه مبارك رمضان به عمره مشرّف میشوند، اگر شب به مدینه و یا مکّه برسند، قصد اقامه عشره کرده و
روزه میگیرند و مشکلی ندارند؛ ولی اگر در بین روز رسیدند، آیا از همان ساعتی که میرسند، باید ده روز را به حساب آورند، یا
این که ده روز کامل مراد است و شبها به حساب نمیآید؟
جواب: از همان لحظه ورود حساب میکنند و معیار 10 روز؛ است یعنی اگر ظهر روز اوّل ماه وارد شدهاند، ظهر روز یازدهم 10
صفحه 67 از 323
روز کامل میشود و کافی است.
نماز استیجاري
سؤال 302 - کسی، شخصی را اجیر میکند تا نماز قضاي پدر او را بخواند، آیا میتواند شرط کند که باید نماز را در مسجد
بخواند؟
جواب: اگر شرط کند باید به شرط عمل شود.
سؤال 303 - شخصی براي انجام یک سال نماز و روزه مرحوم زید اجیر شده است؛ ولی زمان مشخّصی براي انجام این کار تعیین
نشده است و اکنون سالها از زمان اجاره میگذرد و اجاره دهنده نیز فوت کرده است، آیا مستأجر مرتکب گناهی شده است؟ فعلًا
وظیفه او چیست؟
جواب: مستأجر مرتکب خلاف شده است؛ ولی اکنون باید وظیفه خود را انجام دهد، و اگر دسترسی به دهندگان پول دارد، از آنها
نیز احتیاطاً اجازه بگیرد.
ص: 119
سؤال 304 - برخی از فقها گرفتن اجرت بر عبادات استیجاري را مشکل میدانند، نظر حضرتعالی چیست؟ اگر اشکال دارد راه حل
آن چیست؟
جواب: در مورد حجّ استیجاري مشکلی نیست؛ چون روایات متعددي از معصومین (علیهم السلام) در این زمینه وارد شده است؛
ولی در سایر عبادات مانند نماز و روزه خالی از اشکال نمیباشد؛ چون در هیچ یک از روایات اشارهاي به استیجار براي نماز و
روزه دیده نمیشود؛ امّا اظهر بر حسب قواعد عامّه صحّت آن است.
نماز قضا
اشاره
سؤال 305 - تفاوت نماز قضا و روزه قضا را بیان فرمایید.
جواب: قضاي نماز با قضاي روزه تفاوتهایی دارد، که به برخی از آنها، بطور اختصار اشاره میشود.
الف) نمازهایی که زن در حال عادت ماهانه نخوانده قضا ندارد؛ امّا قضاي روزه ایّام عادت، در ماه مبارك رمضان لازم است.
ب) کسی که روزه قضا دارد، جایز نیست روزه مستحبّی بگیرد؛ ولی اگر نماز قضا داشته باشد، میتواند نماز مستحبّی بخواند.
ج) قضاي نماز را نباید طوري تأخیر انداخت که بیاعتنایی به آن بشود؛ ولی اگر تأخیر بیندازد کفّاره ندارد؛ امّا قضاي روزه ماه
مبارك رمضان را باید پیش از رسیدن ماه مبارك رمضان سال بعد انجام دهد و چنانچه به تأخیر اندازد باید هم قضا کند و هم
کفّاره مُدّ طعام بدهد.
د) در نماز قضا باید از اوّل نماز نیّت داشته باشد؛ لکن این امر در روزه قضا لازم نیست، بنابراین در روزي که هیچ قصد روزه
نداشته و مفطري بجا نیاورده؛ میتواند قبل از ظهر قصد روزه قضا بنماید.
ه-) کسی که به خاطر مریض بودن نتواند در ماه رمضان روزه بگیرد و بعد از آن
ص: 120
هم به خاطر مریضی تا ماه رمضان بعد نتواند روزه را قضا کند، روزه از او ساقط است و باید کفّاره مدّ طعام بدهد؛ امّا قضاي نماز
صفحه 68 از 323
در هر صورت لازم است (ایستاده، نشسته، با وضو، با تیمّم)؛ اگر چه سالها گذشته باشد.
و) کسی که در شب ماه رمضان تفحّص کند و معتقد شود که صبح نشده و مشغول خوردن سحري شود، اگر بعداً معلوم شود که
همان وقت صبح بوده و اشتباه کرده، روزه او صحیح است و قضا ندارد؛ امّا اگر پیش از وقت به گمان این که صبح شده شروع به
نماز کند و در بین نماز وقت داخل نشود، باید نماز را از سر بگیرد.
ز) کسی که به قهر و غلبه چیزي در حلق او کنند و به خورد او دهند، روزه ماه مبارك رمضان او صحیح است؛ امّا اگر نماز کسی را
باطل کنند باید از سر بگیرد.
ح) اگر روزه قضاي ماه مبارك رمضان را بعد از ظهر بشکند کفّاره دارد؛ ولی شکستن نماز کفّاره ندارد؛ هرچند مرتکب گناه شده
است (بنابر احتیاط).
سؤال 306 - اگر انسان پس از مدّتها نماز خواندن، متوجّه شود که به علّت ناآگاهی وضو را غلط انجام میداده، یا غسلی که بر او
واجب بوده انجام نداده است، آیا باید قضاي تمام نمازهایی را که با وضوي غلط، یا بدون غسل واجب خوانده است بجا آورد؟
جواب: قضاي نمازها لازم است و میتواند تدریجاً بجا آورد، بطوري که مایه مشقّت و زحمت نشود؛ ولی قضاي روزه بر او واجب
نیست.
سؤال 307 - شخصی حدود 14 ماه نماز قضا بر ذمّه دارد، و در بعضی از این ایّام هم مسافر بوده است؛ ولی مقدار و زمان دقیق ایّام
مسافرت، به علّت گذشتن وقت معلوم نیست؛ نسبت به قضاي نمازها چه وظیفهاي دارد؟
جواب: آن مقدار که یقین دارد در وطن بوده تمام میخواند و آن مقدار که یقین دارد در سفر بوده شکسته میخواند و در مقدار
مشکوك جمع بین قصر و
ص: 121
اتمام میکند؛ یعنی به آن مقدار، هم نماز تمام و هم نماز قصر بجا میآورد.
سؤال 308 - کسی که با وضو، یا غسل جبیرهاي نماز میخواند، آیا میتواند نمازهایی را که در زمان سلامتیاش فوت شده، در این
حال قضا نماید؟
جواب: مانعی ندارد.
سؤال 309 - انسانی که تا سنّ 20 سالگی نماز نخوانده و روزه نگرفته است، آیا به مجرّد توبه نمازها و روزههایی که از او فوت شده
ساقط میشود؟
جواب: باید قضاي آنها را نیز بجا بیاورد، و روزه او کفّاره نیز دارد و اگر نتواند کفّاره را انجام بدهد مطابق مسأله 1402 توضیح
المسائل ما عمل کند.
سؤال 310 - آیا قضاي نمازهاي نافله شب همان ثواب و پاداش اداي آن را دارد؟
جواب: شک نیست که میان ادا و قضا تفاوت است.
نماز قضاي پدر و مادر
سؤال 311 - پدر و مادري نسبت به انجام فریضه نماز و روزه سهلانگاري دارند، یا اصلًا نمیخوانند، و از نظر اعتقادي، شیعه اثنا
در صورتی که والدین این مسأله را « نماز و روزه قضاي پدر و مادر بر ذمّه پسر بزرگ است » : عشري هستند. این که فقها فرمودهاند
بدانند و عمداً به تکالیف خود عمل ننمایند، آیا واقعاً با انجام نماز و روزه قضاي پدر و مادر توسّط پسر بزرگ آنها، بريء الذّمۀ
میشوند؟ آیا این یک شگرد نیست و باعث سوء استفاده نمیشود؟ البتّه ما تابع حکم خدا هستیم که حضرتعالی مرقوم خواهید
صفحه 69 از 323
داشت.
جواب: نماز و روزه در صورتی بر فرزند بزرگتر واجب است که به خاطر عذري ترك شده باشد نه عمداً؛ بنابراین مشکلی پیش
نمیآید.
سؤال 312 - شخصی بر اثر سکته مغزي چند سال حواسّ درستی نداشته، به گونهاي که اگر به او تذکّر میدادند نماز را بدون شرایط
میخواند و الّا خودش نماز
ص: 122
نمیخواند، آیا چنین فردي مانند شخص بیهوش است که نمازش قضا ندارد، یا نمازهاي او بر پسر بزرگتر واجب است؟
جواب: در فرض مسأله نماز از او ساقط است و قضا بر عهده فرزند او نیست؛ امّا اگر عقل و شعور کافی دارد، ولی گرفتار فراموشی
میشود احتیاط واجب آن است که فرزند بزرگتر بعد از فوت او نمازهایش را قضا کند.
ص: 123
نماز جماعت
فضیلت نماز جماعت
سؤال 313 - در مورد ارزش و اهمّیّت نماز جماعت احادیث فراوانی وارد شده است؛ طبق یکی از این روایات- که در ابتداي احکام
نماز جماعت رساله حضرتعالی نیز آمده است- در شرایط خاصّ ی ثواب نماز جماعت نامحدود است، بنابراین کسی که در چندین
نماز جماعت با شرایط مذکور شرکت کند، آیا امکان دارد ثواب نماز جماعت گناه یا گناهانی که عقوبت محدودي دارد را از بین
ببرد؟
جواب: ثواب نماز جماعت بیش از آن است که تصوّر شود؛ ولی شرط از بین رفتن گناه توبه است و تنها خواندن نماز جماعت
باعث از بین رفتن آثار گناه نیست.
سؤال 314 - همان گونه که در رساله و جلد اوّل استفتائات حضرتعالی آمده است، امام جماعت میتواند نماز خود را دو بار به
جماعت بخواند، لطفاً بفرمایید که در نماز دوّم نیّت او چگونه است؟
جواب: در مرتبه دوّم نیز نیّت ادا میکند؛ ولی نیّت واجب نمیکند.
سؤال 315 - اگر امام و مأمومین قبلًا نماز خود را فرادي خواندهاند، آیا همان نماز را میتوانند دوباره با جماعت اقامه نمایند؟
جواب: اگر قبلًا توجّه به امکان اقامه نماز جماعت نداشته باشند و بعداً متوجّه شوند، میتوانند نماز را به جماعت اقامه کنند.
سؤال 316 - اگر امام جماعت نماز قضا در ذمّهاش باشد، آیا براي بار سوّم میتواند با افرادي غیر از افراد اوّل و دوّم اعاده کند؟
ص: 124
جواب: اگر نماز قضا قطعی باشد میتواند؛ خواه نماز قضاي قطعی خودش باشد یا دیگري.
سؤال 317 - مکلّفی نمازش را به صورت فرادي خوانده، سپس نماز جماعت برپا شده است، این شخص اگر بخواهد نمازي را که
خوانده دوباره به جماعت بخواند، چگونه نیّت کند؟
جواب: نیّت نماز اداي مستحب میکند؛ ولی توجّه داشته باشید نیّت وجوب و مستحب لازم نیست، همین اندازه که قصد قربت کند
کافی است.
سؤال 318 - اگر شخص مذکور در نماز جماعت نیّت واجب بکند، نماز اوّلش را که فرادي خوانده چه حکمی پیدا میکند؟
صفحه 70 از 323
جواب: نماز اوّل واجب بوده و نماز دوّم مستحب، و این اشتباه مشکلی ایجاد نمیکند.
سؤال 319 - طیّ پرسشنامهاي از سوي دفتر نهاد رهبري در دانشگاه فردوسی مشهد که بین دانشجویان توزیع شد، سؤالاتی در مورد
نماز جماعت دانشگاه و این فریضه با شکوه طرح شده بود؛ در پاسخهاي جمعآوري شده مواردي دیده میشود که اهمّیّت نماز
زنان مستحب است نماز » : جماعت و شرکت در آن در مسجد، براي خانمها محلّ سؤال بود، مثلًا بعضی خانمها بر این باورند که
این قبیل عقاید مانعی ،« نماز جماعت آن قدر که براي آقایان ثواب دارد براي خانمها ثواب ندارد » یا « خود را در خانه بجاي آورند
براي حضور ایشان در نماز جماعت میباشد. این مسأله را تشریح نموده تا رفع شبهه شود.
جواب: در شرایط فعلی براي زنان نیز مستحب است که نماز خود را در مسجد و با جماعت بخوانند و مطمئنّا ثواب زیادي دارد.
ص: 125
شرایط امام جماعت
سؤال 320 - آیا کسی که نقص عضوي دارد، میتواند امام جماعت شود؟
جواب: چنانچه بعضی از اعضاي سجده را داشته باشد و بعضی را نداشته باشد، مانعی ندارد.
سؤال 321 - در ادارات معمولًا به دلیل عدم حضور دائمی امام جماعت، یکی از کارکنان به عنوان امام، نماز را برگزار میکند، با
توجّه به شرایط لازم براي امام جماعت و ویژگیهاي ادارات از نظر برگزاري نماز به عنوان بخشی از اعمال روزانه، اقتدا کردن به این
اشخاص که شناخت جامعی از اعتقادات، عدالت و سایر صفات آنان وجود ندارد و یا در رفتار اداري آنان سوء عدالت دیده
میشود، چه حکمی دارد؟
جواب: در امام جماعت عدالت و اطّلاع از مسائل مورد ابتلا لازم است، و اگر دسترسی به روحانی واجد شرایط نباشد اقتدا به غیر
روحانی واجد شرایط جایز است.
سؤال 322 - در نزدیکی منزل ما دو مسجد وجود دارد که امام جماعت یکی از آنها سیّد و دیگري عامّ است؛ اقامه نماز جماعت با
کدام یک اولویّت دارد؟
جواب: در شرایط مساوي سادات مقدّمند.
سؤال 323 - اگر نماز امام جماعت به دلیلی باطل شود، آیا لازم است به مأمومین اطّلاع دهد؟ حکم نماز جماعت مأمومین چیست؟
جواب: یکی از مأمومین، که ظاهر الصّلاح است، را جلو میاندازد تا نماز را با او تمام کنند.
سؤال 324 - در مسجد محلّه ما، روزهایی که امام جماعت مسجد تشریف نمیآورند، چند نفر از جوانان، در گوشهاي از مسجد یا
شبستان- نه جاي همیشگی امام جماعت- نماز جماعت کوچکی برپا میدارند. امام جماعت ظهر اجازه این کار را
ص: 126
داده است؛ امّا امام جماعت شب مشروط کرده که امام جماعت باید روحانی ملبّس باشد؛ در حالی که در آن زمان هیچ روحانی
ملبّسی در مسجد نیست و غالباً یکی از دوستان طلبه غیر ملبّس، امامت جماعت این جمع کوچک را بر عهده میگیرد. با این
توضیحات بفرمایید:
الف) آیا با چنین شرایطی میشود نماز جماعت خواند؟
ب) آیا اجازه امام جماعت شرط است؟
ج) با توجّه به این که این مسجد سه امام جماعت دارد، آیا شرط یکی براي نوبت دیگري نیز نافذ است؟
د) حکم کلّی در مورد برپایی نماز جماعت غیر علنی در غیاب امام جماعت چیست؟
صفحه 71 از 323
جواب: با توضیحاتی که در بالا ذکر شد امامت جماعت شخص مزبور اشکالی ندارد، و اجازه امام مسجد شرط نیست.
سؤال 325 - بعضی از امام جماعتها براي نماز صبح به مسجد نمیآیند، در این صورت آیا میتوان یکی از مؤمنین عادل را انتخاب
کرد تا نماز صبح را به جماعت اقامه کنند؟
جواب: در صورتی که دسترسی به روحانی جامع الشّرائط نباشد مانعی ندارد.
سؤال 326 - امام جماعت شدن مجروحان و معلولان در فروض زیر چه حکمی دارد؟
الف) دست امام جماعت به گونهاي باشد که نتواند تمام کف دست را روي زمین بگذارد.
ب) دست امام جماعت مصنوعی باشد.
ج) رکوع و سجود را به اشاره انجام دهد.
جواب: در صورت اوّل و دوّم جایز است و در صورت سوّم اشکال دارد.
ص: 127
سؤال 327 - فردي خود را عادل نمیداند؛ ولی مردم او را عادل میدانند، آیا میتواند با پیشنهاد مردم امام جماعت شود؟ در
صورتی که جواب مثبت است، آیا وظیفه دارد که به مردم عدم عدالت خویش را اعلام دارد؟
جواب: امامت او اشکالی ندارد و لزومی ندارد چیزي به مردم بگوید.
سؤال 328 - شخصی امام جماعت مسجدي بوده است، تمام امور و شرایط امامت را دارا بوده و حتّی به درجه اجتهاد هم رسیده
به هنگام نماز، بایستی مقداري » : است؛ ولی اخیراً مبتلا به مرض درد زانو (آرتروز) شده است؛ اطبّاي متخصّص معالج وي میگویند
ولی بقیّه موارد (حمد و سوره و رکوع و غیره) را به خوبی انجام میدهد. آیا ؛« موضع سجده را بلند کند و روي آن سجده نماید
اینجا از مصادیق اقتداي شخص ایستاده به نشسته است که جایز نیست؟
جواب: از نظر ما دلیلی بر عدم جواز نیست و ادلّه جماعت (و لو به اطلاق مقامی)، شامل چنین اشخاصی میشود؛ بنابراین اقتدا به
چنین کسی جایز است.
سؤال 329 - آیا ارتکاب خلاف شأن، مُسقِط عدالت است؟
جواب: کارهاي خلاف شأن مختلف است. در بعضی از موارد حرام و موجب سقوط عدالت و در بعضی موارد کراهت دارد و
مسقط عدالت نیست.
سؤال 330 - آیا اجازه میدهید غیر از زمان حجّ، پشت سر امام جماعت سنّی نماز جماعت خوانده شود؟
جواب: هرگاه به منظور ایجاد وحدت صفوف مسلمین باشد، اشکالی ندارد و نماز صحیح است.
سؤال 331 - آیا اقتدا کردن به امام جماعتی که از میّتی تقلید ابتدایی میکند، در حالی که مرجع ما تقلید ابتدایی میّت را اجازه
نمیهد، جایز است؟
جواب: مجرّد تقلید ابتدایی از میّت براي مأمومی که این تقلید را باطل میداند، باعث باطل شدن نماز جماعت نمیشود، تا زمانی
که در اعمالی که عمداً یا جهلًا
ص: 128
موجب بطلان نماز میشود، مخالفت نکند، مانعی ندارد.
سؤال 332 - شخصی از هر نظر عادل است؛ ولی مخالف انقلاب است، امامت جماعت او جایز است؟
جواب: هر کس به اسلام علاقه دارد به انقلاب اسلامی نیز علاقه دارد، بنابراین چنین کسی حتماً در اشتباه است، سعی کنید او را به
صورت منطقی توجیه کنید.
صفحه 72 از 323
احکام جماعت
سؤال 333 - در مدرسهها، نماز جماعت برپا میشود؛ ولی بعضی از دانشآموزان وضو نمیگیرند، آیا براي نماز بقیّه اشکال دارد؟
جواب: نماز بیوضو صحیح نیست؛ ولی چنانچه ارتباط صفوف با امام جماعت توسّط کسانی که وضو دارند برقرار باشد کافی
است، و فاصله شدن دو سه نفر از آنها مانع اتّصال نیست.
سؤال 334 - آیا کسانی که مقلّد مرجعی هستند که نماز کسی را که شغل او در سفر است شکسته میداند، میتوانند به امام جماعتی
که هر روز مثلًا از بابل (که تا ساري بیش از 50 کیلومتر است جهت شغل اداري) به ساري میآید و برمیگردد و چون خود را
کثیرالسّفر میداند نمازش را تمام میخواند، اقتدا نمایند؟
جواب: خالی از اشکال نیست.
در رکعتهاي دیگر نماز نیز باید خود را به رکوع امام برساند وگرنه جماعت اشکال » : سؤال 335 - در رساله حضرتعالی آمده است
.« دارد
الف) کسی که به هر عنوان، مثلًا به علّت این که یک رکعت دیر رسیده و در حال خواندن حمد است، و به رکوع امام نمیرسد،
چه باید بکند؟
جواب: چنانچه براي خواندن سوره وقت ندارد، حمد را تمام کند و در رکوع خود را به امام برساند و اگر در حال حمد امام سر
برداشت، حمد را تمام کند و
ص: 129
سوره را بخواند و خود را به امام برساند سپس احتیاطاً نماز را اعاده کند.
ب) اگر در سایر ارکان مانند سجدتین به امام نرسد، چه حکمی پیدا میکند؟
جواب: هرگاه در ارکان دیگر به امام نرسیده است، احتیاط آن است که آن نمازها را نیز اعاده کند.
کسی که یک رکعت عقب است وقتی امام تشهّد میخواند، احتیاط آن است که » : سؤال 336 - در رساله حضرتعالی آمده است
زانوها را از زمین بلند کند و دست و سینه پاها را بر زمین بگذارد و همراه او تشهّد یا ذکر بخواند و اگر تشهّد آخر است، صبر کند
،« تا امام سلام بگوید، بعد برخیزد
الف) آیا خواندن تشهّد یا ذکر، واجب است و اگر واجب است، باید به چه نیّتی باشد؟
جواب: خواندن تشهّد واجب نیست و به نیّت ذکر مطلق مستحب بگوید.
ب) در تشهّد، نشستن به حالت تجافی و صبر کردن تا اتمام سلام، واجب است؟
جواب: احتیاط آن است که ترك نکند.
ج) اگر سلام را در حالت تجافی بعد از تشهّد عمداً و به قصد همراهی (البتّه بدون آگاهی) گفت، چه وظیفهاي در قبال آن نمازها
دارد؟
جواب: نماز را اعاده کند.
سؤال 337 - اگر مأموم زودتر از امام از رکوع یا سجود، سر بلند کند، اوّل اینکه اگر میداند که اگر به رکوع یا سجود برود، به امام
نخواهد رسید چه وظیفهاي دارد؟ دوّم این که اگر شکّ دارد به امام خواهد رسید یا نه، چه وظیفهاي دارد؟
جواب: در صورت اوّل لازم نیست بازگردد و نماز او درست است، و در صورت دوّم اگر اطمینان ندارد، وارد نشود.
سؤال 338 - آیا نمازگزار میتواند قبل از امام جماعت، عمداً سلام نماز را بگوید؟
صفحه 73 از 323
جواب: بهتر است بعد از او بگوید؛ ولی اگر قبلًا بگوید باطل نیست.
ص: 130
سؤال 339 - آیا دیوار حایل بین صفوف بانوان و آقایان، قاطع صفوف نماز جماعت میباشد؟
جواب: در صورتی که دیوار به قدري بلند نباشد که دو محل را از هم جدا کند و در واقع همه آنها زیر یک سقف نماز بخوانند،
اشکال ندارد.
سؤال 340 - بعضی از بیماران مجبورند روي تخت یا چرخ نماز بخوانند، آیا این امر موجب به هم خوردن اتّصال صفهاي نماز
جماعت میشود؟
جواب: اتّصال صفوف به هم نمیخورد.
سؤال 341 - آیا در بین نماز جماعت میتوان نیّت فرادي نمود؟ و در صورت جواز، در کجاي نماز میتوان این عمل را انجام داد؟
جواب: احتیاط واجب آن است که در هیچ جاي نماز بدون ضرورت نیّت فرادي نکند، خواه از اوّل قصد داشته باشد یا نه.
سؤال 342 - طلبه اي هستم که ظهرها در یک ارگان دولتی نماز جماعت برپا میکنم، عادت داشتم هر روز قبل از رفتن به محلّ
نماز، در منزل وضو میگرفتم، ولی یک روز به علت کمبود وقت در منزل وضو نگرفتم، به امید آنکه در ارگان وضو بگیرم، وقتی
به آن ارگان رفتم طبق عادت همیشگی که وضو داشتم وضو نگرفتم و نماز را از روي فراموشی بدون وضو با جاعت اقامه کردم و
بعداً یادم آمد که نماز را بدون وضو خوانده ام، تکلیف من در این مسأله چیست؟
جواب: اعلان به مأمومین لازم نیست و نماز صحیح است، ولی نماز خودتان را باید اعاده کنید.
سؤال 343 - اگر شخصی که در صف اوّل است و با امام جماعت پنج نفر فاصله دارد، بلافاصله پس از امام جماعت نیّت کند و
تکبیر بگوید و پس از آن دیگران تکبیرة الاحرام بگویند، نماز جماعت او چه حکمی دارد؟
جواب: هنگامی که صفوف جماعت آماده شد، هر کس در هر جایی از صفوف
ص: 131
باشد میتواند اقتدا کند؛ هرچند در صف آخر باشد.
سؤال 344 - چنانچه امام جماعت در نماز چهار رکعتی اشتباه کند و پس از خواندن سه رکعت خیال کند رکعت چهارم است و
تشهّد و سلام بخواند، آیا بعد از اتمام نماز، خواندن یک رکعت فقط بر عهده امام جماعت است، یا بر عهده مأمومین نیز هست؟
جواب: امام بلافاصله باید بلند شود و نماز خود را ادامه دهد و اگر منافیاتی بجا آورده، نماز را از سر بگیرد و مأمومین اگر
نمیدانستند نیز حکمشان همین است و اگر میدانستهاند و تشهّد و سلام خواندهاند، نمازشان باطل است.
مسائل متفرّقه نماز جماعت
سؤال 345 - اگر بین نماز جماعت و جلسه قرآن تزاحم پیش آید، کدام یک مقدّم است؟
جواب: نماز مقدّم است.
سؤال 346 - اگر شخصی به علّتی توفیق شرکت در نماز جمعه را پیدا نکند، اشکالی دارد که در نماز جماعتی که نزدیک منزلش، یا
در مسیر کارش واقع میگردد، شرکت نماید؟
جواب: اشکالی ندارد؛ ولی بهتر است که در وقت نماز جمعه، نماز جماعت نخوانند؛ مگر در جایی که توانایی بر حضور در نماز
جمعه نداشته باشند.
سؤال 347 - آیا متولّی وقف مسجد حقّ تعیین، یا عزل امام جماعت را دارد؟
صفحه 74 از 323
جواب: متولّی نسبت به این امور در مساجد حقّی ندارد.
سؤال 348 - حکم برپا داشتن نماز جماعت دوّم، بعد از پایان یافتن نماز جماعت امام اصلی، در مسجد چیست؟
جواب: در صورتی که موجب اهانت به نماز جماعت اوّل نباشد، مانعی ندارد.
ص: 132
سؤال 349 - آیا کسی حق دارد از اقامه نماز جماعت به امامت شخصی غیر از امام راتب مسجد جلوگیري کند؟
جواب: جایز نیست؛ مگر این که موجب اهانت به نماز جماعت اوّل شود.
سؤال 350 - اگر کسی در صحّت جماعتی شک داشته باشد (به دلیل شک در عدالت امام جماعت، یا دیگر شرایط جماعت)، آیا
میتواند در آن جماعت شرکت کند و بعداً نماز خود را اعاده کند؟ براي حفظ وجهه امام جماعت چطور؟
جواب: اگر مفسده خاصّی نداشته باشد، اشکالی ندارد.
سؤال 351 - در فرض بالا اگر یقین به بطلان جماعت داشته باشد چطور؟
جواب: اگر موجب ترویج باطل نشود، مانعی ندارد.
سؤال 352 - اگر یک روحانی با تعویض مکان نمازش، باعث شود جماعت همراهش به چند برابر جماعت قبلی تبدیل شود،
تکلیفش چیست؟
جواب: این کار براي درك ثواب بیشتر مانعی ندارد؛ بلکه مستحب است.
سؤال 353 - از نظر شرعی و قانونی، ادارات به هنگام ظهر براي برگزاري نماز جماعت چه مقدار وقت میتوانند کار خود را تعطیل
و ارباب رجوع را منتظر نگهدارند؟
جواب: بهتر این است که نماز را سریعتر انجام دهند و به کارهاي مردم برسند.
سؤال 354 - مدّتی بود که هر شب توفیق شرکت در نماز جماعت را داشتم، تا این که یک شب نتوانستم به نماز بروم، به همین
جهت فکر کردم که دیگران میگویند: چرا امشب به نماز نیامده؟ و یا اگر یک شب دیرتر میرفتم، فکر میکردم که دیگران
میگویند: چرا دیرتر آمد؟ آیا این تفکّرات نشانگر آن است که عبادتهایم از روي ریاکاري بوده است؟
جواب: هرگاه نیّت شما براي شرکت در نماز جماعت خداست، این گونه خیالات ضرري به جماعت شما نمیزند؛ ولی سعی کنید
این افکار را از خود دور کنید، که ممکن است منشأ مشکلاتی شود.
ص: 133
نماز آیات
سؤال 355 - اگر زلزلهاي واقع شود، امّا انسان وقوع آن را احساس نکند، خواه بیدار باشد یا در خواب، سپس از منبع موثّق و معتبري،
مانند سازمان زلزلهنگاري، کسب اطّلاع کند که در محل سکونت او زلزلهاي رخ داده است؛ آیا در این صورت باید نماز آیات را
بخواند؟
جواب: اگر زلزله جز به وسیله دستگاهها قابل درك نباشد نماز ندارد، و اگر قابل درك بوده امّا او نفهمیده، احتیاط آن است که
نماز آیات را بخواند.
نماز جمعه
اشاره
صفحه 75 از 323
مسأله 356 - در زمان غیبت حضرت ولی عصر (عجّ ل اللّه تعالی فرجه الشّریف) نماز جمعه واجب تخییري است، یعنی مکلّف
میتواند روز جمعه به جاي نماز ظهر نماز جمعه بخواند؛ ولی به هنگام تشکیل حکومت اسلامی احتیاط در انجام نماز جمعه است.
مسأله 357 - کسی که نماز جمعه را بجا آورده، واجب نیست نماز ظهر را هم بخواند.
شرایط نماز جمعه
مسأله 358 - نماز جمعه تنها توسّط مردان منعقد میشود؛ ولی زنان هم میتوانند در آن شرکت کنند.
مسأله 359 - نماز جمعه باید به جماعت برگزار شود و نمیتوان آن را بطور فرادي بجا آورد.
مسأله 360 - همه شرایطی که در نماز جماعت معتبر است، در نماز جمعه نیز لازم
ص: 134
.«1» است؛ مانند نبودن حائل، بالاتر نبودن جاي امام، فاصله بیش از حد در میان صفوف و افراد و غیر اینها
مسأله 361 - همه شرایطی که در امام جماعت لازم است، باید در امام جمعه هم باشد؛ مانند عقل، ایمان و عدالت؛ ولی امامت زنان
در نماز جمعه جایز نیست؛ هرچند در نمازهاي دیگر، براي خودشان جایز باشد.
مسأله 362 - کمترین فاصله لازم بین دو نماز جمعه یک فرسخ است، بنابراین اگر فاصله کمتر باشد نماز جمعه دوّم باطل است و اگر
هر دو با هم خوانده شود هر دو باطل است.
مسأله 363 - کمترین عدد لازم براي انعقاد نماز جمعه، پنج نفر است که باید یکی از آنها امام باشد؛ پس نماز جمعه با کمتر از پنج
نفر واجب نیست و منعقد نمیشود؛ ولی اگر هفت نفر و بیشتر باشند، فضیلت نماز جمعه بیشتر خواهد بود.
مسأله 364 - در صورت وجود شرایط لازم، نماز جمعه بر ساکنین شهرها، شهركها، حاشیهنشینان، روستاییان، چادرنشینان و عشایر
و بیابانگردهایی که روش زندگی آنها به همین صورت است واجب تخییري است.
مسأله 365 - فاقدین شرایط وجوب نماز جمعه، اگر اتّفاقاً در نماز حاضر شوند، یا با مشقّت خود را به آن برسانند، نمازشان صحیح
است و نماز ظهر بر آنها واجب نیست. همچنین کسانی که با وجود باران، یا سرماي شدید، یا نداشتن پا، یا عضو دیگر، که موجب
مشقّت و اسقاط تکلیف نماز جمعه است، در نماز جمعه شرکت کردهاند، نمازشان صحیح است و نیز نماز جمعه پسران نابالغ
صحیح است؛ گرچه نمیتوانند مکمّل عدد لازم ( 5 نفر) باشند، همان گونه که نمیتوانند به تنهایی تشکیل نماز جمعه بدهند.
______________________________
1). درباره شرایط، موانع، مبطلات، خلل، شک، سهو و غیره، به فصل مربوط به نماز جماعت در توضیح المسائل ما مراجعه شود. )
ص: 135
مسأله 366 - مسافر میتواند در نماز جمعه شرکت کند، و در این صورت نماز ظهر از او ساقط است؛ لکن مسافرین بنابر احتیاط
واجب به تنهایی (بدون شرکت غیر مسافرین) نمیتوانند نماز جمعه تشکیل دهند؛ بلکه باید نماز ظهر بخوانند. مسافر نمیتواند
مکمّل عدد لازم ( 5 نفر) باشد؛ ولی اگر مسافرین قصد اقامه (ده روز یا بیشتر) بنمایند میتوانند نماز جمعه تشکیل دهند.
________________________________________
شیرازي، ناصر مکارم، استفتاءات جدید (مکارم)، 3 جلد، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم - ایران، دوم،
1427 ه ق استفتاءات جدید (مکارم)؛ ج 2، ص: 135
مسأله 367 - زنان میتوانند در نماز جمعه شرکت کنند و نمازشان صحیح و مجزي از نماز ظهر است؛ امّا به تنهایی (بدون شرکت
مردان) نمیتوانند نماز جمعه تشکیل دهند، همان گونه که نمیتوانند مکمّل عدد لازم ( 5 نفر) باشند بنابر احتیاط واجب.
صفحه 76 از 323
وقت نماز جمعه
مسأله 368 - وقت نماز جمعه از اوّل ظهر است به مقداري که اذان و خطبهها و نماز مطابق معمول انجام شود، و با گذشتن آن، وقت
نماز جمعه پایان مییابد.
مسأله 369 - احتیاط واجب آن است که خطبهها را قبل از اذان ظهر نخوانند؛ بلکه بعد از اذان باشد و اگر قبل از اذان شروع کنند امّا
بعد از ورود وقت واجبات خطبه را بطور فشرده انجام دهند کافی است.
مسأله 370 - جایز نیست امام جمعه خطبهها را آن قدر طولانی کند که وقت نماز بگذرد، و الّا باید نماز ظهر را بخواند؛ زیرا نماز
جمعه در خارج از وقت آن قضا ندارد.
مسأله 371 - اگر در بین نماز جمعه وقت آن تمام شود، در صورتی که یک رکعت آن در وقت واقع شده باشد صحیح است؛ ولی
احتیاط مستحب آن است که پس از اتمام آن، نماز ظهر را هم بجا آورد و اگر حتّی یک رکعت آن در وقت واقع نشده باطل است؛
هرچند احتیاط واجب آن است که آن را تمام کند، سپس نماز ظهر را بخواند.
مسأله 372 - اگر یقین دارد وقت به اندازهاي هست که میتواند حدّ اقل واجب را در
ص: 136
خواندن دو خطبه و دو رکعت نماز بجا آورد، بین نماز جمعه و ظهر مخیّر است. و اگر یقین دارد که به این اندازه وقت نیست باید
نماز ظهر را بخواند، و اگر شک دارد، نماز جمعه صحیح است؛ ولی در صورتی که پس از نماز معلوم شود که حتّی براي یک
رکعت هم وقت باقی نبوده، باید نماز ظهر را بجا آورد.
مسأله 373 - اگر مقدار وقت را میداند، ولی شک دارد که در این مقدار میتواند نماز جمعه را بجا آورد یا نه؟ جایز است نماز
جمعه را شروع کند؛ پس اگر وقت براي همه نماز کافی بود، نمازش صحیح است و الّا باید نماز ظهر را بجا آورد؛ ولی احتیاط
مستحب آن است که در این صورت اساساً نماز ظهر را اختیار کند.
مسأله 374 - در صورتی که نماز جمعه با عدد کامل و در وقت کافی شروع شود، ولی مأمومی به رکعت اوّل نرسیده باشد، اگر به
رکعت دوّم، و لو به رکوع آن برسد و اقتدا کند نمازش صحیح است (به شرط آن که بداند وقت به اندازهاي هست که رکعت دوّم
او هم در وقت واقع میشود) در این صورت دوّمین رکعت نماز خود را بطور فرادي به جا میآورد.
کیفیّت نماز جمعه
مسأله 375 - نماز جمعه دو رکعت است و کیفیّت آن مانند نماز صبح است؛ حمد و سوره با صداي بلند خوانده میشود و سزاوار
است در رکعت اوّل بعد از حمد، سوره جمعه و در رکعت دوّم، سوره منافقون را قرائت نمایند.
مسأله 376 - نماز جمعه داراي دو قنوت است، قنوت اوّل قبل از رکوع رکعت اوّل و قنوت دوّم بعد از رکوع رکعت دوّم است.
مسأله 377 - نماز جمعه داراي دو خطبه است، که مانند اصل نماز واجب بوده و باید توسّط امام جمعه ایراد شود؛ بدون این دو خطبه
نماز جمعه محقّق نمیشود.
مسأله 378 - واجب است دو خطبه را قبل از نماز جمعه بخواند و اگر اوّل نماز
ص: 137
جمعه را بجا آورد باطل است، و در صورتی که وقت باقی است، باید پس از ایراد خطبهها مجدّداً نماز جمعه را بخواند؛ ولی اگر
نسبت به حکم مسأله جاهل بوده، یا اشتباه کرده احتیاط واجب آن است که خطبهها و نماز را اعاده کند.
صفحه 77 از 323
مسأله 379 - در خطبه اوّل حمد الهی واجب است و به هر لفظی که حمد الهی محسوب شود جایز است؛ ولی احتیاط مستحب آن
باشد و پس از آن به ثناي الهی بپردازد و سپس به پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله) درود فرستد، و « اللّه » است که به لفظ جلاله
واجب است مردم را به تقوا سفارش کند و یک سوره کوچک از قرآن را بخواند. و در خطبه دوّم نیز حمد و ثناي الهی (به صورتی
که ذکر شد) و درود بر پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله) واجب است. در این خطبه نیز به تقوا سفارش کند و سوره کوچکی از
قرآن تلاوت نماید.
مسأله 380 - احتیاط واجب آن است که در خطبه دوّم پس از درود بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله)، به ائمّه معصومین (علیهم السلام)
نیز درود فرستد و براي مؤمنین استغفار کند. و بهتر است از خطبههاي منسوب به امیر المؤمنین (علیه السلام) یا آنچه از ائمّه
معصومین (علیهم السلام) وارد شده انتخاب کند.
مسأله 381 - شایسته است امام جمعه، خطیب و بلیغ باشد و به تناسب اوضاع زمان و مکان سخن گوید و عبارات فصیح و روان به
کار برد. به حوادثی که در سراسر جهان براي مسلمین میگذرد، بخصوص حوادث منطقه خود، آشنا باشد. مصالح اسلام و مسلمین
را تشخیص دهد، چنان شجاع باشد که در راه خدا از ملامت و نکوهش احدي بیم به خود راه ندهد. در اظهار حق و ابطال باطل بر
حسب شرایط زمان و مکان صراحت داشته باشد. اموري از قبیل مواظبت در اوقات نماز، و عمل به روش صلحا و اولیاي خدا را، که
موجب تأثیر کلام او در مردم است، رعایت کند. اعمال او با مواعظ و وعده و وعیدهایش تطبیق نماید. از آنچه که موجب وهن او و
ص: 138
کلامش میشود، حتّی از قبیل پرگویی، شوخی و بیهودهگویی بپرهیزد. و همه این امور را تنها براي خداوند رعایت کند و هدفش
اعراض از دنیاپرستی و ریاستطلبی، که سرسلسله همه گناهان است، باشد.
مسأله 382 - شایسته است امام و خطیب جمعه در خطبه نماز جمعه، مصالح دین و دنیاي مسلمانان را تذکّر دهد، و مردم را در
جریان مسائل زیانبار و سودمند کشورهاي اسلامی و غیر اسلامی قرار دهد، و نیازهاي مسلمین را در امر معاد و معاش تذکّر دهد. از
امور سیاسی و اقتصادي، آنچه را که در استقلال و کیان مسلمین نقش مهمّی دارد، گوشزد کند. کیفیّت صحیح روابط آنان را با
سایر ملل بیان نماید، و مردم را از دخالتهاي دولتهاي ستمگر و استعمارگر در امور سیاسی و اقتصادي مسلمین، که منجر به استعمار و
استثمار آنها میشود، بر حذر دارد. خلاصه، نماز جمعه و دو خطبه آن، نظیر حجّ و مراکز تجمّع آن و نمازهاي عید فطر و قربان و
غیره، از سنگرهاي بزرگی است که متأسّفانه مسلمانان از وظایف مهمّ خود در برابر آن غافل ماندهاند؛ همان گونه که از سایر
پایگاههاي عظیم سیاست اسلامی گاه غافلند. اسلام آمیخته با سیاست است و کسی که در احکام قضایی، سیاسی، اجتماعی و
اقتصادي اسلام اندکی تأمّل کند، متوجّه این معنا میشود. هر کس گمان کند اسلام از سیاست جداست، نه اسلام را میشناسد نه
سیاست را.
مسأله 383 - خوب است به رجاء مطلوبیّت، امام و خطیب جمعه در زمستان و تابستان، عمّامه داشته باشد و ردایی بپوشد و خود را
بیاراید، تمیزترین لباسهاي خود را بپوشد و بوي خوش به کار برد، بطوري که با وقار و سکینه باشد. قبل از خطابه، هنگامی که مؤذّن
اذان میگوید، او بر منبر نشسته باشد تا اذان به پایان برسد و خطبه را آغاز کند. هنگام صعود بر منبر خطابه، روبهروي مردم بایستد و
سلام کند، و مردم نیز با چهرههاي خود از او استقبال کنند و به چیزي از قبیل اسلحه یا عصا تکیه کند.
ص: 139
مسأله 384 - واجب است امام جمعه شخصاً و در حال ایستاده به ایراد خطبه بپردازد. و اگر نتواند خطبهها را در حال ایستاده بخواند،
باید دیگري به ایراد خطبه بپردازد و امامت نماز را هم بر عهده گیرد، و اگر هیچ کس براي ایراد خطبهها در حال ایستاده پیدا نشود،
بنابر احتیاط واجب نماز جمعه ساقط و نماز ظهر واجب است.
صفحه 78 از 323
مسأله 385 - جایز نیست امام جمعه، خطبهها و بخصوص موعظه و توصیه به تقوا را، آهسته ادا کند؛ بلکه لازم است که در هنگام
موعظه و سفارش به تقوا، صداي خود را در حدّ مقدور به نمازگزاران برساند، و در مجامع بزرگ توسّط بلندگوها به خطبه بپردازد
تا تشویق و تحذیر و مسائل مهمّه به گوش همگان برسد.
مسأله 386 - احتیاط مستحب آن است که امام در حال خطبه، سخنی غیر مربوط به خطبهها نگوید؛ البتّه در فاصله بین خطبهها و
نماز، سخن گفتن بلامانع است.
مسأله 387 - واجب است امام پس از خطبه اوّل، مقدار کمی بنشیند و سپس به خطبه دوّم بپردازد.
مسأله 388 - احتیاط واجب آن است امام و مستمعین، در حال خطبه داراي طهارت کامل (که براي نماز معتبر است) باشند.
مسأله 389 - احتیاط واجب آن است که امام جمعه در خطبه حمد الهی و درود بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و ائمّه (علیهم السلام)
را به زبان عربی ایراد نماید، گرچه او و مستمعین عرب نباشند؛ امّا میتواند در مقام وعظ و توصیه به تقوا، به زبان دیگري تکلّم
نماید. و احتیاط واجب آن است که موعظه و آنچه را به مصالح مسلمین مربوط میشود، به زبان مستمعین ادا نماید، و اگر مستمعین
مختلفند، آنها را به زبانهاي مختلف تکرار کند. گرچه در صورتی که مأمومین بیش از حدّ نصاب (چهار نفر) باشند میتواند به زبان
حدّ نصاب (چهار نفر) اکتفا نماید؛ ولی احتیاط واجب آن است که آنها را به زبان خودشان موعظه کند.
ص: 140
مسأله 390 - احتیاط واجب آن است که نمازگزاران هنگام ایراد خطبه با طهارت باشند و رو به امام بنشینند و سکوت را رعایت کنند
و به خطبهها گوش فرا دهند؛ ولی اگر عمداً سخن بگویند نماز جمعه آنها باطل نمیشود؛ هرچند کار خلاف کردهاند.
مسأله 391 - اذان دوّم (اذان بعد از خطبههاي نماز جمعه) در روز جمعه بدعت و حرام است.
احکام نماز جمعه
مسأله 392 - اگر مأمومی، که رکوع رکعت اوّل امام جمعه را درك کرده، به علّت کثرت جمعیّت، یا غیر آن، نتواند در سجدهها با
امام همراهی کند، در این صورت اگر بتواند (پس از قیام امام براي رکعت دوّم) سجدهها را خود بجا آورده و قبل از رکوع، یا در
حین آن به امام ملحق شود نمازش را ادامه دهد؛ ولی احتیاط واجب در این صورت اعاده نماز به صورت ظهر بعد از اتمام نماز
جمعه است، و الّا باید به همان حال باقی بماند تا امام به سجدههاي رکعت دوّم برسد، آنگاه دو سجده را به نیّت سجدههاي رکعت
اوّل نماز خود، همراه با امام بجا آورد و سپس رکعت دوّم را فرادي بخواند و نمازش صحیح است.
مسأله 393 - اگر مأموم به قصد اتّصال به نماز، در رکوع رکعت دوّم تکبیر بگوید و به رکوع برود؛ ولی شک کند که رکوع امام را
درك کرده یا نه؟ نماز جمعه او محقّق نمیشود، و احتیاط واجب آن است که آن نماز را به نیّت نماز ظهر به پایان برساند و سپس
نماز ظهر را اعاده کند.
مسأله 394 - اگر مأمومین پس از اتمام خطبهها و شروع نماز امام به عللی از اقتدا به او خودداري کنند و امام را تنها بگذارند، نماز
جمعه منعقد نشده و باطل است و امام میتواند آن نماز را رها نموده و به نماز ظهر بپردازد.
ص: 141
مسأله 395 - اگر عدد مأمومین بیش از حدّ لازم ( 4 نفر) براي نماز جمعه باشد، پراکندگی عدّهاي از آنها مطلقاً ضرر ندارد؛ به شرط
آن که افراد باقیمانده از 4 نفر کمتر نباشند.
مسأله 396 - اگر مأمومین بعد از خطبه یا در اثناي آن متفرّق شوند (بطوري که کمتر از 5 نفر باقی بمانند) و سپس برگردند تا عدد
لازم کامل شود، در صورتی که حدّ لازم خطبه محقّق شده باشد، اعاده خطبه واجب نیست، به شرط آن که موالات عرفیّه به هم
صفحه 79 از 323
نخورده باشد و الّا اشکال دارد، و در صورتی که حدّ لازم خطبه محقّق نشده باشد، اگر علّت تفرّق انصراف مأمومین از نماز جمعه
بوده، احتیاط واجب آن است که پس از بازگشت آنها، امام خطبهها را از نو بخواند (و لو این که مدّت تفرّق کم باشد) و اگر علّت
تفرّق و پراکندگی امري نظیر باران و غیره بوده، در این صورت اگر مدّت آن به قدري طولانی شود که عرفاً به یکپارچگی خطبه
لطمه بزند، واجب است خطبهها را از نو بخواند و الّا خطبه قبلی را ادامه میدهد و صحیح است.
مسأله 397 - اگر در جایی نماز جمعه برگزار شد، نباید در فاصلهاي کمتر از یک فرسخی آن نماز جمعه دیگري منعقد شود، پس
اگر با فاصله یک فرسخ دو نماز جمعه برگزار شود هر دو صحیح است. لازم به تذکّر است که میزان در مسافت، محلّ نماز جمعه
است، نه شهري که نماز جمعه در آن تشکیل شده است؛ بنابراین در شهرهاي بزرگی که طول آن چند فرسخ است، میتوان چند
نماز جمعه تشکیل داد.
مسأله 398 - احتیاط مستحب آن است که قبل از اقامه نماز جمعه، مطمئن شوند که در کمتر از حدّ مقرّر نماز جمعه دیگري، قبل از
آنها و یا مقارن آنها، برگزار نشده و نمیشود.
مسأله 399 - اگر دو نماز جمعه در یک زمان و در فاصله کمتر از حدّ معیّن (یک فرسخ) تشکیل شود، هر دو باطل است؛ ولی اگر
یکی از آنها قبلًا شروع شده است، دیگري باطل است؛ چه نمازگزاران بدانند که قبل از آنها یا بعد از آنها، نماز جمعه
ص: 142
دیگري در فاصله کمتر برقرار شده و یا میشود و چه ندانند؛ و میزان در صحّت، تقدّم در نماز است و احتیاط آن است که خطبهها
نیز مقدّم باشد.
مسأله 400 - اگر یقین دارند که در فاصله کمتر از حدّ لازم (یک فرسخ) نماز جمعهاي برپا شده، ولی شک دارند که آن نماز قبلًا
برگزار شده یا نه، و یا شک دارند که آن نماز مقارن با آنها برگزار میشود یا نه، در هر دو صورت میتوانند خود نماز جمعهاي
تشکیل دهند، و همچنین است در صورتی که نسبت به اصل انعقاد نماز جمعه دیگر، اطمینان نداشته باشند.
مسأله 401 - اگر پس از پایان نماز جمعه متوجّه شوند که نماز جمعه دیگري در کمتر از حدّ مقرّر تشکیل شده و هر یک از دو
گروه احتمال دهد که قبل از دیگري به اقامه جمعه پرداخته، بر هیچ یک اعاده جمعه و نیز نماز ظهر واجب نیست؛ گرچه این کار
مطابق احتیاط است. ولی اگر گروه سوّمی خواسته باشند در همان محدوده، اقامه جمعه دیگري بنمایند، باید یقین داشته باشند که
آن دو نماز جمعه باطل است و اگر احتمال صحّت یکی از آن دو را بدهند، نمیتوانند اقامه جمعه دیگري بنمایند.
سؤال 402 - آیا نرسیدن به خطبههاي نماز جمعه اشکال دارد؟
جواب: باید سعی کنند به خطبههاي نماز برسند؛ ولی اگر نرسیدند و به نماز برسند، نماز صحیح است.
سؤال 403 - اگر کسی تمام خطبههاي نماز جمعه را گوش نکند؛ یعنی مثلًا وسط خطبه برسد، یا این که صحبت کند بطوري که
مفاهیم خطبه را آن طوري که باید بفهمد متوجّه نشود، آیا نماز جمعه او کفایت از نماز ظهر میکند؟
جواب: نماز جمعه او صحیح است و کفایت از ظهر میکند؛ هرچند کار خلافی کرده است.
اگر کسی پشت » : سؤال 404 - در رساله عملیّه برخی از مراجع تقلید آمده است
ص: 143
در نمازهاي جمعه که عدّه زیادي به این « ستون بایستد هرچند از طرف راست و چپ هم اتّصال داشته باشد، نمازش اشکال دارد
طریق نماز میخوانند و فقط از طرف راست یا چپ اتّصال دارند، نماز آنان چه حکمی دارد؟
جواب: کسی که پشت ستون ایستاده، اگر از طرف راست یا چپ، به واسطه مأموم دیگر به امام متّصل باشد کافی است.
سؤال 405 - معمولًا در بین خطبههاي نماز جمعه، نمازگزاران با گفتن سه تکبیر و دادن شعارهایی، سخن امام جمعه را تأیید
صفحه 80 از 323
مینمایند، و هنگام شنیدن اسم مبارك حضرت ولیّ عصر (عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) قیام میکنند، و صلوات میفرستند، و
موقعی که امام جمعه دعا میکند آمین میگویند، و گاهی بعضی حرکت میکنند و با یکدیگر حرف میزنند، آیا این امور نماز
جمعه را باطل نمیکند؟
جواب: اشکال ندارد، و در فرض سؤال نماز جمعه صحیح است؛ ولی از حرف زدنی که فایده خطبه را فوت کند، اجتناب لازم
است.
سؤال 406 - آیا زن بدون اجازه شوهر میتواند در نماز جمعه، دعاي کمیل، و راهپیماییهاي اسلامی، شرکت نماید؟
جواب: خروج زن از منزل در غیر واجبات (مثل تشرّف به حجّ واجب و مراجعه به دکتر)، منوط به اجازه شوهر است؛ مگر در
مواردي که اگر به مجالس دینی و مساجد نرود، از اسلام دور میماند و تعالیم لازمه اسلامی را فرا نمیگیرد و اخلاق اسلامی را
ترك میکند، یا در آن ضعیف میشود. در چنین شرایطی شرکت در مراسم مزبور براي بانوان مانعی ندارد؛ هرچند شوهر راضی
نباشد.
سؤال 407 - اگر در یک مکان دو نماز جمعه اقامه شود، در حالی که امام جمعه میداند این کار خلاف شریعت است، آیا تقصیر
امام جمعه نیست که باعث اقامه این بدعت شده است، و اگر او مقصّر باشد از عدالت خارج میشود؟
جواب: هرگاه دو نماز جمعه در جایی بدون فاصله یک فرسخ خوانده شود،
ص: 144
نماز دوّم باطل است و اگر کسی عالماً و عامداً این کار را بکند، گنهکار است.
سؤال 408 - اگر در وقت خطبههاي نماز جمعه چرت بزند، و گمان کند وضویش باطل شده و بدون تجدید وضو، نماز جمعه و
عصر را با امام جمعه بخواند، آیا نمازش صحیح است؟ و اگر صحیح نبوده، وظیفهاش چیست؟
جواب: چنانچه یقین به باطل شدن وضو پیدا نکند، نمازش صحیح است.
مسائل متفرّقه نماز
سؤال 409 - رفت و آمد و دوستی با کسانی که نماز نمیخوانند چه حکمی دارد؟
جواب: دوستی با آنها، براي راهنمایی و تشویق به خواندن نماز خیلی خوب است؛ ولی اگر فایدهاي ندارد از آنها جدا شود.
سؤال 410 - آیا نماز در هیچ حال از مسلمان ساقط نمیشود؟ (البتّه به استثناي ایّام عادت و ولادت براي زن) به عنوان مثال آیا در
جنگ، در حال آتشسوزي، کسی که آب یا خاك براي وضو و تیمّم ندارد، یا در حالت تقیّه، یا کسی که فلج است و بر تخت
بیمارستان بستري شده، یا کسی که با اشاره چشم هم نمیتواند نماز بخواند، و مانند آن نماز ساقط میشود؟
جواب: در هیچ حالی، جز آنچه در بالا در مورد زنان اشاره گردید، نماز ساقط نمیشود؛ منتها گاه بطور کامل خوانده میشود و
گاه با اشارات و گاهی به صورت کوتاه و مختصر و یا حتّی با اشاره قلبی و گذراندن مفاهیم و اعمال نماز در دل انجام میگیرد،
آري نماز در هیچ حال ترك نمیشود.
سؤال 411 - اگر در مسجد بین نماز خواندن و دیگر اعمال، مانند قرآن خواندن، یا دعا خواندن تزاحم شود، کدام یک مقدّم است؟
جواب: نماز مقدّم است؛ هیچ چیز در مسجد نباید مزاحم نماز شود.
سؤال 412 - اگر نماز خود را به سبب گوش دادن به صداي قرآن طولانی نماید، آیا به نماز او ضرر میرساند؟
ص: 145
جواب: ضرر نمیرساند.
صفحه 81 از 323
سؤال 413 - مدّت شش ماه است که مرد چهلساله بیسوادي که داراي همسر و هفت فرزند میباشد را به عنوان خادم به مسجدي
آوردهاند؛ اکنون معلوم شده که نماز بلد نیست و براي یادگرفتن و انجام آن رغبتی نشان نمیدهد، و هیأت امنا قصد اخراج او را
دارند؛ ولی از آنجا که با اخراج او و قطع درآمدش، قطعاً اهل و عیال و فرزندانش دچار مضیقه شدید مالی خواهند شد، و در
اجتماع سرگردان میشوند، و به گدایی خواهند افتاد، آیا به علّت بینمازي و بیمبالاتیهاي دینی، او را اخراج کنیم؟ یا به خاطر
اطفال صغار که ممکن است در آینده افرادي نمازخوان و متدیّن شوند او را نگهداریم؟
جواب: بهتر این است که او را از طرق مختلف، چه از طریق نصیحت و یا تهدید به اخراج، تدریجاً وادار به انجام فرایض دینی کنید؛
حتّی به او قول بدهید که اگر در این قسمت جدّي شود، مثلًا مبلغی بر حقوقش بیفزایید و از نتیجه این کار مأیوس نباشید.
سؤال 414 - تا چه حد از بیماریها و اختلالات روحی و روانی، باعث ساقط شدن تکلیف نماز و روزه میشود؟ تشخیص آن به عهده
چه کسی است؟
جواب: در صورتی که عرفاً به او دیوانه و مجنون بگویند، و یا این که وقت نماز را نتواند تشخیص دهد، نماز از او ساقط میشود.
سؤال 415 - بعد از هر نماز واجب (چه به صورت فرادي و چه به صورت جماعت)، چه تعقیباتی در اولویّت است؟ در نمازهاي
جماعت چون غالباً در مدّتی که براي نمازهاي نافله و تعقیبات خاصّ آن نماز وجود دارد، به دعاهاي دیگري میپردازند (مثلًا دعاي
فرج میخوانند) آیا اولویّت با تعقیبات هر نماز و نافلههاي آن نماز است؟ یا با این دعاهایی که به صورت دسته جمعی خوانده
میشود؟ تکلیف سایر نمازگزاران چیست؟
ص: 146
جواب: از تعقیبات معروف و مهم، تسبیح حضرت زهرا (علیها السلام) است که ثواب بسیار دارد، تعقیبات مشترك و خاصّ هر نماز
نیز در روایات وارد شده که قسمت مهمّی از آن در کتب ادعیّه، از جمله مفاتیح الجنان، آمده است و خواندن دعاهاي دسته جمعی
نیز اشکالی ندارد.
سؤال 416 - اگر نمازگزار در نماز عمداً حواسّ خود را در جاي دیگري ببرد، نمازش چه حکمی دارد؟
جواب: نمازش باطل نیست؛ لکن روح نماز توجّه به خداست، باید کوشش کرد حضور قلب حاصل شود.
سؤال 417 - اگر فرزند مکلّف انسان خواب باشد، آیا بیدار کردن او براي نماز صبح واجب است؟
جواب: اگر علم به رضایت او دارد، او را بیدار کند و همچنین اگر میداند ادامه این وضع باعث سهلانگاري او در امر نماز میشود؛
در غیر این دو صورت جایز نیست.
سؤال 418 - اگر بیدار کردن فرزند مکلّف براي نماز موجب ناراحتی او شود و از نماز زده شود، بیدار کردن او چه حکمی دارد؟
جواب: در این فرض جایز نیست؛ ولی باید تدریجاً او را توجیه کند تا رضایت به بیدار کردن بدهد.
سؤال 419 - آیا مجبور کردن مردم به نماز خواندن در ادارات و مدارس، که گاه موجب تمسخر آنان میشود، درست است؟
جواب: براي امر به معروف، باید از راههایی که مفید و مؤثّر است و پیامدهاي منفی ندارد، استفاده کرد.
ص: 147
فصل یازدهم: احکام روزه
مبطلات روزه
-1 خوردن و آشامیدن
صفحه 82 از 323
سؤال 420 - آیا خوردن و آشامیدن سهوي، در روزه قضا و مستحبّی موجب بطلان روزه است؟
جواب: موجب بطلان روزه نیست، مانند روزه ماه مبارك رمضان.
سؤال 421 - در سحرگاه ماه مبارك رمضان اغلب طعم و بوي بعضی از غذاها، یا خمیر دندان، براي مدّتی در دهان میماند، در این
موارد پس از چند بار بیرون ریختن آب دهان، اگر بازهم طعم یا بوي اینها در دهان باقی بماند تکلیف چیست؟
جواب: اگر دهان به خوبی شستشو داده شود، که اجزاي غذا باقی نماند، اشکالی ندارد.
که از تنباکو و آهک تهیّه میشود، مادّه مزبور را در دهان میگذارند و مقداري هم سبب « نسوار » سؤال 422 - مادّهاي است به نام
بیحالی میشود، استفاده از آن براي روزهدار چه حکمی دارد؟
جواب: شیء مزبور مطمئنّا براي روزه اشکال دارد و در غیر حال روزه نیز استفاده از آن شرعاً بدون اشکال نیست.
سؤال 423 - آیا شستشوي معده از طریق سوند معده، باعث ابطال روزه بیمار میشود؟ (توضیح این که شستشوي معده با مایعات از
طریق سوند انجام میگیرد،
ص: 148
سپس مایع وارد شده از طریق سوند به بیرون کشیده میشود).
جواب: جایز نیست، مگر در حال ضرورت و در این صورت باید روزه را قضا کند.
سؤال 424 - آیا تزریق خون به بدن موجب ابطال روزه میشود؟
جواب: احتیاط اتمام آن روزه و قضاي آن است.
سؤال 425 - در ترمیم و قالبگیري دندان، از موادّي استفاده میشود که قابل حل شدن با آب دهان است و مزه آن چشیده میشود،
آیا براي روزه اشکال دارد؟
جواب: اگر آب دهان را بیرون بریزد اشکالی ندارد.
سؤال 426 - هنگامی که انسان روزهدار است، چنانچه کُنْدُر، سقّز یا آدامسی که مزه شیرینی آن رفته باشد بجود، آیا روزه او باطل
است؟
جواب: با توجّه به این که اجزاي آن تدریجاً جدا میشود، جایز نیست.
سؤال 427 - حکم روزه بیمارانی که از دارو استفاده میکنند، در فروض زیر چیست؟
الف) تزریق آمپول یا سرم از طریق رگ انجام میشود و دارو:
-1 فقط جنبه تقویتی داشته باشد.
-2 جنبه درمانی و تقویتی داشته باشد.
-3 جنبه غیر تقویتی داشته باشد.
جواب: تمام انواع تزریقات براي روزهدار اشکال دارد؛ مگر تزریقات موضعی، مانند آمپولهایی که براي سِر کردن عضوي میزنند.
ب) استفاده از قطره، در سه فرض فوق نسبت به دارو، از طریق چشم، گوش، یا بینی چه حکمی دارد؟
جواب: اگر به حلق وارد نشود، یا شک داشته باشیم، اشکالی ندارد.
ج) وارد کردن دارو از طریق سوند معده (لولهاي که از طریق دهان یا بینی وارد معده بیمار میشود) چه حکمی دارد؟
ص: 149
جواب: جایز نیست؛ مگر در مواقع ضرورت که آن نیز موجب بطلان روزه است.
-2 دروغ بستن به خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله)
صفحه 83 از 323
سؤال 428 - آیا حدیث شریف کسا، که منقول از عوالم العلوم شیخ عبد الله بحرانی است، معتبر است؟ اگر در حال روزه بخوانیم
براي روزه اشکال دارد؟
جواب: حدیث مزبور از احادیث مشهوره است، البتّه اجمال آن به طور متواتر در کتب شیعه و اهل سنّت نقل شده است؛ ولی مفصّل
آن را با سند خود، از جابر « عوالم » در کتاب « شیخ عبد الله بحرانی » و مشهور آن تنها در بعضی از کتب شیعه آمده است و مرحوم
بن عبد الله انصاري، از حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) نقل کرده است؛ و چون بعضی از رجال این سند در میان بزرگان مورد
.«1» گفتگو هستند بهتر این است که به قصد رجا خوانده شود، و در این صورت روزه باطل نمیشود
-3 رساندن غبار غلیظ به حلق
سؤال 429 - کشیدن سیگار، قلیان و چپق، در حال روزه چه حکمی دارد؟
جواب: تمام اینها اشکال دارد، و اگر عمداً انجام دهند احتیاط واجب قضاي روزه است؛ بلکه استفاده از دخانیات در غیر حال روزه
نیز حرام است.
-4 تنقیه کردن با مایعات
سؤال 430 - روزه بیماري که تنقیه میکند، امّا مایع به شکم او نمیرسد و فقط به نشیمنگاه او وارد میشود، چه حکمی دارد؟
جواب: روزه او باطل است؛ هرچند به شکم نرسد.
______________________________
. 1). احقاق الحق، جلد دوّم، صفحه 546 )
ص: 150
سؤال 431 - بیماري که ناچار است هر روز، یا یک روز در میان با آب خالص تنقیه کند، تکلیف روزههایش چه میشود؟
جواب: اگر میتواند، این کار را در شب انجام دهد، و اگر نمیتواند باید روزه را قضا کند.
مکروهات روزه
سؤال 432 - حکم کشیدن دندان، یا هرگونه اعمال جرّاحی لثه و دندان که باعث خونریزي شود، در حال روزه چیست؟
جواب: مکروه است؛ ولی باطل نیست.
قضا و کفّاره روزه
سؤال 433 - اگر انسان فراموش کند که روزه قضا دارد و آن را انجام ندهد و چند روز مانده به ماه مبارك یادش بیاید، ولی نتواند
قضا را بجا آورد، حکم او چیست؟
جواب: آنچه از قضاي روزه مانده، بعد از ماه رمضان بجا میآورد و احتیاط آن است که براي هر یک روز روزه یک مدّ طعام
(یعنی معادل 750 گرم گندم) به فقیر بدهد.
سؤال 434 - شخصی سه روز روزه بدهکار میباشد و سه روز هم به ماه رمضان مانده است، اگر پیش از ظهر افطار کند، آیا کفّاره
دارد؟ و اگر تا سال دیگر تأخیر بیندازد، چه حکمی دارد؟
صفحه 84 از 323
جواب: اگر قبل از ظهر افطار کرده، کفّاره تأخیر دارد؛ یعنی براي هر یک روز یک مدّ طعام باید بدهد و از گناه خود استغفار کند و
قضاي آن را بعداً بجا آورد و اگر بعد از ظهر بوده علاوه بر آنچه گفته شد باید کفّاره افطار روزه قضا را هم بدهد.
ص: 151
سؤال 435 - آیا در مدّ طعام، که به عنوان کفّاره روزه پرداخته میشود، گوشت هم کفایت میکند؟
جواب: به تنهایی اشکال دارد.
سؤال 436 - آیا کسی که قضاي روزه ماه رمضان بدهکار است، میتواند نذر کند و روزه بجا آورد؟ کسی که قضاي روزههاي ماه
رمضانش را بجا آورده باشد، ولی کفّاره روزه ماه رمضان بدهکار است چطور؟
جواب: نذر در تمام این موارد اشکال دارد.
سؤال 437 - در ماه مبارك رمضان امتحان داشتم و چون درسها را تا آن زمان مطالعه نکرده بودم، دچار این اضطراب شدم که شاید
با گرفتن روزه نتوانم در امتحان موفّق شوم؛ البتّه قبل از شروع ماه مبارك، سه روز از روزههاي قضایم را گرفتم، ولی در آن روزها
به هیچ عنوانی درس نخواندم و با این که هیکل درشتی داشتم ضعف میکردم (از نظر بدنی عذري ندارم) به همین جهت روزه
نگرفتم؛ البتّه با تمام شدن امتحانات، باقیمانده ماه مبارك را روزه گرفتم، حکم روزههایی که نگرفتم چیست؟
جواب: ترك عمدي روزه در ماه مبارك رمضان کفّاره دارد، و گناه بزرگی است؛ ولی اگر شما یقین داشتهاید که در آن شرایط
روزه بر شما واجب نیست، کفّاره ندارد.
کسانی که روزه بر آنها واجب نیست
سؤال 438 - زنی هستم 63 ساله که شش بچّ ه به دنیا آوردهام، در دوران حاملگی و شیرخوارگی بچّههایم (حدود 12 سال)
نتوانستهام روزه بگیرم، پس از آن نیز تا کنون هر وقت خواستم روزه بگیرم دچار خونریزي معده شدهام و با توصیه پزشکان روزه
نگرفتهام، حال تکلیف روزههاي بنده چیست؟
ص: 152
جواب: در حال حاضر شما مکلّف به روزه نیستید و احتیاط آن است که اگر قدرت دارید براي هر روز به اندازه یک مدّ طعام ( 750
گرم گندم) به شخص مستحق بدهید، همچنین براي ایّام گذشته که روزه نگرفتهاید و تا سال بعد هم توانایی بر روزه نداشتهاید.
سؤال 439 - دختري به سنّ بلوغ رسیده است؛ ولی به واسطه ضعف جسمی توان روزه گرفتن در ماه مبارك رمضان را ندارد و بعد
از ماه رمضان هم تا سال بعد نمیتواند قضا کند، حکمش چیست؟
جواب: باید کفّاره مدّ طعام را بدهد؛ یعنی براي هر روز معادل 750 گرم گندم و مانند آن به فقیر بدهد. و قضاي این روزهها بر او
واجب نیست.
سؤال 440 - بعضی از برادران قطع نخاعی، به دستور پزشک باید هر چند ساعت مقداري مایعات بنوشند، وظیفه آنان براي روزه
چیست؟
جواب: روزه از آنها ساقط است و بجاي آن، در صورتی که قدرت مالی داشته باشند، براي هر روز یک مدّ طعام کفّاره میدهند.
سؤال 441 - فردي معتاد به تریاك است و نمیتواند ترك نماید، به همین علّت، نه به صورت ادا و نه به صورت قضا، توان روزه
گرفتن را ندارد، آیا این فرد حکم مریض را دارد؟ یا این که باید کفّاره بدهد؟
جواب: باید احتیاطاً روزه بگیرد هر چند از آن دود به مقدار ضرورت استفاده کند و بعد هم براي هر روز یک فقیر را هم سیر نماید.
مرد و زن پیر که روزه گرفتن براي آنها مشکل است میتوانند روزه را » : سؤال 442 - در مسأله 1450 توضیح المسائل فرمودهاید
صفحه 85 از 323
لطفاً معیار و میزان پیري را معیّن فرمایید. « ترك کنند
جواب: میزان پیري موکول به عرف است؛ یعنی توده مردم به چنین کسی پیرمرد و یا پیرزن اطلاق کنند.
ص: 153
سؤال 443 - آیا بر مادري که بچّه شیر میدهد، روزه واجب است؟
جواب: زنانی که بچّه شیر میدهند خواه مادر بچّه باشند یا دایه، اگر روزه گرفتن باعث کمی شیر آنها و ناراحتی بچّه میشود روزه
بر آنها واجب نیست، ولی براي هر روز کفّاره (یک مدّ طعام) واجب است، بعداً نیز باید روزه را قضا کنند؛ امّا اگر روزه براي
خودشان ضرر داشته باشد کفّاره لازم نیست، ولی بعداً روزههاي را که نگرفتهاند قضا نمایند.
احکام رؤیت هلال
سؤال 444 - اگر هلال ماه شوّال دیده شود و هنوز مغرب نشده باشد، آیا میشود روزه را افطار کرد؟ اگر عمداً روزه را افطار کنند
حکم آن چیست؟ اگر کسی دستور دهد که روزه را افطار کنید و هنوز وقت افطار نباشد، آیا بر او کفّاره خود و مردم واجب است؟
جواب: دیدن ماه شوّال به تنهایی براي افطار کافی نیست؛ بلکه باید روز تمام شود. و اگر کسی جاهل به مسأله بوده باید قضا کند،
امّا کفّاره ندارد و بر کسی که دستور افطار داده کفّارهاي نیست؛ هرچند نباید بدون تحقیق مسأله بگوید.
سؤال 445 - در کشور پاکستان دو نفر از علماي شیعه و دو تن از اهلِ سنّت و چهار نفر از اهل حدیث (وهّابیها) را براي رؤیت
هلال انتخاب نمودهاند. این کمیته از طرف دولت وقت انتخاب شده است، نه از طرف مجتهد جامع الشّرائط؛ در اواخر هر ماه، کمیته
مذکور در شهر لاهور پاکستان تشکیل میشود و رؤیت هلال از زبان رئیس کمیته (که از اهل تسنّن است) به وسیله رادیو و
تلویزیون، به اطّلاع مردم میرسد، آیا به مجرّد اطّلاع و اعلام رئیس این کمیته، روزه را میتوان افطار کرد؟
جواب: هرگاه در میان آنها دو شیعه عادل بوده باشد که شهادت به رؤیت هلال ماه بدهند، شهادت آنها قبول است؛ همچنین اگر از
مجموع شهادت آنها اطمینان به رؤیت هلال حاصل شود کافی است.
ص: 154
مسائل متفرّقه روزه
سؤال 446 - برخی از مردم در ماه مبارك رمضان افطاریّه میدهند، طبق تحقیقات انجام شده این افطاریّهها طبق نذر خاصّ ی نیست؛
یعنی اگر وضعشان خوب باشد افطاریّه میدهند و اگر نباشد نمیدهند؛ از سوي دیگر آنها شدیداً نیاز به کارهاي فرهنگی و خرید
لوازم فرهنگی، نظیر بلندگو و تشکیل کتابخانه و مانند آن دارند، آیا میتوان مبالغ این افطاریّهها را جمعآوري نموده، صرف
کارهاي فرهنگی خود آنها کرد؟
جواب: در صورتی که نذر نکرده باشند و صاحبان پول رضایت به این کار بدهند مانعی ندارد؛ ولی بهتر این است که سنّت افطاري
تعطیل نشود و کارهاي فرهنگی را نیز انجام بدهند، و اعتدال را در هر دو قسمت رعایت کنند.
سؤال 447 - شخصی به هنگام افطار، همراه دوست سنّی خود میباشد، آیا میتواند طبق وقت آنها افطار بکند؟ یا باید به وقت
خودش افطار نماید؟
جواب: اگر محذوري ندارد، منتظر وقت افطار خودش باشد.
که روزه خاصّی را دستور میدهد « الکسی سوفورین » نوشته « روزه روش نوینی براي درمان بیماريها » سؤال 448 - آیا مقدّمه کتاب
است از شماست؟ اگر چنین است، این روش درمانی در این دوران چگونه است؟ « محمد جعفر امامی » و ترجمه جناب آقاي
صفحه 86 از 323
جواب: همانگونه که در مقدّمه آن نوشتهایم اگر زیر نظر طبیب انجام شود، براي افرادي که استعداد و آمادگی آن را دارند
میتواند مفید واقع شود؛ ولی توصیه ما به روزه اسلامی است، مشروط بر رعایت تعادل در خوردن افطاري و سحري؛ که اگر این
مسأله رعایت شود همان منافع مهم را دارد، بدون مشکلات آن.
سؤال 449 - با توجّه به این که در مراسم حجّ عمره، در ماه مبارك رمضان، در
ص: 155
مسجد الحرام و مسجد النّبی (صلی الله علیه و آله) قبل از اذان مغرب، سفره افطار گسترده شده و به محض شروع اذان مغرب (که با
اذان مغرب واقعی به نظر اکثر علماي امامیّه یک ربع فاصله دارد) همه شروع به افطار نموده و از دیگران نیز دعوت به افطار
مینمایند، و در صورت عدم افطار موجب انگشتنما شدن و بعضاً وهن شیعه میشود و تقیّه مداراتی در اینجا ضروريتر از شرکت
در نماز مغرب به نظر میرسد، آیا اجازه میفرمایید که شیعیان در هتلها بمانند و هنگام مغرب در ماه مبارك در مساجد حاضر
نشوند؟ یا این که حضور یافته و تقیّۀً افطار نمایند؟
جواب: بهتر است براي نماز مغرب در مسجد حضور یابند و اگر به آنها اصرار بر افطار شود، میتوانند افطار کنند و روزه آنها
صحیح است.
سؤال 450 - اگر انسان افسرده باشد، نه از نوع خیلی شدید؛ بلکه از نوعی که دکترها و روانشناسان تشخیص افسردگی دهند و در
این مدّت نمازش را عمداً ترك کند و روزه هم نگیرد و به خدا بدگمان شود و از رحمت او مأیوس گردد. و کشف حجاب کند،
در حالی که عقلش سر جایش است و آگاه و عاقل است، حکمش چیست؟
جواب: انسان باید همیشه به خداوند قادر مهربان امیدوار باشد و آنچه را او دستور داده از نماز، روزه، حجاب، یا سایر وظایف دینی
انجام دهد و از رحمت واسعه او مأیوس نباشد، که ناامیدي از گناهان کبیره است و هیچ کس حق ندارد به بهانه افسردگی وظایف
شرعی خود را ترك کند؛ مگر این که بر اثر بیماري افسردگی عقل و هوش خود را از دست بدهد.
ص: 157
فصل دوازدهم: احکام اعتکاف
تعریف، فلسفه و فضیلت اعتکاف
سؤال 451 - اعتکاف را تعریف کنید. آیا در اعتکاف، توقّف در مسجد بدون قصد عبادت کافی است؟
جواب: اعتکاف عبارت است از ماندن با آداب مخصوص در مسجد به قصد قربت؛ و تنها ماندن در مسجد بدون قصد، اعتکاف
محسوب نمیشود، و هر مسجدي نیز کافی نیست؛ بلکه باید از مساجد جامع شهر باشد.
سؤال 452 - اعتکاف چه فلسفهاي دارد؟ لطفاً به برخی از فضایل آن اشاره فرمایید.
جواب: اعتکاف یک برنامه مهمّ خودسازي است که انسان را در مدّت چند روز به کلّی از مظاهر مادّي دنیا جدا میسازد و در یک
عالم روحانی و معنوي غرق میکند، و او را به نگریستن مجدّد به برنامههاي اخلاقی و خودسازي و توبه از گناه و محاسبه و مراقبه
وامیدارد، و در مجموع یک تولّد ثانوي محسوب میشود، و شایسته است مسلمانان از آن بهره گیرند و این سنّت اسلامی را زنده
نگه دارند.
سؤال 453 - آیا سنّت اعتکاف اختصاص به شریعت مقدّسه اسلام دارد؟ یا این که در شرایع و ادیان سابق نیز وجود داشته است؟
جواب: مراسمی شبیه به اعتکاف در میان بعضی از مؤمنان به شرایع سابق بوده است و در زندگی حضرت مریم، و زکریا (علیهما
صفحه 87 از 323
السلام) آثاري از آن دیده میشود.
ص: 158
زمان اعتکاف
سؤال 454 - آیا اعتکاف در تمام ایّام سال جایز است، یا اختصاص به ماه رجب المرجّب و ماه مبارك رمضان دارد؟ اعتکاف در
کدام یک از این دو ماه افضل است؟
جواب: اعتکاف در تمام ایّام سال، جز در دو روز که روزه در آن حرام است، مطلوب است؛ ولی در ماه مبارك رمضان و ماه رجب
فضیلت بیشتري دارد.
مکان اعتکاف
سؤال 455 - اعتکاف در حیاط مسجد چه حکمی دارد؟
جواب: اعتکاف در شبستان و سرداب و صحن مسجد جایز است؛ مگر در مواردي که جزء مسجد نیست، یا ظاهر حال چنین باشد، و
در موارد شکّ حکم مسجد بر آنها جاري نمیشود.
سؤال 456 - آیا اعتکاف در غیر مساجد جامع، مثل نمازخانه دانشگاهها، به امید مطلوبیّت اشکال دارد؟ در صورت صحّت، آیا
احکام اعتکاف، از قبیل ترك محرّمات، جاري میشود؟
جواب: اعتکاف باید فقط در مساجد جامع باشد؛ و منظور از مسجد جامع، مسجدي است که قشرهاي مختلف شهر در آن شرکت
میکنند، و از اعتکاف در سایر مساجد و نمازخانهها خودداري شود.
سؤال 457 - اعتکاف در مساجد دانشگاههاي سراسر کشور چه حکمی دارد؟
جواب: در صورتی که گروههاي خارج از دانشگاه هم براي اقامه نماز از جاهاي مختلف به مسجد دانشگاه میآیند، اعتکاف در آن
جایز است.
سؤال 458 - آیا میتوان نذر کرد که در شهر خاصّی معتکف شد؟
جواب: مانعی ندارد.
سؤال 459 - اگر در شهري مسجد جامع متعدّد باشد، تکلیف چیست؟
ص: 159
جواب: در تمام مساجد جامع شهر میتوان اعتکاف کرد.
سؤال 460 - آیا اعتکاف در زیرزمین مسجد جمکران، که از آن جهت نمازهاي یومیّه و نماز آقا امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه
الشّریف) استفاده میشود (البتّه به صورت مرتّب نماز جماعت ندارد)، جایز است؟
جواب: اشکال ندارد.
سؤال 461 - اگر اعتکاف در زیرزمین مسجد جمکران جایز باشد، در صورتی که بین طبقه پایین و بالا درِ ورودي باشد، آیا میتوان
اعمال را در طبقه بالا و خواب و استراحت را در طبقه پایین انجام داد، یا هر دو عمل باید در یک مکان باشد؟
جواب: اشکال ندارد.
سؤال 462 - آیا در اعتکاف، وحدت مسجد شرط است؟ اگر دو مسجد به هم پیوسته و متّصل باشد چطور؟
جواب: بهتر است که تمام مدّت اعتکاف در یک مسجد باشد؛ ولی در دو مسجد متّصل به هم نیز مانعی ندارد.
صفحه 88 از 323
سؤال 463 - اعتکاف در مکانهایی که شک داریم جزء مسجد است (مثل بام، سرداب و مقداري که به مسجد افزوده شده)، چه
حکمی دارد؟
جواب: آنچه مشکوك است، حکم مسجد را ندارد و اعتکاف در آن جایز نیست؛ ولی اگر مسجد، یعنی محلّ نمازگزاران را توسعه
دهند، جزء مسجد محسوب میشود.
سؤال 464 - اگر محلّ خاصّی از مسجد را براي اعتکاف خود معیّن نماید، آیا لازم است خود را مقیّد به آن نماید؟
جواب: متعیّن نمیشود.
سؤال 465 - آیا محوّطه اطراف مسجد جمکران، که به عنوان حیاط از آن استفاده میشود، حکم مسجد را دارد؟
ص: 160
جواب: ظاهراً حیاط این مسجد جزء مسجد نیست.
سؤال 466 - آیا صرف غذا در سالن نهارخوري، که در محوّطه مسجد است، براي معتکفین جایز است؟ با توجّه به این که صرف
غذا در مسجد با مشکلاتی همراه است.
جواب: پاسخ این سؤال متوقّف بر سؤال قبل است؛ ولی اگر صرف غذا در داخل شبستانها ایجاد مشکلاتی کند معتکفین میتوانند
به حکم ضرورت غذا را در صحن مسجد صرف کنند.
شرایط اعتکاف
سؤال 467 - آیا در اعتکاف واجب و مستحب، قصد وجوب یا استحباب لازم است؟
جواب: لازم نیست، قصد قربت کافی است.
سؤال 468 - زمان نیّت اعتکاف چه وقت است؟ آیا میتوان اوّل شب نیّت کرد؟
جواب: وقت نیّت از اوّل صبح است؛ ولی مانعی ندارد که نیّت در قلب از قبل بوده باشد.
سؤال 469 - اگر از روي اشتباه، براي اعتکاف واجب، نیّت استحباب نماید (یا بالعکس)، تکلیف چیست؟
جواب: اشکال ندارد.
سؤال 470 - آیا میتوان اعتکاف را به نیابت از میّت یا حیّ انجام داد؟
جواب: آري، میتوان انجام داد؛ ولی احتیاط این است که قصد اهداي ثواب کند.
سؤال 471 - آیا در اعتکاف زن و فرزند، اجازه شوهر و ولی لازم است؟
جواب: زن بنابر احتیاط واجب از همسرش اجازه بگیرد؛ ولی فرزندان بالغ
ص: 161
احتیاج به اجازه ولی ندارند.
سؤال 472 - آیا اعتکاف بچّه ممیّز صحیح است؟
جواب: اگر شرایط اعتکاف را انجام دهد صحیح است.
سؤال 473 - اگر آجر و خاك مسجد یا لباس معتکف غصبی باشد، اعتکاف چه حکمی دارد؟
جواب: غصبی بودن لباس ضرري به اعتکاف نمیزند؛ ولی اگر آجر یا خاك غصبی باشد، اعتکاف روي آن اشکال دارد.
سؤال 474 - انجام غسل در مسجد براي معتکف چه حکمی دارد؟ آیا بین غسل جنابت و غسلهاي مستحبّی دیگر فرقی وجود دارد؟
جواب: غسل جنابت را نمیتوان در مسجد انجام داد؛ چون سبب توقّف در مسجد در حال جنابت است؛ ولی غسلهاي دیگر
صفحه 89 از 323
اشکالی ندارد؛ مشروط بر این که در جایی باشد که مزاحمتی براي نمازگزاران ایجاد نکند.
سؤال 475 - آیا مسافر میتواند معتکف شود؟
جواب: در صورتی که قصد ده روز کند مانعی ندارد؛ در غیر این صورت اشکال دارد.
سؤال 476 - اعتکاف به واسطه نذر، عهد، قسم، شرط ضمن عقد و اجاره چه حکمی دارد؟
جواب: به واسطه نذر و عهد و قسم واجب میشود، و به عنوان شرط ضمن عقد یا اجاره، هرگاه به شکل استیجار باشد، ظاهراً مانعی
ندارد؛ هرچند عبادات استیجاریّه غیر از حجّ در روایات اسلامی وارد نشده است.
سؤال 477 - آیا اعتکاف مستحبّی را میتوان قطع کرد؟
جواب: در روز اوّل و دوّم میتوان قطع کرد؛ ولی در روز سوّم جایز نیست.
سؤال 478 - آیا بیشتر از سه روز میتوان اعتکاف کرد؟ بطوري که آن زیاده بخشی
ص: 162
از یک روز یا قسمتی از یک شب باشد.
جواب: اعتکاف بیش از سه روز هم جایز است؛ ولی هرگاه دو روز اضافه کند، بنابر احتیاط واجب روز سوّم را هم بر آن بیفزاید؛
ولی بخشی از یک روز یا بخشی از یک شب اشکال دارد.
سؤال 479 - منظور از روز، در اعتکاف چیست؟
جواب: مراد از اوّل طلوع فجر تا غروب آفتاب است.
سؤال 480 - آیا در تحقّق اعتکاف، سه روز ناپیوسته کافی است؟
جواب: کافی نیست.
سؤال 481 - کسی که معتکف میشود، آیا میتواند روزههاي این سه روز را به عنوان نذر، یا استیجار، یا کفّاره حساب کند؟
جواب: لازم نیست روزه براي اعتکاف باشد؛ بلکه میتواند روزه ماه مبارك رمضان یا روزه قضا و مانند آن را بجا آورد؛ ولی روزه
استیجاري مشکل است.
سؤال 482 - آیا در مسافرت میشود روزه در سفر را نذر کرد؟
جواب: اشکال دارد؛ ولی اگر نذر کرد، احتیاط آن است که به نذر خود عمل کند.
در مسجد مقدّس جمکران معتکف شود، و نذر کرده در فرض مسافرت هم روزه ،«1» سؤال 483 - شخصی نذر کرده در ایّام البیض
بگیرد، آیا نذرش منعقد شده است؟ آیا اعتکاف او صحیح است؟ (هرچند مسافر باشد)
جواب: خالی از اشکال نیست؛ ولی احتیاط آن است که به این نذر عمل کند.
سؤال 484 - اگر کسی نذر کند براي حصول حاجت دنیوي یا معنوي معتکف شود، نذر او چه حکمی دارد؟
جواب: نذر اعتکاف به عنوان شکرانه قضاي حوایج مانعی ندارد.
______________________________
1). منظور در اینجا روزهاي سیزدهم الی پانزدهم ماه رجب است. )
ص: 163
سؤال 485 - اگر کسی اعتکاف یک ماه را نذر کند، آیا شب اوّل هم جزء همان ماه است؟
جواب: شب اوّل جزء نیست.
سؤال 486 - اگر اعتکاف یک ماه را نذر کند و ماه ناقص باشد، آیا تکلیف او ساقط میشود؟
صفحه 90 از 323
جواب: آري ساقط میشود.
سؤال 487 - اگر کسی اعتکاف را نذر کند و مشغول اعتکاف شود؛ ولی در ایّام اعتکاف مریض شود، یا ضرورتی پیش آید (مثل
فوت نزدیکان)، میتواند اعتکاف را بر هم بزند؟ و اگر بر هم بزند، کفّاره دارد؟ در اعتکاف مستحبّی چطور؟
جواب: در صورتی که ضرورتی پیش آید، میتواند اعتکاف را بر هم بزند و در صورتی که روز سوّم باشد باید قضا کند، همچنین
اگر به عنوان نذر بوده باشد، و کفّاره ندارد.
سؤال 488 - اگر اعتکاف چهار روز را نذر کند و پیوستگی آن چهار روز را شرط ننماید و روز چهارم را بر خلاف نذرش عمل
کند و از اعتکاف خارج شود، وظیفهاش چیست؟
جواب: باید مجدّداً اعتکاف چهار روز را بجا آورد.
سؤال 489 - اگر زمان معیّنی را براي اعتکاف نذر کند؛ ولی آن اعتکاف را به جهت فراموشی یا نافرمانی یا اضطرار ترك نماید، آیا
قضا بر او واجب است؟
جواب: احتیاط واجب آن است که قضا کند.
خروج از محلّ اعتکاف
سؤال 490 - اگر کسی به جهت ضرورت از مسجد خارج شود و خروج او طولانی گردد، اعتکافش چه حکمی دارد؟
ص: 164
جواب: هرگاه به قدري طولانی شود که صورت اعتکاف را محو کند، اعتکاف او باطل است.
سؤال 491 - اگر معتکف مدیون باشد و براي پرداخت دِین از مسجد خارج شود، اعتکافش چه حکمی دارد؟
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 492 - آیا معتکف میتواند به هنگام نیّت اعتکاف شرط کند که هر زمان خواست از اعتکاف خارج شود؟
جواب: جایز است در اعتکاف در آغاز نیّت، شرط کند که هرگاه عذر عرفی یا شرعی براي او پیدا شد، بتواند اعتکاف را بر هم
بزند؛ در این صورت هر وقت عذري پیدا شد، میتوان آن را بر هم زند؛ حتّی در روز سوّم، و کفّارهاي ندارد.
سؤال 493 - اگر کسی از روي فراموشی محلّ اعتکاف را ترك کند، اعتکافش چه حکمی دارد؟
جواب: خروج از مسجد عمداً موجب بطلان اعتکاف است و از روي فراموشی نیز بنابر احتیاط چنین است؛ ولی احتیاط این است که
اگر روز سوّم است، ادامه دهد و اگر نذر کرده بود، بعداً قضا کند.
سؤال 494 - آیا معتکف میتواند براي انجام اموري مثل اداي شهادت، تشییع جنازه، نماز میّت از مسجد خارج شود؟ براي
ضروریّات عرفی یا امور شرعی واجب یا مستحب چه حکمی دارد؟
جواب: براي هر کار ضروري شرعی یا عرفی، مانند رفتن به دستشویی، غسل واجب، تهیّه ضروریّات و همچنین براي گواهی دادن
در دادگاه، نماز جمعه، تشییع جنازه و عیادت مریض، میتوان از مسجد خارج شد؛ امّا براي هر کار مستحبّی جایز نیست.
سؤال 495 - شخصی قصد اعتکاف در مسجد الحرام را دارد؛ آیا میتواند قبل از
ص: 165
اذان صبح در تنعیم مُحرِم شود و بقیّه اعمال را در حال اعتکاف انجام دهد؟ با توجّه به این که محلّ سعی جزء مسجد نیست.
جواب: این مقدار اشکالی ندارد.
سؤال 496 - خارج شدن معتکف از مسجد در موارد ذیل چه حکمی دارد؟
صفحه 91 از 323
الف) براي وضو، غسل مستحبّی و مسواك زدن.
جواب: براي وضو و غسل مستحبّی و مسواك زدن به عنوان مقدّمه وضو اشکالی ندارد.
ب) جهت تلفن زدن به خانواده و دوستان در موارد غیر ضروري و امور متعارف.
جواب: اشکال دارد.
ج) جهت دیدار با خانواده در بیرون مسجد (یعنی حیاط مسجد).
جواب: اشکال دارد؛ مگر این که حیاط مسجد جزء مسجد باشد.
کارهایی که بر معتکف حرام است
سؤال 497 - آیا هر آنچه بر محرم حرام است، بر معتکف نیز حرام میباشد؟
جواب: فقط قسمتی از چیزهایی که بر محرم حرام است، بر معتکف حرام میباشد؛ نه همه آنها.
سؤال 498 - آیا در اموري که بر معتکف حرام است، تفاوتی بین شب و روز هست؟
جواب: در این امور فرقی بین شب و روز نیست.
سؤال 499 - استشمام بوي عطر و گل، با نیّت لذّتجویی از بوي خوش، براي معتکف چه حکمی دارد؟
جواب: بوییدن عطریّات و بوهاي خوش، هرچند به قصد لذّت نباشد، براي معتکف حرام است.
سؤال 500 - خریدوفروش در صورت ضرورت و عدم ضرورت، براي معتکف چه حکمی دارد؟
ص: 166
جواب: خریدوفروش، بلکه مطلق تجارت، با نبودن ضرورت براي معتکف، بنابر احتیاط حرام است؛ ولی پرداختن به امور دنیوي،
مانند خیّاطی و امثال آن، اشکالی ندارد.
سؤال 501 - آیا ممارات و مجادله در امور دنیوي و دینی، براي معتکف جایز است؟
جواب: جدال بر سر مسائل دینی یا دنیوي، به قصد غلبه کردن بر طرف مقابل و اظهار فضیلت، حرام است.
سؤال 502 - لمس و تقبیل همسر، براي معتکف جایز است؟
جواب: این امور براي معتکف حرام است، بنابر احتیاط واجب.
سؤال 503 - اگر زنی را که معتکف است، طلاق رجعی دهند، تکلیفش چیست؟ و اعتکافش چه حکمی دارد؟
جواب: اعتکافش باطل میشود و باید به خانه شوهر براي ادامه عدّه برود (زیرا زن در مدّت عدّه طلاق رجعی نباید از خانه شوهر
خارج شود).
سؤال 504 - غیر از موارد چهارگانهاي که در سؤالات بالا به آن اشاره شد، چه چیزهایی بر معتکف حرام است؟
جواب: پنج چیز بر معتکف حرام است، چهار مورد آن در سؤالات قبل گذشت و مورد پنجم استمناست بنابر احتیاط، هرچند از
طریق حلال باشد، مانند ملاعبه با همسر.
مبطلات اعتکاف
سؤال 505 - اگر روزه شخص معتکف باطل شود، آیا اعتکاف او هم باطل میشود؟
جواب: آري اعتکاف او هم باطل میشود.
سؤال 506 - اگر معتکف مرتکب فعل حرامی شود که روزه را باطل نمیکند، اعتکافش چه حکمی دارد؟
صفحه 92 از 323
ص: 167
جواب: هر کار حرامی اعتکاف را باطل نمیکند؛ تنها امور خاصّی اعتکاف را باطل میکند که در بالا آمد.
سؤال 507 - اگر اعتکاف به وسیله یکی از مبطلات و مفسدات باطل شود در صورت زیر چه حکمی دارد؟
الف) در صورتی که اعتکاف، واجب معیّن باشد.
ب) در صورتی که اعتکاف واجب غیر معیّن باشد.
ج) در صورتی که اعتکاف استحبابی باشد.
د) در هر صورت آیا قضاي اعتکاف، واجب فوري است؟
جواب: هرگاه اعتکاف خود را با یکی از امور پنجگانه بالا باطل کند، اگر به سبب نذر بر او واجب معیّن بوده باید قضا کند، و اگر
واجب غیر معیّن بوده و این امر در روز سوّم بوده، نیز باید قضا کند و اگر در روز اوّل و دوّم بوده لازم نیست. در ضمن، قضاي
اعتکاف واجب فوري نیست؛ بلکه وقت آن وسیع است.
سؤال 508 - اگر شخصی جاي کسی را که معتکف بوده غصب کند، فرمودهاند اعتکاف او باطل است. حال اگر جاهل یا عامد بوده
و اکنون پشیمان شده و جاي خود را عوض کرده، آیا اعتکاف او صحیح است؟ و در صورت عمد آیا کفّاره دارد؟
جواب: اگر جاهل به موضوع باشد، اعتکاف او صحیح است؛ ولی اگر غصب بودن را میدانسته و حکم اعتکاف را نمیدانسته،
اعتکاف او صحیح نیست و توبه در اینجا مشکلی را حل نمیکند.
قضا و کفّاره اعتکاف
سؤال 509 - اگر شخص معتکف در اثناي اعتکاف واجب (به نذر یا مثل آن) بمیرد، آیا قضاي آن بر ولیّ او واجب است؟
جواب: واجب نیست.
ص: 168
سؤال 510 - آیا باطل کردن اعتکاف به وسیله جماع یا سایر محرّمات کفّاره دارد؟ و اگر کفّاره دارد، آیا مثل کفّاره ماه رمضان
است؟
جواب: آري جماع کفّاره دارد و مانند کفّاره ماه رمضان است؛ ولی سایر مبطلات غیر جماع کفّاره ندارد.
سؤال 511 - در فرض بالا اگر اعتکاف او در ماه رمضان همراه قضا و روزه ماه رمضان باشد و باطل شود، آیا بازهم همان کفّاره را
دارد؟
جواب: در چنین فرضی دو کفّاره بر او واجب میشود؛ یک کفّاره براي ماه رمضان یا قضاي آن و یک کفّاره براي اعتکاف.
سؤال 512 - در فرض فوق اگر نذر کند در ماه رمضان معتکف شود، سپس در ماه رمضان روزه خود را باطل کند، چند کفّاره بر او
واجب است؟
جواب: سه کفّاره بر او واجب میشود؛ کفّارهاي براي ماه رمضان و کفّارهاي براي اعتکاف و کفّارهاي براي تخلّف از نذر؛ مگر این
که زمان براي اداي نذر او باقی باشد که در این صورت کفّاره نذر تعلّق نخواهد گرفت.
ص: 169
فصل سیزدهم: احکام خمس
[متعلَّق خمس]
صفحه 93 از 323
-1 خمس منافع کسب
سؤال 513 - اگر سرمایه کسی مخمّس شود و با گذشت یک سال مالی، در اثر تورّم ناشی از افزایش حجم پول در گردش، ارزش
پولی آن افزایش بیابد؛ ولی جنس عوض نشود و مقدار آن ثابت بماند آیا در اینجا ربح صدق میکند و مشمول خمس میشود؟
جواب: ربح در اینجا صدق میکند، زیرا نوسانات محدود و کوتاه مدّت در عرف بازار هنوز به رسمیّت شناخته نشده است و تنها در
محافل علمی مورد بحث است؛ توضیح این که در بعضی از جوامع کنونی کمترین تغییر در تورّم، در محاسبات بدهیها و مطالبات
در عرف بازار لحاظ میشود، مثلًا بانکهاي این کشورها هر سال، هنگامی که بهره سپردهها را میدهند در کنار بهره، تفاوت تورّم را
هم میپردازند، یعنی در عرف بازار آنها، محاسبه تورّم به عنوان یک اصل اقتصادي شناخته شده است؛ در این کشورها میتوان
تورّم را در همه دادوستدها ملحوظ داشت؛ ولی در عرف کشورهاي دیگر این مسأله فقط در محافل علمی مطرح است و میدانیم
مسائل فقهی بر محور موضوعات عرفی دور میزند؛ نه موضوعات خاصّ محافل علمی.
سؤال 514 - چندین سال است که مشغول ساختن منزل مسکونی میباشم، فقط پول زمین را یکجا پرداختهام؛ ولی بقیّه کارهایش را
به تدریج انجام دادهام، حکم خمس آن را بیان فرمایید.
ص: 170
جواب: در صورتی که مبلغ اوّلیّه از درآمد همان سال بوده خمس ندارد؛ امّا اگر از درآمد سالهاي قبل بوده خمس دارد؛ ولی بقیّه
را که تدریجاً ساختهاید، مشمول خمس نیست.
سؤال 515 - یک منزل مسکونی ساختهام که یک سوّم پول آن غیر مخمّس، و یک سوّم آن قرض مضاربهاي، و یک سوّم آن وام
میباشد، آیا در صورت فروش خمس به آن تعلّق میگیرد؟
اگر آن را با زمین معامله کنم و اضافی آن را خرج خودش کنم چطور؟
اگر از پول فروش آن بلافاصله زمین خریده و اقدام به ساخت کنم چطور؟
جواب: نسبت به غیر مخمّس خمس تعلق میگیرد.
سؤال 516 - آیا پولی که به خاطر خریدن خانه، یا ازدواج، یا مانند آن نگهداري میشود، مشمول خمس است؟
جواب: اگر سال بر آن بگذرد خمس دارد و در موارد ضروري حاکم شرع میتواند ارفاقهایی لحاظ کند.
سؤال 517 - وقتی شوهرم فوت کرد خانهاي حدود هشتاد متر داشتم که آن هم در طرح خیابان بود، با کار کردن و زحمت فراوان،
در حالی که سه کودك یتیم داشتم، بطور اقساط زمینی خریدم و اکنون آن زمین را به قیمت دو میلیون تومان فروخته و قصد دارم
که با مقداري از این پول به زیارت حجّ بیت اللّه الحرام بروم و بقیّه را در بانک بگذارم و از سود آن زندگی خود را بگذرانم تا
محتاج فرزندان و خلق روزگار نباشم، آیا به این پول خمس تعلّق میگیرد؟
جواب: اگر زمین را براي خانه مسکونی خریدهاید و بعداً ناچار به فروش آن شدید خمس ندارد، در غیر این صورت خمس دارد؛
ولی میتوانید با یکی از نمایندگان ما دستگردان کنید تا به شما ارفاق کند و تخفیف بدهد.
سؤال 518 - طبق فتواي امام راحل (قدّس سرّه) به قیمت منزل مسکونی خمس
ص: 171
تعلّق میگیرد؛ هرچند وسط سال خمسی آن را بفروشد و سال بر پول آن نگذرد، آیا براي کسانی که مقلّد معظّم له هستند؛ راه حلّی
وجود دارد که از خمس آن معاف باشند و آن را در جاي دیگري منزل خریداري کنند؟
جواب: در این مسأله، میتوانند از دیگري تقلید کنند و ما معتقدیم که در فرض بالا خمس واجب نیست.
صفحه 94 از 323
سؤال 519 - برادرم میخواهد یک باب منزل مسکونی براي این جانب بخرد، در حالی که یقین دارم مال ایشان مخلوط به حرام
است و خمس نمیپردازد؛ حجّ واجب بر گردن دارد و به وظایف شرعی خود عمل نمیکند، آیا استفاده کردن از چنین منزلی براي
بنده جایز است؟ معاشرت با چنین اشخاصی چه حکمی دارد؟
جواب: در مورد منزل باید خودتان وجوه آن را بپردازید، و اگر مخلوط به حرام است نیز طبق وظیفهاي که در مورد این اموال در
و در مورد معاشرت، چنانچه توأم با امر به معروف و نهی از منکر و احتمال تأثیر باشد اشکالی «1» . شرع مقدّس وارد شده عمل کنید
ندارد، و اگر در اموال غیر مخمّس او تصرّف میکنید خمس آن را بپردازید.
سؤال 520 - آیا حقّ التّولیه متولّی، که در آخر سال بابت انجام امور تولیتی به او تعلّق میگیرد، مشمول خمس میگردد؟
جواب: آري مشمول خمس است.
سؤال 521 - چیزي را که انسان لازم دارد، مانند تمبر، پاکت و غیره، اگر براي نیاز بلند مدّت تهیّه کند و یک سال از خرید
باقیمانده، یا خرید همه آنها بگذرد، در صورتی که از نظر عقلی تهیّه آن براي استفاده تدریجی معقول باشد، آیا خمس بر آنچه
یک سال از خرید آن گذشته تعلّق میگیرد؟
جواب: احتیاط آن است که خمس آن را بدهد.
______________________________
1). شرح آن در مبحث خمس حلال مخلوط به حرام خواهد آمد. )
ص: 172
سؤال 522 - در گذشته از روي علاقه و بدون قصد فروش، تمبر یادگاري جمع میکردم، حال قصد فروش آنها را دارم، آیا بعد از
فروش به پولش خمس تعلق میگیرد؟ و اصولًا آیا خود تمبر یادگاري خمس دارد؟
جواب: بعد از فروش، اگر تا آخر سال خمسی خرج نشود، خمس دارد.
سؤال 523 - شخصی در وسط سال خمسی به مسجد کمک میکند، آیا این، جزء مؤونه حساب میشود؟
جواب: آري، جزء مؤونه است.
سؤال 524 - مستأجرین باید مبلغی به عنوان ودیعه و سپرده به مالکین بدهند تا به آنها خانه اجاره دهند وگرنه، یا خانه را اجاره
نمیدهند، یا مال الاجاره بیشتري طلب میکنند، آیا مبلغ ودیعه و سپرده که طبعاً سال بر آن میگذرد مشمول خمس است؟
جواب: مبلغ مذکور جزء مؤونه است و خمس ندارد؛ امّا اگر آن را بازپس گرفت و نیازي به آن نداشت احتیاط آن است که خمس
آن را بدهد.
سؤال 525 - برادري از صندوق قرض الحسنه وام چهارسالهاي دریافت میکند و در مدت سه سال و نیم اقساط آن را میپردازد، در
آخر سال که حساب خود را میرسد حدود پنج هزار تومان پسانداز و مبلغ بیست هزار تومان بدهی دارد، آیا میتواند بدهی مزبور
را کسر نماید، یا این که پنج هزار تومان مشمول خمس است؟
جواب: چنانچه اقساط وجه فعلی را پرداخته باشد، وجه موجود خمس دارد؛ ولی اگر بدهی دارد میتواند از آن کم کند.
سؤال 526 - پدري در طول سال گاهی براي فرزندان خود مبلغی را پسانداز میکند، در واقع این پسانداز را به تملیک آنها
درمیآورد، آیا به پساندازهاي فوق خمس تعلّق میگیرد؟ در صورت تعلّق، خمس آن بر عهده ولیّ است، یا فرزندان پس از
بلوغ؟
ص: 173
جواب: چنانچه به فرزندان خود بخشیده، و اگر بالغ هستند به قبض ایشان داده، احتیاطاً باید خود فرزندان خمس آن را بدهند، و اگر
صفحه 95 از 323
نابالغ هستند و مال تا سنّ بلوغ باقی باشد، بنابر احتیاط واجب خمس به آن تعلّق میگیرد و فرزندان باید بپردازند.
سؤال 527 - دانشگاهها پولی به عنوان قرض (بورسیّه) به دانشجویان میدهند و بعداً به تدریج پس میگیرند، آیا این پول خمس
دارد.
جواب: خمس ندارد.
سؤال 528 - اگر بعد از اتمام بافت قالی، بدون این که سال بر آن بگذرد، آن را بفروشند و به مصرفی برسانند، خمس دارد؟
جواب: هرگاه سال خمسی بر آن نگذشته، خمس ندارد.
سؤال 529 - چنانچه شغل و درآمد فرد از قالیبافی نباشد، بلکه قالی صرفاً جنبه کمک هزینه زندگی داشته باشد، آیا خمس دارد؟
جواب: فرقی نمیکند، اگر سال بر آن گذشته باشد خمس دارد.
سؤال 530 - افرادي که سال خمسی دارند، اگر هنگام حساب سال قالی ناتمام باشد، خمس آن را چگونه حساب کنند؟
جواب: جزء درآمد سال بعد حساب میشود.
سؤال 531 - زید براي احیا کردن زمین موات نهري کشیده و قسمتی از آن زمین را قبل از گذشتن سال احیا نموده است. آیا به این
زمین خمس تعلّق میگیرد؟ حکم قسمت دیگر آن زمین که بعد از گذشتن سال احیا نموده چیست؟
جواب: آن قسمت که قبل از گذشتن سال احیا نموده، مشمول خمس است و بقیّه در آینده مشمول خمس میشود.
سؤال 532 - کسی مقداري از پول خود را به صورت مضاربه سرمایهگذاري کرده است، اگر سال بر این پول، که اصل سرمایه است،
بگذرد و همچنان با آن معامله کند، آیا خمس دارد؟
ص: 174
جواب: اگر خمس آن پول را قبلًا داده، اصل پول خمس ندارد و الّا باید خمس آن را بدهد؛ ولی منافع آن در هر حال خمس دارد.
سؤال 533 - آیا به پولی که در بانک مسکن، جهت تهیّه مسکن گذاشته میشود، و چندین سال میگذرد تا منزل آماده شود،
خمس تعلّق میگیرد؟
جواب: اگر پول را براي این گذارده که وام بیشتر بگیرد خمس دارد، و اگر پول پیشپرداخت مسکن است خمس ندارد.
سؤال 534 - آیا به جوایز بانکی خمس تعلّق میگیرد؟
جواب: احتیاط واجب آن است که خمس آن را بدهند.
سؤال 535 - شخصی مبلغی را در بانک به عنوان پسانداز بلند مدّت 5 ساله سرمایهگذاري میکند، پس از مدّتی متوجّه میشود که
خمس آن مبلغ را نداده است. اگر بخواهد حساب را ببندد بانک سودهاي متعلّقه را کسر مینماید و به مقدار کمی تقلیل میدهد،
آیا این شخص باید فوراً حساب بانکی را ببندد تا مبلغ خمس را جدا کند، یا میتواند در انتهاي پنج سال خمس اصل مال و سود
آن را با هم بدهد؟ آیا میتواند خمس مال را از پول دیگري بپردازد تا حساب بانکی بسته نشود؟
جواب: مجاز است که خمس آن را از مال دیگري بپردازد، و اگر مال دیگري ندارد به او اجازه میدهیم خمس خود را تا پایان
مدّت تأخیر بیندازد.
سؤال 536 - یک سال و نیم است به استخدام سازمان بهزیستی درآمدهام و ماهیانه 30 هزار تومان حقوق میگیرم، با توجّه به این که
مجرّد هستم و در خانه پدري میباشم، حقوق ماهیانهام را در حساب کوتاه مدّت بانکی به صورت پسانداز جمع نمودهام؛ لطفاً
بفرمایید:
الف) آیا به این حساب پسانداز خمس تعلّق میگیرد؟
جواب: آري، خمس تعلّق میگیرد؛ ولی در صورت نیاز مبرم به شما اجازه میدهیم خمس را به تأخیر بیندازید.
صفحه 96 از 323
ص: 175
ب) بهرهاي که به این پسانداز تعلّق میگیرد، چه حکمی دارد؟
جواب: چنانچه شرط خاصّ ی در مورد پسانداز نکرده باشید و خود آنها بهرهاي بدهند؛ اشکالی ندارد، ولی خمس به آن تعلّق
میگیرد.
سؤال 537 - آیا به پولی که پدر و مادر به فرزندانشان، به عنوان بخشش یا هزینه تحصیل میدهند، با گذشت سال خمس تعلّق
میگیرد؟
جواب: چنانچه تملیک کرده باشند و اضافه از هزینه سال باشد، بنابر احتیاط واجب خمس دارد.
سؤال 538 - این جانب در کارخانجات مخابراتی مشغول به کار میباشم و در وقت اضافی اقدام به طرّاحی و ساخت تعدادي ابزار
نموده و از آنها درآمد خوبی به دست میآورم، با توجّه به این که ابزارهاي فوق باید با دستگاه اجارهاي تکمیل شده و قطعه تولید
نماید، آیا به آنها خمس تعلّق میگیرد؟
جواب: چنانچه با دادن خمس آنها مشکلی براي زندگی شما پیدا نشود، باید خمس آن را بدهید.
سؤال 539 - آیا هزینهاي که صرف تصفیه فاضلابهاي خطرناك بعضی از صنایع میشود، از هزینههاي تحصیل کالا محسوب شده و
از پرداخت خمس معاف است؟
جواب: این هزینهها جزء هزینه کالاست و خمس تنها به سود تعلّق میگیرد.
سؤال 540 - آقاي زید احتیاج به لباس و فرش دارد، ولی پشمی را که در دسترس دارد کم است، به همین جهت چند سال پشم را
جمع کرده و لباس و فرش درست میکند، آیا به این پشم که سال بر آن گذشته خمس تعلّق میگیرد؟
جواب: اگر براي لباس و مانند آن کنار گذاشته و تهیّه لباس جز از این راه میسّر نیست، خمس ندارد.
سؤال 541 - شخصی مبلغی پول جهت تشرّف به زیارت خانه خدا در بانک ودیعه گذاشته است، آیا به آن پول خمس تعلّق
میگیرد؟
ص: 176
جواب: خمس ندارد.
سؤال 542 - خانمی زمین موروثی پدري را فروخته و با پول آن جهت عزیمت به حج، خود و فرزندانش ثبت نام نموده و امسال
اسامی آنان اعلام شده است، آیا در صورت گذشتن یک سال یا بیشتر بر زمین یا پول زمین، خمس به آن تعلّق میگیرد؟
جواب: ارث مشمول خمس نیست؛ مگر این که قیمت زمین از زمانی که مال الارث به او منتقل شده، افزایش یافته باشد که به
افزایش آن خمس تعلّق میگیرد، اگر قبل از گذشتن سال آن را براي نامنویسی هزینه کرده، در این صورت چیزي بر او نیست.
سؤال 543 - آیا به سرمایه خمس تعلّق میگیرد؟
جواب: سرمایه خمس دارد؛ مگر این که اداي خمس سبب شود که نتواند به وسیله بقیّه، زندگی خود را اداره کند.
سؤال 544 - آیا به موادّ مصرفی مورد نیاز، مانند موادّ غذایی موجود در منزل که مقداري از آن به مصرف رسیده و مقداري از آن
در انتهاي سال خمسی باقی میماند، خمس تعلّق میگیرد؟
جواب: تمام اینها خمس دارد، و میتوان مبلغی بطور تخمین براي آنها در نظر گرفت، و به قیمت روز در بازار آزاد محاسبه
میشود.
سؤال 545 - آیا به پول کسانی که خمس اموال خود را نمیپردازند و به مساجد و یا حسینیّهها کمک میکنند، خمس تعلّق
میگیرد؟
صفحه 97 از 323
جواب: اگر در همان سال درآمد، هدیه کنند خمس ندارد، و اگر یقین دارید که آن پول غیر مخمّس است، باید خمس آن را داد و
سپس مصرف کرد؛ ولی براي این که مؤمنین در زحمت نیفتند ما در این گونه موارد اجازه میدهیم آن خمس را در همان مسجد یا
حسینیّه مصرف کنند.
سؤال 546 - آیا کسی که مالیات میپردازد، آن مقدار جزء خمس و زکات او حساب میشود؟
ص: 177
جواب: مالیات جزء خمس حساب نمیشود؛ بلکه مانند مال الاجاره منزل یا اجرت دکتر و کارگر است. اگر مثلًا شما کارگري را
استخدام کنید که کوچه شما را تمیز کند، آیا هزینه آن از باب خمس حساب میشود، یا مؤونه سال شماست؟ مصارف مالیات همه
از این قبیل است.
سؤال 547 - از آنجا که سیگار جزء مؤونه شرعی نیست، آیا باید خمس آن پرداخت شود؟
جواب: استعمال دخانیات و از جمله سیگار مطلقاً جایز نیست و پولی که در این راه مصرف میشود، جزء مؤونه زندگی نیست.
سؤال 548 - افراد مجرّد از درآمد بین سال به مرور زمان لوازم ازدواج تهیّه میکنند؛ چون در وقت حاجت، تمکّن تهیّه آن را
ندارند، آیا این وسایل جزء مؤونه حساب میشود، یا خمس دارد؟
جواب: در صورتی که این کار در میان مردم رایج باشد و به صورت هزینه معمولی درآید، خمس ندارد.
وسایل مورد نیاز که در اثناي سال میخرد، اگر بعداً از آنها بینیاز شود، » : سؤال 549 - در مسأله 1506 توضیح المسائل فرمودهاید
آیا کتاب داستانی که شخص میخرد و یک بار میخواند و دیگر به درد او نمیخورد، خمس دارد؟ ،« خمس ندارد
جواب: خمس ندارد.
سؤال 550 - کسی که چندین سال خمس اموالش را نداده و به یاد ندارد که هر سال چقدر پسانداز کرده است، چگونه باید تسویه
حساب کند؟ آیا میتوان مبلغ خمس را کنار گذاشت و بعداً پرداخت کرد، یا باید حتماً سر سال پرداخت نمود؟
جواب: آنچه مربوط به خانه و وسایل زندگی است، خمس ندارد، بقیّه را محاسبه نماید و خمس آن را بپردازد و در صورت شک با
حاکم شرع مصالحه میکند، و پرداختن خمس از آغاز سال جایز است.
ص: 178
سؤال 551 - عالمی در شهر ماست که اموال مشمول خمس را بر مبناي پول زمان خرید محاسبه مینماید، آیا طریقه عمل کردن
ایشان صحیح است؟
جواب: خمس بر اساس قیمت فعلی است؛ ولی اگر براي پرداختکننده مشکل و سنگین باشد، میتوان به قیمت سابق محاسبه کرد؛
مشروط بر این که هرگاه ملک را بفروشند، خمس تفاوت را بدهند.
سؤال 552 - شخصی در امرار معاش سالیانه خود به زمین مزروعی احتیاج دارد و غیر از آن زمین، منبع درآمد دیگري ندارد. به
همین جهت گاو و گوسفندانی را فقط براي کود آنها نگهداري میکند (لازم به ذکر است زمین مذکور بدون کود، ابداً زراعت
نمیدهد)، از شیر و پشم و موي حیوانات مذکور نیز استفاده میکند؛ ولی مقصود از نگهداري حیوانات همان طور که گفته شد
استفاده از کود آنهاست. آیا حیوانات مذکور خمس دارد؟
جواب: حیواناتی که براي کود نگهداري میشود، جزء سرمایه است و خمس دارد.
-2 مال حلال مخلوط به حرام
سؤال 553 - هرگاه مالی که از راه حرام به دست آمده، در کار حلالی سرمایهگذاري شود و سود بدهد، آیا این سود حلال است؟
صفحه 98 از 323
جواب: این سود نیز تابع سرمایه است و تصرّف در هر دو حرام است.
سؤال 554 - آیا از مال حلال مخلوط به حرام میشود به مسجد کمک کرد؟
جواب: اگر مقدارش را نمیداند و صاحبان آن را نمیشناسد، باید خمس آن را بپردازد و بعد صرف مسجد کند.
سؤال 555 - پدري که ثروتش از راه حرام به دست آمده، چنانچه جهیزیّهاي براي دخترش تهیّه کند، یا هدیهاي به او بدهد، آیا
دختر میتواند از آن در خانه شوهر
ص: 179
استفاده کند؟ راه پاك کردن آن چیست؟
جواب: اگر یقین ندارد که از مال حرام است براي او اشکالی ندارد و اگر یقین دارد چنانچه مقدار حرام و صاحبانش شناخته شده
نیستند، واجب است خمس آن را بپردازد، و بقیّه پاك میشود.
-3 گنج
سؤال 556 - منطقهاي وجود دارد که در آن اشیاي عتیقه یافت میشود؛ ولی این اشیا همراه میّت دفن شده است و بیش از پانصد
سال از دفن آنها میگذرد. آیا کندن زمین براي بیرون آوردن این گنجها، با توجّه به این که احتمالًا یا قطعاً نبش قبر میشود و
استخوانهاي میّت نیز بیرون میآید، جایز است؟ آیا اشیاي مذکور حکم گنج دارد و خمس آن واجب است؟
جواب: هرگاه- آن طور که نوشتهاید- صدها سال بر آن گذشته، اشیاي مذکور حکم گنج را دارد و خمس آنها واجب است؛ ولی
اگر موجب نبش قبر مسلمان شود جایز نیست؛ مگر این که اثري از اموات باقی نباشد.
سؤال 557 - یکی از مواردي که طبق فتواي همه مراجع تقلید- ادام اللّه عزّهم- خمس آن واجب میباشد، گنج است؛ و معناي این
سخن این است که یابنده گنج شرعاً مالک آن میشود، و باید خمس آن را بپردازد؛ با توجّه به این مسأله چرا دولت اسلامی این
گونه گنجها را به بهانه حفظ آثار باستانی و غیر آن تملّک میکند؟ و بر فرض جواز آیا نباید معادل قیمت آن را به یابنده گنج که
شرعاً مالک است، بپردازد؟
جواب: البتّه به عنوان اوّلی گنجها با شرایطی متعلّق به صاحبان زمین، و در اراضی مباح، متعلق به یابنده آن است؛ ولی هرگاه
حکومت اسلامی به خاطر مصالحی که در عناوین ثانویّه میگنجد لازم ببیند که گنج در اختیار بیت المال اسلام قرار گیرد، باید
مطابق آن عمل شود.
ص: 180
-4 معدن
سؤال 558 - پدري داراي شش پسر است، خرج و مخارجشان مشترك است و متعارف هم این است که تا وقتی که پدر اموال را بین
آنها تقسیم نکند، مال پدر محسوب میشود، حالا یکی از برادران، که کارش حفر معدن است، با چند نفر دیگر (غیر از افراد
خانواده خود) به معدنی از زمینهاي عمومی دست یافته است، و پس از اخراج معدن مقداري از آن را به فروش رسانده و پولی به
دست آورده و بعد از تقسیم، این پول را به خانه میآورد، و آن را به اسم داییاش مدّتی در بانک میگذارد و منافعی هم به دست
میآورد، اکنون برادران میخواهند تشکیل خانواده بدهند، لذا پدر تمام مایملک خود را با پول مذکور (غیر از منافع بانکی) بین
فرزندان تقسیم میکند، سؤال این است که آیا نسبت به باقیمانده معدن پدر و برادران دیگر حق استفاده دارند؟ و نیز نسبت به منافع
بانکی که در اموال تقسیم شده نبود، حق دارند؟
صفحه 99 از 323
جواب: اگر معدن را به نیّت همه برادران و پدر استخراج کرده، باقیمانده آن و منافع شرعی پول، به همه تعلق میگیرد، و اگر به نیّت
شخص خودش اخراج کرده متعلّق به خودش میباشد، و به هر نحو که بخواهد میتواند میان فرزندان تقسیم کند، یا براي خودش
نگهدارد.
سؤال 559 - لطفاً پیرامون معدن به سؤالات زیر پاسخ فرمایید:
الف) با توجّه به مالکیّت دولت اسلامی نسبت به معادن کشور، آیا کسی میتواند خارج از ضوابط حکومت اسلامی، معدنی را
مالک شود؟
ب) اگر کسی معدنی را مالک شد و یا به صورت موقّت بهرهبردار آن شد، آیا میتواند نسبت به حریم معدن ادّعایی داشته باشد؟
ج) اگر نسبت به حریم بتواند مدّعی باشد، آیا این مطلب در فرض مالکیّت او نسبت به معدن است؟ یا اعمّ از مالکیت و بهرهبرداري
است؟
ص: 181
د) اگر کسی موقّتاً بهرهبردار از معدنی شد، آیا میتواند نسبت به حریمی که فعلًا مورد نیازش نیست، مدّعی شود؟
ه-) با فرض مالکیّت دولت نسبت به معادن، و فرض وجود حریم براي معدن، و لو حریمی که سالهاي آتی احتمالًا مورد نیاز باشد،
اگر همان دولتِ مالک، حریمی تصوّري و احتمالی را به فرد ثالث (غیر از بهرهبردار معدن)، واگذار قطعی نماید، آیا بهرهبردار از
معدن میتواند نسبت به حریم تصوّري و احتمالی معدن ادّعایی داشته باشد؟
و) اگر مالک معدن (یعنی دولت) هیچگونه ادّعایی نسبت به حریم تصوّري یا واقعی معدن نداشته باشد، آیا بهرهبردار میتواند
نسبت به هر دو قسم از حریم (تصوّري و واقعی) ادّعایی داشته باشد؟
ز) اگر بهرهبردار از معدن نتواند از معدن بهرهبرداري نماید؛ به دلیل این که مالک معدن (یعنی دولت) حریم واقعی معدن را به فرد
ثالث واگذار نموده است، آیا شرعاً بهرهبردار میتواند براي فرد ثالث ایجاد مزاحمت نماید؟
ح) اگر بهرهبردار از معدن اقدام به انفجار نماید و این انفجار موجب تشنّج اعصابِ افراد ساکنِ در اطراف معدن شود، از نظر شرع
مقدّس این نوع بهرهبرداري چه حکمی دارد؟ حکم شرعی متوجّه بهرهبردار است یا صادرکننده مجوّز بهرهبرداري؟ اگر شدّت
انفجار فرضاً موجب سقط جنینی شود، چه کسی مقصّر است؟
ط) اگر بهرهبرداري از معدن موجب سلب آسایش، آرامش و آلوده نمودن محیط زیست شود، آیا شرعاً میتوان از معدن
بهرهبرداري کرد؟ اگر براي امور خیریّه و عام المنفعه باشد، چه حکمی دارد؟
ي) اگر کسی ادّعا کند حقّ استفاده از معدن از نظر زمانی، بر حقّ استفاده از منزل مسکونی در اطراف معدن تقدّم دارد. در این
صورت کدام یک باید از حق خود صرف نظر کند؟ و یا هر یک میتواند از حق خود استفاده کند و هیچ یک برتري بر دیگري
ندارد؟
ص: 182
ك) بر فرض لزوم رعایت حریم معدن، ملاك حریم واقعی است (یعنی آنچه الان مورد احتیاج است) یا حریم احتمالی، که دهها
سال آینده- بر فرض ادامه بهرهبرداري از معدن- مورد نیاز خواهد بود را نیز شامل میشود؟ (با توجّه به این که هرچه از معدن
استخراج میشود، مکان موادّ استخراجی به عنوان حریم عملیّات استخراج، میتواند مورد استفاده قرار گیرد).
جواب: معدن، خواه در تملّک اشخاص باشد یا تملّک دولت، و واگذاري خواه به صورت تملّک باشد یا بهرهبرداري، داراي حریم
است، و مراد از حریم معدن، آن مقدار فضا و محلّی است که در عرف و عادت معدنچیان، براي استخراج و بارگیري و سایر
احتیاجات متعارف، مورد نیاز است.
صفحه 100 از 323
هرگاه در قانون حکومت اسلامی حدّي براي آن معدن در نظر گرفته شده است، بر طبق آن عمل میشود و اگر در قانون تبیین
نشده، باید با مشاوره چند نفر از معدنچیان باسابقه و متدیّن، حدّ و حدود آن تعیین گردد و مطابق آن عمل شود و واگذاري این
حریم به دیگران در صورتی که از طرف مسئولان بخش معدن و مطابق مقرّرات باشد، اشکالی ندارد، در غیر این صورت جایز
نیست. البتّه حریم معدن، نسبت به بهرهبرداريهاي ممکن در حال و آینده نزدیک، در نظر گرفته میشود و آینده دور معیار نیست.
ضمناً بهرهبرداران از معدن در نحوه بهرهبرداري و انفجارات خود، باید طوري عمل کنند که مزاحمت و ضرر و زیانی براي
همسایگان حاصل نشود.
سؤال 560 - قریهاي کوه بزرگی دارد، همه اهالی روستا گاو و گوسفند خود را در این کوه میچرانند، هر قسمت از کوه به گاو و
گوسفندان یک محلّه اختصاص داده شده است، حال اگر کسی در چراگاه محلّه دیگر، اشیاي معدنی مثل یاقوت، زمرّد و سایر
اشیاي قیمتی پیدا کند، آیا حلال و جایز است؟
جواب: هرگاه کسانی معادنی در آنجا پیدا کنند، متعلّق به خود آنهاست.
ص: 183
مصرف خمس
سؤال 561 - هرگاه مالی را به سیّد غنی بدهند و معلوم نباشد که از سهم سادات است یا غیر آن، آیا سیّد غنی میتواند بدون تفحّص
آن را بگیرد و مصرف کند؟
جواب: احتیاط آن است که تحقیق کند، اگر سهم سادات است نپذیرد.
سؤال 562 - آیا میتوان تمام یا قسمتی از سهم مبارك امام (علیه السلام) را به صندوق خیریّه، که براي کمک به مستمندان و ایتام
تأسیس شده است، پرداخت نمود؟
جواب: سهم امام (علیه السلام) در شرایط فعلی براي اقامه حوزههاي علمیه است، که سبب بقاي دین و مذهب و توجّه مردم به اسلام
و برنامههاي فرهنگی است، و در موارد استثنایی میتوان با اجازه مرجع تقلید مقداري از آن را در سایر کارهاي خیر مصرف کرد.
سؤال 563 - آیا میتوان به خانواده شخص نیازمند غیر سیّدي که سیّد است و خرج او اداره نمیشود، خمس داد، تا خرج زندگی
مشترك کند؟ یعنی خرج شوهر و فرزندانش نماید.
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 564 - آیا کتب معتبره انساب و نیز مشجّرات و نسبنامههایی که در خانوادههاي سادات موجود است و نوعاً به تأیید علما
رسیده، در تأیید سیادت کافی است؟
جواب: مشجّرات و نسبنامههایی که به تأیید علماي معروف رسیده باشد، براي اثبات سیادت کافی است.
سؤال 565 - آیا ظنّ و اطمینان حاصل از طرق شرعیّه، براي اثبات سیادت کافی است (با توجّه به این که غیر از امارات ظنّیّه وسیله
دیگري جهت حصول قطع به موضوع مذکور نداریم)؟
جواب: ظنون قویّه و اطمینان کفایت میکند، و از همه بهتر شهرت به سیادت
ص: 184
در محل تولّد و زندگی است.
سؤال 566 - آیا شهرت کم، در حدّ ظنّ و اطمینان، براي اثبات سیادت کافی است؟ با توجّه به این که شجرهنامه در اختیار نیست، آیا
وظیفه داریم که شجرهنامه را پیدا کنیم؟
صفحه 101 از 323
جواب: پیدا کردن شجرهنامه لازم نیست؛ و اگر شهرت قابل ملاحظهاي در محل وجود داشته باشد، کفایت میکند.
سؤال 567 - رؤیاهاي صادقه در حدّ اطمینان یا ظن، مربوط به سیادت، و نیز ارتکازاتی که کثیري از مؤمنین بدون سابقه ذهنی یا
آشنایی قبلی برایشان حاصل شده، آیا نقشی در اثبات سیادت اشخاص دارد؟
جواب: این گونه امور براي اثبات سیادت کفایت نمیکند.
سؤال 568 - اگر مسجد یا حسینیّه یا مدرسهاي، احتیاج شدیدي به کمک داشته باشد، بطوري که اگر حاصل نشود، به احتمال قوي
تعطیل خواهد شد، از طرفی تحصیل اجازه مصرف وجوه شرعیّه، از مجتهد و مرجع تقلید خیلی مشکل باشد، یا بعد از مدّت طولانی
حاصل شود، آیا در این حالت اجازه مصرف وجوه شرعیّه یکی از مجتهدین جامع الشّرایط، براي مقلّدین دیگر مراجع تقلید، کفایت
میکند؟
جواب: ما به شما اجازه میدهیم که در این گونه موارد، که ضرورتی ایجاب میکند، به علماي معروف محل مراجعه کنید و با
رعایت دقّت و احتیاط طبق نظر آنان عمل نمایید.
سؤال 569 - این جانب از نسل میر شاهوردي خان عبّاسی، آخرین اتابک در چهارصد سال پیش، هستم. بنا به نقل منابع تاریخی، وي
خود را از فرزندان حضرت عبّاس بن علیّ بن أبی طالب (علیهما السلام) میدانسته و شجرهنامهاي دالّ بر این مدّعا نیز در دست
است.
از سوي دیگر به شهادت پیرمردان و معتمدین فامیل و غیر آنها از طوایف دیگر،
ص: 185
نیاکان و اجداد ما هم به نشانه سیادت شالِ سبز به کمر میبستهاند. مسائلی چون یائسگی زنان در 60 سالگی و مشاهده در عالم رؤیا
خاندان میر شاهوردي از نسل عبّاس » : و امثال آن، نیز مؤیّد مطلب است؛ لکن برخی از طوایف دیگر- البتّه بدون مدرك- میگویند
یعنی آنها هم انتساب به هاشم بن عبد مناف را قبول دارند ولی نه از طریق عبّاس بن علیّ بن أبی طالب « بن عبد المطّلب هستند
(علیهما السلام). با این اوصاف مستدعی است بفرمایید: آیا شرعاً آثار سیادت مترتّب میشود؟
جواب: چنانچه آنها در محل خودشان مشهور به سیادت باشند، خواه از نسل عبّاس بن عبد المطّلب، یا عبّاس بن علی (علیهما
السلام)، آثار سیادت و انتساب به هاشم را خواهند داشت.
سؤال 570 - چرا وقتی پدر خانواده سیّد است، نام سیّد روي فرزند باقی میماند، ولی اگر مادر سیّد باشد، چنین نمیشود؟
جواب: معمولًا نَسَب انسان در عرف از طریق پدر منشعب میشود، به همین جهت همیشه فامیل کودکان، مطابق فامیل پدر ثبت
میشود، و در اسلام نسب خانواده از طریق پدر است؛ هرچند سیادت مادر نیز سبب احترام فرزند است.
مسائل متفرّقه خمس
سؤال 571 - اگر کسی شک داشته باشد که پدر یا برادر او، خمس یا زکات مالش را میدهد، آیا میتواند به صرف این که با چشم
خود نمیبیند حمل بر صحّت کند؟ تکلیف سایر اعضاي خانواده در مصرف پول و مایحتاج روزانه که به آن احتیاج دارند چیست؟
جواب: فعل او را حمل بر صحّت کنید و بگویید ان شاء اللّه به وظیفه خود عمل میکند، و براي شما اشکال ندارد.
سؤال 572 - مدّتی قبل خانهاي از شخصی خریداري شد؛ ولی مبلغی از قیمت این
ص: 186
خانه مانده بود؛ بعد از عقد قرارداد، شخص بنگاهی باقیمانده پول را بابت خمس قبول میکند و معامله تمام میشود و سند خانه هم
طبق قرارداد به نام مشتري میشود؛ امّا بعد از چند ماهی شخص قبولکننده خمس، از عمل خود پشیمان میشود، آیا با پشیمانی این
صفحه 102 از 323
شخص لازم است مبلغی را که بابت خمس قبول کرده، به او برگردانده شود؟
جواب: این پشیمانی اثري ندارد، و خمس برنمیگردد.
سؤال 573 - کسانی که توانایی پرداخت خمس را ندارند، چه باید بکنند؟
جواب: به اقساط و بطور تدریجی میپردازند و حاکم شرع میتواند با ملاحظه حال آنها تخفیفی به آنها بدهد.
سؤال 574 - آیا اشخاصی که معتقد به خمس نیستند، یا هستند و خمس نمیدهند (سنّی یا شیعه)، پولی که از آنها میگیریم اشکال
دارد؟ و آیا خمس آن را باید بدهیم؟
جواب: اگر یقین داشته باشید که به آن پول خمس تعلّق گرفته، و طرف شیعه باشد، باید خمس آن را بدهید، و امّا اگر از اهل سنّت
و یا از غیر مسلمین بگیرید، خمس دادن از آن لازم نیست.
سؤال 575 - اگر بدانیم صاحب خانه از پولی که خمس نداده غذا تهیّه نموده است، استفاده از آن چه حکمی دارد؟
جواب: اگر یقین ندارید خانه یا غذاي او از پول غیر مخمّس تهیّه شده، تصرّف در آن مانعی ندارد، و اگر یقین دارید ما به شما
اجازه میدهیم تصرّف کنید و معادل خمس آن را، که تصرّف کردهاید، به سادات نیازمندي بپردازید و اگر تمکّن ندارید بر ذمّه
بگیرید و هر موقع توانستید بپردازید.
سؤال 576 - اگر کودك، یا سفیه، یا کسی که جنون ادواري دارد پولی به دست آورد، یا کسی پولی را به حساب او از طرف کسی
واریز کند، خمس آن بر عهده چه کسی است؟
ص: 187
جواب: در مورد کودك نابالغ احتیاط آن است که خودش پس از بلوغ بپردازد، و در مورد مجنون خمس به مال او تعلّق نمیگیرد؛
ولی مجنون ادواري در آن زمانی که عاقل است باید خمسش را بپردازد، و امّا سفیه اداي خمس مالش با ولیّ اوست.
سؤال 577 - خانمی است که مقیّد به نماز میباشد؛ ولی همسر او گهگاه، آن هم به اجبار زن نماز میخواند. همچنین شوهر حساب
سال ندارد؛ آیا ماندن در خانه شوهر و استفاده از خوراك و پوشاك او جایز است؟
جواب: ماندن در خانه او جایز است و میتواند از خوراك و پوشاك او استفاده کند و ما اجازه میدهیم وجوه شرعیّه آن را بر ذمّه
بگیرد و هر وقت توانایی پیدا کرد بپردازد و از امر به معروف و نهی از منکر، در مورد نماز و وجوه شرعیّه، خودداري نکند.
سؤال 578 - با توجّه به این که خمس یکی از ضروریّات اسلام است و جماعت صوفیّه فقط عشریّه میدهند، آن هم به قطبشان،
استفاده کردن از غذاها، منزل آنها، مخصوصاً نماز خواندن در منازل آنها، چه حکمی دارد؟
جواب: جایز نیست؛ مگر این که خمس آن مقداري که تصرّف میکنید بر ذمّه بگیرید و بعداً بپردازید.
سؤال 579 - آیا جایز است شخص قبل از رسیدن سال، اموال خود را به قصد فرار از خمس به همسرش، یا به شخص دیگري
ببخشد؟
جواب: چنانچه واقعاً ببخشد و این مقدار بخشش در شأن او باشد خمس به او تعلّق نمیگیرد؛ ولی از فضیلتی محروم شده است.
سؤال 580 - کسی براي فرار از خمس، قبل از سال خمسی پولش را به کسی میبخشد تا بعد از سال خمسی آن شخص دوباره
همان پول را به او ببخشد، آیا این کار باعث ساقط شدن خمس است؟
جواب: اشکال دارد و خمس ساقط نمیشود (بنابر احتیاط واجب).
ص: 188
انفال
صفحه 103 از 323
سؤال 581 - طبق نظر حضرتعالی بریدن بیرویه درختان جنگلها، که منابع اصلی تولید اکسیژن و ادامه حیات بشر بر کره خاکی
است، و تبدیل آن مناطق به منطقه خشک چه صورتی دارد؟
جواب: الف) جنگلها جزء انفال است و تصرّف در آن منوط به اجازه حکومت اسلامی است.
ب) هر کاري که موجب ضرر و زیان مسلمین، در کوتاه مدّت یا درازمدت میشود، جایز نیست، و لازم است مردم مسلمان در این
گونه مسائل، که با محیط زیست انسانها ارتباط شدید دارد، کاملًا هوشیار و مراقب باشند.
ص: 189
فصل چهاردهم