گروه نرم افزاری آسمان

فصل چهاردهم: احکام زکات






اشاره
سؤال 582 - فلسفه تشریع زکات و اهداف آن را، با توجّه به آیات و روایات، بیان فرمایید.
جواب: در تفسیر نمونه، جلد 8، ذیل آیه 60 سوره توبه، مشروحاً بیان کردهایم.
سؤال 583 - آیا زکات گندم و جو که با آبهاي رودخانهاي که دولت به کشاورزان میفروشد مشروب میشود، 101 است، یا 201
میباشد؟
جواب: زکات آن 101 است؛ مشروط بر این که آب را با پمپ و مانند آن از رودخانه نکشند و الّا 201 است.
سؤال 584 - طبق قانون بخش تعاون جمهوري اسلامی ایران، شرکتی با سرمایه 250 نفر از کارکنان تشکیل شده است. این شرکت
طبق اساسنامه وظیفه دارد نسبت به پرداخت وام به سهامداران اقدام نماید. بر اساس اساسنامه، هیأت مدیره میتواند جهت تأمین
بخشی از منابع مالی پرداخت وام، به انجام امور اقتصادي و خدماتی مبادرت نماید؛ در این راستا شرکت مذکور با اجاره 150 هکتار
زمین مزروعی به کاشت گندم و چغندر قند مبادرت نموده که پس از کسر هزینهها سود مناسبی نیز به دست آمده است. با توجّه به
تعاونی بودن شرکت و جمعآوري سرمایههاي اندك و عدم تعیین محور کسب درآمد توسّط سهامداران، به سؤال ذیل پاسخ
فرمایید:
آیا هیأت مدیره شرکت میتواند بدون اخذ اجازه از سهامداران، نسبت به کسر
ص: 190
زکات شرعی محصولات کشاورزي اقدام نماید؟
جواب: باید به سهامداران تذکر دهند، اگر آنها خودشان اقدام نکردند، ما به شما اجازه میدهیم که زکات را به صاحبانش برسانید.
سؤال 585 - به نظر حضرتعالی آیا زکات مال التّجارة واجب است؟
جواب: زکات مال التّجارة مستحب است.
اشیایی که زکات آن واجب است
سؤال 586 - آیا زکات نقدین شامل دیگر اوراق نقدیّه (پول) میشود؟ به بیان دیگر آیا در زکات، درهم و دینار (طلا و نقره بودن)
جزء موضوع است، یا آن که تمام موضوع جنبه پولی و ارزش مبادلهاي آن است، خواه طلا و نقره باشد، یا چیز دیگر؟
جواب: ظاهر ادلّه، انحصار زکات به طلا و نقره مسکوك است و شمول آن نسبت به اوراق نقدي و اسکناس، نیاز به الغاي
خصوصیّت قطعیّه دارد که قابل تأمّل است؛ زیرا اگر الغاي خصوصیّت جنبه ظنّی داشته باشد در حکم استحسان و قیاس خواهد بود،
صفحه 104 از 323
که از نظر فقهاي ما مردود است.
سؤال 587 - آیا زکات منحصر به اشیاي نُهگانه است؟ یا با توجّه به فلسفه تشریع آن، در صورت نیاز جامعه، قابل توسعه به اشیاي
دیگر نیز میباشد؟
جواب: درست است که فلسفه تشریع آن تعمیم دارد؛ ولی روایاتی داریم که صریحاً زکات را منحصر به نُه چیز میکند و غیر آن را
نفی مینماید.
سؤال 588 - آیا حاکم اسلامی میتواند غیر از خمس و زکات واجب، پرداخت وجوه دیگري مانند مالیات را بر مردم مقرّر سازد؟
________________________________________
شیرازي، ناصر مکارم، استفتاءات جدید (مکارم)، 3 جلد، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم - ایران، دوم،
1427 ه ق استفتاءات جدید (مکارم)؛ ج 2، ص: 190
جواب: در صورتی که ضرورتی براي جامعه اسلامی پیش آید و هیچ راهی براي حلّ آن جز مالیاتهاي جدید نباشد، حکومت
اسلامی میتواند به مقدار لازم مالیات وضع کند، و رعایت عدالت دینی در این امر واجب است.
ص: 191
سؤال 589 - آیا تفاوتی بین دِین مؤجّ ل و دِین حالّ، که وامدهنده قدرت بر گرفتن آن را دارد؛ ولی به خاطر فرار از زکات آن را
مطالبه نمینماید وجود دارد؟
جواب: تفاوتی وجود ندارد؛ هیچکدام مشمول زکات نیستند.
سؤال 590 - آیا به پولهایی که در بانکها به صورت قرض الحسنه، یا سپرده، یا حساب جاري گذاشته میشود، عنوان دین صادق
است یا ودیعه؟ و در هر صورت حکم زکات آن چیست؟
جواب: حساب قرض الحسنه و حساب جاري جنبه دین دارد و به همین دلیل در تمام اوراق بانک بستانکار و بدهکار نوشته میشود
و وام چیزي جز این نیست که عین را مصرف کنند و عوض آن را بپردازند؛ ولی سپرده، جنبه سرمایهگذاري براي مضاربه دارد و
همانگونه که قبلًا گفته شد زکات در اسکناس و مانند آن نیست، هرچند احتیاط پرداختن آن است.
سؤال 591 - آیا زکات تنها به عین تعلّق میگیرد، یا شامل دِین نیز میشود؟ در صورت تعلّق به دین بر عهده چه کسی است،
وامدهنده یا وامگیرنده؟
جواب: در صورتی که وامگیرنده مالی که زکات به آن تعلّق میگیرد را نزد خود براي مدّت یک سال (با اجتماع شرایط دیگر)
نگاهداري کند زکات به او تعلّق میگیرد، نه وامدهنده.
سؤال 592 - آیا زکات گرفتنی است یا دادنی؟ به بیان دیگر در حکومت اسلامی که قدرت بر مطالبه زکات و دریافت آن از
زکاتدهندگان هست، آیا دولت میتواند مطالبه زکات نماید؟ و در صورت ممانعت، آن را با زور بگیرد؟ یا این که پرداخت
زکات تکلیف شرعی زکاتدهنده است و اگر نپردازد گناه کرده است و کسی حقّ گرفتن از او را ندارد؟
جواب: حکومت اسلامی حق دارد زکات را از مردم جمعآوري کند، همانگونه که در عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امیر
مؤمنان (علیه السلام) مأموران جمعآوري زکات به
ص: 192
فرمان آن حضرت به مناطق مختلف میرفتند و به جمعآوري زکات مشغول میشدند.
زکات فطره
صفحه 105 از 323
سؤال 593 - آیا پرداختن زکات فطره از طرف حضرت ولیّ عصر (عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) مشروع است؟
جواب: دادن فطره براي آن حضرت مفهوم صحیحی ندارد؛ بهتر آن است که براي سلامتی و تعجیل در ظهور پرنورش هر مقدار
میخواهند صدقه بدهند.
ص: 193
فصل پانزدهم: احکام حجّ
شرایط وجوب حجّ
سؤال 594 - زنی که مهریّه زیادي، که به حدّ استطاعت حجّ میرسد، از شوهرش طلبکار است، آیا به صرف طلبکاري مستطیع
شده و حجّ بر او مستقرّ میباشد؟ و هرگاه قبل از گرفتن مهریّه از دنیا برود، آیا لازم است شخصی را به نیابت از او به حجّ بفرستند؟
جواب: هرگاه گرفتن مهریّه از شوهر براي او عیب نباشد و مشکلی در زندگانی او و شوهرش ایجاد نکند، مستطیع است و باید به
حجّ برود و اگر نرفت باید ورثه او از مالش بردارند و ادا کنند.
سؤال 595 - زن جوانی از طرف شوهر، دوستان و فامیلها، در جشن عروسی داراي مقداري طلا شده، که قیمت آن به اندازه
استطاعت حجّ میباشد، آیا این زن مستطیع است؟ یا چون زمان زینت و آرایش او میباشد و خود را با آن آرایش میکند طلاي
مذکور جزء مؤونه میباشد؟ اگر همین طلا را بفروشد، یا براي تبدیل بطور مکرّر خریدوفروش نماید چه تکلیفی دارد؟
جواب: اگر آن مقداري که دارد جزء شئون او در مورد زینت است، مستطیع نیست.
سؤال 596 - حضرتعالی براي وجوب حَجّۀ الإسلام شرط فرمودهاید که مکلّف عاقل باشد، آیا منظور حضرتعالی جنون دائمی است،
یا جنون ادواري و گاهگاهی را نیز شامل میشود؟
ص: 194
جواب: مراد جنون دائمی است و مجنون ادواري اگر بتواند اعمال حجّ را در حالی که عاقل باشد بجا آورد اشکال ندارد.
سؤال 597 - اگر مکلّف در بین سال از حیث مالی مستطیع شود، ولی قبل از رسیدن موسم حجّ در همان سال فوت کند، آیا حجّ بر
او واجب است؟
جواب: حجّ بر او واجب نیست.
سؤال 598 - خانمی مستطیع شده و امسال نام او را اعلام نمودهاند. نامبرده به دلیل این که نابینا شده، فرزند خود را نایب نموده
است. آیا صرف نابینا شدن موجب اسقاط استطاعت است؟ ضمناً نامبرده همراه ندارد و توان مالی براي پرداخت هزینه همراه را نیز
ندارد.
جواب: افراد نابینا اگر همراه نداشته باشند، معمولًا مستطیع نیستند و اگر قبلًا استطاعتی نداشتهاند لزومی ندارد کسی را به جاي خود
بفرستند؛ مگر این که خودشان مایل باشند.
سؤال 599 - خانمی به دلیل استطاعت مالی و بدنی ثبت نام نموده و امسال نام او را اعلام کردهاند، بعد از اعلام، تصادف کرد و در
چند جاي بدنش شکستگی استخوان به وجود آمد، در حال حاضر توان حرکت و شستشو و طاهر کردن خود را ندارد و ممکن
است این وضعیّت تا موسم حجّ ادامه یابد، سؤال این است که آیا نامبرده با همین وضع و با بدن نجس باید به حجّ برود و طواف و
نماز را با همین وضع بجا آورد، یا این که باید صبر کند تا سال بعد حالش مساعد شود؟ و اگر سازمان حجّ و زیارت قول مساعد
براي سال بعد نداد وظیفهاش چیست؟
صفحه 106 از 323
جواب: اگر میتواند با همین حال به مکّه برود و طبق وظیفه شرعی خود عمل کند؛ مگر این که از رفتن عاجز باشد.
سؤال 600 - مدّتی قبل به منظور تشرّف به مکّه معظّمه ثبت نام کردم؛ ولی تا کنون موفّق به رفتن نشدهام، با توجّه به گذشت زمان،
از لحاظ جسمانی ضعیف
ص: 195
شدهام و به همان نسبت از نظر درآمد، فعلًا امکانات مالی اجازه این کار را نمیدهد؛ مگر این که ملک شخص خودم را در معرض
فروش قرار دهم، و چنان چه ملک را به فروش برسانم در مضیقه قرار خواهم گرفت. آیا جایز است ملکی که از آن امرار معاش
میکنم، در معرض فروش قرار دهم؟
جواب: اگر هزینههاي واجب حجّ را ندارید مستطیع نیستید و میتوانید فیش حجّ خود را بفروشید و قیمت آن را مصرف کنید.
سؤال 601 - یکی از مؤمنین اهل مدینه از مسجد شجره محرم میشود و به قصد این که در جدّه پولی از برادرش بگیرد، تا به وسیله
آن مستطیع شود، به طرف جدّه حرکت میکند؛ ولی برادرش پولی ندارد که به او بدهد، مدّتی براي تهیّه پول معطّل میشود تا این
که پس از مدّتی شخصی مقداري پول به عنوان هدیه یا غیر آن به برادرش میدهد و او هم در اختیار این شخص میگذارد آیا
احرام اوّلش صحیح است؟
جواب: ظاهر این است که احرامش صحیح و حجّ او کفایت از حَجّۀ الإسلام میکند.
حجّ نیابتی
سؤال 602 - پدر یا مادري براي حجّ ثبت نام کرده و پیش از فرا رسیدن نوبت اعزام، فوت نموده و نسبت به حجّ خود وصیّتی نکرده
است؛ اکنون با توافق ورثه، یکی از فرزندان متوفّی جهت انجام حجّ نیابتی انتخاب میشود و این در شرایطی است که این شخص
(فرزند)، استطاعت بدنی و مالی دارد و استطاعت طریقی او منحصراً با استفاده از فیش متوفّی (پدر یا مادر) حاصل میشود. سؤال
این است که:
الف) آیا این شخص (فرزند) باید براي خود حجّ بجا آورد، یا براي پدر و مادر خود؟
ص: 196
جواب: باید براي پدر یا مادر، که صاحب فیش بودهاند، حج بجا آورد؛ مگر این که با ورثه توافق کند که براي پدر و مادر حجّ
میقاتی خریداري کند و براي خود حجّ استطاعتی بجا آورد.
ب) اگر باید براي پدر یا مادر خود حجّ بجا آورد، چنانچه تخلّف کند و براي خودش بجا آورد، آیا حجّ او مجزي از حَجّۀ الإسلام
خودش میباشد؟
جواب: حجّ او صحیح است ولی باید تمام پول فیش را به قیمت روز بازپس دهد، تا ورثه درباره حجّ پدر یا مادر تصمیم بگیرند.
سؤال 603 - آیا انجام یک عمره مفرده استحبابی، به نیّت خود و به نیابت تبرّعی دیگران، صحیح است؟
جواب: احتیاط آن است که آن را به نیّت خود بجا آورد و هر مقدار از ثواب آن را که میخواهد به دیگران هدیه کند.
عمره
سؤال 604 - هرگاه شخصی رجاءً به احرام عمره مفرده محرم شود، آیا باید در طواف، نماز طواف، سعی، تقصیر، طواف نساء و نماز
یا این کار ،« هفت دور طواف عمره مفرده بجا میآورم رجاءً قربۀً الی اللّه » : طواف نساء کلمه رجاءً را در نیّت بیاورد؟ مثلًا نیّت کند
لازم نیست؟
صفحه 107 از 323
جواب: همین اندازه که نیّت رجا در ذهن او نسبت به تمام اعمال عمره وجود دارد کافی است، و لازم نیست کلمه رجا را تکرار
کند.
سؤال 605 - در مواردي که فاصله بین دو عمره کمتر از یک ماه است و شخص میخواهد براي خودش رجاءً عمره مجدّد بجا آورد،
کافی است؟ ،« محرم میشوم به احرام عمره مفرده رجاءً قربۀً الی اللّه » : اگر به این صورت نیّت کند
جواب: اشکالی ندارد.
ص: 197
احرام عمره مفرده
سؤال 606 - آیا زائران ایرانی بیت الله الحرام، در موسم حجّ تمتّع و یا عمره مفرده، میتوانند از میقات حدیبیّه (که محلی است میان
جدّه و مکّه) محرم شوند؟
جواب: حدیبیّه میقات عمره مفرده است (نه میقات عمره تمتّع).
و مانند آن فتحه را به گونهاي ادا میکنند که گاهی « یَوم » ،« غَیر » ،« لبّیک » سؤال 607 - برخی از زائران ایرانی در تلفّظ کلماتی مانند
احساس میشود به کسره یا به ضمّه متمایل شده است، و در مقابل بعضی از اهل دقّت یا وسواس اظهار میدارند که باید فتحه کاملًا
میشود، در حالی که اساتید قرائت زبان عرب و ائمّه جماعت « الف » ظاهر شود و در تلفّظ گاهی چنان اشباع میکنند که شبیه به
مکّه و مدینه نیز به دقّتی که گروه دوّم لازم میدانند، ادا نمیکنند. لطفاً نظر مبارك خود را در خصوص اداي صحیح این کلمات
مرقوم فرمایید.
جواب: در این گونه مسائل باید به تلفّظ اهل لسان توجّه کرد و از آنجا که اهلِ لسان فتحه را به صورت گروه دوّم نمیگویند،
احتیاط آن است که از آن پرهیز شود و آنچه از اهل لسان بارها شنیدهایم، فتحه را کمی مایل به ضمّه یا کسره میگویند، و همان
صحیح است.
سؤال 608 - یکی از کارمندان سازمان حجّ و زیارت، که بیش از یک ماه در مکّه بوده و همین مدّت از عمره قبلی او گذشته، براي
کاري به جدّه میرود، در برگشت بدون احرام وارد مکّه شده است، وظیفهاش چیست؟
جواب: کار خلاف شرعی انجام داده است و باید برگردد و مُحرِم شود، و عمره مفرده بجا آورد؛ زیرا عبور از میقات و ورود به مکّه
براي کسی که یک ماه از عمره او گذشته باشد بدون احرام و انجام اعمال جایز نیست.
محرّمات احرام
سؤال 609 - تزریق آمپول در حال احرام در صورتی که خون بیاید، براي
ص: 198
تزریقکننده و شخص مُحرم که به او تزریق میشود، چه صورتی دارد؟
جواب: حرام نیست، خواه خون بیاید یا نیاید.
سؤال 610 - شخصی در حال احرام، داخل اتوبوس غیر مسقّف در حال طیّ مسیر در روز، مجبور است براي نوشیدن آب یا آوردن
آب براي دیگر زائران، به قسمت جلو اتوبوس که مسقّف است، برود. آیا گناهی کرده و کفّارهاي بر ذمّه او میآید؟
جواب: این کار جایز نیست و کفّاره دارد و کفّاره آن، یک گوسفند براي تمام مدّت احرام است؛ ولی اگر در شب باشد و وجود
سقف تأثیري در حفظ از باران و سرما نداشته باشد اشکال ندارد.
صفحه 108 از 323
سؤال 611 - آیا آقایان در حال احرام و به هنگام طیّ طریق، براي محافظت بدن از سرما، میتوانند از پتو که حاشیه آن دوخته شده
استفاده کنند و خود را بپوشانند؟
جواب: اشکالی ندارد، و حکم لباس دوخته بر آن جاري نمیشود.
دوختنی است که قطعات جدا از هم را به هم متّصل کند، یا حتّی اگر روي همین جامه احرام ،« مخیط » سؤال 612 - آیا منظور از
امروزي که یک پارچه است هم دوخت بزنند بدون این که پاره شده باشد، آن هم اشکال دارد؟
جواب: این گونه دوختن ضرري ندارد.
شرایط طواف
سؤال 613 - بعضی از بانوان هستند که براي عادت نشدن، مخصوصاً جهت اعمال حجّ، قرص میخورند و در این هنگام بعد از
نزدیکی یا بدون نزدیکی و در حال احرام لکّه مختصري میبینند، این خون چه نام دارد؟ آیا ضرري به طواف و اعمال واجب آنها
میزند؟
جواب: خون مزبور حکم استحاضه را دارد و ضرري به اعمال حج نمیزند و
ص: 199
باید مطابق استحاضه عمل کند، و با توجّه به این که فقط لکّههایی دیده و ادامه نداشته جز وضو چیزي بر او نیست.
سؤال 614 - اگر بعد از تقصیر در عمره مفرده یادش بیاید که طواف را بدون طهارت انجام داده، و یا به هر علّتی طواف باطل بوده
است، آیا وظیفه او تنها اعاده طواف و نماز است، یا اعاده تمام اعمال لازم است؟ ضمناً آیا پوشیدن لباس احرام، مجدّداً واجب
است؟
جواب: اعاده طواف و نماز لازم است و اعاده سعی و تقصیر هم بنابر احتیاط لازم است؛ امّا پوشیدن لباس احرام لازم نیست.
سؤال 615 - شخصی عمره مفردهاي به نیابت از پدرش انجام داده و روز بعد به نیابت مادرش محرم میشود، در اثناي آن متوجّه
میشود که در عمره اوّل، طواف و نماز آن را بدون وضو انجام داده است. وظیفه او در این صورت چیست؟
جواب: طواف و نماز عمره اوّل را اعاده میکند و عمره دوّم را به قصد رجا ادامه میدهد (توجّه داشته باشید که در یک ماه قمري
بیش از یک عمره نمیتوان انجام داد؛ مگر به قصد رجا، یعنی به امید این که مطلوب باشد، نه بطور قطعی).
سؤال 616 - شخصی در پایان یکی از دورهاي طواف، آن را رها کرده و لحظهاي استراحت میکند و هنگامی که براي تکمیل آن
برمیگردد شک میکند که شوط پنجم بوده یا ششم، تکلیفش چیست؟
جواب: احتیاط واجب آن است که آن طواف را رها کند و از نو شروع کند.
سؤال 617 - فقها در دورهاي طواف و سعی موالات عرفیّه را معتبر دانستهاند، با توجّه به این مسأله؛ اگر در بین طواف و یا سعی نماز
فریضه را شروع کردند و ما نیز به تبعیّت آنها نماز را در همان جا که بودیم خواندیم، در حالی که نماز در حدود ربع ساعت طول
میکشد، آیا از همان جا طواف و سعی را ادامه داده و تکمیل نماییم، یا اعاده نیز لازم است؟
ص: 200
جواب: از همان جا که قطع کردهاید تکمیل نمایید و اعاده لازم نیست، خواه قبل از چهار دور باشد یا بعد از آن.
سؤال 618 - شخصی در یکی از دورهاي طواف یا سعی گامهایی را در اثر فشار جمعیّت بیاختیار پیموده و به همان نحو ادامه داده
و طواف را به پایان برده است. تکلیف او چیست؟
جواب: اگر منظور از بیاختیار بودن این است که در وسط جمعیّت قرار گرفته و قصد طواف دارد و جمعیّت او را پیش میبرد، این
صفحه 109 از 323
وضع ضرري به طواف نمیزند، همین اندازه که به اختیار خود در میان جمعیّت به قصد طواف قرار گیرد کافی است.
سؤال 619 - با توجّه به تعمیرات خانه کعبه، که گاهی با حصار چوبی این خانه از دید مردم مخفی میشود و فقط حجر الاسود قابل
رؤیت است و در اطراف کعبه از محدوده طواف ظاهراً چیزي باقی نمیماند، لطفاً به سؤالات زیر پاسخ دهید؟
الف) اگر مکلّف قبل از عزیمت به حجّ از این جریان اطّلاع داشته باشد و بداند که در محدوده معروف نمیتواند طواف کند، آیا
احرامش صحیح است و در صورت صحّت آیا این مورد از موارد اضطرار شمرده میشود که طواف خارج از محدوده معروف
صحیح میباشد؟
جواب: احرام و طواف در این حال صحیح است و دیدن خانه کعبه در صحّت مناسک معتبر نیست و طواف محدوده معیّنی ندارد؛
حتّی در حال اختیار؛ چه رسد به حال اضطرار.
ب) آیا طواف در اطراف کعبه با وجود حصار چوبی صحیح میباشد؟ چه مانع دیدن بیت الله شود و چه نشود؟
جواب: طواف در هر دو حالت صحیح است؛ همانگونه که در بالا اشاره شد.
ج) در صورتی که احرام و طواف در این حالت صحیح نباشد اگر کار تعمیرات
ص: 201
مذکور طولانی شود، آیا کسانی که قصد ورود به مکّه را دارند میتوانند بدون احرام و انجام مناسک وارد مکّه شوند؟
جواب: بدون احرام و انجام مناسک نمیتوان وارد مکّه شد و بر فرض که طواف را در محدوده مقام و بیت لازم بدانیم اینجا از باب
ضرورت در خارج از محدوده جایز است.
سؤال 620 - اگر کسی چندین طواف مستحبّی در زمان ازدحام انجام دهد، به گونهاي که مزاحم طوافکنندگان واجب گردد، آیا
ضرري به طوافهاي مستحبّی او میرساند؟ مخصوصاً اگر در زمان دیگر وقت براي این کار داشته باشد.
جواب: در مناسک نوشتهایم که احتیاط ترك طواف مستحبّی به هنگام ازدحام جمعیّت و حضور طوافکنندگانِ واجب است.
نماز طواف
سؤال 621 - وقتی قسمتی از زمین مسجد الحرام (به سبب خون یا بول یا مانند آن)، نجس میشود کارکنان مسجد الحرام اقدام به
تطهیر آن با روش غیر صحیح مینمایند؛ در این صورت نماز بر روي آن قسمت از زمین- در صورتی که هنوز مرطوب است- چه
حکمی دارد؟
جواب: احتیاط این است که در مکان دیگري نماز بخواند، و اگر یقین به نادرستی روش آنها ندارد اشکالی ندارد و جستجو لازم
نیست.
سؤال 622 - آیا روحانی کاروان، که نماز طواف را به صورت فرادي خوانده، میتواند همان نماز را همانند نمازهاي یومیه، با نیّت
جماعت، براي افراد کاروان بخواند؟
جواب: دلیلی بر مشروعیّت جماعت در نماز طواف نداریم، بنابراین باید جماعت در نماز طواف را ترك کرد.
ص: 202
سؤال 623 - آیا نماز پشت مقام ابراهیم (علیه السلام) حکم تکلیفی است یا وضعی؟ و به تعبیر دیگر اگر کسی نمازش را نزدیک
دیوار زمزم بخواند، آیا نمازش باطل است، یا این که فقط معصیت کرده؛ ولی نمازش صحیح است؟
جواب: خواندن نماز طواف واجب پشت مقام ابراهیم جزء شرایط است؛ ولی اگر بر اثر ازدحام نتواند نماز را پشت مقام بخواند، تا
جایی که مزاحمتی براي طوافکنندگان نداشته باشد عقبتر میرود.
صفحه 110 از 323
سؤال 624 - در صورتی که فردي به خاطر ازدحام نتواند نماز طواف را پشت مقام بخواند، آیا باید صبر کند؟ یا میتواند فوراً
نمازش را در جایی که مقدور است بخواند و بعد در صورت امکان، و لو روزهاي بعد، نزدیکتر اعاده نماید؟
جواب: میتواند در جایی که مقدور است بخواند و صبر کردن براي نزدیکتر خواندن لازم نیست.
به «؟ آیا جابهجایی مقام ابراهیم (علیه السلام) مناسب است » سؤال 625 - اخیراً در یکی از روزنامههاي عربستان، مقالهاي تحت عنوان
چاپ رسیده و مطالبی در مورد لزوم جابهجایی مقام ابراهیم به منظور رفع مانع براي طواف کنندگان، مطرح شده است. از آنجا که
معمولًا دولت عربستان براي اقدامات خود قبلًا از طُرُق مختلف زمینهسازي میکند، لذا خواهشمند است بفرمایید:
الف) چنین اقدامی از نظر شرعی چه حکمی دارد؟
جواب: جابهجایی مقام ابراهیم (علیه السلام) جایز نیست، و ممانعتی براي طوافکنندگان نیز ندارد؛ زیرا جایز است طواف در دو
طرف مقام ابراهیم انجام شود؛ امّا از آنجا که مقام ابراهیم معیاري براي محلّ نماز طواف واجب است و این تغییر سبب میشود که
معیار مزبور به هم بخورد. تغییر آن شرعاً مجاز نیست.
ب) در صورت عملی شدن این طرح، تکلیف زائران و حجّاج بیت اللّه الحرام در رابطه با طواف و نماز پشت مقام چیست؟
ص: 203
جواب: همان طور که گذشت براي مسأله طواف مشکلی ایجاد نمیشود؛ زیرا طواف در پشت مقام نیز جایز است. امّا اگر خداي
نکرده اقدام به چنین کار خلافی کنند، زائران بیت اللّه الحرام باید محلّ تقریبی فعلی آن را براي نماز طواف واجب در نظر بگیرند و
طبق آن عمل کنند.
سؤال 626 - شخصی علاقهمند است که قرائت قرآن و نمازهاي مستحبّی و دعاي توسّل را پشت مقام ابراهیم (علیه السلام) انجام
دهد، در حالی که در جاهاي دیگر مسجد الحرام نیز این امر ممکن است. از طرفی ازدحام جمعیّت به گونهاي است که براي کسانی
که میخواهند نماز طواف واجب بخوانند کمبود جا میباشد، آیا این کار جایز است؟
جواب: در صورت مزاحمت این کار جایز نیست.
سعی بین صفا و مروه
سؤال 627 - با توجّه به این که در روزهاي ششم و هفتم ذیحجّه، بر اثر ازدحام زیاد، مأمورین مانع میشوند که معذورین را با چرخ
در طبقه پایین سعی دهند، آیا در این صورت میتوان معذورین را با چرخ در طبقه دوّم و سوّم صفا و مروه سعی داد؟
جواب: باید به جاي آنها نایب بگیرند، و احتیاط آن است که هم نایب بگیرند و هم از طبقه دوّم سعی کنند.
سؤال 628 - کودکی که مُحرم به احرام عمره مفرده بوده گاهی در هنگام سعی میدویده و گاهی به عقب بر میگشته و با همین
وضعیّت اعمال عمره را به پایان برده است. اکنون چه وظیفهاي دارد؟
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 629 - آیا در رعایت موالات عرفیّه، سعی نیز مانند طواف است؟
ص: 204
جواب: استراحت و نشستن در وسط سعی براي کسی که خسته شده است جایز است؛ ولی احتیاط واجب آن است که موالات به هم
نخورد.
سؤال 630 - کسی که بر چرخ سوار بوده، و از صفا به مروه و از مروه به صفا برده میشده به علّت خستگی مفرط در بعضی از
حالات رفت و برگشت سعی خواب بوده، آیا سعی او با این وضع صحیح است؟
صفحه 111 از 323
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 631 - اگر کسی در سعی صفا و مروه سوار بر چرخ باشد و کلّا در حال خواب سعی کند چه حکمی دارد؟
جواب: احتیاط آن است که اعاده کند.
سؤال 632 - سعی بین صفا و مروه براي زائران سالم و توانمند، با چرخ چه صورتی دارد؟
جواب: اشکال ندارد؛ افراد سالم نیز میتوانند با چرخ یا بطور سواره سعی کنند.
سؤال 633 - چنانچه فردي نتواند سعی انجام دهد و در گرفتن چرخ هم با مشکل مواجه باشد، آیا میتوان از او نیابت کرد و سعی را
انجام داد؟
جواب: آري جایز است.
ص: 205
واجبات حجّ تمتّع
-1 احرام
سؤال 634 - آیا براي افراد ساکن مکّه، که وظیفه آنها حجّ افراد است و آن را انجام دادهاند و قصد دارند حجّ مستحبّی تمتّع را انجام
دهند، جایز است که براي عمره تمتّع از منزلشان، که از میقات به مکّه مکرّمه نزدیکتر است، مُحرم شوند، یا باید از میقات محرم
شوند؟ و اساساً آیا فرقی بین آفاقی و مکّی در احرام عمره تمتّع مستحبّی هست؟
جواب: جایز است آنها از منزلشان محرم شوند؛ اگر چه احرام آنها از یکی از مواقیت پنجگانه نیز جایز میباشد.
سؤال 635 - شخصی در طریق حجّ به جدّه میرسد، به قصد رفتن به جُحفه براي احرام عمره تمتّع حرکت میکند، در جدّه به او
گفته میشود که فقط راه مکّه باز است، در فرودگاه جدّه یک عالم شیعه را ملاقات میکند، از او میپرسد که چه کار کنم؟ ایشان
آن شخص هم از جدّه محرم میشود، آیا حجّ او « چون شما نمیتوانید به میقات بروید، میتوانید از جدّه محرم شوید » : میگوید
درست است؟
جواب: احرام از جدّه اشکال دارد؛ ولی شخص مزبور چون جاهل بوده عملش صحیح است.
-2 وقوف در مشعر
سؤال 636 - آیا براي وقوف در مشعر، یک نیّت کافی است؟ یا این که باید براي
ص: 206
وقوف تا طلوع فجر یک نیّت، و بعد از طلوع فجر براي وقوف تا طلوع آفتاب، نیّت دیگري نماید؟
جواب: یک نیّت کافی است.
-3 رمی جمرات
سؤال 637 - کسانی که همراه زنان و معذورین، که بعد از نیمه شب از مشعر به منی کوچ مینمایند، حرکت میکنند، آیا میتوانند
شبانه رمی جمره عقبه نمایند، یا باید صبر کنند و بعد از طلوع آفتاب، رمی نمایند؟
جواب: چنانچه بتوانند بعد از طلوع آفتاب رمی کنند، باید در روز رمی نمایند؛ وگرنه در شب جایز است.
صفحه 112 از 323
-4 قربانی
سؤال 638 - با توجّه به این که از گوشت قربانی در منی هیچ استفادهاي نمیشود، اگر حاجی در روز عید قربان در آنجا قربانی
کند، آیا این قربانی مجزي است؟
جواب: در صورتی که قربانی از بین برود به فتواي ما مجزي نیست، و مقلّدین ما نمیتوانند به آن قناعت کنند؛ بلکه با توجّه به
اسراف بودن، باید از آن خودداري کنند.
سؤال 639 - حاجی بعد از این که در روز عید قربان رمی جمره عقبه نمود، با توجّه به فتواي شما از قربانی صرفنظر میکند، آیا
میتواند حلق یا تقصیر کند، یا تا زمانی که قربانی نکند در احرام میماند؟
جواب: پول قربانی را در آنجا یا در محلّ خود کنار میگذارد و حلق میکند و از احرام بیرون میآید و هیچ مشکلی ندارد و شبیه
کسانی است که پول دارند، ولی قربانی پیدا نمیشود.
ص: 207
سؤال 640 - اگر قبل از رفتن به حجّ هماهنگ کند که قبل از ظهر عید قربان به نیابت از او قربانی بکنند و حاجی در مکّه بعد از ظهر
عید قربان حلق یا تقصیر بکند، حال با توجّه به این که معمولًا روز عید قربان در عربستان یک روز جلوتر از ایران است، آیا نایب
طبق روز عید قربان در ایران قربانی کند، یا طبق تقویم عربستان؟
جواب: مدار روز عید قربان عربستان است؛ ولی باید توجّه داشت که اگر میخواهند هماهنگ کنند، طوري هماهنگ کنند که
قربانی بعد از رمی جمره عقبه، و قبل از حلق باشد.
سؤال 641 - بعضی از زائرین خانه خدا شب عید قربان تلفن زدهاند که در روز عید گوسفندي براي ما قربانی کنید و خودشان قربانی
روز عید را ترك کردهاند، آیا این کار صحیح بوده و مطابق با نظر جنابعالی است؟
جواب: قربانی و حجّشان صحیح است؛ ولی همان طور که گفتیم طوري هماهنگ کنند که بعد از رمی جمره عقبه و قبل از تقصیر
باشد.
-5 حلق
سؤال 642 - شخصی که در حجّ مخیّر بین حلق (یعنی تراشیدن سر) و تقصیر (یعنی کوتاه کردن مو) است، حلق را انتخاب کرده و
مشغول به حلق میشود؛ بعد از آن که مقداري از سر را حلق نموده پشیمان میشود و میخواهد حلق را قطع نموده و با تقصیر از
احرام خارج شود. بفرمایید آیا در این صورت بازهم تخییر باقی است و این فرد با تقصیر از احرام خارج میشود، یا این که حلق
متعیّن شده و باید حلق را تمام نماید؟
جواب: او مخیّر است؛ میتواند قسمتی از موي خود را کوتاه نماید و از احرام بیرون بیاید.
سؤال 643 - زائري اعمال رمی جمره عقبه و قربانی روز عید را انجام میدهد، آیا
ص: 208
میتواند حلق یا تقصیر را بعد از اذان مغرب و عشا (هنگام شب) انجام دهد؟ یا باید روز انجام دهد؟
جواب: انجام حلق یا تقصیر در شب اشکال دارد.
-6 بیتوته در منی
صفحه 113 از 323
سؤال 644 - مدیر یکی از کاروانها، زنها را قبل از ظهر روز دوازدهم از منی خارج نموده است، وظیفه آنان که از مسأله اطّلاعی
نداشتهاند، یا اگر متوجّه مسأله بودند و نمیتوانستند بدون مدیر و همراهان در منی بمانند چیست؟
جواب: اگر میتوانند احتیاط آن است که به منی برگردند و بعد از ظهر کوچ کنند، و اگر نتوانند، معذور بودهاند و اشکالی براي
حجّ آنها ندارد.
احکام مصدود و محصور
سؤال 645 - این جانب روحانی کاروانی بودم، یکی از حجّ اج آن کاروان که پیر و مریض بود پس از خارج شدن از عمره تمتّع،
مرض او شدیدتر شده و در بیمارستان بستري گردید؛ قبل از حرکت به عرفات جهت بردن ایشان به عرفات به مسئولین بیمارستان
در ،« ما مریضها را محرم نموده و به عرفات و مشعر میبریم، شما در منی مریض خود را تحویل بگیرید » : مراجعه نمودم، آنها گفتند
پس از مراجعت از منی ،« حال مریض شما وخیم بود، پزشک معالج اجازه حرکت او را نداد » : منی به درمانگاه مراجعه کردم، گفتند
به بیمارستان رفتم دیدم با این که حالش وخیم است لباس احرام در تن دارد، هرچه تحقیق کردم نفهمیدم چه کسی او را محرم
کرده است و آیا تلبیه گفته است یا خیر؟ با توجّه به مسألهاي که در باب وقوفین آمده است که از هر کس وقوفین ترك شود حجّ او
هرچه میخواهید بکنید و » : تبدیل به عمره مفرده میشود، احتیاطاً براي انجام اعمال عمره وکالت خواستم، به زحمت گفت
ص: 209
طواف و نماز و سعی را به نیابت او انجام داده و ابلاغ کردم تا او تقصیر نموده سپس طواف نساء و نماز ،« مرا از احرام خارج نمایید
آن را به نیابت او انجام دادم و او را به ایران فرستادند. متأسّفانه در اواخر ماه ذیحجّه از دنیا رفت، بعداً در باب محصور به مسأله
در رابطه با این واقعه جواب مسائل ذیل را « محصور باید براي قربانی در منی نایب بگیرد » : دیگري برخورد کردم مبنی بر این که
مرقوم فرمایید:
الف) با توجّه به این که اگر کسی بعد از احرام و دخول حرم از دنیا برود، حجّ او مجزي است، آیا این حکم فرد مذکور را، با این
که در غیر حرم با چند روز فاصله از دنیا رفته، شامل میشود؟
جواب: این حکم شامل چنین شخصی نمیشود.
ب) بر فرض عدم شمول، با توجّه به شک در صحّت احرام او، آیا میتوان حکم به عدم محرم شدن او نمود؟
جواب: این مقدار براي اثبات احرام کافی نیست، بنابراین نمیتوانید او را محرم حساب کنید.
ج) در این فرض آیا طواف نساء بر او واجب بوده است؟
جواب: انجام طواف نساء در این مورد موافق احتیاط است، و عمل نایب در فرض مسأله کافی است.
د) بر فرض وجوب، آیا طواف نسائی که به نیابت او، در ضمن عمره مفرده، انجام شده کفایت میکند؟
جواب: ظاهر این است که کفایت میکند.
ه-) بر فرض حکم به صحّت احرام او، آیا اعمال انجام شده مجزي است، یا این که لازم است در سال آینده به نیابت او در منی
قربانی نمایند؟
جواب: قربانی لازم نیست.
و) در صورتی که قبلًا حج در ذمّه او مستقر شده باشد، آیا ورثه آن مرحوم، وظیفهاي دارند؟
ص: 210
جواب: اگر واجب الحجّ بوده باید براي او حجّ بجا آورند، و آنچه شما بجا آوردهاید کافی نیست.
صفحه 114 از 323
ز) در صورت اختلاف در فتوا، آیا باید طبق فتواي مرجع تقلید نایب در عمره مفرده، یا مرجع ورثه، و یا مرجع میّت عمل شود؟
جواب: به فتواي مرجع تقلید نایب عمل شود.
مسائل متفرّقه حجّ
سؤال 646 - این حقیر براي اداي فریضه حج از طریق آزاد مشرّف شدم، در مکّه به یک کاروان، که حجّاج آن هم از طریق آزاد
مشرّف شده بودند ملحق گردیدم، چند نفر دیگر مثل بنده به آن کاروان ملحق شدند، مبلغی که با مدیر کاروان قرار گذاشتند 500
دلار بود، ولی بنده فقط در مکّه با کاروان مزبور بودم و براي زیارت مدینه جداگانه مشرّف شدم، بعد از مراجعت از مکّه از مدیر
« هر مقدار که مایل هستی » : کاروان، که از دوستان بود، سؤال کردم چه مبلغ باید بابت اقامت در مکّه به شما بدهم؟ ایشان فرمودند
چندین مرتبه سؤال کردم، ایشان همین جواب را دادند، تا این که در یک مسأله شغلی بین بنده و ایشان مشاجره و درگیري واقع
بنده عرض کردم: « براي چند روز اقامت در مکّه که در کاروان من بودید باید مبلغ 800 دلار بدهید » : شد، حال ایشان میگوید
«؟ شما جهت اقامت در مکّه و مدینه از دیگران 500 دلار گرفتید، حال من که فقط در مکّه با شما همسفر بودم باید 800 دلار بدهم »
لطفاً وظیفه بنده را مرقوم فرمایید که چگونه عمل کنم تا مدیون نباشم؟
جواب: باید محاسبه شود مبلغی که از دیگران میگرفته طبق نظر اهل خبره چه مقدار آن در مقابل اقامت در مکّه و چه مقدار در
مقابل اقامت در مدینه قرار میگرفته، به همان نسبت بپردازید و بیش از آن بدهکار نیستید.
سؤال 647 - فردي که قبلًا حجّ واجب خود را انجام داده است، هنگام تشرّف به
ص: 211
مکّه مکرّمه به قصد حجّ تمتّع استحبابی محرم به احرام عمره تمتّع میشود و بعد از انجام اعمال عمره تمتّع، به عللی از انجام حجّ
تمتّع پشیمان میگردد؛
الف) آیا این فرد میتواند حجّ تمتع را انجام ندهد و به ایران مراجعه کند؟
ب) آیا او میتواند براي شخص دیگري نایب شود تا حجّ تمتّع براي او انجام دهد، یعنی به میقات برگردد و به نیابت از او به احرام
عمره تمتّع محرم شود و بعد از انجام عمره تمتّع، حجّ تمتّع را هم به نیابت انجام دهد؟
ج) اگر اصل عمل جایز باشد و این فرد نتواند به میقاتهاي معروفه عمره تمتّع برود، آیا میتواند از ادنی الحل، محرم شود؟
جواب: اگر مجبور نباشد بنابر احتیاط واجب باید حجّ تمتّع خود را تکمیل کند، و به سراغ نیابت از دیگري نرود.
سؤال 648 - این جانب میخواهم به وصیّت پدرم عمل نمایم. ایشان وصیت نموده است که به جاي او به حج بروم و اعمال را انجام
بدهم، آیا عمل به این وصیّت بر من واجب است؟ در صورتی که چیزي براي من به ارث نگذاشته است، و اگر واجب است آیا
میتوانم به مکّه رفته و کسی را اجیر نمایم تا به جاي پدرم حجّ کند و خودم براي خودم عمل حجّ را انجام دهم؟ در ضمن آیا
قربانی براي او و خودم واجب است؟
جواب: اگر هیچ مالی از خود به جا نگذاشته، بر شما واجب نیست براي او حجّ بجا بیاورید؛ و اگر خودتان مایل باشید میتوانید
کسی را در آنجا نایب بگیرید که براي او حجّ بجا آورد، و هر کدام باید یک قربانی انجام دهید.
سؤال 649 - آیا با اذان مغرب اهل تسنّن، میشود نماز فرادي یا جماعت خواند؟
جواب: در مورد نماز صبح و ظهر، چنانچه از اذان آنها یقین یا گمان قابل ملاحظهاي حاصل شود، کافی است؛ ولی در مورد نماز
مغرب احتیاط آن است کمی صبر شود تا حمره زائل گردد. این در صورتی است که میخواهید جداگانه نماز بخوانید؛ ولی اگر با
آنها نماز بخوانید کافی است.
صفحه 115 از 323
ص: 212
سؤال 650 - شرکت در نماز جماعت اهل تسنّن بدون رعایت اتّصال صفوف، چگونه است؟
جواب: اتّصال صفوف را رعایت کنید.
سؤال 651 - با توجّه به این که در صورت استفاده از مهر یا کاغذ و یا سجّاده حصیري، موجبات انگشتنما شدن فراهم میشود،
سجده بر فرش داخل حرمین و مساجد چه حکمی دارد؟
جواب: اشکالی ندارد؛ ولی در مواردي که میتوان از سنگهاي خود مسجد استفاده کرد، از آنها استفاده کنید.
سؤال 652 - با توجّه به این که در این ایّام فاصله عرفات با مکّه، کمتر از مسافت شرعی است، آیا میشود با احتساب ایّام عرفات و
مشعر و منی قصد ده روز کرد؟
جواب: نظر به این که قصد اقامه باید در یک محل یا دو محلّ نزدیک به هم باشد (مثلًا با فاصله سه چهار کیلومتر) قصد مزبور
صحیح نیست؛ ولی اگر قصد ده روز توقّف در مکّه کند و پس از گذشت ده روز به عرفات و مشعر و منی برود نمازش در همه این
مکانها کامل است.
سؤال 653 - در جایی که عدّهاي منتظر نوبتشان براي رفتن به حجّ واجب هستند، آیا جایز است عدّهاي براي مرتبه دوّم یا بیشتر به
حجّ رفته و جاي آنها را بگیرند؟
جواب: بهتر است رعایت حال آنها را بکنند.
سؤال 654 - اگر مدیر کاروان با توجّه به این که میداند توقّف زائران در مدینه، یا مکّه کمتر از ده روز است، به آنها اعلام کند که
ده روز میمانیم و آنان به اعتماد گفته او نمازشان را تمام بخوانند و روزه بگیرند؛ ولی قبل از ده روز از آنجا بروند، حکم شرعی
نسبت به کار مدیر کاروان و نماز و روزه زائران چیست؟
جواب: نماز و روزه زائران صحیح است؛ ولی مدیر کاروان نباید دروغ بگوید.
ص: 213
فصل شانزدهم: مسائل قضا
اشاره
سؤال 655 - زید و عمرو برادرند و در یک قریه سکونت داشتند، زید در قریه دیگر ملکی خریداري نموده و آن ملک را تحویل
برادرش عمرو داده و ملک عمرو را تحویل گرفته است. در مدّت حیات دو برادر چون و چرایی در بین آنها نبوده است. بعد از
ملک من دست پدر شما بطور امانت بوده و ملک او نیز در دست من بطور امانت » : وفات عمرو، زید به فرزندان برادرش میگوید
ولی فرزندان عمرو امانت بودن هر دو را منکرند و شهودي ندارند. حکم مسأله را بیان فرمایید. « است
جواب: تا زید شهودي اقامه نکند سخن او پذیرفته نیست.
سؤال 656 - در فرض سؤال بالا اگر قَسَم شرعی بر اولاد عمرو لازم شود، با توجّه به این که بعضی اولاد عمرو صغیرند، چه کسی از
طرف آنها قسم میخورد؟
جواب: بالغها قسم میخورند و ولیّ صغیر از طرف صغیر قسم میخورد.
سؤال 657 - مهدي و علی برادر ابوینی بودهاند، و ترکه پدرشان بین آنها بطور مساوي تقسیم شده است، سپس هر دو فوت
نمودهاند، حال بین ورثه آنها بابت یک مزرعه اختلاف است و هیچ کدام بیّنه ندارند، آیا باید زمین را بین خود بطور مساوي تقسیم
صفحه 116 از 323
کنند؟
جواب: اگر مدرك مطمئنّی براي مالکیّت یکی از آن دو به دست نیاید، باید آن ملک را میان خود تقسیم کنند.
سؤال 658 - شخصی در حضور چند شاهد زمین خود را به دیگري منتقل میکند،
ص: 214
پس از چندي همان شهود ادّعا میکنند که در آن زمین حق داریم، در حالی که در زمان انتقال سند چیزي نگفته بودند، آیا ادّعاي
آنها پذیرفته میشود؟
جواب: اگر هنگام تنظیم سند بدون مانعی سکوت کردهاند، و بر آن عملًا رضایت دادهاند، ادّعاي بعدي آنها مسموع نیست.
سؤال 659 - شخصی با اصرار زیاد ماشین بنده را به امانت گرفته که حدّ اکثر تا ظهر روز بعد تحویل دهد، ولی متأسّفانه با ماشین
بنده تصادف کرده و از بیمه یکصد و سی هزار تومان به عنوان خسارت گرفته است؛ امّا به دروغ وانمود کرده که سی هزار تومان
بیشتر نگرفته است، من هم با توجّه به این مبلغ و از جهت عاطفی و اخلاقی سخت نگرفته و ماشین را که به صورت ناقص تعمیر شده
بود از ایشان تحویل گرفتم؛ ولی بعداً متوجّه شدم که مبلغ واقعی یکصد و سی هزار تومان بوده است؛ حال ایشان مدّعی است آن
مبلغ حلال و روزیشان میباشد، لطفاً بفرمایید حق با چه کسی میباشد (ضمناً ماشین بجاي یک روز و نصف، حدود نُه روز معطّل
بوده است)؟
جواب: اوّل این که تمام مبلغ بیمه متعلّق به صاحب ماشین است و دوّم این که در مقابل روزهایی که بدون اجازه ماشین را نگه
داشته باید مال الاجاره آن را بپردازد.
سؤال « قول، قول فلانی است با قسم » سؤال 660 - در کتب فقهاي بزرگ شیعه، در بعضی از موارد آمده است که مثلًا در یک مسأله
باید « البیّنۀ علی المدّعی و الیمین علی مَنْ انْکر » اینجاست که آیا چون فلانی منکر است با قسم قول او معتبر است، و برابر قاعده کلّی
مدّعی هم مطالبه قسم نماید؟ یا این که حکم خاصّ ی است و بدون مطالبه از ناحیه مدّعی و بدون در نظر گرفتن منکر و مدّعی این
حکم جاري میشود؟
جواب: موارد مختلف است. در بعضی موارد حکم خاصّی است؛ مانند قسم
ص: 215
است. « الیمین علی مَنْ انْکَر » خوردن مدّعی دین بر میّت، ولی غالباً از باب
سؤال 661 - در موردي که از منزل یا مغازهاي سرقت صورت میگیرد و پس از شناسایی و دستگیري سارق، و اقرار وي به سرقت،
یا احراز آن توسّط دادگاه، در مورد این که چه اموالی توسّط سارق به سرقت رفته است، اختلاف وجود دارد و شاکی مدّعی است،
اجناس و ارقام بیشتري از وي به سرقت رفته است؛ ولی سارق اموال کمتري را اعلام نموده است. در این صورت که هیچ کدام
جهت اثبات ادّعاي خود دلیلی ندارند، قول کدام یک پذیرفته شده و کدام یک از طرفین باید ادّعاي خود را ثابت کند؟
جواب: باید قدر مسلّم را گرفت و زاید بر آن باید اثبات شود.
انکار کند و در « مدّعیٌ علیه » سؤال 662 - اگر عدّهاي ادّعا کنند که پدر و مادر ما در این ملک حق داشته و ما هم حق داریم و
نتیجه، منکر قسم بخورد و بر اساس آن، حکم صادر شود و ملک به منکر واگذار شود؛ ولی بعد از مدّتی بعضی از فرزندان مدّعی
(یا بعضی از مدّعیها) بگویند ما در آن زمان کوچک یا غایب بودهایم، حکم چیست؟ آیا حقّ اقامه دعوا دارند؟
جواب: آنهایی که قبلًا ادّعایی نکردند، چنانچه ادّعایی داشته باشند، میتوانند در حضور قاضی مدارك خود را ارائه دهند تا در میان
آنها حکم کند.
رشوه
صفحه 117 از 323
سؤال 663 - آیا فروش کالا یا خدمت به کارکنان بانکها یا سازمانهاي دولتی و عمومی توسّط ارباب رجوع یا مشتریان با اعطاي
تسهیلاتی نظیر تخفیف و تسریع در نوبت که به سایر مردم داده نمیشود چه حکمی دارد؟
جواب: قبول این تسهیلات در صورتی جایز است که نوبتی را ضایع نکنند و حقّی را باطل ننمایند.
ص: 216
به اصطلاح باجخواهی میکند یا « این قدر پول بده تا تو را اذیّت نکنم » : سؤال 664 - شخص شروري به شخص دیگري میگوید
این قدر بده تا زود انجام دهم وگرنه کارت را به تأخیر » : گاهی انسان کاري دارد که باید فلان شخص انجام دهد، میگوید
یا شخصی میداند که مورد آزار فرد شرور واقع میشود و یا اگر چیزي ندهد مدّتی معطّل خواهد شد و این خود ،« میاندازم
موجب خرجهاي دیگر خواهد بود. در این صورت و بدون آن که شخص مورد مثال چیزي بگوید، مبلغی به او میپردازد، بفرمایید
دادن چنین وجهی براي دهنده، رشوه محسوب میشود؟
جواب: دادن وجه براي رفع شرّ شرور، هرگاه راه دیگري براي خلاصی از دست او نباشد اشکالی ندارد، و همچنین براي انجام
کاري که حقّ مشروع است؛ ولی گرفتن این پولها براي گیرنده جایز نیست.
سؤال 665 - نظر مبارك خود را در مورد حکم رشوه در موارد ذیل بیان فرمایید:
الف) گرفتن و دادن رشوه براي انجام کارهاي اداري.
جواب: حرام است.
ب) خریدن لباس و منزل از پول رشوه.
جواب: حرام است.
ج) خوردن غذا یا پوشیدن لباسی که از پول رشوه تهیّه شده است.
جواب: جایز نیست؛ ولی باید توجّه داشت که رشوه مربوط به جایی است که حقّی را باطل و باطلی را حق کند، خواه رشوه به
معناي خاص باشد که در امر قضاوت است و یا به معناي عام، ولی اگر کسی پولی در مقابل انجام کاري که وظیفه اداري اوست
بگیرد این پول رشوه نامیده نمیشود ولی در عین حال براي گیرنده حرام است؛ زیرا پول گرفتن در برابر انجام وظیفه اداري، اکل
مال به باطل محسوب میشود، ولی اگر در غیر وقت اداري زحمتی بکشد، بیآن که حقّ کسی باطل شود و اجرتی در برابر آن
بگیرد اشکالی ندارد.
ص: 217
حکم غیابی
سؤال 666 - آیا میتوان در باب تعزیرات به صورت غیابی حکم صادر کرد؟
جواب: اگر ادلّه کافی وجود داشته باشد، مانعی ندارد.
سؤال 667 - در مواردي که متّهم علی رغم اخطارهاي متعدّد، در جلسه محاکمه حاضر نمیشود، آیا میتوان حکم غیابی صادر
کرد؟ آیا چنین حکمی شرعی است؟
جواب: در صورتی که طرف حاضر نشود، صادر کردن حکم غیابی جایز است.
سؤال 668 - دادگاه انتظامیِ سردفتران و دفتریاران، به تخلّفات اداري و انتظامی آنها رسیدگی میکند. اگر متّهمی از هیأت رسیدگی
به تخلّفات اداري مذکور، درخواست کند که در جلسه دادگاه انتظامی حاضر گردیده و جهت اثبات بیگناهی خود، مدارك و ادلّه
صفحه 118 از 323
تکمیلی یا تفصیلی را حضوراً ارائه نماید و چنانچه سؤال جدیدي مطرح شود، پاسخگو باشد و از خود دفاع نماید. در چنین حالتی
آیا دادگاه انتظامی میتواند بدون احضار متّهم، غیاباً مبادرت به صدور رأي نماید؟
جواب: در این گونه موارد چنانچه احتمال بدهد، دفاعیّات متّهم تأثیري در حکم دارد باید با حضور او رسیدگی شود.
اقامه دعواي مسلمانان در دادگاههاي غیر اسلامی و بالعکس
سؤال 669 - آیا براي مسلمین جایز است که دعاوي خود را بر ضدّ شخص مسلمانی به محاکم غیر اسلامی ببرند؟
جواب: در روایات معتبره وارد شده است که تقاضاي داوري از آنها مانند تقاضاي داوري از جِبت و طاغوت و حرام است؛ بله در
صورتی که رجوع به آنها تنها راه احقاق حق باشد، مانعی ندارد.
سؤال 670 - چنانچه بنابر مصالحی دولت جمهوري اسلامی ایران ناچار به انعقاد
ص: 218
قراردادي با یک کشور غیر اسلامی مبنی بر مبادله مجرمان باشد (به این معنا که جمهوري اسلامی متعهّد شود مجرمان تابع آن
کشور را براي تحمّل حبس به کشور متبوع تحویل دهد، تا ادامه حبس در آنجا صورت گیرد و زندانیان تابع کشور ایران را جهت
ادامه حبس در ایران تحویل بگیرد) بفرمایید.
الف) در مورد مجرمین ایرانی، با توجّه به صدور احکام حبس توسّط دادگاههاي غیر اسلامی، آیا از نظر شرعی احکام صادره از
سوي آنها براي محاکم قضایی ایران قابلیّت اجرا دارد؟
جواب: هرگاه مصلحت نظام اسلامی در عقد قرارداد مبادله مجرمان باشد، تحویل دادن مجرمان به آنها اشکالی ندارد، هرچند در
دادگاههاي آنها محاکمه و طبق آن مجازات شوند؛ ولی احکام صادره آنها درباره مجرمین مسلمان اعتباري ندارد.
ب) در صورت عدم قابلیّت اجرا، آیا اصولًا دادگاههاي ما مکلّف به محاکمه مجدّد و صدور حکم بر اساس قوانین جمهوري
اسلامی ایران میباشند؟
جواب: در حقّ اللّه طبق موازین اسلامی محاکمه میشوند و در حقّ النّاس مشروط به مطالبه شاکی خصوصی است.
ج) با توجّه به ضرورت انعقاد چنین قراردادي، شیوهاي را که مغایر موازین شرع نباشد، ارشاد فرمایید؟
جواب: هرگاه چنین قراردادي به مصلحت نظام اسلامی باشد، باید مطابق آن عمل نمود و باید قرارداد بر اساس تحویل مجرمان
باشد، نه تأیید مجازات آنها.
د) در صورت قابلیّت اجرا، با توجّه به این که مجازات جرایم ارتکابی در کشور غیر اسلامی تنها زندان میباشد، ولی از دیدگاه
مقرّرات جمهوري اسلامی داراي صورتهاي مختلف ذیل است، تکلیف چیست؟ آیا حاکم شرع میتواند صورتهاي ذیل را به حبس
تبدیل نماید؟ (مجازاتهایی چون حدّ شرعی، دیه، حبس، تعزیر غیر
ص: 219
حبس، قصاص و یا جاهایی که عمل ارتکابی از دیدگاه اسلام جرم محسوب نمیشود).
جواب: حدود و دیات را نمیتوان تبدیل به زندان نمود؛ ولی تعزیر قابل تبدیل است.
ه-) در مورد مجرمین خارجی، در صورتی که تبعه کشور دیگر، در جمهوري اسلامی مرتکب جرم گردیده و هماکنون مجازات
حبس را میگذرانند، آیا از نظر شرعی، جمهوري اسلامی میتواند فرد محکوم را قبل از استیفاي کامل مجازات، به کشور متبوع
بسپارد تا ادامه حبس در آنجا صورت گیرد؟
جواب: اشکالی ندارد.
صفحه 119 از 323
و) اگر یک کشور مسلمان طرف قرارداد باشد، آیا حکم مسأله تغییر میکند؟
جواب: تفاوتی نمیکند.
ز) آیا رضایت و عدم رضایت محکومین در موارد فوق تاثیر دارد.
جواب: تأثیري ندارد.
سؤال 671 - بر اساس فقه شافعی و بعضی دیگر از مذاهب اهل تسنّن، چنانچه یک نفر از اولیاي دم رضایت خود را نسبت به قاتل
اعلام نماید، موضوع قصاص قاتل علی رغم شکایت سایر اولیاي دم منتفی میگردد و دعوا به مصالحه و یا اخذ دیه پایان خواهد
یافت. چنانچه طرفین نزاع پیرو مذهب شافعی باشند، آیا در این مورد دادگاه میتواند بنابر مذهب شافعی بین آنها حکم نماید؟
جواب: آري میتواند طبق آن مذهب براي آنان حکم نماید.
قاضی تحکیم
سؤال 672 - آیا قاضی تحکیم مشروعیّت دارد؟ اگر جایز نباشد وظیفه ما، که در بعضی از کشورها زندگی میکنیم و دسترسی به
قاضی منصوب نداریم، چیست؟
جواب: براي امثال شما مراجعه به قاضی تحکیم بیاشکال است.
ص: 220
مدارك و منابع قضا
سؤال 673 - آیا نظرات کارشناسان فنّی، که داراي شرایط شهادت نیستند، میتواند منشأ حکم قرار گیرد؛ و لو این که از نظر آنان
علم حاصل نشود؛ یا علم قاضی بر خلاف نظریّه کارشناسان باشد؟
جواب: در فرض مسأله اعتماد بر نظر کارشناسان خالی از اشکال نیست؛ مخصوصاً اگر علم قاضی بر خلاف آن باشد.
سؤال 674 - نظر اسلام را پیرامون اعتبار اسنادي که توسّط دستگاههاي مدرن تهیّه میشود بیان فرمایید: مانند فاکس، فیلم، عکس،
نوار ضبط، تلفن گرام، زیراکس، فتوکپی، پرینتر و اسکنر کامپیوتر و مانند آن؛ کدام یک میتواند مستند حکم قاضی قرار گیرد و به
عنوان مؤیّد تا چه حد قابل استنادند؟
جواب: معیار حصول علم از این اسباب براي قاضی است، و در مواردي که امکان جعل وجود دارد، علم حاصل نمیشود.
اختصاص به مسائل حقوقی و مالی دارد، یا در مورد مسائل کیفري « البیّنۀ للمدّعی و الیمین علی من انکر » سؤال 675 - آیا قاعده
مانند ایراد ضرب ساده، فحّاشی، تخریب و مانند آن نیز قابل اجراست؟
جواب: قاعده مزبور در امور کیفري نیز جایز است.
در رابطه با تعزیرات نیز جاري میشود؟ و در صورت مثبت بودن، آیا جرایم تعزیري با « الیمین علی من انکر » سؤال 676 - آیا قاعده
نکول منکر و قسم خوردن مدّعی ثابت میشود؟
جواب: در حدود و تعزیرات قسم نیست، و نکول از قسم هم راه ندارد.
سؤال 677 - آیا در مقام صدور حکم، بیّنه طریق است یا موضوعیّت دارد؟ در صورتی که موضوعیّت داشته باشد، اگر با علم قاضی
تعارضی پیدا کند، تکلیف چیست؟
ص: 221
جواب: بیّنه طریق است و اگر قاضی از طریق حسّی یا قریب به حسّ، یقین بر خلاف آن پیدا کند، بیّنه از درجه اعتبار ساقط میشود.
صفحه 120 از 323
سؤال 678 - آیا دلایل کشف جرم و اثبات آن از نظر فقهی منحصر به شهادت، اقرار و سوگند است؟
جواب: راه چهارمی نیز وجود دارد که آن علم قاضی است که از مجموعه قرائن حسّی یا قریب به حس حاصل میشود و دامنه
وسیع و گستردهاي دارد که بسیاري از طرق کشف جرم در زمان ما را شامل میشود؛ ولی علم حاصل از مقدّمات نظري و حدسیّات
خالی از اشکال نیست.
سؤال 679 - آیا دلایل علمی مانند: اثر انگشت، آزمایش خون و طرق علمی و تجربی دیگر، که امروزه در دنیا مورد استفاده
جرمشناسان قرار میگیرد، میتواند به عنوان دلیل شرعی براي کشف و اثبات جرم به حساب آید؟
جواب: هرگاه این امور سبب علم گردد قاضی میتواند بر آنها تکیه کند.
سؤال 680 - لطفاً به سؤالات زیر پاسخ دهید:
الف) آیا قوام اماره به دست عرف است یا در انحصار شرع؟ به این معنا که اگر انحصار امارات در دست شارع باشد و عرف و عقلا
هیچگونه نقشی نداشته باشند، در این صورت جایی براي راههاي علمی کشف و اثبات جرم امروزي نخواهد بود جز از طریق نقش
آنها در علم قاضی آن هم اگر در علم قاضی مبناي خاصّی اتخاذ نکنیم.
ب) آیا وسایل امروزي که براي اثبات جرم در محاکم قضایی مورد استفاده قرار میگیرد اماره است؟
ج) آیا هر امارهاي در دادرسی حجّت است؟
امارات عقلائیّه باید در زمان شارع باشد و » : جواب: معمولًا در اصول فقه، که صحبت از امارات شرعیّه و عقلائیّه میشود، میگویند
ولی در مسأله علم قاضی که در دنیاي امروز مهمترین طریق اثبات جرم است راه بسیار باز و ؛« به امضاي شرع برسد و لو به عدم ردع
برنامه کاملًا روشن است.
ص: 222
مسائل متفرّقه قضا
سؤال 681 - چنانچه در دعوایی، چه حقوقی و چه کیفري، قسم متوجّه طرف دعوي شود و او صغیر باشد، آیا میتواند قسم بخورد،
یا قسم متوجّه ولیّ یا قیّم او میشود؟ حال اگر از نظر شرعی بالغ باشد؛ مثلًا دختر 11 ساله یا پسر 15 ساله، ولی به نظر دادگاه متوجّه
آثار زیانبار قسم دروغ نباشد و به جهت عدم رشد، امکان قسم دروغ کاملًا وجود داشته باشد، آیا بازهم میشود ایشان را قسم داد؟
سؤال دیگر این که اگر کسی که حقّ مطالبه سوگند از طرف خود را دارد صغیر باشد، میتواند تقاضاي قسم کند؟
جواب: در هر دو صورت انجام وظایف مربوطه به دادگاه، متوجّه قیّم و ولیّ صغیر میشود؛ و قسم صغیر و مانند او اعتبار ندارد.
سؤال 682 - طبق مادّه 159 قانون تعزیرات، و تبصره مادّه 23 قانون مجازات اسلامی، جرایم تعزیريِ قابل گذشت، با مطالبه صاحب
حق یا قائم مقام قانونی او تحت تعقیب قرار میگیرد و در صورت عفو آنها، تعقیب متوقّف میشود و قاضی در این باره مکلّف
است نه مخیّر؛ ولی با تصویب مادّه 737 قانون مجازات اسلامی در سال 1375 و نسخ ضمنی موادّ قبل، تعقیب جرایم تعزیري قابل
گذشت، همانند سابق، تنها با شکایت شاکی خصوصی (صاحبِ حق) صورت میگیرد و در صورت گذشت شاکی خصوصی
دادگاه در اعمال تخفیف مجازات و یا توقّف تعقیب مخیّر است، با توجّه به موازین فقهی، آیا بعد از گذشت شاکی خصوصی،
دادگاه مکلّف به مختومه کردن پرونده است، یا مخیّر میباشد؟
جواب: مخیّر بودن قاضی در صورتی است که جُرم جنبه عمومی پیدا کند؛ یعنی مشکلی براي جامعه ایجاد نماید، که در این
صورت حتّی با گذشت شاکی خصوصی، قاضی میتواند مجرم را به نوعی تعزیر نماید، در غیر این صورت با گذشت شاکی
خصوصی باید پرونده مختومه شود.
صفحه 121 از 323
ص: 223
اعتراضی به حکم نداشته باشد، آیا « محکومٌ علیه » سؤال 683 - بعضی از احکام صادره توسّط دادگاهها قابل اعتراض است. چنانچه
این به معناي رضایت به حکم محسوب میشود، تا از این جهت چنانچه حکم اشتباه باشد، قاضی دچار مسئولیّت اخروي نگردد؟
جواب: ظاهر حال رضایت به حکم صادره طبق موازین شرع است؛ ولی رضایت محکوم علیه تأثیري ندارد. اگر قاضی به وظیفه
شرعی خود عمل کرده باشد، مسئول نیست.
سؤال 684 - در بعضی از موارد، نظر قانون مخالف نظر مشهور فقهاي بزرگ، و یا حتّی به نظر میرسد مخالف اجماع میباشد. با
توجّه به این که ما قاضی مأذون هستیم و ابتدا موظّف به اجراي قانون میباشیم، آیا اجراي چنین قوانینی داراي مسئولیّت اخروي
است؟ و آیا در این مورد میتوانیم به نظر مرجع خود عمل نماییم؟ از جمله این قوانین، عدم لزوم تعهّد ابتدایی در شرع مقدّس و
جواز عمل به آن مطابق مادّه 10 قانون مدنی، و عدم صحّت ضمّ ذمّه به ذمّه در شرع در باب ضمان و صحّت آن در قانون تجارت،
و موضوع محاسبه نرخ تورّم در مهریّه که اخیراً تصویب شده، میباشد؛ حال چنانچه قانون در موردي ساکت بود، باید به قول
مشهور عمل نمود؟ یا میتوان نظر مرجع تقلید خود را، هرچند مخالف مشهور باشد، عمل کرد؟
جواب: در مواردي که علم به خلاف ندارید، میتوانید به قانون جمهوري اسلامی عمل کنید؛ ضمناً مسأله ضمّ ذمّه به ذمّه در باب
ضمان و همچنین گرفتن مهریّههاي زمانهاي گذشته به قیمت امروز، مورد تأیید ما نیز میباشد و اشکال شرعی ندارد، و تصوّر
نمیکنم قانون شرط ابتدایی را لازم بداند.
سؤال 685 - در مواردي که قاضی باید اصحاب دعوا را امر به مصالحه نماید، آیا امر به مصالحه به نحو مطلق کافی است، یا باید
کیفیّت آن را نیز خود دادگاه مشخص نماید؟
ص: 224
جواب: چنانچه طرفین بتوانند مصالحه را انجام دهند امر به نحو مطلق کافی است، وگرنه قاضی میتواند نحوه آن را (هرچند به
صورت تخییر) به آنها پیشنهاد کند.
سؤال 686 - طرق شرعی احراز عدالت شاهد در قضاوت را ذکر فرمایید.
جواب: احراز عدالت شاهد مانند احراز سایر موضوعات است، از طریق علم و یقین، یا شیاع موجب اطمینان، یا حُسن ظاهر در
برخوردها و معاشرتها که کاشف از تقواي باطنی باشد، یا شهادت دو شاهد شناخته شده بر عدالت او، حاصل میشود.
سؤال 687 - لطفاً نظر خود را پیرامون دو عنوان حقوقی ذیل بیان فرمایید:
الف) آثار تبعی حکم: افرادي که به حبس بالاي یک سال یا جریمه نقدي بیش از دویست هزار تومان و مانند آن محکوم میشوند،
این حکم آثاري دارد. از جمله این که این افراد حقّ استخدام شدن در ادارات دولتی و مانند آن را ندارند که اصطلاحاً این را آثار
تبعی حکم میگویند.
ب) اعاده حیثیّت: یعنی زایل شدن آثار تبعی حکم؛ مثلًا در حبسهاي جنایی، بعد از گذشت ده سال از محکومیّت آثار تبعی زایل
میشود.
جواب: آثار تبعی احکام، تابع قراردادها و مقرّرات است؛ یعنی هرگاه دولت یا هر شخص دیگري براي استخدامهاي خود مقرّراتی
وضع کند، کسی نمیتواند مانع آن گردد، و همچنین در مورد اعاده حیثیّت به معنایی که در بالا گفته شد.
سؤال 688 - در صورتی که شخصی از بابت آزادي متّهمی در مراجع قضایی اقدام به تودیع وثیقه نموده باشد آیا مرجع قضایی
میتواند پس از آزادي متّهم و احضار مجدّد او و در حالی که متّهم در اختیار مراجع قضایی باشد، به ضبط وثیقه ادامه دهد؟
جواب: اگر متّهم را بعد از احضار مجدّداً بازداشت کردهاند وثیقه باید به
صفحه 122 از 323
ص: 225
صاحب آن برگردد؛ مگر مایل به ادامه باشد و اگر به خاطر ناقص بودن پرونده یا مانند آن، او را آزاد کرده و رسیدگی به کارش را
به بعد موکول نمودهاند مسأله دو صورت دارد: نخست این که وثیقه در مقابل احضار اوّل بوده است که در این صورت باید وثیقه
را برگردانند؛ ولی اگر در برابر احضارهاي مکرّر تا مختومه شدن پرونده بوده است وثیقه بر نمیگردد.
ص: 227
فصل هفدهم: احکام معاملات
معاملات واجب و مکروه
سؤال 689 - با توجّه به این که در فقه اسلامی تجارت بر سه قسم است (مباح، مکروه و حرام)، آیا تجارت واجب نداریم؟
جواب: کلیّه کسبهایی که نظام جامعه مبتنی بر آن است، واجب کفایی میباشد، همچنین در تمام مواردي که انجام یک واجب
متوقّف بر تجارتی گردد، آن تجارت نیز به عنوان مقدّمه واجب، واجب میشود.
سؤال 690 - چرا کفنفروشی مکروه است؟ آیا این حکم شامل پارچهفروشهایی که شغل آنها پارچهفروشی است و در ضمن کفن
نیز میفروشند، میشود؟
جواب: شامل آنها نمیشود و فلسفه کراهت کفنفروشی احتمالًا احساس خشنودي از کثرت مرگومیرهاست.
معاملات باطل و بخشی از کارهاي حرام
-1 خریدوفروش اشیاي نجس
سؤال 691 - با توجّه به این که خریدوفروش چیزهاي نجس حرام است و خون یکی از نجاسات است، چرا سازمان انتقال خون، به
خریدوفروش خون مبادرت میکند؟
جواب: خریدوفروش اشیاي نجس در صورتی حرام است که فایده حلالی نداشته باشد و خون در حال حاضر، که براي نجات جان
بیماران مصرف میشود
ص: 228
و داراي منافع حلالی است، خریدوفروش آن مانعی ندارد.
سؤال 692 - شخصی در کشورهاي کفر، مثل آلمان و هلند، کار میکند و از گوشتی که ذبح شرعی نشده کباب درست میکند و
به اهل کتاب و کسانی که ذبیحه اهل کتاب را حلال میدانند و مسلمانانی که بین حلال و حرام فرق نمیگذارند میفروشد، سودي
که به دست میآورد چه حکمی دارد؟ در صورت حرمت اگر پول را مثلًا به قصد نان و سالاد که به آنها میدهد بگیرد چه حکمی
دارد؟
جواب: میتواند به غیر مسلمانان و کسانی که حلال میدانند بفروشد؛ ولی نسبت به غیر آنها جایز نیست.
سؤال 693 - آیا عمل کسی که به اهل کتاب شراب میفروشد، به قصد این که من شیشه را میفروشم نه شراب را، صحیح است؟
جواب: جایز نیست و قصد شیشه کردن مشکل را حل نمیکند.
-2 موسیقی
صفحه 123 از 323
سؤال 694 - اگر موسیقی حرام، یعنی غنا، تأثیرات مخرّبی بر فرد یا جامعه میگذارد، ویژگی آن تأثیرات منفی چگونه تشخیص داده
میشود؟
ولی حکم، تابع بروز و ظهور آنها نیست. ؛«1» جواب: البتّه و بدون شک موسیقی حرام آثار مخرّبی دارد
سؤال 695 - اساساً ملاك و مناط تشخیص موسیقی حرام با چه کسانی است؟ اگر با عرف است کدام عرف، عرف مؤمنین و
متشرّعین، یا عرف موسیقیدانان و آهنگسازان، یا عرف کارشناسان فرهنگی جامعه، یا عرف علما و اندیشمندان، یا عرف فقها و
مفتیان؟
جواب: در این گونه موارد باید به عرف عام متدیّن مراجعه کرد که تشخیص
______________________________
1). شرح این مطلب را در تفسیر نمونه، جلد 17 ، صفحه 29 به بعد مطالعه فرمایید. )
ص: 229
دهند کدام آهنگ و صوت مناسب مجالس لهو و فساد است و کدام نیست. علما و فقها نیز در این گونه موارد به چنین عرفی رجوع
میکنند.
سؤال 696 - اگر موسیقی یک هنر مبتنی بر اصول و قواعد علمی و تاریخی است، آیا بهتر نیست کارِ کارشناسی تشخیص حکم آن
با افراد دیندار موسیقیشناس قرار گیرد و مقصود از عرف، عرف مؤمنان موسیقیشناس باشد؟
جواب: تشخیص حکم با مجتهد است؛ ولی تشخیص موضوع میتواند بر عهده کسانی که ذکر کردید باشد.
سؤال 697 - آیا بهتر نیست فقها، که نه جزء عرف محسوب میشوند و نه جزء کارشناسان موسیقی و نه با موضوع موسیقی آشنایی
دارند، درباره مصادیق موسیقی حکم ندهند؟
جواب: بسیاري از مصادیق موسیقی حرام، طوري است که همه کس آن را درك میکند؛ آري بعضی از مصادیق آن، خالی از
اجمال و ابهام نیست که باید به عرف متدیّن و آگاه مراجعه شود، و ممکن است فقیه در تشخیص موضوع آن آگاهی کافی نداشته
باشد؛ ولی تعیین حکم با فقیه است.
سؤال 698 - موسیقی و غنا چه تغییر و تحوّل روحی و نفسانی در انسان میگذارد؟
جواب: غالباً سبب بیگانگی از خدا و تحریک شهوات و آلودگی به مفاسد دیگر است؛ ولی حکم تابع این امور نیست، همانگونه
که حرمت شراب، تابع مست شدن نیست.
سؤال 699 - برخی، حالت طرب را تشبیه به حالت مستی کردهاند. چه دلیلی بر این تشبیه وجود دارد؟ آیا چنین حالتی را تا کنون
کسی دیده است؟
جواب: از این که بسیاري از انواع غنا مانند موادّ مخدّر عمل میکند جاي شک نیست، منتها در اینجا تخدیر از طریق گوش حاصل
میشود.
سؤال 700 - موسیقی در صدر اسلام چه ویژگیهایی داشته است که به محض سؤال
ص: 230
سؤالکننده قانع میشد؟ « هو الغناء » : از امام معصوم (علیه السلام) و پاسخ آن حضرت که میفرمودند
جواب: با توجّه به این که سؤالکننده، اهل لسان بوده، جواب را به راحتی درك میکرده است؛ ولی براي ما که اهل لسان عربی
نیستیم، ممکن است مسأله کمی پیچیده شود که باید از طریق مراجعه به اهل عرف حل شود.
« قول زور، لهو الحدیث، قول باطل و کلام لغو » سؤال 701 - مبناي حرمت غنا در اسلام آیات و روایات است. در تفسیر آیات قرآن
صفحه 124 از 323
تفسیر به غنا شده که هر یک از این تعابیر میبایست در چهارچوب شرایط زمانی و با منابع تاریخی و لغت معتبر تعریف شوند، آیا
کلام لهوي و باطل، غنا به حساب میآید، یا آهنگ و لحن لهوي و باطل غناست؟
جواب: معیار در حرمت غنا، کیفیّت آهنگ است و محتوا در آن تأثیري ندارد. شرح این مطلب را در کتاب أنوار الفقاهۀ، کتاب
مکاسب محرّمه، نوشتهایم. تفسیر آیات مزبور نیز در آنجا آمده است. و هر آهنگ و صدایی که مناسب مجالس لهو و فساد است
حرام میباشد و غیر آن حلال است.
سؤال 702 - اگر لهو را به لهو باطل و غیر باطل و نیز غیر باطل را به عقلایی و غیر عقلایی تقسیم کنیم، موسیقی و غنا نیز انواعی
خواهد داشت؛ تشخیص حکم هر یک با چه ملاکها و معیارهایی ممکن خواهد بود؟
جواب: معیار حرمت غنا در پاسخ سؤالات بالا ذکر شد و با مراجعه به عرف متدیّن موسیقی حرام از غیر حرام شناخته میشود.
سؤال 703 - دختري 18 ساله هستم و در دوره پیشدانشگاهی مشغول به تحصیل میباشم. در رابطه با موسیقی سنّتی و عرفانی ایران
سؤالی داشتم؛ البتّه، آن موسیقی که انسان را از حالت عادّي خارج نکند و مناسب با مجالس عیش نباشد، سؤال من این است که آیا
نواختن با این نوع آلات موسیقی حرام میباشد؟
ص: 231
جواب: کلیّه صداها و آهنگهایی که مناسب مجالس لهو و فساد است حرام و غیر آن حلال است و تشخیص آن با مراجعه به اهل
عرف خواهد بود؛ و آلاتی که غالباً براي این گونه موسیقیها از آن استفاده میشود آلات حرام است، باید از آنها پرهیز کنید.
سؤال 704 - مجالس لهو و لعب به چه نوع مجالسی گفته میشود؟
جواب: منظور مجالسی است که براي عیّاشی و هوسرانی و بیبندوباري تشکیل شده است و به تعبیر دیگر به مجالسی گفته میشود
که در نزد عرف متشرّعه و متدیّن مجلس گناه محسوب شود، موسیقیهاي مناسب آن حرام است؛ هرچند در مجلسِ عادي نواخته
شود یا به صورت فردي باشد (دقّت کنید).
سؤال 705 - آیا میتوان در ولادت امامان معصوم (علیهم السلام) در مسجد نوار آهنگ مذهبی غیر حرام گذاشت؟
جواب: گذاشتن آهنگ مذهبی در مساجد و حسینیّهها مناسب نیست. از آن اجتناب کنید.
سؤال 706 - گذاشتن نوارهایی که موجب اذیّت همسایهها و مردم محل شود چه حکمی دارد؟
جواب: جایز نیست و از گناه و ایذاي دیگران بایستی پرهیز کنید.
سؤال 707 - در حرمت خریدوفروش و استفاده از آلات موسیقی، آیا فرقی بین آلات مختصّه و مشترکه نیست؟
جواب: آري فرق است؛ فقط خریدوفروش آلات مختصّه، یا آلاتی که غالباً براي حرام استفاده میشود حرام است.
سؤال 708 - سرودهایی که با اشعار عرفانی نظیر مثنوي، حافظ و مانند آن به صورت غزل یا غیر آن در دستگاههاي موسیقی ایرانی
(سنّتی) توسّط مرد خوانده میشود و معمولًا آهنگ تندي ندارد، چگونه است؟
ص: 232
جواب: فرقی بین محتواي اشعار نیست؛ معیار آهنگهایی است که در بالا به آن اشاره شد.
سؤال 709 - مورد سؤال بالا، توسّط خواننده زن چه حکمی دارد؟
جواب: خوانندگی زنان در برابر نامحرمان بدون اشکال حرام است؛ هرچند در موسیقی حرام نگنجد.
سؤال 710 - خرید، نگهداري و استفاده از وسایل موسیقی مانند کمانچه، ارگ، پیانو، ضرب و مانند آن، که معمولًا جهت موسیقی
سنّتی از آن استفاده میشود، چه حکمی دارد؟
جواب: خریدوفروش و استفاده از اسباب و آلاتی که از آنها غالباً براي موسیقی حرام استفاده میشود حرام است.
صفحه 125 از 323
سؤال 711 - یادگیري موسیقی اعم از خوانندگی یا نوازندگی توسّط فرزندانمان (نوجوانان- جوانان- دختر یا پسر) چگونه است؟
جواب: یادگیري نوع حرامش حرام است.
سؤال 712 - آیا صرف پخش برنامه یا موزیکی از صدا و سیماي جمهوري اسلامی ایران، میتواند دلیل مجاز بودن آن باشد؟
جواب: پخش آهنگ از صدا و سیما، دلیل بر مجاز بودن آن نیست و خود مسئولین نیز اعتراف دارند که هنوز صدا و سیما تصفیه
کامل نشده است.
سؤال 713 - در صورت امکان مختصراً در مورد اثر تخریبی موسیقی توضیحی بفرمایید، یا کتابهایی را در این مورد معرّفی بفرمایید؟
جواب: در تفسیر نمونه، ج 17 از صفحه 29 تا 38 مباحث مفید و جامعی در این زمینه مطرح شده است.
سؤال 714 - چنانچه سلامت وضعیّت روحی شخصی، در بعضی اوقات، منوط به شنیدن و یا نواختن موسیقی حرام باشد، حکم
نواختن و گوش کردن شخص فوق به این نوع موسیقی چیست؟
ص: 233
جواب: در صورتی که واقعاً درمان منحصر به فرد باشد، اشکالی ندارد و این مسأله با مراجعه به اطبّاي متخ ّ صص روشن میشود؛
ولی از وسوسههاي نفس و شیطان بپرهیزید.
سؤال 715 - آیا استماع نوار خوانندههاي ترانه، که فعلًا از مواضع قبلی خود که فساد بوده، دست برداشته و توسّط وزارت ارشاد
مجوّز گرفتهاند، جایز است؟
جواب: باز تکرار میکنیم: کلیّه صداها و آهنگهایی که مناسب مجالس لهو و فساد است حرام، و غیر آن حلال است و تشخیص
آنها با مراجعه به اهل عرف عام خواهد بود و گرفتن مجوّز از وزارت ارشاد کافی نیست.
سؤال 716 - شنیدن صداي نوار ترانه که از منزل همسایگان یا در وسیله نقلیّه دیگران از قبیل تاکسی به گوش میرسد و مجبور به
استماع آن هستیم، چه حکمی دارد؟
جواب: در صورتی که عمداً گوش ندهید حرام نیست؛ ولی وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را در آنجا که احتمال اثر دارد،
نباید فراموش کنید.
سؤال 717 - با توجّه به این که انگیزه خواننده، انگیزه شنونده، شرایط مکانی (مجلس خاصّ)، شرایط زمانی (زمان مناسب)، در
انتخاب لحن و کلام نقش دارد، حکم حرمت غنا متوجّه کدام ناحیه است؟
جواب: کراراً گفتهایم: کلیّه صداها و آهنگهایی که مناسب مجالس لهو و فساد است حرام، و غیر آن حلال است و تشخیص آن با
مراجعه به اهل عرف خواهد بود. و انگیزهها و شرایط زمانی و مکانی در آن تأثیري ندارد؛ مانند حرمت شرب خمر که زمانها و
مکانها در آن اثر ندارد، جز در موارد اجبار قطعی.
-3 رقص
سؤال 718 - اخیراً در یک مجلس عمومی براي آقایان، پس از اجراي سخنرانی و
ص: 234
برنامههاي دیگر، چند نفر از آقایانی که ورزش بدنسازي و زیبایی اندام را تمرین کرده بودند، در مجلس حاضر شده و بدن نیمه
عریان خود را به معرض دید تماشاچیان گذارده و با حرکاتی، ماهیچههاي خود، سینههاي بزرگ شده و سایر قسمتهاي تقویت
شده را به دیگران نشان دادند. لطفاً حکم این عمل را از نظر شرع مقدّس اسلام بیان بفرمایید.
جواب: این کار شایسته مسلمانان نیست و اگر منشأ فساد گردد حرام است.
صفحه 126 از 323
سؤال 719 - شرکت در عروسی، یا مجالس دیگر، که انسان میداند در آن رعایت شئونات اسلامی نمیشود (از قبیل اختلاط زن و
مرد، رقص و پایکوبی، استفاده از نوارهاي موسیقی و مانند آن)، چه حکمی دارد؟
جواب: شرکت در مجالس گناه حرام است.
-4 خریدوفروش پول، چک، سفته و ارزهاي خارجی
سؤال 720 - خریدوفروش دلار و ارزهاي خارجی در بازار آزاد چه حکمی دارد؟ آیا چنین کسبی حلال است؟
جواب: آنچه بر خلاف مقرّرات حکومت اسلامی و مصالح کشور در مورد این گونه معاملات است مجاز نیست.
سؤال 721 - خریدوفروش سکّههاي طلا در بازار آزاد چه حکمی دارد؟
جواب: از جواب بالا معلوم شد.
سؤال 722 - کسی که شغل او دلّالی است و در بازار به خریدوفروش سکّه و ارز خارجی مشغول است شغل او چه حکمی دارد؟
جواب: در صورتی که کاري بر خلاف مقررات و قوانین شرع و قوانین جاري مملکت و مصالح کشور نکند اشکالی ندارد.
سؤال 723 - خریدوفروش چک و سفته چه حکمی دارد؟
ص: 235
جواب: خریدوفروش چک یا سفتهاي که سند بدهکاري کسی میباشد به کمتر یا بیشتر مانعی ندارد.
سؤال 724 - آیا خریدوفروش اسکناس صحیح میباشد؟ در صورتی که جواب منفی است آیا احکام رباي معاملاتی در آن جاري
است؟
جواب: اسکناس جزء معدودات است، و حکم ربا در خریدوفروش آن جاري نمیشود؛ ولی در اینجا مشکل دیگري وجود دارد و
من ده هزار » : آن این که در عرف عقلا اسکناس همیشه ثمن واقع میشود و جنبه مثمن ندارد، هیچ کس در عرف بازار نمیگوید
مگر کسانی که بخواهند آن را حیله فرار از « تومان پول نقد را به یازدههزار تومان که یک ماه دیگر تحویل بدهی، به شما فروختم
ربا قرار دهند؛ یعنی در واقع نوعی وام ربوي است که نام آن را بیع میگذارد و این گونه حیلهها به فتواي ما اعتباري ندارد، تنها دو
مورد استثنا در این مسأله وجود دارد:
الف) نخست خریدوفروش ارزهاي مختلف که مثلًا دلار را با اسکناس مبادله کنند، که چنین معاملهاي صحیح است.
ب) دیگر معامله نقدي اسکناسهاي کوچک و بزرگ، یا نو و کهنه با تفاوت مختصر به خاطر استفاده از نو بودن اسکناس یا حجم
کم پول بزرگ در مسافرت و مانند آن؛ در غیر این دو صورت اشکال دارد.
سؤال 725 - آیا احکام صرف (معامله نقدین)، مانند وجوب قبض و اقباض در مجلس معامله، در مورد پول اعتباري، یعنی اسکناس،
جاري است؟
جواب: احکام مزبور در پول اعتباري جاري نیست؛ زیرا نه ادلّه نسبت به آن شمول دارد و نه پشتوانه در حال حاضر طلا و نقره
مسکوك است؛ اصولًا پشتوانه در زمان ما یک امر اعتباري است.
سؤال 726 - آیا پول از مثلیّات است یا قیمیّات؟ اصولًا ملاك مثلی و قیمی چیست؟
ص: 236
جواب: بدون شک پول از مثلیّات است، و ملاك مثلی آن است که همانند آن به راحتی و وفور پیدا شود و غیر آن، قیمی است.
-5 قمار
صفحه 127 از 323
سؤال 727 - چند تیم والیبال، یا فوتبال، یا غیر آن، مبالغی وجه نقد در بین خود جمعآوري نموده و پس از مسابقه آن را به تیم برنده
اختصاص میدهند، آیا این کار جایز است؟
جواب: حرام است، و نوعی قمار محسوب میشود؛ ولی اصل این ورزشها بدون برد و باخت اشکالی ندارد.
سؤال 728 - جوایزي که در مسابقههاي علمی و فرهنگی و غیره به قید قرعه به اسم افراد در میآید، از لحاظ شرعی چه حکمی
دارد؟
جواب: در صورتی که شرکت کنندگان پولی به حساب برگزار کنندگان مسابقه نریخته باشند اشکالی ندارد، در غیر این صورت
مشکل است.
سؤال 729 - شرکت در اعانه ملّی، یا قرعهکشیهایی که در کشورهاي خارجی انجام میشود (مثل بلیط بختآزمایی که در سابق در
ایران بود) و غالباً افراد شرکتکننده با میل خود شرکت نموده و پولی را پرداخت مینمایند، و بعضی افراد به پولهاي هنگفتی
میرسند چه حکمی دارد؟ و اگر کسی برنده شود آیا استفاده از پول آن جایز است؟
جواب: بختآزمایی و مانند آن حکم قمار را دارد و اگر کسی چنین پولی را گرفته و صاحبان آن را نمیشناسد به فقراي مسلمان
بدهد.
سؤال 730 - اگر شخصی دیگران را وادار کند که با او شرطبندي کنند و اتّفاقاً در این شرطبندي ببازد، آیا گرفتن وجه یا هر چیز
مقرّر در این شرط، جایز است؟ اگر شرط در مورد مسأله علمی باشد و قرار بگذارند که هر یک از طرفهاي شرط در
ص: 237
صورت مغلوب شدن یک کتاب براي کتابخانه مسجد بخرد، یا مقدار معیّنی پول یا چیز دیگر به کتابخانه یا به مکان عامّ المنفعهاي
بدهد چطور؟
جواب: این برد و باختها و شرطها در هر صورت جایز نیست.
در معرض فروش میگذارد، در آن اوراق چند سؤال « ارمغان بهزیستی » سؤال 731 - اخیراً سازمان بهزیستی اوراقی به عنوان
بهداشتی مطرح مینماید که اگر خریدار اوراق به آنها پاسخ صحیح بدهد، به قید قرعه جوایزي دریافت مینماید، در غیر این
صورت وجه پرداختی به نفع دولت ضبط میشود، بعضی بنگاههاي خصوصی نیز به همین عنوان و با توجّه به علاقه شدید جوانان به
ورزش فوتبال اوراقی را در معرض فروش قرار داده و از خریداران میخواهند که نتیجه مسابقات بین تیمهاي ورزشی را پیشگویی
نمایند، و به کسانی که صحیحترین پاسخ را بدهند، جایزه نقدي اعطا میکنند، از آنجا که شرعاً شرطبندي منع گردیده، مگر در
موارد خاص، آیا موارد مذکور که اوّلی با انگیزه آموزش بهداشت و دوّمی به منظور تشویق جوانان و توجّه به ورزش و گرم نگه
تلقّی میگردد؟ یا به علّت برنده شدن بعضی و بازنده شدن « سَبْق » داشتن بازار مسابقات ورزشی صورت میگیرد، از مصادیق
دیگران از مصادیق شرطبندي حرام است؟
جواب: اینگونه کارها نوعی شرطبندي حرام است و جایز نیست؛ ولی در مواردي مثل بهزیستی اگر نیّت شرکتکنندگان کمک
بلاعوض به این سازمانها بوده و نیّت شرطبندي در آن نباشد و جوایز آن صرفاً براي تشویق باشد حلال است؛ ولی ظاهراً آنچه فعلًا
جریان دارد به این صورت نیست و بسیاري از مردم به شرط جایزه شرکت میکنند.
سؤال 732 - آیا بازي بوکس جایز است؟ مسابقات فوتبال که موجب مغلوب شدن طرف دیگر میشود چه حکمی دارد؟ آیا تعیین
جایزه از طرفین، یا گروه، یا شخص سوّمی اشکال دارد؟
ص: 238
جواب: بازي بوکس از بازيهاي خطرناك است و اشکال دارد؛ ولی فوتبال و مانند آن اشکالی ندارد؛ امّا شرطبندي از سوي طرفین،
صفحه 128 از 323
یا از طرف شخص ثالث جایز نیست؛ ولی دادن جایزه بدون قرارداد با کسی بیمانع است.
سؤال 733 - بازي کردن، خریدوفروش و نگهداري آلات قمار، مثل ورق پاسور، تخته نرد، بیلیارد و یا دیگر وسایل قمار، در
صورتی که قصد برد و باخت در کار نباشد و فقط جهت بازي و سرگرمی باشد، چه حکمی دارد؟
جواب: بازي با آلات قمار، هرچند بدون برد و باخت باشد، اشکال دارد و خریدوفروش و نگهداري آلات قمار حرام است.
-6 شطرنج
سؤال 734 - نظر حضرتعالی درباره بازي شطرنج با دستگاه کامپیوتر چیست؟
جواب: اگر شطرنج در عرف عام از صورت قمار خارج شده باشد و به عنوان ورزش شناخته شود مانعی ندارد؛ خواه با کامپیوتر
باشد یا غیر آن.
« شیخ طوسی » سؤال 735 - با توجّه به روایات شطرنج که از برخی حرمت و از برخی کراهت استفاده میشود و با توجّه به آنچه از
که مقامشان بر همه واضح « سعید بن جبیر » و « سعید بن مسیب » نقل شده که « الامّ » در کتاب « شافعی » و ،« مبسوط » (رحمه الله) در
است، شطرنج را با مهارت تامّ بازي میکردند به سؤالات زیر پاسخ فرمایید:
معنا کردهاند، آیا به تناسب « قمار با رهن » با توجّه به این که همه مفسّرین و لغویّین میسر را «1» « الشطرنج میسر » الف) روایاتی نظیر
حکم و موضوع و یا انصراف، به بازي با رهن حمل نمیشود؟
جواب: احتیاط واجب این است که از قمار، چه با شرط و چه بیشرط، اجتناب شود و دلیل منحصر به روایت فوق نیست و اگر
شطرنج قمار باشد بدون
______________________________
. 1). وسائل الشّیعه، جلد 12 ، ابواب ما یکتسب به، باب 102 ، حدیث 12 و 14 و 15 )
ص: 239
شرطبندي نیز اشکال دارد.
ب) آیا بازي ایشان، (سعید بن مسیّب و سعید بن جبیر) در عصر حضور و نرسیدن ردعی از امام (علیه السلام) براي ایشان، نمیتواند
دلیل بر جواز باشد؟
جواب: وصول این خبر- به فرض صحّت آن- به محضر امام (علیه السلام) از طرق عادي ثابت نیست.
-7 مجسّمهسازي
سؤال 736 - ساختن مجسّمه انسان، مخصوصاً شخصیّتهاي بزرگ گذشته و امروز، که جنبه تبلیغی نیز دارد، به صورت تمام اندام یا
نیمتنه چه حکمی دارد؟
جواب: احتیاط واجب ترك آن است.
سؤال 737 - آیا ساختن مجسّمه غیر انسان از حیوانات مختلف تمام اندام یا بعضی اندام که با سر همراه باشد یا ترکیب خیالی مانند
سر انسان و پیکر اسب بالدار و امثال اینها صورت شرعی دارد؟
جواب: در میان انواع مجسّمه جانداران تفاوتی نیست، حتّی جانداران خیالی.
سؤال 738 - آیا خریدوفروش مجسّمه انسان و حیوان، تمام اندام یا بعض اندام، که با سر همراه باشد جایز است؟
جواب: احتیاط واجب در ترك آن است؛ مگر در مورد اسباببازي بچّهها.
صفحه 129 از 323
سؤال 739 - نقّاشی تمثال پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و یا ائمّه طاهرین (علیهم السلام) چه حکمی دارد؟
جواب: جایز است؛ ولی باید موهن نباشد و انتساب قطعی نیز ندهند.
سؤال 740 - آیا عکس گرفتن، براي عکّاس و شخصی که از او عکس میگیرند، مکروه است؟
جواب: دلیلی بر کراهت آن نداریم.
ص: 240
سؤال 741 - خریدوفروش در موارد زیر چه حکمی دارد؟
الف) روغن و داروهاي روان و عطرهایی که از کشورهاي غیر مسلمان وارد میشود.
ب) تیغ و ماشین خودتراش با عدم اطمینان به مصرف حرام.
ج) مجسّمه یا صابون یا چیزي که روي آن مجسّمه دارد.
د) لوازم آرایش زنانه توسّط مرد.
ه-) خمیر ریش (اگر مصرف حلال نیز داشته باشد).
و) پیه و چربی حیوانی که از خارج وارد میشود، جهت تهیّه صابون.
ز) الکل صنعتی و سفید با احتمال استفاده سوء برخی دریافتکنندگان.
جواب: جواب سؤالات فوق به شرح زیر است:
الف) اشکال ندارد؛ مگر روغنهایی که از چربی بدن حیوانات گرفته میشود و خوراکی است.
ب) کلیّه وسایلی که منافع حلالِ قابل ملاحظه دارد، خریدوفروش آن جایز است.
ج) خریدوفروش مجسّمه اشکال دارد؛ امّا صابون و مانند آن که روي آن مجسّمه میباشد اشکال ندارد.
د) اگر مفسده خاصّی بر این خریدوفروش مترتّب نشود، اشکالی ندارد.
ه-) اشکالی ندارد، چون مصرف حلال هم دارد.
و) بهتر است از آن پرهیز شود.
ز) مادام که یقین یا ظنّ قوي به سوء استفاده نباشد، اشکال ندارد.
-8 غیبت
سؤال 742 - در بین بعضی از مردم مرسوم است که وقتی میخواهند نشانی
ص: 241
و مانند این تعبیرات؛ اگر آن فرد را « شکمش بزرگ است » یا « همان کسی که قدّش کوتاه است » : شخصی را بدهند، مثلًا میگویند
ما بشناسیم و بدانیم با این حرفها ناراحت میشود، آیا غیبت محسوب میشود؟
جواب: در صورتی که این صفات در عرف جنبه مذمّت داشته باشد جایز نیست.
سؤال 743 - در جریان تبلیغات براي انتخاب رئیس جمهور و یا وکلاي مجلس، ذکر نیکیها یا بديهاي شخصی که داوطلب است
و یا ذکر جریانات خوب یا بد که ایشان مسبّب آن بوده، داخل در مبحث غیبت است؟
جواب: در صورتی که براي شناخت آنها لازم باشد و قصد هتک و اهانت نداشته باشد، مانعی ندارد.
کُلُّکُمْ راع وَ کُلُّکُمْ » سؤال 744 - آیا بررسی کارهاي مسئولین نظام جمهوري اسلامی در غیاب آنها، با عنایت به مفاد حدیث شریف
از نظر شرع مقدّس اسلام، غیبت محسوب میشود؟ «1» « مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ
صفحه 130 از 323
جواب: بررسی مسائل اجتماعی و انتقادهاي سازنده و مثبت از مسئولین غیبت محسوب نمیشود.
-9 دروغ
سؤال 745 - دروغ را تعریف بفرمایید؟ آیا از گناهان کبیره است؟
جواب: هر سخنی را که انسان بر خلاف واقع بگوید، دروغ است و از گناهان کبیره محسوب میشود.
سؤال 746 - آیا مواردي وجود دارد که دروغ گفتن واجب باشد؟
جواب: در مورد اصلاح ذات البین، یا نجات دادن جان مسلمان، یا امور مهمّه
______________________________
. 1). میزان الحکمه، باب 1700 ، حدیث 8034 )
ص: 242
دیگر، دروغ گفتن جایز و گاهی واجب میشود.
واجب است؟ « توریه » یا غیر ،« توریه » سؤال 747 - آیا در این گونه موارد استفاده از راه فرار از دروغ، یعنی
جواب: در صورتی که از طریق توریه امکان خلاصی از دروغ باشد، احتیاط واجب آن است که از این راه استفاده کنند.
-10 موادّ مخدّر
سؤال 748 - تقاضا دارد فتواي آن مرجع عالیقدر را درباره مصرف موادّ مخدّر و مقدّمات آن از قبیل کشت، تولید، نگهداري،
مخفی کردن، حمل، توزیع و خریدوفروش آن اعلام فرمایید؟
جواب: بدون شک استعمال موادّ مخدر یکی از گناهان کبیره است، که ادلّه مختلف شرعیّه بر حرمت قطعی آن دلالت دارد. و بر
همه مسلمانان واجب است که از این موادّ پلید پرهیز و اجتناب کنند و فرزندان و بستگان و آشنایان خود را از آنها شدیداً بر حذر
دارند و هر کس هر گونه کمکی به کشت، تهیّه، حمل و نقل و پخش این مواد کند مشمول مجازات الهی خواهد بود و هرگونه
درآمدي از آن حاصل شود حرام و نامشروع است. همه مسلمین باید بدانند یکی از نقشههاي خطرناك دشمنان براي نابود کردن
ایمان و توان جوانان، توسعه همین موادّ مخدّر میباشد؛ بنابراین بر حکومتهاي اسلامی و عموم مردم فرد به فرد واجب است که با
آن مبارزه کنند و ان شاء اللّه روزي بیاید که موادّ مخدّر از سرزمین کشورهاي اسلامی ریشهکن گردد.
سؤال 749 - نظر حضرتعالی در مورد استعمال دخانیات و تریاك چیست؟ و در صورت تحریم آیا در صورت معالجه و یا صرفاً
تفرّج حکم تحریم باقی است؟
جواب: همانگونه که گذشت استعمال موادّ مخدّر و تریاك حرام است؛ و
ص: 243
همچنین استعمال دخانیات دیگر نیز جایز نمیباشد.
-11 تراشیدن ریش
سؤال 750 - این جانب مردي 36 ساله و دبیر هستم، هفتهاي یکی دو بار ریشم را با ماشین که تقریباً مانند تیغ است کوتاه میکنم،
تراشیدن ریش با توجّه به این که اگر موهاي صورتم را نزنم چندین سال مرا مسنتر از سنّم نشان میدهد و این امر در روحیّهام تأثیر
منفی میگذارد، چه حکمی دارد؟
صفحه 131 از 323
ضمناً همیشه برایم این مسأله مطرح بوده است که اگر بر اساس فتواي بعضی از مراجع تقلید احتیاط واجب در ترك این عمل است
و از نظر اسلام تراشیدن ریش منع قطعی شده است، پس چرا بعضی از افرادي که حتّی اسلامشناس هستند و بعضاً کتابهاي اسلامی
زیادي نیز نوشتهاند صورت خود را با تیغ میزنند؟ پس شاید این امر تحت شرایطی نهی شده است که اگر آن شرایط را رعایت
کنیم این عمل خالی از اشکال باشد؛ لطفاً بر من منّت نهاده راهنمایی فرمایید.
جواب: تراشیدن ریش خلاف احتیاط است و مطمئن باشید که با گذاشتن ریش چیزي از شخصیّت شما کاسته نمیشود؛ بلکه قیافه
شما را نورانیتر و روحانیتر میکند و بر محبوبیّت شما در میان افراد فهمیده میافزاید؛ درباره فلسفه این مطلب، کتاب مرحوم آقاي
را مطالعه فرمایید؛ ولی اگر ضرورتی پیدا شود مانعی ندارد. « تراش ریش از نظر بهداشت » حسین عبداللّهی خوروش به نام
سؤال 751 - حدّ ریش چه اندازه است؟ و تراشیدن قسمتی از ریش جهت زیبا کردن صورت چه حکمی دارد؟ ریشهاي به اصطلاح
پرفسوري نیز حرام است؟
جواب: حدّ ریش آن است که در عرف بگویند او داراي ریش است و تراشیدن دو طرف صورت، در صورتی که چانه و اطراف آن
محفوظ باشد (ریشهاي پرفسوري)، اشکالی ندارد.
سؤال 752 - آیا بلند کردن سبیل اشکال دارد؟ تراشیدن آن چطور؟
ص: 244
جواب: کوتاه کردن و حتّی تراشیدن سبیل مانعی ندارد و همچنین بلند بودن آن؛ به شرطی که شبیه کارهاي صوفیان و بعضی فرقِ
غُلات (علی اللّهیها) نباشد.
سؤال 753 - تراشیدن ریش و یا ماشین کردن آن بطوري که صدق ریش نکند، چه حکمی دارد؟ آیا به واسطه مسخره کردن
دیگران و یا تازه روییدن ریش به صورتِ ناموزون در افراد تازه بالغ، و یا جهت بازي در تئاتر، حکم تغییر میکند؟
جواب: احتیاط این است که از ریشتراشی مطلقاً خودداري شود؛ ولی اگر به صورتِ کم و ناموزون باشد و آن را بتراشند تا به
صورتِ طبیعی درآید، اشکالی ندارد و با مسخره کردن، احکام خداوند عوض نمیشود، بلکه پایداري سبب میشود که به صورت
یک فرهنگ مقبول گردد.
-12 ربا
سؤال 754 - گرفتن سود به واسطه حیلههاي شرعیّه چه حکمی دارد؟ آیا حیله شرعی با ضمیمه نمودن چیزي دیگر جایز است؟
جواب: اگر منظور از حیلههاي شرعی معاملات صوري بدون قصد جدّي است، مسلّماً تأثیري در حکم ربا ندارد. و غالباً در حیلههاي
شرعی، طرفین قصد معامله جدي ندارند و منظورشان فقط رباست.
سؤال 755 - شخصی که شغل او مسگري است، در معاملات خود به هنگام معاوضه جنس خوب با جنس بد، چیزي اضافه میگرفته
است، آیا چنین معاملهاي ربا محسوب میشود؟ قابل ذکر است که ایشان نسبت به این مسأله جاهل بوده، بدین جهت به مجرّد این
که متوجّه حرمت این عمل شده، چنین معاملهاي را ترك کرده است. این نوع معامله حدوداً شصت سال صورت گرفته است، اکنون
وظیفه آن شخص چیست؟ لازم به ذکر است که او هیچ کدام از مشتریان را نمیشناسد و کسانی را که میشناسد در قید حیات
نیستند، تکلیف او چیست؟
ص: 245
جواب: احتیاط آن است که اگر توانایی دارد مبالغ مزبور را به عنوان ردّ مظالم به فقیر دهد، و اگر خودش نیازمند است از طرف ما
قبول کند و به خودش ببخشد.
صفحه 132 از 323
نتیجتاً شیر با روغن گاو از مصادیق کبراي « کل شیء مع أصله بحکم جنس واحد، و ان اختلفا فی الاسم » سؤال 756 - قبول داریم که
فوق الذکر میباشد و نمیشود یک کیلو کره گاو که مثلًا دو هزار تومان ارزش دارد بدهیم و چند کیلو شیر گاو که قیمت آن مثلًا
چند صد تومان میشود بگیریم و تا آن اندازه که به ما یاد دادهاند این مسائل جنبه تعبّد صرف دارد، نظر حضرتعالی در این مورد
چیست؟
جواب: اضافه وزن در جنس واحد جایز نیست و احتیاط در اشیایی که به یک ریشه برمی گردند، مانند روغن و پنیر و شیر، این
است که با تفاوت وزن معامله نشود، بنابراین میتوانند کره را مثلًا جداگانه بخرند و شیر را جداگانه بفروشند.
سؤال 757 - آیا شخصیّت حقیقی و حقوقی در ربا تفاوت ایجاد میکند؟
جواب: احتیاط واجب این است که فرقی میان این دو گذارده نشود.
سؤال 758 - آیا میتوان دولت را در حکم پدر حساب کرد و در نتیجه ربا بین دولت و مردم جایز باشد؟
جواب: این تعبیر، یک تعبیر شاعرانه است و از نظر حکم شرع اثري ندارد.
آیا منظور از فرزند، تنها « پدر و فرزند میتوانند به یکدیگر ربا بدهند » : سؤال 759 - در مسأله 1774 رساله توضیح المسائل فرمودهاید
پسر است، یا دختر هم میتواند از پدر ربا بگیرد؟ و از سوي دیگر آیا مادر هم میتواند از پسر و یا دختر و یا هر دو، ربا بگیرد، یا
این حکم مخصوص پدر است؟
جواب: فرقی میان پسر و دختر نیست؛ ولی این حکم شامل مادر نمیشود.
-13 خریدوفروش حیوانات حرام گوشت
سؤال 760 - آیا فروش ماهیان و یا هر حیوان حرام گوشت (غیر از نجس العین)، جهت خوردن و یا منافع دیگر، به افرادي که اعتقاد
به حلال و حرام نداشته و اصلًا
ص: 246
مسلمان نیستند جایز است؟
جواب: فروختن ماهیان حرام گوشت به غیر مسلمانان اشکالی ندارد، و فروختن ماهیان حرام گوشتی که منافع گسترده دیگري، مانند
تغذیه طیور دارد، به مسلمانان نیز جایز است.
سؤال 761 - این جانب در صدد احداث یک واحد تولید، تکثیر و پرورش نوعی حشره خوراکی که داراي موادّ مفیدي است
میباشم، این حشره خوراکی هماکنون در کشور مکزیک تهیّه و کنسروش در بازار کشورهاي دیگر به فروش میرسد و در آمریکا
« یوکا » گرانترین همبرگر همین حشره در بازار به مصرف میرسد. البتّه حمل، تولید و زیست این حشره بر روي درختی به نام
صورت میگیرد و هیچگونه تماسّ با خاك یا مدفوع یا خون جهنده ندارد. نظر حضرتعالی در مورد تهیّه، خوردن و فروش آن
چیست؟
جواب: خوردن غذایی که از این حشره تهیّه میشود از نظر شرع مقدّس اسلام جایز نیست؛ ولی تهیّه و فروختن آن به کسانی که آن
را مجاز میدانند و از آن استفاده میکنند، شرعاً اشکالی ندارد.
مسائل عزاداري
سؤال 762 - شرایط افرادي که میتوانند نقش ائمّه (علیهم السلام) را ایفا نمایند چیست؟
جواب: اگر در شبیهخوانی کسانی میخواهند در نقش آن بزرگواران ظاهر شوند، باید افراد مهذّب و پاك و خوشنامی باشند و چه
صفحه 133 از 323
بهتر که آن بزرگواران بطور وضوح نشان داده نشوند.
سؤال 763 - آیا کسانی که در شبیهخوانی نقش کفّار را ایفا میکنند باید داراي شرایط خاصّ ی باشند؟ یا این که هر کس بدون قید
و شرط میتواند در نقش کفّار باشد؟
ص: 247
جواب: شرایط خاصّی براي آنها از این نظر نیست.
سؤال 764 - مرثیهخوانی و یا مدّاحی زنان با بلندگو، بطوري که هر شنوندهاي را جذب میکند، چه صورت دارد؟
جواب: جایز نیست.
سؤال 765 - مراسم عزاداري امام حسین (علیه السلام) و سایر مجالس اسلامی در بسیاري از کشورها برپا میشود؛ ولی بعضی از این
مراسم در این کشورها عجیب به نظر میرسد، از جمله زنجیرزنی و قمهزنی که باعث وهن اسلام و مسلمین نیز میشود. در این
مورد به سؤالات زیر پاسخ فرمایید:
الف) بر سر و سینه زدن تا چه حدودي جایز است؟
جواب: عزاداري امام حسین (علیه السلام) از فضل قربات است؛ ولی بر مسلمانان واجب است که از هر چیزي که باعث وهن و
بیحرمتی مسلمانان میشود، خودداري کنند.
ب) آیا براي مردان جایز است که در زمان عزاداري، بدنشان را برابر زنان برهنه کنند؟
جواب: احتیاط واجب آن است که مردان از این کار خودداري کنند؛ ولی مشاهده این صحنهها از تلویزیون، در صورتی که مفسده
خاصّی نداشته باشد، اشکالی ندارد.
ج) آیا جایز است به گونهاي بر سر و سینه بزنند که موجب جراحت و خونریزي شود و باعث نجس شدن خود و اطرافیان و زمین
مسجد و یا حسینیّه گردد؟
جواب: لازم است به گونهاي باشد که منجر به جراحت و خونریزي نشود و مسجد نجس نگردد.
________________________________________
شیرازي، ناصر مکارم، استفتاءات جدید (مکارم)، 3 جلد، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم - ایران، دوم،
1427 ه ق استفتاءات جدید (مکارم)؛ ج 2، ص: 247
د) آیا خونی که از بدن سینهزنان و عزاداران، به سبب قمه زدن و غیره، بیرون میآید، باعث تبرّك و شفاي مریضها و زنهاي عقیم و
مانند آن میشود؟
ص: 248
جواب: این سخنان پایه و اساسی ندارد، و سزاوار است عزاداري به صورتی باشد که باعث هتک دین و مقدّسات نشود و عزاداران
حسینی- علیهم رضوان اللّه و برکاته- از تفرقه و اختلاف دوري کنند و متّحد باشند.
سؤال 766 - در خصوص دستهجات عزاداري حضرت ابا عبد الله الحسین (علیه السلام)، مواردي رؤیت میشود که به نحوي مقدّمه
فساد محسوب میشود و مردم به خاطر نگاه کردن به این دستهجات، مساجد را خالی گذاشته و بالطّبع اختلاط زن و مرد صورت
گرفته و منجر به یک رشته مفاسد اجتماعی میگردد. نظر مبارك در مورد این قبیل مراسم چیست؟
جواب: مراسم عزاداري سیّد الشّهداء (علیه السلام) از بزرگترین شعائر دینی است و جلوي بسیاري از توطئههاي دشمنان را میگیرد،
و هرگز نباید تعطیل شود؛ ولی جلوي سوء استفادهها را باید گرفت و باید به مردم گوشزد نمود که مساجد را خالی نگذارند و نماز
جماعت را در مساجد به موقع فراموش نکنند، و بحمد اللّه در این سالها در مراسم عزاي حسینی نماز جماعت احیا شده است.
صفحه 134 از 323
سؤال 767 - از آنجا که احساس عزاداري اهل بیت (علیهم السلام) یک حالت روحی است و در هیچ جنبندهاي قابل کنترل نیست،
جلوگیري از اجراي تعزیه، که نوعی عزاداري است، توسّط افراد غیر خوشنام، چه حکمی دارد؟
جواب: همان گونه که گفته شد اگر تعزیهخوانی مشتمل بر کار خلاف، مانند دروغ و هتک مقدّسات و مانند آن نباشد، شرعاً
اشکالی ندارد.
سؤال 768 - در نسخههاي تعزیههاي موجود، گاهی الفاظ رکیک توسّط ایفاگر نقش معصوم (علیهم السلام) بر زبان جاري میشود،
آیا چنین زبان حالی که دون مقام اهل بیت (علیهم السلام) امّا برازنده سپاه مخالفین است، تلفّظش مجاز است؟
جواب: باید تمام نسخههاي موجود توسّط آگاهان بررسی شود و الفاظ رکیک و آنچه دون شأن امام است، از آن حذف گردد و به
صورت معقول و متین درآید،
ص: 249
تا استفاده از آنها شرعاً مجاز باشد.
سؤال 769 - در اکثر مناطق حکومتهاي اسلامی (غیر از ایران) و غیر اسلامی، مردم متدیّن شیعه با مذاهب دیگر با هم زندگی
میکنند و در ایّام محرّم، بالأخص روز عاشورا، متدیّنین مجالس سوگواري منعقد میکنند و نوجوانان با نوحهسرایی (بدون آهنگ
غنا) سینهزنی و زنجیرزنی میکنند؛ در نتیجه از بدنشان گاهی خون جاري میشود، این حالت بر افراد و جامعه غیر شیعی اثر خوبی
میگذارد و گاهی مایل به تشیّع هم میشوند، آیا در صورت حاصل شدن اثر مثبت و نتایج خوب، زنجیرزنی به شکل فوق جایز
است؟
جواب: همان طور که بارها گفتهایم عزاداري خامس آل عبا (علیه السلام) از افضل قربات است؛ ولی نباید کاري کرد که بدن
مجروح شود؛ براي بزرگداشت این شعائر از طرق بهتر استفاده کنید.
سؤال 770 - در ایّام عزاداري و شهادت ائمّه اطهار (علیهم السلام) هیأتهاي عزاداري در کوچه و خیابان به عزاداري و ذکر مصایب
اهل بیت عصمت و طهارت میپردازند و احیاناً عزاداران محترم صدماتی بر بدن خود وارد میکنند لطفاً بفرمایید:
الف) آیا اقامه این نوع عزاداريها از نظر عقلی و شرعی بهتر است یا ترك آن؟
ب) آیا این نوع عزاداريها زنده کردن شعائر الهی محسوب میشود، که خداوند ما را به آن دستور داده است، یا نوعی بدعت
شمرده میشود؟
ج) در خلال این عزاداريها اشعاري خوانده میشود که در ضمن آن مطالب اجتماعی و اعتقادي و مصالح مسلمین وجود دارد، آیا
این کار اشکال شرعی دارد؟
د) آیا براي مؤمنین جایز است که به خاطر بعضی از فشارهاي داخلی و خارجی، که هدفشان محو عزاداري اهل بیت (علیهم السلام)
است، دست از عزاداري بردارند؟
و) آیا پدران حق دارند فرزندان را از شرکت در چنین مراسمی منع کنند؟
ه-) وظیفه علما در مقابل این هیأتهاي عزاداري چیست؟
ص: 250
جواب: عزاداري سید الشّ هداء، حسین بن علی (علیهما السلام)، از افضل قربات است و همچنین برپا داشتن هیأتهاي عزاداري سیّار،
مخصوصاً اگر مشتمل بر اشعاري باشد که مصالح اسلام و مسلمین در آن باشد و باید پدران و مادران فرزندان خود را تشویق کنند
که در چنین مراسمی شرکت کنند و به وسوسههاي دشمنان اسلام یا کسانی که اطّلاع کافی از این امور ندارند توجّه نکنند، در عین
حال سعی کنند بر بدن جراحتی وارد نشود و کاري که موجب وهن مذهب است انجام ندهند. خداوند همه ما را در این راه پرفیض
صفحه 135 از 323
موفّق دارد.
شرایط خریدار و فروشنده
سؤال 771 - پدرم پس از سکته مغزي و بستري شدن در بیمارستان، پس از دو روز بیهوشی از مرگ نجات یافته و از بیمارستان
مرخّص شد. نامبرده که در حال صحّت جسمی و فکري کامل نبود بنا به توصیه یک نفر، ملک خود را بین پسر و دختر علیالسّویه
تقسیم کرد و این تقسیم به خاطر دریافت سند عادي از ثبت اسناد به صورت خریدوفروش نوشته شده، بدین گونه که فروشنده پدرم
و خریدار هر یک از فرزندان هستند؛ ولی در واقع هیچ گونه مبادلهاي صورت نگرفته و از طرف خریداران هیچ مبلغی پرداخت
نشده و قبض و اقباضی صورت نگرفته است، لطفاً در این باره به پرسشهاي زیر پاسخ دهید:
الف) آیا شخص مذکور با چنین حال مزاجی، که در اثر سکته مغزي قسمتی از مغزش از کار افتاده، میتواند شخصاً به نقل و انتقال
مالی دست بزند؟
جواب: اگر این مقدار از بیماري موجب اختلال در عقل او نشده باشد، نقل و انتقالات او اشکال ندارد، و فلج شدن بدن ارتباطی به
اختلال فکري ندارد.
ب) آیا تقسیم مزبور در تمام مال نافذ است، یا نسبت به ثلث مال نافذ میباشد؟
جواب: هرگاه واقعاً بیمار بوده و بیمارياش سرانجام سبب مرگ او شده،
ص: 251
تصرّفات او که شکل بخشش داشته باشد، تنها در یک سوّم مال نافذ است بنابر احتیاط واجب، و اگر بیمار نباشد و یا آن بیماري
سبب مرگ او نشود، تصرّفات او بطور کامل جایز است؛ مشروط بر این که در صورت بخشش آن را تحویل دهد.
ج) آیا نوشتن قرارداد بیع بدون نقل و انتقال مالی و یا ردّ و بدل اسناد، صحیح است؟
جواب: اگر قرارداد معامله را بنویسند و امضا کنند و پول آن را نقداً بپردازند یا در ذمّه باشد مانعی ندارد و همچنین اگر قرائنی باشد
که منظور از بیع هبه است آن هم مانعی ندارد، ولی باید ملک را تحویل طرف بدهد.
سؤال 772 - همان طور که در رساله و استفتائات جلد اوّل حضرتعالی آمده، معامله با طفل نابالغ اشکال دارد، مگر این که طرف
معامله در واقع ولیّ طفل باشد، یا این که یقین به رضایت ولیّ طفل حاصل شود، حال اگر هیچ یک از دو مورد بالا محرز نشود
معامله با چنین بچّههایی، که در سطح جامعه فراوان هستند چه حکمی دارد؟
جواب: این گونه معاملات باطل است و باید مؤمنان از آن پرهیز کنند.
معامله نقد و نسیه
سؤال 773 - شخصی در مغازهاي حساب دارد و ماهیانه حسابش را به صاحب مغازه میپردازد، اگر صاحب مغازه مبلغی زیادتر از
حسابش از ایشان بگیرد، بدون این که طرف بفهمد، چطور است؟
جواب: تفاوت قیمت فروش نقد و نسیه اشکالی ندارد، ولی باید به طرف مقابل گفته شود که جنس را نقداً به فلان قیمت و نسیه را
به قیمت بیشتري میفروشم.
سؤال 774 - این جانب میخواهم منزل یا زمینی را نقداً قولنامه نمایم و به شخص دیگري به قیمت گرانتر در مقابل چک مدّتدار
بفروشم، این معامله چه حکمی دارد؟
ص: 252
صفحه 136 از 323
جواب: اگر هر دو معامله به صورت قطعی و جدّي با شرایط انجام گیرد اشکالی ندارد.
سؤال 775 - فروش جنس قبل از تحویل گرفتن چه صورتی دارد؟
جواب: جنسی را که سلف خریدهاند نمیتوانند پیش از رسیدن مدّت به دیگري بفروشند؛ ولی فروختن آن بعد از رسیدن مدّت،
هرچند آن را تحویل نگرفته باشند، بیمانع است.
سؤال 776 - در خریدوفروش و تفاوت نقد و نسیه نیاز به محاسبه قیمت بر اساس بازار میباشد، آیا این گونه محاسبات صحیح
است؟
و مشتري یکی را « نقد این مبلغ و نسیه این مبلغ » : جواب: در صورتی که بعد از محاسبه، قیمت را یک جا حساب کنند؛ مثلًا بگویند
انتخاب نماید، اشکالی ندارد.
خریدوفروش طلا و نقره
سؤال 777 - طلافروشها در خریدوفروش طلا به مقداري که طلا میفروشند به همان مقدار در عوض، طلا به اضافه مبلغی اجرت
میگیرند و در صورتی که معامله به صورت نسیه یا مدّتدار باشد مبلغ اجرت را بیشتر میگیرند، این گونه معامله چه صورت دارد؟
جواب: هرگاه طلا را در مقابل طلاي هموزن بدهند و چیزي به عنوان اجرت بگیرند جایز نیست؛ مگر این که به صورت دو معامله
جداگانه انجام شود، طلاي اوّل را به قیمت معیّن بخرد و طلاي ساخته دوّم را به قیمت بالاتر بفروشد.
سؤال 778 - شخصی به یکی از دوستانش مبلغی پول میدهد که آن را به قیمت طلا حساب کند. و این عمل صرفاً به لحاظ
جلوگیري از احتمال تنزّل ارزش ریال بوده است؛ توضیح این که گیرنده وجه طلافروش نبوده و فاقد هرگونه طلا میباشد،
ص: 253
آیا تغییر و تبدیل صوري پول به طلا شرعاً جایز است؟
جواب: هرگاه نرخ روز طلا معلوم بوده و آن وجوه ریالی با طلا محاسبه و از او طلا خریده است بر فروشنده واجب است همان طلا
را بپردازد، و اگر معامله صوري بوده اعتباري ندارد.
سؤال 779 - مادري به رحمت خدا رفته و خانهاي از خود به ارث گذاشته است، یکی از ورّاث قرار گذاشته که سهم دیگران را به
نرخ عادلانه بخرد، حق السّ هم بعضی را بطور کامل و بعضی دیگر را بطور ناقص پرداخت نموده است؛ ولی در موقع تحویل ملک و
انتقال سند مالکیّت، شهرداري اعلام عقبنشینی نموده است، در حالی که هیچ کدام از ورّاث، اعم از خریدار و فروشنده، از
عقبنشینی مطّلع نبودهاند. آیا مبیع معیوب حساب میشود؟
جواب: چنانچه مسأله عقبنشینی قبل از خرید سهام بقیّه ورثه در برنامه بوده و از آن آگاهی نداشته عیب محسوب میشود و
خریدار میتواند فسخ کند.
سؤال 780 - در صورتی که مشتري تمام قیمت مبیع (کالا) را نپردازد، آیا فروشنده حقّ فسخ دارد؟ و در صورتی که در هبه معوّضه
مقداري از عوض پرداخته نشود، آیا واهب حقّ فسخ دارد؟
جواب: در بیع خیار فسخ ندارد؛ ولی میتواند حقّ خود را مطالبه کند و همچنین در هبه معوّضه، بنا بر احتیاط واجب.
سؤال 781 - شخصی گاوي را جهت کشتن و استفاده از گوشت آن خریده و ثمن آن را نقداً پرداخت کرده است، پس از مراجعه به
کشتارگاه و ذبح حیوان، دامپزشک اعلام مینماید که گاو مریض بوده و قابل مصرف نیست و باید سوزانده شود، با توجّه به نظریّه
دامپزشک، آیا معامله صحیح میباشد، یا از اصل باطل بوده است؟
جواب: اگر بیماري حیوان در واقع طوري بوده که در زمان فروش، حیوان هیچ ارزشی نداشته، مثلًا قابل معالجه نبوده، در چنین
صفحه 137 از 323
صورتی میتواند تمام وجه را
ص: 254
بازپس بگیرد، ولی اگر با علم به بیماري مخصوص، خریدارانی براي حیوان پیدا میشده، مشتري میتواند تنها تفاوت بین سالم و
معیوب را بگیرد.
سؤال 782 - اگر شخصی چند سال قبل از فوت خود، شفاهاً در نزد برادران و افرادي از اقرباي نسبی (بنا بر اظهار اقرباي نسبی) اقرار
به فروش نصف سرقفلی مغازهاي به شریک خود، که برادرش میباشد، نماید و خریدار (صاحب نصف دیگر سرقفلی) ظرف چهار
سال نسبت به پرداخت ثمن اقدام ننماید و پس از سپري شدن دو سال دیگر از تاریخ فوت فروشنده، خریدار ثمن مورد معامله را به
قیّم صغیر (همسر برادر متوفّایش) پرداخت نماید:
الف) آیا معامله نافذ است یا باطل بوده و نیاز به تنفیذ صغیر (ورثه) دارد؟
ب) شهادت اقرباي نسبی در این خصوص اعتباري دارد؟
جواب: اگر شهود عادل باشند و متّهم نباشند شهادتشان قبول است؛ ولی تخلّف از شرایط عقد براي ورثه حقّ فسخ میآورد، و اگر
مصلحت صغیر باشد میتوانند بلکه لازم است فسخ کنند.
سؤال 783 - این جانبه با جهل به ارزش خانه خود، اقدام به فروش آن کردم، بنگاه معاملات در قولنامه جمله "اسقاط کلیّهء
خیارات "را قید کرده و من معنا و مفهوم آن را نمیدانستم، بعد از امضاي سند متوجّه شدم که خانه را خیلی پایین تر از قیمت و
ارزش واقعی آن فروخته ام، بدین جهت انصراف خود را به خریدار اعلام و معامله را فسخ نمودم، خواهشمندم بفرمائید: آیا این
جانبه حقّ فسخ معامله را دارم؟
جواب: اگر نمیدانستهاید و مغبون شدهاید حقّ فسخ معامله را دارید؛ ولی با توجّه به این که پاي سند را امضا کردهاید، باید ثابت
کنید که نمیدانستهاید و الّا از شما پذیرفته نمیشود.
شرایط مجاز و غیر مجاز در معاملات
سؤال 784 - اگر پدري تمام دارایی، یا عمارت مسکونیاش را به فرزند خود
ص: 255
بفروشد، مشروط بر این که مادام الحیاة در حیطه تصرّف خودش باشد آیا جایز است؟ در صورت جواز اگر در حیات پدر، فرزند
فوت کند آیا بیع به قوّت خود باقی است، یا فسخ میشود؟
جواب: بیع مزبور صحیح بوده و آن اموال با همان شرایط به ورثه آن مرحوم منتقل میشود و پدر مادام الحیاة فقط حقّ تصرّف در
منافع را دارد.
سؤال 785 - لطفاً بفرمایید آیا شرایط ذیل که خریدار و فروشنده در ضمن عقد خارج لازم متعهّد گردیدهاند، لازمالاجراست؟
الف) در ظرف مدّت حدّ اکثر 80 روز از تاریخ این مبایعهنامه، در دفترخانه رسمی حاضر و سند به نام خریدار تنظیم و تحویل
گردد.
رأس مدّت مقرّر به اجرا در نیاید شخصِ مق ّ ص ر موظّف است بیست و پنج درصد از بهاي مورد معامله را به « الف » ب) چنانچه بند
عنوان خسارت به طرف دیگر پرداخت نماید.
ج) کشف هرگونه فساد تا تاریخ تنظیم سند و تحویل ملک مورد معامله به عهده فروشنده میباشد.
د) کلیّه هزینهها و مخارج مربوط به انتقال سند به عهده فروشنده میباشد؛ مگر هزینه حقّ الثّبت که به عهده طرفین میباشد.
صفحه 138 از 323
ه-) کلّیّه خیارات، حتّی خیار غبن فاحش بل افحش، از طرفین ساقط شده است
در محضر حاضر نگردد « الف » ضمناً فروشنده متعهّد گردید که اگر در موعد مقرّر اقدام به تخلیه ننماید و یا در موعد مقرّر در بند
روزانه مبلغ پانصد هزار ریال تحت عنوان خسارت به خریدار پرداخت نماید.
جواب: شرایط مزبور کلا صحیح و لازم الاجراست.
سؤال 786 - شخصی با اذن مالک در زمین او چهار واحد آپارتمانی احداث میکند، قبل از احداث آپارتمانها تعهّد میکند یک
واحد از چهار واحد مذکور را
ص: 256
متري 15000 تومان در سهم مالک زمین قرار دهد، در زمان این تعهّد هنوز هیچ کدام از واحدها احداث نشده و اوصاف کمّی و
کیفی آپارتمان (که تعهّد به تحویل آن شده است) نزد طرفین معلوم نبوده و طرفین از وضعیّت ظاهري بناي داخلی ساختمان و
مساحت آن هیچگونه اطّلاعی نداشتهاند و نیز معیّن نبوده که کدام یک از چهار واحد آپارتمان در سهم مالک زمین قرار میگیرد،
حال آیا (تعهّد به تحویل یک واحد آپارتمان) صحیح و لازمالوفاست، یا این تعهّد از مصادیق معاملات و تعهّدات غرري است؟
جواب: این تعهّد باطل است و صاحب زمین میتواند معامله را فسخ کند؛ مگر این که نمونه آپارتمان در نظر طرفین معلوم باشد که
در این صورت معامله صحیح است.
سؤال 787 - آیا معامله زیر، با توجّه به بعضی از بندهاي قولنامه که مذکور است، و با توجّه به اشکالاتی که مطرح شده، صحیح
است؟
یعنی مفهوماً و ظاهراً « معامله قطعی بانک منوط به تصویب کمیسیون معاملات عمده بانک است » الف) طبق عبارت بند دوّم قرارداد
عقد معلّق است. و در فقه امامیّه طبق قول مشهور، جزم در عقد معتبر است و تعلیق منافات با جزم دارد.
ب) طبق مادّه دوّم، که در بالا آمده، آیا جایز است در عقد معلّق متعاملین شرط کنند که هر دو یا یکی از آنها با ثالثی مشورت
کنند، اگر آن شخص مصلحت دید، معامله باقی و الّا بر هم خورد؟
ج) به علّت نداشتن مدّت در بند دوّم قرارداد، آیا رعایت توالی ایجاب و قبول غیر ممکن است.
د) ثمن و مثمن از تاریخ تنظیم قرارداد تبادل نشده و قبض و اقباض به عمل نیامده است.
جواب: پاسخ تمام سؤالات به شرح زیر است:
ص: 257
بعضی از تعبیرات این قرارداد حکایت از تعلیق در انشا میکند که موجب بطلان این معامله است و بعضی حکایت از نوعی بیع
خیاري دارد و در مجموع احراز صحّت چنین معاملهاي میسّر نیست و اصالۀ الفساد حاکم است؛ مگر این که بعد از موافقت بانک
قبض و اقباض هرچند در ثمن یا مثمن حاصل شود، در غیر این صورت معامله مزبور اعتباري ندارد.
مسائل متفرّقه بیع
سؤال 788 - آیا احتکار از نظر شرع مقدّس اسلام حرام است یا مکروه؟
جواب: احتکار در مواردي حرام و در مواردي مکروه است.
سؤال 789 - آیا موضوع احتکار تنها منحصر به کالاهاي مذکور در روایات میباشد، یا این که شامل تمام نیازمندیهاي مردم است؟
جواب: احتیاط واجب آن است که در تمام اجناس ضروري براي زندگی مردم، احتکار ترك شود.
سؤال 790 - شخصی آرایشگاه زنانه دارد، خانمی را آرایش میکند، آن خانم با آن وضع خاصّ در اجتماع رفت و آمد میکند، با
صفحه 139 از 323
توجّه به این مطلب، پولی که آرایشگر دریافت میکند چه حکمی دارد؟
جواب: آرایشگر اگر زن باشد گناهی ندارد و آنچه را که دریافت میکند حلال است؛ لکن آن خانم که خود را در معرض دید
نامحرمان قرار میدهد گناهکار است.
سؤال 791 - شخصی شش دانگ یک قطعه زمین را که داراي سند ثبتی به مساحت یکصد و نود متر مربع میباشد خریداري نموده
است، هنگام معامله شهرداري ابراز داشته که این زمین چهل متر عقبنشینی دارد و خریدار قبول کرده است، بعد از آن تمام شش
دانگ زمین به نام خریدار در محضر سند زده شده است،
ص: 258
ولی در طرح تفصیلی جدید شهرداري، 40 متر مربع عقبنشینی از بین رفته است، آیا خریدار نسبت به فروشنده چیزي بدهکار
است؟
جواب: چنانچه قانون بعد از معامله عوض شده فروشنده حقّی ندارد و اگر قبلًا عوض شده و آنها نمیدانستهاند احتیاط واجب آن
است که خریدار فروشنده را راضی کند.
سؤال 792 - این جانب یک طبقه از ملک خود را با شخصی قولنامه نمودم؛ ولی بعداً متوجّه شدم خریدار بهایی است، آیا از نظر
شرع مقدّس اسلام این معامله جایز است؟
جواب: با شخص مزبور معامله نکنید؛ زیرا معامله با او اشکال دارد.
چنانچه فروشنده مایل به » : سؤال 793 - معاملهاي انجام میشود و در یکی از بندهاي قولنامه این معامله عبارت ذیل آمده است
قیمتگذاري مجدّد باشد، قبل از انتقال سند توسّط کارشناس دادگستري، کارشناسی انجام میشود و ما به التّفاوت از مبلغ مورد
حکم این معامله چیست؟ ،« معامله محاسبه میگردد و هزینه کارشناسی به عهده فروشنده است
جواب: با توجّه به این که معامله از نظر قیمت قطعی نشده، زیرا اجازه کارشناسی مجدّد داده شده است، معامله مزبور باطل است.
سؤال 794 - تعاونی مسکن فرهنگیان سالهاست که جهت کارمندان فرهنگی بدون مسکن و زمین به صورت اسمنویسی و اخذ
وجهی علی الحساب و سپس اجراي قرعهکشی، مبادرت به فروش زمین به این کارمندان مینماید، اخوي این جانب که زمین و
خانهاي نداشت نیز در سال 1372 با واریز مبلغ پنجاه هزار تومان اسمنویسی نمود، ولی در سال 74 مسکنی خریداري کرد که حدود
یک میلیون تومان آن را بدهکار میشود، سپس در سال 1375 به رحمت ایزدي میپیوندد، اکنون که این جانب به تعاونی مسکن
مراجعه نمودم مرسوم چنین است که جهت تحویل زمین
ص: 259
باید سوگندنامهاي مبنی بر نداشتن خانه و یا زمین نیز کامل نمود، بنده داشتن مسکن اخوي را به مسئولین تعاونی اطّلاع داده و آنها
در هنگام اسمنویسی اخوي شما چنین سوگندنامهاي نبوده است، حال براي این که حقّ بچّههاي آن مرحوم ضایع » : چنین گفتند
از حضرتعالی استدعا مینمایم .« نشود میتوانید با اجازه یکی از مراجع معظّم تقلید، بقیّه پول را واریز کرده و زمین را تحویل بگیرید
نظر مبارك خویش را در این مورد مرقوم فرمایید.
جواب: چنانچه از نظر مسئولین تعاونی مشکلی نداشته باشد مجاز هستید این کار را بکنید؛ ولی هرگز سوگند دروغ نخورید.
سؤال 795 - شخصی باغ خود را به دیگري میفروشد، خریدار با تظاهر به این که متموّل و متمکّن میباشد بیش از نصف بهاي
مورد معامله را به صورت چکی که فاقد تاریخ بوده است به فروشنده تسلیم میدارد، سپس بین متعاملین در خصوص زمان چک
اختلاف به وجود میآید و خریدار از تأمین وجه چک خودداري مینماید، حتّی پس از دو سال، که فروشنده خودش تاریخ روي
چک را مینویسد و به بانک مراجعه میکند، چک به علّت نبودن وجه برگشت میخورد و بانک گواهی کرده که خریدار به جز
صفحه 140 از 323
چند تومانی در این مدّت پول در حساب نداشته است.
الف) آیا چنین معاملهاي باطل است؟
جواب: اگر زمان پرداخت چک را تعیین نکرده و لفظاً نیز توافقی بر آن نشده، معامله مزبور صحیح نیست.
ب) براي فروشنده چه حقّی از جهت رفع ضرر وجود دارد؟ آیا اصولًا چک بدون تاریخ در معاملات شرعاً ثمن محسوب میشود؟
جواب: چک در هر حال حواله است و معامله در صورتی صحیح است که یا بطور نقد باشد و یا نسیه با تعیین زمان، و چک تا
تاریخ آن معیّن نباشد براي معامله کفایت نمیکند. و اگر آگاهانه اقدام به ضرر خود کرده است قابل جبران نیست.
ص: 260
دو نکته « بایع اگر بدون اجازه مبیع را به تصرّف مشتري دهد مستحقّ تعزیر است » : سؤال 796 - در مورد بیع فضولی که فرمودهاید
قابل تأمّل است:
اوّل این که بیع ممکن است به توقّع اجازه، نه با سوء نیّت و کلاهبرداري باشد و بدیهی است که عام، دلیل بر خاص نیست، همان
طور که در نکول منکر از یمین، به محض نکول حکم نمیشود؛ چون ممکن است به سبب اجلال ذات اقدس حق باشد.
دوّم این که به قول اکثر فقها بیع رأساً هم باطل نیست. لطفاً در این دو مورد توضیح بفرمایید.
جواب: تحویل دادن اموال مردم به دیگران بدون وکالت یا بیع قطعی جایز نیست، هر کس این کار را بکند مرتکب گناه کبیره
شده، هرچند به توقّع اجازه بوده باشد. و هر گناه کبیرهاي تعزیر دارد و بیع فضولی صورت بیع است، نه حقیقت بیع. و به تعبیر دیگر،
مانند جسم بیروح است، و اگر کسانی میگویند باطل نیست یعنی قابلیّت دارد که این جسم بیروح با اجازه، روح پیدا کند.
سؤال 797 - شخصی زمینی را که در آن مقداري درخت میوه و غیر میوه میباشد فروخته است؛ ولی در معامله، درختها ذکر نشده
با توجّه به این مقدّمه بفرمایید: ،« درختها را نفروختم و خریدار عدواناً متصرّف شده است » : است، فروشنده میگوید
الف) آیا فروش زمین، درختها را هم شامل میشود؟
جواب: اگر در عرف محل اشجار تابع زمین است و زمین را بدون اشجار نمیفروشند، آنها متعلّق به خریدار میباشد.
ب) آیا مالک جدید زمین میتواند اشجار مذکور را قطع کند؟
جواب: در فرض مذکور قطع آنها جایز است.
ج) طبق عرف آن منطقه باید درختها در معامله، ذکر شده باشد و الّا معامله شامل آنها نمیشود، در این صورت حکم مسأله
چیست؟
جواب: عرف محل که به وسیله افراد اهل اطّلاع و خبره شناخته میشود معیار اصلی است.
ص: 261
سؤال 798 - اگر کسی مسئول فروش وسایل بیت المال باشد و وسیلهاي از بیت المال را بدون پرداخت پول آن بردارد و بعد از
مدّتی پشیمان شود و قصد کند پول آن را به سازمان بپردازد و قبل از پرداخت قیمت، آن را هدیه دهد چه حکمی دارد؟
جواب: چنانچه مجاز بوده که به هر کس طبق قیمت عادله بفروشد میتواند آن جنس را به قیمت عادله به خودش بفروشد و
هنگامی که قیمت را پرداخت، هدیهاي که داده است اشکالی ندارد.
سؤال 799 - با توجّه به این که سرمایه شرکتهاي سهامی به تعدادي سهام تقسیم میشود و مسئولیّت صاحبان سهام، محدود به مبلغ
اسمی آنهاست و از جمله حقوق صاحبان سهم عبارت است از:
الف) تقسیم منابع به نسبت تعداد سهام بین سهامداران.
ب) اداره شرکت، افزایش سرمایه، انحلال و غیره بر اساس موادّ اساسنامهاي است که قبلًا چگونگی آنها مشخّص شده و معمولًا بر
صفحه 141 از 323
مبناي اکثریّت آراي سهامداران (که هر سهامداري به تعداد سهامش داراي رأي است) تصمیمگیري مینمایند.
خریدوفروش سهام این شرکتها به شرح فوق چگونه است؟
جواب: چنانچه با علم و آگاهی، شرایط فوق را پذیرفتهاند و شرکت کار مشروعی را انجام میدهد، مانعی دارد.
سؤال 800 - فروش یک ملک به صورت زمانی به چند نفر چه حکمی دارد؟ (مثلًا ملک یا خانهاي در مشهد به چهار نفر فروخته
شود تا این ملک در هر فصل از سال در اختیار مالک همان فصل باشد که خودش استفاده کند یا اجاره دهد).
جواب: این کار جایز نیست؛ ولی اگر به صورت اجاره مادام العمر و در فصل معیّنی از سال یا ماه معیّنی باشد صحّت آن بعید نیست.
سؤال 801 - مدارهاي ماهوارهاي در سازمانی معیّن به کشورها اختصاص مییابد که بعد از واگذاري آن کشور میتواند
ماهوارههاي خود- اعم از خودساخته، خریده،
ص: 262
یا استیجاري- را در آن مدارها قرار دهد. حقّ استفاده یک کشور از این مدارها به نحو مالکیّت است یا حقّ انتفاع؟
جواب: اگر این کار در عرف عقلا نوعی حقّ مالکیّت محسوب شود، هر چند این حق ناشی از توافق بین المللی باشد، خریدوفروش
و اجاره یا وقف آن جایز است.
سؤال 802 - اگر شخصی مالی را به عنوان مال خودش به دیگري با سند عادي بفروشد و بعداً به جهت تعهّدي که با شخص ثالثی
داشته، همان مال را با سند رسمی به شخص ثالث انتقال دهد کدام یک از دو معامله فوق شرعاً صحیح است؟
جواب: معامله اوّل صحیح و دوّمی باطل است.
سؤال 803 - شخصی چک بانکی که به نام حامل است به کاسبی میدهد، کاسب هم به اعتبار کلمه حامل، که شامل همه افراد
است، به مبلغ چک، جنس میدهد و بعد که براي وصول وجه به بانک مراجعه میکند معلوم میشود که چک مزبور مسروقه است،
آیا صاحب جنس میتواند از صاحب اصلی چک وجه را بگیرد؟
جواب: اگر چک مسروقه بوده، باید آن را به صاحبش برگرداند، و پول خود را از مشتري مطالبه کند.
سؤال 804 - فروشندهاي هستم که کالایم را به صورت متر مربّع میفروشم. چنانچه خریداري قادر به پرداخت کل، یا قسمتی از ثمن
در صورت نسیه، متر مربّعی فلان ریال در روز باید گرانتر » : نباشد ناچار باید مبلغی گرانتر بفروشم. بدین جهت به خریدار میگویم
خریداري نمایی و اگر قبل از سررسید، نسبت به پرداخت بدهی خود اقدام کنی؛ مبلغی که گران خریدهاي به همان صورت در
چنانچه تأخیري در بدهی روي دهد، هیچ گونه وجهی بابت دیرکرد دریافت .« مدّت باقیمانده محاسبه و برگشت داده خواهد شد
نمیشود، از آنجا که برخی از مشتريها در این گونه خرید، احتیاط مینمایند. نظر مبارك خود را مرقوم فرمایید؟
ص: 263
جواب: اگر این معامله به صورت مبهم و بدون تعیین قیمت و زمان پرداخت صورت بگیرد، باطل است. تنها راه صحّت آن این است
که تاریخ و زمان پرداخت، به هر مبلغ که میخواهند، براي معامله تعیین کنند و قرارداد طبق آن صورت گیرد، سپس بگویند اگر
زودتر از آن، مبلغ را پرداختی فلان مقدار تخفیف میدهیم، در این صورت معامله صحیح است؛ ولی اگر مبهم بگذارند معامله
صحیح نیست.
سؤال 805 - مواردي که شخص، فرش خود را با قیمت مشخّص شده جهت فروش بطور امانت به شرکتی تحویل میدهد و آن
شرکت ممکن است فرش را بیشتر از قیمت مشخّص شده به فروش برساند، مقدار اضافه بر قیمت معیّن، حقّ صاحب مال است، یا
حقّ شرکتی که فرش را فروخته است؟
جواب: در صورتی که فرش به صورت امانت باشد، قیمت اضافی متعلّق به صاحب فرش است.
صفحه 142 از 323
سؤال 806 - فرشی که به صورت امانت و با قیمت مشخّص در اختیار یک شرکت قرار میگیرد، و صاحب مال شرط میکند که
هرگونه سانحهاي بر عهده شرکت میباشد، اگر شرکت فرش را به قیمت بیشتر بفروشد، با توجّه به شرط فوق، اضافه از قیمت حقّ
چه کسی است؟
جواب: در صورتی که به شکل امانت باشد مبلغ اضافی متعلّق به صاحب فرش است؛ مگر این که مسئولین شرکت هنگام
امانتگذاري تصریح کنند که مبلغ اضافه از آنِ آنها میباشد.
سؤال 807 - بعضی از بنگاهها اجباراً مقداري از پول فروشنده را نگه میدارند. آیا از نظر شرعی این کار صحیح است؟
جواب: نگه داشتن پول فروشنده جایز نیست؛ مگر این که قراردادي در بین باشد.
ص: 264
سؤال 808 - آیا قولنامه سند معتبري است و مورد اختلاف را به نفع صاحب قولنامه اثبات میکند؟
جواب: قولنامه هرگاه به صورت بیع قطعی بوده باشد و طرفین آن را امضا کرده باشند، شرعاً و عرفاً سند معتبري محسوب میشود.
سؤال 809 - شخصی، که داراي 500 هزار تومان پول نقد بوده، سکته مغزي مینماید و در مشاعر و حواسّ او اختلال پیش میآید
بطوري که عملًا سفیه شرعی محسوب و محجور میگردد؛ همسر و یکی از فرزندان او تصمیم میگیرند خانهاي با همان پول
خریداري کنند و سند رسمی آن را به نام یکی از فرزندان دیگر ثبت کنند، تا این فرزندي که در سنّ ازدواج بوده در آن سکونت
نماید؛ قابل توجّه این که شخص محجور، ولیّ خاصّ ی ندارد و همسر و فرزندان او نیز از طرف حاکم شرع یا به حکم قانون قیّم او
نیستند، و از طرف دیگر هیچ یک از همسر و دو فرزند مذکور قصد تملّک و خرید خانه براي خود نداشته و قصد قرض گرفتن پول
را نیز نداشتهاند، لطفاً بفرمایید:
الف) شرعاً چه کسی مالک آن خانه است؟
جواب: چنانچه خانه را با پول پدر گرفتهاند و او در آن زمان محجور بوده است، معامله باطل است؛ مگر این که قیّم شرعی آن را
اجازه دهد، در این صورت خانه تعلّق به پدر دارد.
ب) فرزندي که در آن منزل سکونت کرده و سند به نام اوست، مخارجی در آن منزل نموده است، اگر قرار باشد مخارج به او داده
شود، باید همان مبلغی را که آن زمان خرج نموده به او داده شود؟ یا با قدرت خرید و نرخ امروز محاسبه شود؟
جواب: هزینههایی که آن فرزند در آن منزل کرده از کیسه خود او رفته است و اگر چیزهاي قابل انتقالی، مانند کابینت و امثال آن
باشد، متعلّق به خود اوست.
سؤال 810 - پسر بچّهاي پنجساله، مادرش را از دست میدهد. اموال مادر بین
ص: 265
تمام ورّاث تقسیم میگردد، شش دانگ خانه بدون استثنا در سهم این پسربچّه میشود و پدر بچّه خانه را بلافاصله به قیمت نازل
میفروشد، آیا معامله فوق صحیح است؟
جواب: اگر فروش آن منزل در آن زمان و به آن قیمت، به مصلحت صغیر نبوده، معامله باطل است و باید بازگردانده شود و اگر
خریدار بیاطّلاع بوده و خسارتی به او رسیده، فروشنده یعنی پدر باید خسارت او را هم جبران کند.
سؤال 811 - آیا ثبت نام و خریداري ماشین از شرکتهاي ماشینسازي با شرایط ذیل جایز است؟
الف) تحویل گرفتن ماشین در شش ماه یا یک سال آینده صورت میگیرد.
ب) اگر از موعد مقرّر تخلّف شود، مبلغی به عنوان دیرکرد پرداخت میشود.
ج) قیمت ماشین در بازار آزاد در موقع تحویل از مقداري که از مشتري در موقع ثبت نام گرفته شده بیشتر است و تخفیفی هم به او
صفحه 143 از 323
میدهند.
جواب: معامله مزبور به خاطر معلوم نبودن قیمت و زمان تحویل جنس باطل است و سود آن پول رباست؛ مگر این که سود به عنوان
مضاربه باشد و قطعی شدن معامله در زمان تحویل صورت گیرد.
سؤال 812 - خرید، فروش، و نگهداري عکسها، مجلّات، نوار و فیلمهاي مبتذل چه حکمی دارد؟
جواب: نگهداري و خریدوفروش و مشاهده عکسها و مجلّات و فیلمهایی که مایه فساد است جایز نیست، و به یقین این گونه امور
از دامهاي استعمار براي درهم کوبیدن مقاومت دینی مسلمین، مخصوصاً نسل جوان آنهاست، باید کاملًا مراقب باشند.
سؤال 813 - آیا مسئولین صندوق قرض الحسنه میتوانند با پولی که در صندوق است بدون گرفتن وکالت از اعضا (افرادي که پول
را به عنوان قرض الحسنه به
ص: 266
صندوق میدهند) کار کنند؟ جواب در دو صورت زیر چگونه است؟
الف) سود حاصل صرف صندوق اعمّ از وام و خرید لوازم شود.
ب) سود حاصل براي عاملین بماند.
جواب: بدون اجازه گرفتن جایز نیست، و اگر در شرایط باز کردن حساب به این مسأله تصریح شده باشد که بخشی از وجوه قرض
الحسنه مورد بهرهبرداري قرار میگیرد و از آن به نفع صندوق استفاده میشود کافی است؛ ولی به نفع اشخاص معنا ندارد.
سؤال 814 - سازمانهایی که متکفّل امر مسکن هستند قبل از ساختن خانه یا آپارتمان پول آن را از متقاضیان میگیرند، با توجّه به
این که مسکن براي خریدار معیّن و معلوم نیست، آیا دریافت پول و پیشفروش کردن مسکن شرعاً صحیح است؟
جواب: چنانچه صفات و خصوصیّات خانه را که تأثیر در زیادي و کمی قیمت دارد معیّن کنند جایز است، و اگر مبهم باشد جایز
نیست.
ص: 267
فصل هجدهم: احکام شرکت
سؤال 815 - منزلی بین دو نفر مشترك بوده، یکی از شرکا بدون رضایت شریک دیگر سه دانگ خانه خود را به دیگري میفروشد،
آیا به خاطر راضی نبودن شریک، نماز شخصی که سه دانگ خانه را خریده و در آنجا سکونت دارد باطل است؟
جواب: معامله مزبور صحیح است؛ ولی شریک حق دارد آن را فسخ کند و خودش بردارد و ثمن معامله را بپردازد. و تا تکلیف
شریک روشن نشود نماز در آن جایز نیست.
سؤال 816 - یک قطعه زمین به نام پدر بنده و پدر شخصی به نام سیّد علی ثبت شده است و یک اصله خرما به صورت خودرو در
این زمین روییده و مدّت چند سال است که این درخت خرما به ثمر رسیده است، سیّد علی، بدون این که زمین مذکور تقسیم شده
باشد، از ثمره آن درخت بدون رضایت این جانب استفاده مینماید، وي مدّعی است که درخت سهم خودم میباشد، از نظر شرع
مقدّس این درخت متعلّق به چه کسی است؟
جواب: در فرض مسأله هر دو در درخت سهم دارند و هیچ کدام بر دیگري ترجیحی ندارد.
سؤال 817 - این جانبان، مالک 25 % یک شرکت تولیدي فرش ماشینی هستیم، اعضاي هیأت مدیره شرکت به علّت صدور چک
بیمحل و خیانت در امانت و سوء استفاده از اموال شرکت، تحت پیگرد قانونی بوده و فعلًا دو نفر از آنها در زندان
ص: 268
صفحه 144 از 323
و دو نفر دیگر متواري هستند، اخیراً چند نفر داخل شرکت شده و اظهار میدارند که ما شرکت را اجاره کردهایم، بدین صورت که
% در قبال هر تخته فرش تولید شده مبلغی پرداخت نمایند. خواهشمند است اعلام فرمایید که آیا براي ادامه کار رضایت شرعی 25
سهامداران شرکت لازم است؟
جواب: جلب رضایت شرکا لازم است؛ مگر این که قبلًا اختیاراتی به افرادي داده باشند که از طرف کلّ سهامداران عمل کنند.
سؤال 818 - هرگاه شخصی مالک شرعی و قانونی قطعه زمینی باشد و با فرد دیگري مشاعاً در آن، اعیانی بنا کنند و مالک عرصه به
علّت گرفتاري مالی بخواهد تمامی عرصه و اعیان را به شخص ثالثی بفروشد و سهم شریک در اعیانی را بپردازد، ولی شریک در
اعیانی به هیچ وجه حاضر به فروش سهم خود نباشد، از نظر شرعی تکلیف چیست؟
جواب: حقّ شریک را بدون اجازه او نمیتوان فروخت؛ ولی میتواند مال خود را بفروشد و نسبت به مال شریک اجاره داده شود.
سؤال 819 - در سال 1372 یک شرکت بازرگانی با مشارکت یک شرکت تعاونی اقدام به خرید کارخانهاي از کردستان عراق
کردند. این معامله بر اساس رؤیت فیلم ویدئویی، که دستگاههاي خریداري شده را نمایش داده بود، صورت گرفته است. ثمن نقداً
پرداخت شده، امّا مثمن پس از حدود سه سال (یعنی در سال 1375 ) تحویل گردید. در این میان شرکت تعاونی مذکور در سال
1374 با تحت فشار قرار دادن خریدار، درخواست برهم زدن شرکت را نمود و سهم خود را همراه با سود به خریدار فروخت. از
محضر مبارکتان تقاضامندیم بفرمایید که:
الف) آیا اصل قرارداد شرکت در ابتداي کار صحیح بوده است؟
جواب: هرگاه قرارداد شرکت با شرایط روشن و معلوم منعقد شده صحیح بوده و باید طرفین به آن پایبند باشند.
ص: 269
ب) آیا فروش سهام شرکت قبل از قبض مبیع صحیح بوده است؟
جواب: تحویل نگرفتن جنس مانع از صحّت بیع نمیشود، مشروط بر این که قدرت بر تسلیم، و لو در زمانی که در معامله شرط
کردهاند، وجود داشته باشد.
سؤال 820 - یک نفر به عنوان عضو شرکتی در قبال اخذ حقوق، کارهاي شرکت را انجام میداده، ولی چون خودش کارمند دولت
3 ماه کار کرده و شرکت / بوده، فرد دیگري را به جاي خود جهت پیگیري کارهاي شرکت معیّن کرده است. همین فرد حدود 5
همانند دیگر کارگران خود، حقوق او را پرداخته است؛ ولی فرد مزبور مبلغ هنگفتی را به خاطر جابهجایی از شرکت مطالبه نموده
است. آیا این مطالبه را باید خودش از حقوق خودش بپردازد، یا باید از شرکت بگیرد؟
جواب: هیچ کس نمیتواند دیگري را به جاي خودش به کاري که انجام آن را پذیرفته، قرار دهد؛ مگر این که قرارداد مشروط به
مباشرت نباشد و در این صورت خودش باید حقوق آن واسطه را بپردازد.
سؤال 821 - این جانب در یک امر تجاري با سه نفر از دوستان شریک شدم. پس از مدّتی شرکت به علّت سهلانگاري یکی از
شرکا زیان نمود و صندوق شرکت مواجه با کسري شد، من حاضر به پرداخت سهم ضرر خود میباشم، امّا شریک مذکور، که
صندوقدار شرکت است، اظهار میدارد چون سایر شرکا ضرر را قبول ندارند و حاضر به پرداخت سهم خود نیستند، شما باید سهم
آنها را نیز بپردازید. آیا این جانب، با توجّه به این که هیچ گونه تضمینی در مورد سایر شرکا ندادهام، ملزم به پرداختن سهم سایر
شرکا نیز هستم؟
جواب: اگر قرارداد خاصّی نباشد همه شرکا به نسبت سهام خود باید زیان را بپردازند و کسی مسئول پرداخت زیان دیگران نیست.
سؤال 822 - شریک مذکور چند ماه پیش سه فقره چک، جمعاً به مبلغ 30 میلیون تومان، جهت اخذ وام از شخصی براي کار خرید
ماهی و فروش آن از این جانب
صفحه 145 از 323
ص: 270
گرفت، لکن پس از مدّتی اظهار نمود که شخص وامدهنده حاضر به پرداخت وام نمیباشد؛ امّا از اعاده چکها استنکاف ورزیده و
قصد دارد به عنوان جبران ضرر مندرج در سؤال قبل چکها را با اعمال فشار تبدیل به نقد نماید، آیا این کار شرعاً جایز است؟
جواب: در صورتی که طلب خاصّی ندارد، نگهداري چکها حرام است.
سؤال 823 - شخصی از شرکتهاي متفرّقه سهامی خریداري میکند. شرکت طبق قرارداد، و زیر نظر قانون تجارت عمل میکند؛ ولی
شرکا و اصل عمل شرکت و نوع آن نامعلوم است، آیا این مقدار جهل، به شرکت ضرري نمیزند؟
جواب: اگر اطّلاع کافی از کار شرکت ندارد؛ خرید سهام اشکال دارد؛ مگر این که وکالت مطلقهاي به مسئول آن شرکت بدهد که
براي او سهامی را خریداري کند.
61 از سهم خانه، ماشین، تلفن و سرمایه آزمایشگاهی که با یک نفر شریک بودهام، به مادر شوهرم تفویض شده است. - سؤال 824
بعد از این که سهم ایشان از کلّ سرمایه داده شد، آیا درآمد ماهیانه نیز به ایشان تعلّق میگیرد؟
جواب: اگر منظور این است که سهم او را خارج کردهاید، در این صورت از درآمد چیزي به او نمیرسد؛ ولی اگر سهم او در این
اموال الآن موجود است، در درآمد نیز شریک است.
ص: 271
فصل نوزدهم: احکام صلح
سؤال 825 - یکی از طرفین مصالحه میداند که این صلح باعث تلف و تضییع حقّ او میشود؛ ولی به خاطر فشار طرف مقابل و
اعمال زور از ناحیه او، یا هر کس دیگر، تن به آن مصالحه میدهد و ظاهراً قبول میکند. آیا این صلح ارزش دارد؟
جواب: مصالحه اجباري اعتباري ندارد؛ ولی اگر ظاهراً مصالحه درست بوده و بعد بخواهد ادّعاي اجبار کند، پذیرفته نیست؛ مگر
این که دلیل شرعی بر این امر اقامه کند.
سؤال 826 - شخصی داراي چندین فرزند است. آیا در زمان حیاتش و بدون اطّلاع بعضی از فرزندان، میتواند مقداري از املاکش
را به بعضی دیگر از فرزندانش مصالحه کند؟
جواب: هر کس حق دارد در حال سلامت و در حال حیات خود هرگونه تصرّفی در اموال خود بنماید و به هر کس ببخشد.
سؤال 827 - شخصی در زمان حیات خویش، تمام اموال خود را با شرایط زیر به همسرش صلح نموده است.
الف) مادام الحیاة اختیار منافع آن، حتّی خیار فسخ، با شخص مصالِح باشد.
ب) بعد از فوت مصالِح، متصالح لها هزینه تجهیز و انجام وصایاي او را بپردازد.
ج) متصالح لها حقّ واگذاري املاك مورد مصالحه را به غیر در زمان حیات خود ندارد.
ص: 272
د) بعد از وفات متصالح لها نصف مایملک بین ورثه مصالِح تقسیم شود و نصف دیگر با اذن ورثه در خیرات و مبرّات مصرف شود.
با توجّه به اجمالی که گذشت؛ آیا این صلح با شرایط مذکور صحیح است؟
جواب: خالی از اشکال نیست.
سؤال 828 - مادربزرگ پدريام در سال 1361 فوت نموده و ترکه خود را، که شامل 3 سهم خانه و سه سهم آب و املاك
میباشد، طبق صلح نامهاي که الآن موجود است به پدربزرگم مصالحه نموده و 3 سهم دیگر خانه را جهت مخارج پس از فوتش به
فرزندانش سپرده است. مراتب مذکور انجام شده و 3 سهم آب و املاك که حاشیه صلحنامه میباشد در زمان حیات پدربزرگم به
صفحه 146 از 323
او مصالحه شده بود تا پس از فوت ایشان طبق سهم الارث بین فرزندان تقسیم گردد، پدر بزرگم در سال 74 فوت نمود، قبل از
فوت یک سهم آب و املاك که از مادربزرگم در اختیار داشت را به دو نفر از نوادگان پسري خود (به نام حسن و حسین) صلح
نمود، آیا پدربزرگم اختیار داشته است که یک سهم آب و املاك مصالحه شده از مادربزرگم را به دو نفر از نوادگان خود صلح
نماید؟
جواب: اگر مادربزرگ منافع آن را در حال حیات به او صلح کرده و شرط نموده که بعد از وفات او، در میان ورثه تقسیم شود، حق
نداشته است عین آن را به کسی بدهد.
ص: 273
فصل بیستم: احکام اجاره
اشاره
سؤال 829 - هنگام اجاره دادن منازل مسکونی و سایر مستغلّات، رسم بر این است که مورد اجاره در مقابل مبلغی پول به عنوان
ودیعه یا رهن به موجر داده میشود و به نسبت مقدار پول سپرده شده قسمتی از مال الاجاره، یا تمام مبلغ اجاره کسر میشود، آیا
چنین اجارهاي مشروع است؟
جواب: اگر ملک را به مبلغی (هرچند مقدار آن کم باشد) اجاره بدهد، به شرط این که مبلغ معیّنی به عنوان وام (یا ودیعه و رهن
که به معناي وام است) به او بدهد مانعی ندارد.
سؤال 830 - کسانی که منزلشان را به دیگري رهن میدهند و مبلغی میگیرند؛ مثلًا منزل را به مدّت یک سال به یک میلیون تومان
رهن میدهند و در عوض، آن طرف یک سال بدون مال الاجاره در آن منزل مینشیند، چنین رهنی چه صورت دارد؟ اساساً ماهیّت
چنین معاملهاي چیست؟ و آیا تصرّف در مورد رهن جایز است؟
این خانه را ماهی مثلًا هزار تومان به شما اجاره » : جواب: در فرض مسأله ربا و حرام است. راه صحیح این است که موجر بگوید
مسأله رهن و اجاره « میدهم به شرطی که یکصد هزار تومان وام یا رهن به من بدهی و این وام تا پایان مدّت اجاره در نزد من باشد
به این صورت صحیح خواهد بود و ماهیّت آن همان اجاره و وام است، ضمناً خانه مزبور رهن در مقابل وام نیز هست و تصرّف در
آن به شکل بالا مانعی ندارد.
ص: 274
سؤال 831 - آیا امین میتواند شرط نماید که هرگاه مال مورد امانت با تعدّي و تفریط او تلف شود، مسئولیّتی نداشته باشد؟
جواب: در صورتی که از قبیل اجاره و مانند آن باشد اشکالی ندارد.
سؤال 832 - این جانب بموجب سند عادّي اموالی را به دیگري بطور قطعی فروخته و تحویل دادهام، تا در آینده رسماً در دفترخانه
سند را به خریدار انتقال دهم، آیا به اموال معامله مذکور در فاصله بین فروش عادّي تا سند رسمی، شرعاً اجارهاي تعلق میگیرد؟ آیا
میتوانم اجارهاي طلب کنم؟
جواب: اگر در سند عادي قید نکردهاید، جایز نیست چیزي از او بگیرد.
سؤال 833 - قطعه زمینی جهت احداث مؤسّسهاي عام المنفعه از طرف موجر، در قبال مبلغ معیّنی مال الاجاره، و براي مدّت 29 سال،
در ضمن عقد خارج لازم شرایط مفصّله ذیل بین موجر و مستأجر واقع شده » : اجاره داده شده است، در مقدّمه عقد اجاره آمده است
است، یکی از شرایط این که کلیّه تأسیسات و ساختمانهاي احداثی که در زمین مورد اجاره نصب و احداث میگردد پس از
صفحه 147 از 323
.« انقضاي مدّت اجاره مجاناً و بلاعوض متعلّق به عین مستأجره میباشد
سؤال این است:
آیا تحقّق چنین شرایطی نیاز به تحقّق عقد خارج لازم دارد، یا … « ضمن عقد خارج لازم شرط شده است » الف) با توجّه به عبارت
با انعقاد قرارداد اجاره مستقر میشود؟
جواب: مفهوم این جمله آن است که عقد خارج و لازمی خوانده شود و این شرایط را در ضمن آن بگنجانند؛ ولی اگر منظور
طرفین این بوده که در عقد اجاره شرط باشد و از این جمله این مفهوم را فهمیدهاند مانعی ندارد و نیاز به عقد خارجِ لازم نیست.
ب) با توجّه به این که ساختمان در زمان عقد از نظر کمّی و کیفی مشخّص
ص: 275
نبوده، آیا این شرط باطل و مبطِل عقد است، یا فقط شرط باطل است؟
جواب: شرط مزبور ظاهراً اشکالی ندارد.
بدون این که در زمان انعقاد « تملیک کلیّه تأسیسات و ساختمانهاي احداثی به صورت مجّانی و در انتهاي مدّت اجاره » ج) آیا شرط
قرارداد مشخّص و یا وجود خارجی داشته باشد و یا این که در مالکیّت شرط دهنده در آمده باشد صحیح است؟
جواب: تملیک بعد از پایان مدّت اجاره است، و این ابهام در شرط مانعی ندارد.
سؤال 834 - فرد یا افرادي به شخص نامهنگاري مراجعه میکنند و از او میخواهند که اوراق احکام و یا مدارکی را بر ایشان خوانده
و تفسیر کرده و یا درباره مسألهاي که دارند با او صحبت و تبادل نظر کرده و در نتیجه بدون آن که از نامهنگار بخواهند که نامهاي
برایشان بنویسد باعث اشغال وقت نامهنگار میشوند، آیا در چنین صورتی نامهنگار حق دارد در حدّ معقول و منصفانه بابت وقتی
که به شرح فوق از وي اشغال شده از ارباب رجوع وجهی را مطالبه بنماید؟
جواب: حق دارد مبلغ عادلانهاي بگیرد؛ مگر این که قصد مجّانی کرده باشد، یا ظاهر حال مجانی باشد.
براي کارگران در نظر گرفته شده « حق سنوات » سؤال 835 - بر اساس ماده 27 قانون کار جمهوري اسلامی ایران، حقّی تحت عنوان
با اوصاف « به نسبت هر سال سابقه کار، معادل یک ماه آخرین حقوق کارگر به او داده میشود » و به این کیفیّت تعریف شده است
به لحاظ نیاز به پول تقاضا دارم » : فوق، کارگري چند سال پیش در حین اشتغال به کار، به کارفرماي خود مراجعه و اظهار میدارد
کارفرما هم طبق ضوابط و بر اساس آخرین حقوق و مزایاي وي در آن .« حقّ سنوات این جانب را محاسبه و به من پرداخت نمایید
وي را محاسبه و به وي پرداخت میکند و از وي رسید دریافت میدارد، لطفاً بفرمایید: « حق سنوات » زمان
ص: 276
الف) آیا در فرض فوق، با پرداخت حقّ سنوات به نحو مذکور، کارفرما نسبت به کارگر بريء الذّمّه میشود؟
جواب: در چنین فرضی کارفرما نسبت به گذشته بريء الذّمّه میشود.
ب) هرگاه پس از دریافت حقّ سنوات بازهم به کار خود ادامه دهد و پس از چند سال با کارفرما ارتباط کاري خود را قطع نماید،
آیا از بابت حقّ سنوات، فقط نسبت به سنوات اخیر (بعد از دریافت حقّ سنوات قبلی) حقّ مطالبه دارد، یا میتواند حقّ سنوات
دریافتی قبلی را مبلغی علی الحساب تلقّی نموده، از نو مطالبه حقّ سنوات تمام مدّت خدمت خود را بر اساس آخرین مقدار حقوق و
مزایاي خود بنماید؟
جواب: نسبت به سنوات گذشته حقّی ندارد؛ ولی نسبت به بعد حق دارد.
سؤال 836 - اگر کسی درباره کار ساختمانی قراردادي منعقد کند و پس از انجام مقداري از کار، امروز و فردا کند، و کار را به
تأخیر اندازد، و هرچه اصرار شود که دنباله کار را انجام دهد انجام ندهد، وظیفه ما در مورد فسخ قرارداد و مقدار کار انجام شده
صفحه 148 از 323
چه میباشد؟
جواب: در فرض مسأله قرارداد را میتوان فسخ کرد و به نسبت کاري که انجام داده است حقّ او را بدهید.
و تملک الأجرة بالعقد و یحسب تسلیمها بتسلیم العین الموجره و ان کانت علی » : سؤال 837 - فقهاي عظام درباره اجاره میفرمایند
آیا آنچه اکنون متداول است که در پایان ماه کرایه را میپردازند خلاف ضوابط شرعی است؟ آیا موجر حق «1» « عمل من بعده
دارد اوّل ماه، بعد از تحویل خانه کرایه را مطالبه کند؟ مثلًا در موردي که خانه را یکساله یا دوساله کرایه داده، آیا میتواند در
ابتداي اجاره کرایه یک سال یا دو سال را مطالبه نماید؟
______________________________
مالک به مجرّد بستن قرارداد اجاره، مالک مال الاجاره میشود و هنگامی که عین مورد اجاره را تحویل داد میتواند » : 1). یعنی )
.« اجرت را مطالبه کند و اگر براي انجام کاري باشد بعد از انجام کار
ص: 277
جواب: در شرایط فعلی متعارف این است که کرایه هر ماه را در پایان آن ماه میپردازند و این به صورت یک شرط ضمنی درآمده
است و عمل بر طبق آن اشکالی ندارد؛ مگر این که تصریح بر خلاف آن کنند و زمان معیّنی را شرط نمایند.
سؤال 838 - شخصی منزلی را براي مدّت یک سال اجاره میکند، پس از گذشت سه ماه در یک حادثه اتومبیل فوت میکند،
همسر و فرزندان صغیر وي تا پایان قرارداد در منزل میمانند، در صورتی که وصیّت نکرده باشد، آیا بدهی ما بقی اجاره به عهده
همسرش میباشد، یا از اصل مال برداشته میشود؟
جواب: بقیّه مال الاجاره مانند سایر دیون باید از اصل ترکه پرداخته شود؛ ولی منافع خانه در مدّت باقیمانده متعلّق به همه ورثه
است.
سؤال 839 - تغییر اوضاع و احوال پیشبینی نشده در لزوم قرارداد چه تأثیري دارد؟
توضیح این که در صورتی که حوادث پیشبینی نشده اجرایی، اجراي یک قرارداد را سخت و مشکل کند بطوري که متعهّد را با
مشقّت زیاد رو به رو نماید، ولی به حدّ قوه قاهره نرسد، آیا بروز این حوادث در عدم اجراي تعهّد تأثیر دارد؟ خواهشمند است در
صورت امکان علّت آن را توضیح دهید.
مثال: اگر کسی خانهاي را ماهیانه به مبلغ ده هزار تومان و براي ده سال اجاره کند و در ضمن عقد شرط شود، که هزینه گرم کردن
موتورخانه به عهده صاحب ملک باشد و هزینه گرم کردن در یک ماه در زمان عقد اجاره دو هزار تومان باشد، امّا بعد از دو سال
مواد سوختی به قدري گران شود که هزینه گرم کردن موتورخانه به ماهی پانزده هزار تومان برسد، آیا این تغییر میتواند دلیل بر
عدم اجراي قرارداد باشد؟
جواب: چنانچه نشانههاي تورّم مستمر در محیط آشکار بوده و طرفین با آگاهی از این معنا، قرارداد را امضا کردهاند باید به آن عمل
کنند؛ ولی اگر چنین تورّمی قابل پیشبینی نبوده، شخص مزبور ملزم نیست چنان مبلغ بالایی را
ص: 278
بپردازد؛ تنها مقدار متعارف بر او واجب است.
سؤال 840 - شخصی قرآن میخواند و اجرت میگیرد، این شخص بدون این که قصد شخص خاصّی را نماید شروع به قرائت قرآن
« یک ختم قرآن براي پدرم بخوان » : میکند و قرآن را ختم مینماید، بعد از چند روز شخصی به وي مراجعه میکند و میگوید
،« یک قرآن دو سه روز پیش ختم نمودهام و به کسی هبه نکردهام، ثواب آن را به روح پدر شما هبه مینمایم » : نامبرده میگوید
ایشان هم قبول میکند و اجرت آن را میدهد، آیا این کار صحیح است؟
صفحه 149 از 323
جواب: این کار خالی از اشکال نیست؛ لازم است هنگامی که قرآن میخواند قصد شخص خاصّی را داشته باشد.
سؤال 841 - همسایه دیوار به دیوار ما خانه اضافی خود را به یکی از دبستانهاي غیر انتفاعی اجاره داده است. سالهاست سر و صداي
نیز جهت همسرم شده است. لازم به « میگرن » دانشآموزان نه تنها موجبات ناراحتی مداوم ما را فراهم آورده، بلکه باعث عارضه
یادآوري است که صاحب دبستان اخیراً مدرسهاي سه طبقه ساخته و خود فقط از طبقه زیرین آن به عنوان مدرسه راهنمایی استفاده
میکند و به علّت عدم نیاز، یکی از طبقات را به یک مؤسّسه زبان خارجی به عنوان رهن واگذار نموده و دبستان خود را به آنجا
منتقل نمیکند و ما همچنان در عذابهاي گوناگون معذّبیم. دو بار با صاحب اصلی منزل و یک بار با آقازاده ایشان صحبت کرده
و مسئولیّت شرعی ناشی از این اذیّت و آزار را به آنان متذکّر گشتهایم؛ ولی تأثیري نداشته است. لطفاً بفرمایید تکلیف شرعی
صاحب خانه و صاحب دبستان (مستأجر) چیست؟
جواب: وجود مدارس در سطح شهر اشکالی ندارد؛ زیرا لازمه زندگانی اجتماعی امروز است، و بردن مدارس به بیرون شهر نه
امکان دارد، و نه مصلحت جامعه میباشد؛ ولی بر صاحبان مدارس لازم است که سر و صداها و مزاحمتها
ص: 279
را به حدّ اقلّ برسانند، و اگر بیش از متعارف مزاحمت کنند میتوان جلو آنها را گرفت و بر مسئولین لازم است که در صورت
امکان مدارس را در محلّی قرار دهند که مزاحمت آن کمتر باشد.
سؤال 842 - کسی محلّی را مثلًا به مدّت یک سال به شخصی اجاره داده است؛ ولی مستأجر پس از شش ماه از تاریخ قرارداد از دنیا
میرود، اگر در اجاره شرط مباشرت مستأجر را کرده باشند، آیا اجاره به قوت خود باقی است؟
جواب: موجر و ورثه هر کدام میتوانند اجاره را فسخ کنند.
سؤال 843 - در طبقه دوم منزلی یک اطاق اجاره کردهایم، حیاط ما و صاحب خانه مشترك است، اوّل این که در نبود صاحبخانه،
آیا ما میتوانیم در حیاط بنشینیم؟ دوّم این که وقتی ما به مسافرت میرویم و صاحب خانه هم نیست، آیا میتوانیم کلید منزل را به
یکی از دوستان مطمئن بدهیم تا در اطاق ما باشد؟
جواب: در مورد سکونت شخص دیگري در آنجا تابع قرارداد است، و در مورد استفاده از حیاط اگر صاحبخانه راضی باشد،
اشکالی ندارد.
سؤال 844 - شخصی جهت کار، به یک کارگاه تولیدي مراجعه و تقاضاي کار میکند. کارفرما شرایطی را تعیین و حقوق و
مزایایی را مشخّص کرده و مدّت یک هفته هم مهلت میدهد که کارگر راجع به شرایط و حقوق و مزایا، مشورت و تحقیق بنماید.
کارگر پس از مشورت، شرایط را قبول و به کار مشغول میشود و طبق قرارداد حقوق میگیرد، پس از گذشت یک سال قرارداد به
اتمام میرسد و کارفرما میخواهد تسویه حساب کند؛ ولی کارگر به اداره کار مراجعه و شکایت مینماید که حقوق من در مدّت
یک سال کم بوده است، کارفرما هم اظهار میدارد که طبق قرارداد و توافق طرفین پرداخت کردهام، ولی اداره کار میگوید:
آیا گرفتن مبلغ .« کارفرما باید مبلغ 50 هزار تومان بابت کسري حقوق و مزایا به کارگر پرداخت نماید. و این مبلغ اجباري است »
مذکور جایز است؟
ص: 280
جواب: هرگاه با توجّه به تمام جهات طرفین توافق کردند، گرفتن اضافه اشکال دارد؛ ولی اگر طرفین به نحوي با هم مصالحه کنند
بهتر است.
سرقفلی
صفحه 150 از 323
سؤال 845 - این جانب سرقفلی یک باب مغازه قهوهخانه را در سال 1367 به مبلغ یک میلیون تومان خریداري نمودهام. اخیراً به
علّت تغییر شغل به خواروبارفروشی، موجر اقدام به شکایت نموده و موفّق به اخذ صدور حکم تخلیه توسّط دادگاه به استناد قانون
روابط موجر و مستأجر، تصویب سال 1356 (یعنی قبل از انقلاب) گردیده است.
در صورت صدور حکم تخلیه به دلیل تغییر شغل کمترین وجهی به صاحب سرقفلی یا حقّ » : مادّه 14 بند 7 این قانون میگوید
آیا این حکم عادلانه است؟ «! کسب و پیشه تعلّق نمیگیرد
جواب: اگر در موقع اجاره، شغل خاصّ ی در سند اجاره قید نشده باشد انتخاب شغل جدید براي شما مانعی ندارد؛ ولی اگر شغل
خاصّ ی قید شده، شما میتوانید به شغل اوّل بازگردید و محل و سرقفلی آن را براي خود حفظ کنید، یا به نحوي با مالک تراضی
نمایید.
سؤال 846 - مغازهاي را سرقفلی کردهام، اجارهاش 300 تومان بوده است، بعد از پنج سال مالک گفت اجارهاش کم است، 400
باید ماهی هزار تومان » : تومان نمودیم، بعد از پنج سال دیگر مبلغ اجاره را پانصد تومان نمودیم، حال بعد از پنج سال سوّم میگوید
در صورتی که قانون میگوید هر سه سال 20 درصد اضافه شود و یا این که کارشناس قیمت را مشخّص کند؛ ولی او نه به ،« بدهید
20 درصد قانع میشود و نه کارشناس میآورد، آیا این مبلغ براي ایشان مباح است؟
جواب: در صورتی که سرقفلی را پرداختهاید باید اجاره را به قیمت کارشناس
ص: 281
بگیرد نه به میل خود، و اگر با علم و اطّلاع طرفین از قانون 20 % اجاره منعقد شده، لازم است معیار را همان بیست درصد قرار دهند.
سؤال 847 - اگر شخصی حقیقی یا حقوقی صاحب سرقفلی مکانی باشد، و مالک شخص دیگري باشد، و مدّتی صاحب سرقفلی
مستأجر آن ملک بوده است، ولی بعداً صاحب سرقفلی حقّ خود را به نفر سوّم صلح میکند و صاحب ملک هم به همان نفر سوّم
ملک را اجاره میدهد؛ نفر سوّم به علّتی قرارداد با هر دو را فسخ مینماید، آیا از نظر شرعی صاحب اوّل سرقفلی میتواند بدون
اجازه و اذن در آن تصرّف کند؟ و اگر تصرّف او اشکال دارد لطفاً به سؤالات زیر پاسخ دهید؟
الف) آیا تصرّف صاحب سرقفلی غاصبانه و عدوانی است؟
جواب: در صورتی که نفر سوّم حقّ فسخ داشته، با فسخ کردن سرقفلی به نفر دوّم برمی گردد و ملک به نفر اوّل (صاحب اصلی) و
اگر صاحب سرقفلی بخواهد در آن تصرّف کند باید مجدّداً آن را اجاره کند.
اخذ شود؟ « اعلی القیم » ب) اگر تصرّف عدوانی است، آیا منافع مغصوبه باید به
جواب: اگر قبل از اجاره مجدّد تصرّفی بنماید باید اجرت المثل را طبق عرف روز بدهد.
ج) در صورتی که تصرّف عدوانی باشد، آیا متصرّف مستحقّ تعزیرات شرعی میباشد؟
جواب: اگر آگاهانه تصرّف عدوانی کرده باشد مستحقّ تعزیر است.
د) در صورتی که مالک براي رسیدن به منافع مغصوبه مخارجی را متحمّل شده باشد، آیا میتواند از غاصب و متصرّف عدوانی
اخذ نماید؟
جواب: اگر ناچار شود مخارج فوق العادهاي هزینه کند میتواند بگیرد؛ ولی هزینههاي معمولی را نمیتوان گرفت.
ص: 283
فصل بیست و یکم: احکام مزارعه
سؤال 848 - در صورتی که یکی از مالکین مزرعه مشاع بدون رضایت دیگران و با مخارج خود چاهی حفر نماید، آیا این چاه
صفحه 151 از 323
ملک حافر است، یا دیگران هم در این چاه حقّی دارند؟
جواب: ملک همه است.
سؤال 849 - قبل از انقلاب اسلامی زمین مالک در دست کشاورز بوده و آن را کشت میکرده است، از طرف حکومت آن زمان
نَسَق زمین را به اسم آن کشاورز ثبت کردهاند، آیا این نَسَقبندي حقّی براي کشاورز ایجاد میکند که بعد از آن قابل نقل باشد؟
جواب: چنانچه حقّ نسق در حال حیات براي زارع و بعد از ممات براي فرزندان او جزء عرف محل باشد، از قبیل شرط ضمن العقد
در قراردادهاي مزارعه با زارعین محسوب میشود و این حق براي او و فرزندانش شرعی خواهد بود.
سؤال 850 - کشاورزي هستم که حدود چهل سال است به صورت ارباب و رعیّتی روي زمین مالک، کشاورزي نمودهام؛ اکنون
مالک قصد گرفتن زمین را از این جانب دارد. آیا حقیر به عنوان زارعی که حدود چهل سال روي زمین او کار کرده و زمین او را
حفظ کرده و هر سال مبلغی را به عنوان حقّ ارباب به او پرداخت نمودهام، حقّی دارم؟
ص: 284
جواب: اگر قراردادي با او در این مورد داشته باشید، حق دارید. همچنین اگر در عرف و عادت محل این باشد که براي این گونه
کارگران حقّ خاصّ ی قائل میشوند و طرفین با علم و آگاهی بر این مسأله اقدام نمودهاند، حق براي شما ثابت میشود (مطابق آنچه
معمول محل است) در غیر این صورت حقّی ندارید؛ هرچند مستحبّ است مالک زمین، ملاحظه حال شما را بنماید.
سؤال 851 - زمینهاي کشاورزي از قدیم الایّام بطور مزارعه در اختیار زارعین بوده و زارع هر ساله مبلغی به مالک میپرداخته
است. آیا زارع میتواند این زمین را به مبلغی بیشتر به دیگران جهت زراعت یکساله اجاره دهد؟
جواب: اگر صاحب زمین با مستأجر شرط مباشرت نکرده باشد، اجاره دادن آن اشکالی ندارد، و لو به زیادتر از آنچه که اجاره داده
است؛ ولی احتیاط واجب آن است که کاري روي زمین انجام داده باشد، یا وسیلهاي بر آن اضافه کند.
ص: 285
فصل بیست