گروه نرم افزاری آسمان

فصل چهل و هشتم: احکام دیات






صفحه 274 از 323
موجبات ضمان
سؤال 1570 - اگر انسان در خانه خودش براي آشپزي، یا کار دیگري و به گمان یا اطمینان به این که به منزل همسایه سرایت
نمیکند و با فرض این که زیادهروي در آن نکرده و هوا نیز طوفانی نبوده، آتش روشن کند، اگر اتّفاقاً به منزل همسایه سرایت کرد
و باعث آتشسوزي شد ضامن است؟
جواب: ضامن است؛ ولی اگر علل قهري مانند وقوع طوفان ناگهانی یا زلزله سبب سرایت شود ضامن نیست.
سؤال 1571 - اگر کسی ظالمانه مانع فروش متاعی شود، به مدّتی که سبب تنزّل قیمت آن در بازار گردد، آیا ضامن نقصان قیمت
است؟
جواب: در صورتی که آن متاع در مسیر فروش بوده و شخص مزبور مانع شده است ضامن است.
سؤال 1572 - اگر کارگر روزمزدي که هر روز کار میکند و خرج زن و بچّ هاش را پیش میبرد ظالمانه حبس شود، یا به هر
صورتی قدرت بر کار از او سلب شود، آیا ظالم ضامن است؟
جواب: احتیاط واجب آن است که خسارت را جبران کند.
سؤال 1573 - اگر کسی قفل انباري را بشکند، سپس سارقی از آن انبار اشیایی بدزدد، یا دزد را راهنمایی کند و محلّ انبار را به او
نشان دهد، چه کسی ضامن است؟
ص: 542
جواب: در صورتی که سارق توانایی بر شکستن قفل داشته ولی دیگري آن را به جاي او شکسته، سارق ضامن است؛ امّا در صورتی
که خودش قادر به این کار نبوده و دیگري این راه را براي او گشوده، هر دو در ضمان شریک هستند، همچنین مسأله راهنمایی دزد
بنابر احتیاط واجب.
سؤال 1574 - همان گونه که مستحضرید، زلزله یکی از سوانح طبیعی است که هر از چندگاهی سبب تلفات انسانی و مالی فراوان
در گوشه و کنار جهان میشود. از نظر متخ ّ ص صان امر، بهترین و مطمئنترین روش کاهش عوارض ناشی از زلزله، احداث بناهاي
مقاوم در برابر زلزله است. به همین جهت ضوابطی براي احداث ساختمانها وضع شده است که رعایت آن در مناطق زلزلهخیز الزامی
میباشد. با این وجود متأسّفانه برخی از صاحبان املاك، مهندسان و پیمانکاران به این ضوابط توجّهی نمیکنند و باعث به هلاکت
رسیدن عدّه زیادي از مردم به هنگام وقوع زلزله میشوند. با توجّه به مطالب فوق خواهشمند است نظر شرع انور را در موارد زیر
مرقوم فرمایید:
الف) اگر صاحب ملک به جهت صرفهجویی در هزینهها، رعایت ضوابط ساخت و ساز را از مهندس و پیمانکار نخواهد. آیا در
صورت بروز زلزله، ضامن فوت ساکنان ساختمان میباشد؟
ب) اگر مهندس ناظر و مسئول مربوطه در شهرداري، یا پیمانکار به درخواست صاحب ملک در اعمال ضوابط کوتاهی کنند، آیا
ضامن هستند؟
ج) اگر صاحب ملک اطّلاعی از ضوابط نداشته باشد و در نتیجه رعایت آنها را از مهندس و پیمانکار نخواهد، آیا قصور مهندس و
پیمانکار در اعمال ضوابط موجب ضمان آنان است؟
د) اگر صاحب ملک اعمال ضوابط را از مهندس و پیمانکار بخواهد؛ ولی آنان در رعایت ضوابط کوتاهی کنند، آیا ضامن هستند؟
ص: 543
ه-) اگر فردي که قصد فروش ملک خود را در مناطق زلزلهخیز دارد، بدون آگاهی یا از روي نیرنگ بگوید که در ساخت بنا
رعایت ضوابط شده است، ولی نشده باشد، آیا ضامن است؟
صفحه 275 از 323
و) آیا جایز است که از روي مصلحتاندیشی از اعلام خطر وقوع زلزله در برخی از مناطق مانند تهران، خراسان، گیلان و
آذربایجان، که از نظر متخصّصان خطر وقوع زلزله دارد، طفره رفت؟
جواب: چنانچه ضوابط مربوط به زلزله به صورت قانون یا مقرّرات این کشور اسلامی درآید، رعایت آن بر همه لازم است و
کوتاهی در آن مسئولیّت شرعی دارد؛ خواه از سوي صاحب بنا باشد یا مهندس ناظر و پیمانکار. و اگر کسی این اصول را رعایت
نکرده و ملک خود را بر خلاف آن توصیف کند و بفروشد، غشّ در معامله و تدلیسِ حرام کرده و قابل تعقیب است و مخفی
کردن خطرات زلزله نسبت به مناطق زلزلهخیز و عدم راهنمایی مردم به وظایفشان در این قسمت، بر خلاف مصلحت جامعه اسلامی
است و مسئولان باید به این امور اهمّیّت بدهند، و از نظر ضمان هرگاه طبق معمول عرف ساختمان را ساخته باشد ضامن نیست.
سؤال 1575 - همان طور که مستحضرید، والدین مکلّف به حضانت از صغار و مجانین هستند. حال در صورتی که آنها در انجام امر
حضانت مرتکب قصور و اهمال گردند و از این بابت، صغار و مجانین خسارتی به اشخاص ثالث وارد کنند، آیا مسئولیّتی متوجّه
والدین میگردد؟
جواب: در مواردي که ولیّ و قیّم عرفاً باید آنها را از این امور محافظت کنند، در صورت کوتاهی کردن ضامن هستند.
سؤال 1576 - در مواردي که وظیفه نگهداري و مراقبت را اشخاصی مانند دایه یا پرستار به عهده دارند، اگر خسارتی از جانب افراد
تحت نظارت آنها، متوجّه دیگران شود، آیا مسئولیّتی متوجّه محافظ میشود؟
ص: 544
جواب: جواب مانند مسأله سابق است.
سؤال 1577 - در مواردي که صغار و مجانین مجهول الهویّه، خسارتی به دیگران وارد مینمایند، خسارت وارده به چه طریق جبران
میگردد؟ آیا میتوان خسارت را از بیت المال پرداخت نمود؟
جواب: در مورد قتل نفس جبران از بیت المال بعید نیست؛ ولی در موارد دیگر جبران نمیشود.
سؤال 1578 - اگر دیوار ملک موقوفهاي مشرف به خرابی گردد و بر اثر فروریختن دیوار، کسی کشته یا مجروح شود، در این حالت
مسئول پرداخت دیه چه کسی است؟ آیا متولّی موقوفه مسئول است، یا دیه از عایدات موقوفه پرداخت میگردد؟
جواب: اگر دیوار در کنار شارع عام بوده و آثار خرابی در آن ظاهر شده و متولّی کوتاهی کرده است، متولّی ضامن است.
سؤال 1579 - در زمان حاضر همین وضعیّت در مورد اشخاص حقوقی (شرکتها) وجود دارد که در پارهاي موارد بدون این که
شخص خاصّ ی مق ّ ص ر باشد، در نتیجه فعّالیّت شخص حقوقی قتل یا ضرب و جرحی اتّفاق میافتد؛ مثل این که بر اثر شکستن لوله
آب و ورود آن به منزل مسکونی، فردي فوت مینماید، در این حالت چه کسی ضامن است؟
جواب: چنانچه حادثه غیر منتظره بوده، کسی مق ّ ص ر نیست؛ امّا اگر متصدّیان و مدیران آن مؤسّسه کوتاهی کرده باشند، اشخاص
آنها مسئولند.
سؤال 1580 - موتور سواري در حال حرکت است، ناگهان گوسفندي را در وسط خیابان مشاهده میکند (حال یا گوسفند از قبل
بوده یا ناگهان به وسط خیابان دویده است) و براي اجتناب از برخورد با آن، فرمان موتور را کج میکند و در نتیجه به زمین
میخورد و در اثر برخورد با جدول خیابان، فوت میکند. با توجّه به این که خیابان محلّ عبور گوسفند نیست، آیا صاحب گوسفند
ضامن دیه موتورسوار است؟
ص: 545
اگر موتور سوار کودکی را در وسط خیابان ببیند و همین جریان پیش آید، حکم چیست؟ اگر کسی چاهی را در جادّهاي عدواناً
حفر کند و عابري براي احتراز از سقوط در آن، به سمت دیگر حرکت کند و در نتیجه در درّهاي بیفتد، آیا حفرکننده ضامن است؟
صفحه 276 از 323
جواب: در صورتی که موتورسوار بر اثر برخورد با گوسفند، سقوط میکرد و کشته میشد، دیه او بر صاحب گوسفند بود؛ به شرط
این که صاحب گوسفند در حفظ گوسفند سهلانگاري کرده باشد و آن محل دید نداشته باشد. ولی در محلّ کلام که حادثه بر اثر
فرار اشتباهآمیز موتورسوار به وجود آمده، باید خسارت در میان آن دو تقسیم شود، هر کدام به نسبت تأثیرشان در این حادثه. و اگر
دید داشته باشد ضامن بودن صاحب گوسفند محلّ اشکال است. و امّا در مورد کودك در جایی که ولیّ او در حفظ او
سهلانگاري کرده و به محلّی از جادّه رفته است که دید ندارد، همان حکم جاري است. در مورد چاهی که دید ندارد، حفرکننده
چاه ضامن است.
« مراقب » سؤال 1581 - شخصی کتابی را از کسی امانت گرفته و براي استفاده به جلسه امتحان میآورد، پس از استفاده آن را به
امتحان میدهد تا به هر کس خواست بدهد، او نیز چنین میکند؛ آخرین استفادهکننده بعد از استفاده، کتاب را همان جا گذارده و
خارج میشود، چه کسی ضامن است؟
جواب: در صورتی که نفر اوّل مجاز بوده به دیگران بدهد، نفر آخر که آن را در اختیار گرفته و در حفظ آن کوتاهی کرده ضامن
است، و در صورتی که مجاز به این امر نبوده ضامن اصلی خودش میباشد.
سؤال 1582 - اگر کسی با عرضه انبوه کالا، با بدنمایی آن، یا هر ترفند دیگري سبب کاهش بهاي آن گردد آیا ضامن است؟
جواب: هر کس در مورد کالاي خود میتواند هر تصمیمی بگیرد؛ ولی اگر
ص: 546
کارهایی کند که در عرف مصداق اضرار به دیگران محسوب شود جایز نیست و در بعضی از موارد ضامن نیز خواهد بود.
سؤال 1583 - اتومبیل سواري خارج از شهر حرکت میکند، موتور سواري نیز از روبهرو و در جهت مخالف در حال حرکت است،
موتور سوار بدون در نظر گرفتن فاصله اتومبیل، براي این که عرض جاده را پشت سر گذارد سریعاً جلو اتومبیل میپیچد، راننده
غافلگیر شده و با مهارت خاصّ ی اتومبیل را از مسیر موتور سوار منحرف و جان موتور سوار را از مرگ حتمی نجات میدهد، ولی
اتومبیل از کنترل وي خارج و به بیرون از جاده پرت و واژگون میگردد که در نتیجه راننده در اثر ضربه مغزي به حال اغما میافتد
و توسّط افراد نوعدوست راهی بیمارستان میشود، با توجّه به این که عامل اصلی حادثه، موتور سوار فراري بوده است، آیا فقط باید
راننده موتور از عهده مخارج تعمیر و غرامت اتومبیل و خسارتهاي دیگر برآید؟
جواب: چنانچه راننده موتور مقصّر بوده هزینهها از او گرفته میشود.
جهت مأموریّت با موتور شرکت به کاشان رفتم، تا ظهر بعضی از کارهاي « ترمهباف » سؤال 1584 - این جانب کارگر شرکت
مأموریّتی را انجام دادم و مقداري از کار باقیمانده بود که ظهر شد، ظهر را تا موقعی که مغازهها بازشود. به منزل یکی از برادران
رفتم که متأسّفانه بچّه صاحبخانه مریض شد. او را به اورژانس بردم، موتور را درب بیمارستان خاموش کردم و سوئیچ آن را برداشتم
و داخل بیمارستان شدم، یک دقیقه بیشتر طول نکشید که برگشتم متأسّفانه موتور به سرقت رفته بود، آیا خسارت آن را باید
بپردازم؟
جواب: شما ضامن هستید؛ مگر این که براي این گونه استفادهها اجازه گرفته باشید و در حفظ موتور نیز کوتاهی نشده باشد.
سؤال 1585 - شخصی مدّت سه سال در یکی از گاوداریها مشغول کار بوده است، در میان گاوهاي شیري یک گاو نر بوده که به
مرور زمان وحشی شده و کارگر را قبل از
ص: 547
فروختن مورد ضرب قرار داده است. کارگر به صاحب گاو اعلام میکند که گاو وحشی شده لذا صاحبش گاو را میفروشد، بعد
از 15 روز گاو را دوباره برمیگردانند، فرداي آن روز آن گاو کارگر مزبور را دوباره مورد ضرب قرار میدهد که دندههایش
صفحه 277 از 323
شکسته میشود و توسّط صاحب گاو به بیمارستان منتقل میگردد و بعد از سه روز در بیمارستان فوت میکند، صاحب گاو فرداي
آن روز گاو را میفروشد و بعداً وحشی بودن گاو را انکار میکند، در فرض مذکور آیا صاحب گاو در قبال این واقعه مسئولیّت
دارد؟
جواب: اگر وحشی شدن و خطرناك بودن مسلّم باشد و صاحب گاو آن را برگردانده باشد ضامن است، بنابر احتیاط واجب.
ساختمانی خریده و بر خلاف مقرّرات شهرداري بالاي آن بالکنی ساخته است، به نحوي که دیوار آن به « الف » سؤال 1586 - آقاي
سیمهاي برق شهري نزدیک و سیمها در دسترس قرار گرفته و طبق اعلام اداره برق به حریم سیمهاي برق تجاوز شده است؛ سپس
اجاره داده است. بچّه پنجساله مستأجر در بالکن مشغول بازي میشود، سیم برق را « ب» همین خانه را با بالکن موصوف به آقاي
میگیرد و کشته میشود. پدر و مادر بچّه، صاحبخانه را مق ّ ص ر میدانند و صاحبخانه تخلف در ساختن بالکن را قبول دارد، امّا به
لحاظ این که جریمه قانونی تخلّف خود را به شهرداري پرداخته و به لحاظ این که شهرداري و اداره برق میبایست تخلّف را
گوشزد مینمودند تا در صورت لزوم بالکن را تخریب نماید و این که مستأجر میبایست رعایت نکات ایمنی را بنماید و به لحاظ
این که مادر طفل در نگهداري او کوتاهی کرده و به لحاظ این که بچه در بازي کردن زیادهروي کرده و خودش را به نحو غیر
عادي به سیم برق رسانیده در حالی که سیم برق در دسترس یک بچّه نبوده، لطفاً بفرمایید در این قضیّه چه کسی ضامن است؟
جواب: گرچه صاحب منزل به خاطر تخلّف از مقررات مقصّر است؛ ولی با
ص: 548
توجّه به این که سیم برق در فرض مسأله بطور عادي از دسترس اطفال بیرون بوده و طفل به صورت غیر عادي خود را به آن
رسانده، کسی در برابر مرگ او مقصّر نیست.
سؤال 1587 - شخصی بچّه نابالغ 8 سالهاي را بدون اجازه پدر و مادرش به استخر میبرد، این بچّه اصلًا شنا بلد نبوده و مسئولین
استخر بدون این که تحقیق کنند که پدر و مادر این بچّه از آمدن فرزندشان اطّلاع دارند یا خیر، او را به استخر راه میدهند. اتفاقاً
این بچّه غرق میشود. آیا کسی که این بچّه را به همراه خود به استخر برده ضامن است، یا مسئولین استخر؟ هر کدام چه مقدار؟
جواب: کسی که او را به استخر برده ضامن دیه اوست.
سؤال 1588 - سنگی که روي جادّه بوده بطور ناگهانی از زیر چرخ اتومبیل در حال حرکت خارج شده و به ماشین دیگري، که
پشت سر آن حرکت میکرده، برخورد نموده و اتّفاقاً موجب مرگ یکی از سرنشینان آن ماشین شده است. کارشناسان آگاه و
متعهّد راهنمایی و رانندگی اتومبیل جلویی را بیتقصیر شناختهاند ضمان و مسئولیّت این حادثه بر عهده کیست؟
جواب: در فرض مسأله راننده اتومبیل جلویی در برابر این حادثه مسئول نیست.
سؤال 1589 - آیا شوهر در مقابل جهیزیّه زن که در اثر گذشت زمان و بدون تقصیر شوهر از بین رفته است، در فرض طلاق یا فوت
همسر ضامن است؟
جواب: در فرض مسأله، شوهر مکلّف به اداي خسارت نیست.
سؤال 1590 - فرشهایی که به صورت امانت در اختیار شرکتی جهت فروش قرار میگیرد، اگر سوانحی از قبیل دزدي یا آتشسوزي
رخ دهد و منجر به از بین رفتن اصل مال شود، آیا شرکت ضامن اصل مال است؟
جواب: در صورتی که شرکت در نگهداري آن کوتاهی نکرده باشد، ضامن نیست.
ص: 549
سؤال 1591 - در یک نزاع خانوادگی ابتدا مرد روي زن خود نفت ریخته و قصد آتش زدن وي را داشته است، ولی از این کار
منصرف میشود؛ امّا بعداً زن خود را با روشن کردن کبریت، آتش میزند و این کار منتهی به فوت وي میگردد. آیا در این مورد
صفحه 278 از 323
مسئولیّتی متوجّه مرد میباشد؟
جواب: مرد گناه کرده و مستحقّ تعزیر است؛ لکن در فرض مسأله ضامن دیه آن زن نیست.
سؤال 1592 - کارگري به صورت روزمزد براي دیگري، غیر از پیمانکار و یا صاحب شرکت، کار شخصی میکند. اگر این کارگر
در حین کار به مرگ غیر طبیعی مثلًا به علّت زمین خوردن، ضربه دیدن، یا عقربزدگی و مانند آن فوت کند، آیا صاحب کار
ضامن دیه اوست؟
جواب: دیه بر عهده صاحب کار نیست؛ مگر آن که قبلًا شرط کرده باشند که دیه او در هر حال بر عهده صاحب کار باشد، یا قانون
کار ایجاب کند و آنها بر اساس قانون کار قرارداد بسته باشند.
سؤال 1593 - در نزدیکی یکی از روستاها تلمبهخانهاي قرار دارد که آب آن روستا را تأمین میکند و نگهبانی و حراست آن بر
عهده یکی از اهالی دِه بوده است. در یکی از روزها، که شخص نگهبان کلید موتور را به دست فرزندش داده تا آن را روشن کند،
چند دختر جوان براي آوردن آب به آنجا میروند که بر اثر باران به ساختمان تلمبهخانه پناه میبرند؛ متأسّفانه بر اثر تماس لباس
یکی از دختران به موتور، آن دختر جان خود را از دست میدهد. فرزند آن نگهبان چون طریقه خاموش کردن موتور را
نمیدانست، نتوانست موتور را خاموش کند و همراه دختران دیگر به بیرون فرار میکند. با توجّه به این که مسئول تلمبهخانه بر اثر
بیاحتیاطی و کوتاهی، کلید ساختمان را به پسرش داده و او نتوانسته موتور را خاموش کند و این که دختران نمیدانستند که
نزدیک شدن به موتور خطرناك است و از ورود دختران به محل
ص: 550
موتور جلوگیري نشده است، آیا نگهبان تلمبهخانه ضامن خون مقتوله است؟
جواب: گرچه نگهبان تلمبهخانه کار خلافی انجام داده، ولی مسئول خون آن دختر نیست.
سؤال 1594 - فردي به اتّهام قتل، یا قتلهاي عمد محکوم به اعدام شده؛ ولی در زندان و یا در پاي چوبه دار بدون اجراي حکم به
مرگ طبیعی فوت میکند. آیا دیه مقتول یا مقتولین بایستی از دارایی او پرداخت شود؟
جواب: آري، دیه به مال او تعلّق میگیرد.
سؤال 1595 - بیست سال پیش، پاسی از نیمه شب گذشته، دو نفر عابر پیاده که یک نفر از آنان ظاهراً قصد استمداد و دریافت بنزین
داشته، مقطع عرضی جادّه را با عجله و بدون رعایت احتیاط طی مینمایند، که متأسّفانه از بغل از ناحیه سر به شیشه یک اتومبیل
سواري برخورد و به علّت عکس العمل تصادم به وسط جادّه پرت میگردد، اتومبیلی که از سمت مخالف در حرکت بوده به خارج
از جادّه منحرف میشود. توجّه شود که حادثه از جلو و برخورد روبهرو صورت نگرفته، بلکه دقیقاً به علّت همزمانی اتومبیل سواري
و عابر، وي به شیشه جلو برخورد مینماید. راننده پس از رؤیت حادثه میبیند مصدوم خونآلود نیست؛ ولی در تاریکی به صورت
بیهوش بر زمین افتاده است. به اتّفاق همراه مصدوم، تصمیم به حمل او میگیرند، ولی راننده پس از روشن کردن ماشین، صحنه را
ترك و فرار میکند. پس از گذشت سالیانی، راننده حادثه در وضعیّتی قرار دارد که عذاب وجدان و مسأله شرعی او را به احساس
تکلیف واداشته است و بیمار شده و چون وضعیّت بیماري او شاید امکان حیات طولانی را براي وي میسور نسازد و از سویی تلاش
او براي یافتن مصدوم و یا کسب اطّلاع از این که وي، فوت کرده یا در حیات است، میسّر نیست. تکلیف شرعی او براي رفع اداي
دین چیست؟ هرچند واقعه به صورت عمد نبوده و بیاحتیاطی عابر علّت حادثه بوده و فرار راننده هم جزء مصادیق تقصیر یا قصور
است، در صورتی
ص: 551
که دیه واجب باشد، با توجّه به این که مقتول شناخته شده نیست، دیه به چه کسی پرداخت میشود؟
صفحه 279 از 323
جواب: اگر مق ّ ص ر عابر پیاده بوده، دیه ندارد، و اگر راننده به خاطر سرعت یا امور دیگر مق ّ ص ر بوده دیه دارد، و اگر هر دو مق ّ ص ر
بودهاند باید درصد تقصیر را اجمالًا حساب کند و طبق آن از دیه بپردازد و اگر دسترسی به آن شخص یا ورثه او براي اداي دیه
ندارد، اجازه میدهیم دیه را به افراد نیازمند از فامیل یا غیر فامیل بپردازد.
سؤال 1596 - این جانب همسري داشتم که از من جدا شد؛ پس از جدایی اقدام به ازدواج مجدّد نمودم، چهار فرزند همسر اوّلم نزد
این جانب و در کنار نامادري، احساس راحتی نمیکردند. حدود 8 ماه قبل، دختر بزرگ همسر اوّل، که 16 ساله میباشد، با کمال
تأسّف نامادري خود را به قتل رسانید و موضوع توسّط مراجع قانونی در حال پیگیري میباشد. مراجع ذيصلاح انگیزه قتل را
فشارهاي روحی و روانی بیان کردهاند، این جانب بر سر دوراهی در قبال قتل همسرم و تکلیف دختر و نهایتاً احقاق حقّ فرزندان
همسر مقتولم از نظر شرع مقدّس و وجدان درونیم میباشم. این جانب از یک سو ولیّ قهري فرزندان صغیر، و از طرف دیگر مدافع
فرزند قاتل میباشم. دیگر این که با مسأله دیه مواجه بوده که پرداختکننده و گیرنده دیه نیز خودم میباشم، هرچند از نظر مالی در
مضیقه بوده و تنها مایملک این جانب یک باب منزل مسکونی میباشد که در حال حاضر مورد استفاده من است. لطفاً مرا راهنمایی
فرمایید.
جواب: شما نسبت به حقّ خودتان، به عنوان شوهر مقتول، میتوانید گذشت کنید؛ ولی نسبت به حقّ صغیران، یعنی بچّههاي مقتوله،
باید بگذارید کبیر شوند و خودشان تصمیم بگیرند؛ اگر تصمیم بر قصاص بگیرند، باید یک چهارم دیه را بپردازند که ظاهراً
توانایی ندارند. طبیعتاً ناچارند، دیه بگیرند. در صورتی که دختر
ص: 552
شما مالی از خودش داشته باشد، باید سهم دیه آنها را بدهد، در غیر این صورت بر ذمّه او میماند؛ هر وقت توانایی پیدا کرد، قابل
تعقیب است و اگر بچّهها بعد از بلوغ و رشد عقلی کافی او را ببخشند، همه چیز تمام میشود.
سؤال 1597 - یکی از علما با فرزند جوانش، که جهادگر جبهههاي حق علیه باطل بود، هر دو در نیمه شب به دست عوامل یکی از
گروهکها شهید شدند؛ یکی را کشتند و صحنه تصادف تصنّعی برایش ایجاد کردند و پس از قتل صدماتی بر بدنش وارد کردند و
دیگري را در آب بسیار کمعمق خفه کردند و متأسّفانه به پروندههاي ایشان رسیدگی نشده است. اگر اولیاي دم (با توجّه به
سفارش قرآن شریف مبنی بر اولویّت عفو) فقط قصاص را عفو کنند، در مورد دیه و کفّارات حکم چیست؟
جواب: هرگاه صاحبان خون از قصاص صرفنظر کنند، میتوانند آن را مشروط به دیه (یا کمتر یا بیشتر از آن) نمایند؛ ولی موافقت
قاتل یا قاتلین در آن شرط است و اگر آنها موافقت نکنند، تنها قصاص جایز است. و اگر بطور مطلق عفو نمایند، دیهاي نیز نصیب
آنها نمیشود و در هر صورت باید کفّاره قتل عمد را بپردازند، که در زمان ما دو چیز بیشتر نیست. و دیه آسیب رساندن به جسد
مقتول به خود او تعلّق میگیرد و باید در مصارف خیر مصرف گردد.
سؤال 1598 - این جانب یکی از کارمندان اداره راه و ترابري استان مرکزي هستم، ماشینی از اداره در دست این حقیر بود که براي
امورات اداره از آن استفاده میکردم، امّا متأسّفانه در وقت اداري با یکی از همکاران به دنبال کار اداره در جادّه اراك- شازند چپ
کردیم که در این حادثه همکارم صدمه سختی دید و متأسّفانه بعد از 52 روز بیهوشی فوت کرد. کارشناس راننده را مقصّر قلمداد
میکند. از طرفی ماشین اداره، بیمه سرنشین نداشته است، اکنون خانواده آن مرحوم درخواست دیه میکنند. آیا میشود ماشین
اداره، آن هم برون شهري، بیمه نباشد؟ در صورتی که در روزهاي اوّل بیمه ضمانت کرده بود که من را از زندان آزاد کند، ولی
حالا میگوید
ص: 553
بیمه نیست. آیا دیه آن مرحوم به عهده من است؟ چگونه بپردازم؟
صفحه 280 از 323
جواب: چنانچه شما راننده بودهاید و تقصیر شما ثابت شود، دیه بر عهده شماست و لغزنده بودن جادّه و امثال آن مانع تعلق دیه در
صورت مق ّ ص ر بودن نیست و اگر توانایی ندارید بر ذمّه شما خواهد بود که تدریجا بپردازید. و اگر معمول این است که تمام
اتومبیلهاي اداره باید نسبت به سرنشین نیز بیمه باشند آنها در بیمه کردن کوتاهی نمودهاند و شما اغفال شدهاید، آنها نسبت به
مقدار بیمه مسئولند، و اگر چنین نیست آنها مسئولیتی ندارند.
سؤال 1599 - آیا دیه زن و مرد اهل کتاب مساوي است، یا متفاوت میباشد؟
جواب: دیه زن در هر حال نصف مرد است.
سؤال 1600 - کسی در یک نزاع دستهجمعی فردي را عمداً و دیگري را بطور غیر عمد به قتل میرساند. پس از اجراي حکم
قصاص او در مورد قتل عمد، بفرمایید نحوه وصول و مطالبه دیه مقتولِ غیر عمد، چگونه و به عهده کیست؟
جواب: در صورتی که قتل شبه عمد باشد، باید دیه از اموال او برداشته شود.
سؤال 1601 - اگر مسلمانی فردي از اهل کتاب تحت ذمّه را عمداً بکشد دیه دارد یا قصاص؟
جواب: قصاص ندارد؛ مگر این که از این حکم سوء استفاده کند و چندین مرتبه دست به این کار بزند، در این صورت قصاص
خواهد شد.
سؤال 1602 - اگر کافر ذمّی مسلمانی را به صورت غیر عمد بکشد، دیه دارد یا قصاص؟ دیه چه مقدار است؟
جواب: دیه کامله دارد.
دیه اعضاي بدن
اشاره
سؤال 1603 - با توجّه به این که دیه صدمات وارده بر زن در صورتی که به ثلث دیه
ص: 554
کامله برسد نصف میشود، چنانچه جراحات و صدمات متعدّدي به زنی وارد شود، در هر یک از صورتهاي زیر چه حکمی دارد:
الف) صدمات تماماً با یک ضربه و در یک لحظه وارد شده است و دیه مجموع بیش از یک سوّم دیه کامله است.
ب) هر یک از صدمات با ضربهاي جداگانه و لیکن در زمان واحد عرفی (نه عقلی)، که عرف آن را جنایت و حادثه واحد
میشمارد، وارد شده باشد، اگر چه چند لحظه یا چند دقیقه هم طول بکشد.
ج) هر یک از صدمات با ضربهاي جداگانه و در زمانهاي مختلف عرفی و با رعایت فاصله وارد شده باشد.
مستدعی است بیان فرمایید باید دیه مجموع صدمات را محاسبه کرد، تا در صورت به ثلث رسیدن نصف گردد، یا این که هر یک
از صدمات بایستی جداگانه محاسبه شود؟
جواب: در صورتی که صدمات وارده بر بدن بقدري نزدیک به هم باشد که یک صدمه محسوب شود دیه آن یک جا حساب
میشود، و اگر صدمات جداگانه است، هرچند با یک ضربه یا در زمانی واحد انجام شده باشد، مثل این که با یک ضربه دست و
پاي او را با هم شکسته باشد، هر یک جداگانه محسوب میشود، همچنین اگر در زمانهاي مختلف واقع شده باشد.
سؤال 1604 - شخصی مورد ضرب قرار گرفته است، قاضی علم اجمالی دارد که ضارب یا زید است یا عمرو، ولی متعیّناً نمیداند
که کدام یک ضارب است، و خودشان هم اقرار نمیکنند، وظیفه قاضی چیست؟
جواب: چنانچه در اثر ضربه جراحت یا نقصی حاصل شده، و هر دو قسم یاد کنند که مرتکب آن نبودهاند، دیه بین هر دو تقسیم
صفحه 281 از 323
میشود.
سؤال 1605 - معلّم بازنشسته آموزش و پرورش هستم، به اقتضاي شغلم گاهی
ص: 555
بچّههاي مردم را تنبیه بدنی کردهام و حال دسترسی به فرد فرد آنان ندارم که حلالیّت بطلبم، چگونه میتوانم ردّ مظالم کنم؟
جواب: اگر از طرف پدران آنها مجاز بودهاید و در حد مشروع تنبیه انجام شده مشکلی ندارید، و اگر چنین نبوده و دسترسی به آنها
ندارید چنانچه تنبیهی بوده که دیه به آن تعلّق میگرفته باید مقدار دیه را از طرف صاحب اصلی آن در راه خدا بدهید، و اگر در
حدّ دیه نبوده براي آنها استغفار و کار خیر انجام دهید.
سؤال 1606 - در یک منازعه دسته جمعی طرفین جراحات متعدّدي برداشتهاند، مصدومین قادر به تعیین ضاربین نبوده، بلکه فقط
میدانند که جروح وارده به وسیله مثلًا پنج نفر مقابل وارد گردیده است؛ در این صورت اگر تقاضاي قصاص شود نحوه اثبات قضیّه
چگونه است؟ در صورت تقاضاي دیه چه کسانی محکوم میشوند؟ و راه ثبوت آن چیست؟
جواب: هرگاه ثابت شود که جنایت از آن چند نفر خارج نیست دیه در میان آنها تقسیم میشود و در اینجا قصاص نیست.
سؤال 1607 - در برخی از مسائل فقهی، از جمله بحث عقیم نمودن و دیات اعضا، اشاره به فاسد شدن عضو شده است. آیا منظور از
فساد عضو از بین رفتن شکل ظاهري آن است، یا منظور از بین رفتن کارایی و عملکرد عضو میباشد؟
جواب: فساد عضو مراتبی دارد؛ گاهی بکلّی از کار میافتد و گاهی درصدي از کارایی آن از بین میرود و هر کدام دیه یا ارش
خاصّ خود را دارد.
سؤال 1608 - شخصی بر اثر ضربه جنایتکاري مبتلا به ضربه مغزي گردیده و مدّتی بیهوش میشود. آیا این ضربه مغزي دیه خاصّی
دارد؟
جواب: اگر نجات پیدا نکند و ضربه عمدي نبوده باشد دیه کامله دارد، و اگر نجات پیدا کند باید دید در چه قسمتهایی از بدن او
نقص پیدا شده، دیه آن عضو ثابت میشود. و اگر نقصی پیدا نشود به خاطر ضربه مغزي ارش دارد.
ص: 556
سؤال 1609 - با توجّه به این که دیه فلج کردن هر عضوي که دیه معیّن دارد، دو ثلث دیه همان عضو است، آیا اگر فلج بطور کامل
نباشد بلکه نسبی باشد (مثلًا چهل درصد فلج)، در این گونه موارد باید ارش تعیین نمود، یا میبایست به نسبت درصد اعلام شده
10040 دینار را محاسبه نمود، یا *32 * محاسبه نمود؛ مثلًا چنانچه در یک پا چهل درصد شل نسبی ایجاد شود، میبایست 500
میبایست طبق نظر کارشناس ارش تعیین کرد؟
جواب: باید دیه به نسبت ضایعه و نسبت به دیه شلل محاسبه شود.
سؤال 1610 - همان گونه که مستحضرید، بر اساس برخی روایات وارده در باب دیات، خوب شدن بعضی جراحات یا نقص عضوها
(نظیر شکستگی استخوان در اعضایی که دیه مقدّره دارد) میزان دیه را تغییر میدهد. با توجّه به این که امروزه به خاطر پیشرفت علم
پزشکی، تعداد قابل ملاحظهاي از جراحات و نقص عضوها، قابل درمان میباشد. بفرمایید:
الف) آیا تأثیر درمان در میزان دیه را، میتوان به غیر موارد مصرّح در فقه تعمیم داد؟
جواب: در غیر موارد منصوصه تأثیري ندارد.
ب) آیا پیوند عضو مقطوع در میزان دیه تأثیر دارد یا خیر؟ مثلًا در صورتی که انگشت یا دست شخصی در اثر جنایت قطع شود، اگر
به موقع اقدام گردد میتوان عضو مقطوع را پیوند زد، حکم آن چیست؟
جواب: پیوند عضو دیه را تغییر نمیدهد.
صفحه 282 از 323
سؤال 1611 - شلیک یک گلوله، شکستگی استخوان و فلج شدن پا را به همراه داشته است؛ آیا در این مورد دیه نافذه، و شکستگی
استخوان و فلج شدن توأماً باید از سوي ضارب پرداخت گردد؟
جواب: هر سه دیه باید پرداخت شود.
ص: 557
سؤال 1612 - در مواردي نظیر شکستگی ستون فقرات که دیه کامله دارد، طبق فتواي فقها اگر این شکستگی به گونهاي معالجه شود
که اثري از جنایت باقی نماند، جانی باید یک صد دینار بپردازد. در این گونه موارد فعلیّت درمان و اصلاح ملاك است، یا قابلیّت
آن؟ به این معنا که اگر فعلیّت ملاك باشد، از ابتدا دیه کامله به عهده جانی قرار میگیرد و جانی موظّف به پرداخت تمام دیه
میباشد- که پس از اصلاح و خوب شدن، 900 دینار به او پس داده میشود- یا منتظر میماند که پس از معالجه، دیه مقرّره ( 100
دینار) را بپردازد (اگر چه ذمّهاش به کلّ دیه مشغول است)؛ ولی اگر قابلیّت درمان ملاك باشد، از همان ابتدا ذمّه جانی به یک صد
دینار مشغول میشود.
جواب: ظاهر ادلّه این مسأله فعلیّت درمان است؛ بنابراین تا درمان نشده باید دیه را بدهد.
سؤال 1613 - مطابق مبانی فقهی، آیا میشود به جانبازان (مجروحین جنگ تحمیلی) دیه پرداخت نمود؟
جواب: دیه در مورد مجروحان جنگی و جانبازان از بیت المال در تاریخ اسلام سابقه ندارد؛ ولی هرگونه کوششی براي حلّ
مشکلات این عزیزان بجاست.
سؤال 1614 - برخی معتقد به پرداخت غرامت به آسیبدیدگان جنگ میباشند و مبناي غرامت را تشخیص عرف میدانند. نظر
حضرتعالی چیست؟
جواب: غرامت مانند دیه در تاریخ جنگهاي اسلامی سابقه نداشته است که از بیت المال بدهند؛ ولی زندگی آنان باید تأمین گردد.
سؤال 1615 - از نظر فقهی، وظیفه کسانی که در جنگ شرکت نکردند (قاعدین)، در قبال این عزیزان (مجاهدین) چیست؟ آیا
دولت میتواند با وضع قوانین از قاعدین چیزي دریافت داشته و به مصرف مجاهدین برساند؟
جواب: سزاوار است هم حکومت اسلامی و هم مردمی که در جنگ شرکت
ص: 558
نکردهاند، ولی از برکات خونهاي شهیدان و تلاش جانبازان در امن و امان به سر میبرند، براي حلّ مشکلات آنها دست به دست
هم دهند و در صورت ضرورت حکومت اسلامی میتواند قوانینی براي این موضوع وضع کند.
سؤال 1616 - اگر فرض بر پرداخت دیه نباشد، آیا هزینههاي درمانی این عزیزان قابل محاسبه هست؟
جواب: هزینههاي درمانی آنان باید از بیت المال پرداخت شود.
سؤال 1617 - پزشکی که جهت کنترل جمعیّت و پیشگیري از حاملگی اقدام به بستن لولهها میکند، و مراجعهکننده را عقیم
میسازد و امکان بازگشت نیز غالباً وجود ندارد؛ آیا دیهاي به او تعلّق میگیرد؟
جواب: اگر به تقاضاي مراجعهکننده بوده باشد، دیه تعلّق نمیگیرد، در غیر این صورت طبیب باید ارش بدهد.
سؤال 1618 - وطی زوجه از دُبر چه حکمی دارد؟ اگر این عمل سبب ایجاد جراحت در موضع مذکور گردد، آیا دیه یا ارشی تعلّق
میگیرد؟
جواب: این کار بدون رضایت زوجه حرام است، و با رضایت او نیز کراهت شدید دارد و اگر موجب آسیبی شود، دیه تعلّق
میگیرد.
دیه مو
صفحه 283 از 323
سؤال 1619 - در کتابهاي علمی نوشته شده که تمام سطح بدن را مو پوشانیده است. با توجّه به این مطلب که فقط کف دستها و
پاها و روي ناخنها مو ندارد، آیا قطع هر نوع مویی که روي بدن وجود دارد، موجب پرداخت دیه است؟
جواب: اگر مانند ابروها و محاسن و موي سر، در آن جایی که انسان علاقه به نگهداشتن آن دارد بوده باشد، دیه یا ارش دارد.
سؤال 1620 - آیا کیفیّت موي بدن در پرداخت دیه مو تأثیر دارد؟ مثلًا اگر مویی
ص: 559
باشد که زاید است، یا مویی باشد که ریشهاش ضعیف است، یا مویی باشد که به شکل مصنوعی در بدن کاشتهاند، آیا کندن این
طور موها دیه دارد؟
جواب: موهاي زاید و مصنوعی دیه ندارد، هرچند کندن آن بدون اجازه صاحبش حرام است و خسارت موي مصنوعی و کشت آن
را باید بدهد.
سؤال 1621 - اگر کسی موي بدن شخص دیگري را به شکلی قطع کند که مو از ریشه قطع نشود؛ بلکه ریشه مو سالم باشد، آیا
مقدار مویی که قطع شده دیه دارد؟
جواب: اگر مانند ابروها و محاسن و موي سر، در آن جایی که انسان معمولًا علاقه به نگهداشتن آنها دارد بوده باشد، ارش دارد.
دیه چشم
سؤال 1622 - فردي در نزاع، یک چشم طرف مقابل را معیوب میکند؛ ولی در اثر مداوا و بستري شدن در بیمارستان، چشم او
خوب میشود، از طرفی دادگاه بیش از دو میلیون تومان دیه مقرّر نموده است. با توجّه به این که چشم خوب شده، دریافت این دیه
از لحاظ شرعی چه صورتی دارد؟
جواب: از حکمی که دادگاه داده اطّلاعی نداریم؛ امّا به هر حال هر آسیبی، هرچند بعداً معالجه شود، دیه دارد.
دیه بینی
سؤال 1623 - لطفاً به دو سؤال ذیل پاسخ فرمایید:
الف) آیا شکستگی استخوان تیغه بینی دیه دارد یا ارش؟ اگر دیه دارد، آیا طبق شکستگی استخوان عضوي که دیه کامل دارد
محاسبه میشود؟
ب) در تعیین ارش با توجّه به این که اکنون غلام و کنیزي جهت برآورد میزان ارش وجود ندارد، چگونه باید عمل کرد؟
ص: 560
جواب: اگر بینی کاملًا ضایع شود دیه کامله دارد و اگر چنین نباشد ارش دارد و منظور از ارش آن است که مقدار درصد نقص
عضو و خرابی آن در نظر گرفته شود و از مجموع کلّ دیه حساب شود. مثلًا اگر نقص عضو 25 % باشد، 25 درصد دیه عضو به او
پرداخته میشود، و مقایسه با غلام و کنیز معیار ارش نیست.
سؤال 1624 - اگر در اثر ضربهاي قصبه بینی (قسمت نرم و انعطافپذیر داخلی بینی که در طول استخوان بینی قرار دارد) از وسط
بشکند، یا از استخوان بینی جدا شود. در صورت بهبود یافتن و یا عدم آن، دیهاش چگونه محاسبه میشود؟ آیا مشمول حکم
شکستگی استخوان میشود؟
جواب: ظاهر این است که مشمول ارش میباشد.
صفحه 284 از 323
دیه دست
سؤال 1625 - در اثر ایراد جرح عمدي با شیء برنده از طرف متّهم، دست راست مجنیٌ علیه از ناحیه مچ دچار جراحت از نوع
متلاحمه گردیده که طبق نظر پزشک قانونی به علّت آسیب اعصاب و عروق و رباطهاي دست راست در ناحیه مچ، دست شاکی به
میزان 50 % دچار نقص عضو شدید حرکتی گردیده است. نحوه تعیین دیه و میزان آن چگونه خواهد بود؟
جواب: احتیاط واجب آن است که علاوه بر پرداخت دیه جراحت، دیه شلل عضو را هم به نسبتی که اهل خبره مورد وثوق خبر
میدهند بپردازد.
سؤال 1626 - چنانچه به دستها و پاها و یا هر یک از آن جداگانه، ضربهاي وارد شود که باعث از بین رفتن توانایی آن عضو در
انجام وظیفه گردد، بدون آن که شکل ظاهر آن عضو تغییر کند، دیه آن چه مقدار است؟
جواب: اگر به حال شلل درآید، دیه شلل به آن تعلّق میگیرد.
سؤال 1627 - اگر فردي که در شرکتی مشغول فعّالیّت است و بر اثر سانحه کاري 54
ص: 561
از کف دست راست او قطع گردد:
الف) دیه آن چقدر است؟
ب) مقدار و نوع دیه را شخص خسارتدیده باید مشخّص نماید، یا شرکت خسارت دهنده؟
جواب: اگر خودش مق ّ ص ر بوده و قراردادي با آن مؤسّسه در این زمینه نداشته، دیه ندارد؛ ولی هرگاه علّت این حادثه آن شرکت
بوده یا قراردادي میان شرکت و کارگران است که حوادث ناشی از کار را جبران کنند، دیه چهار انگشت را باید بپردازد و نسبت به
از بین رفتن مقداري از کف دست، مصالحه کنند، و دیه هر انگشت یک دهم ( 101 ) دیه کامل است.
سؤال 1628 - شخصی با قمه دست مجنیٌّ علیه را از مچ قطع کرده، به گونهاي که به پوست آویزان شده است؛ ولی بلافاصله او را به
دکتر میرسانند و دکتر دست مجنیٌّ علیه را پیوند میزند، امّا آن دست 75 درصد کارآیی خود را از دست میدهد، آیا بر جانی
ارش لازم است، یا دیه قطع دست؟
جواب: اگر دست کاملًا جدا شده و به پوست آویزان بوده است دیه تعلّق میگیرد؛ هرچند بعداً پیوند زده شود و اگر جنایت عمدي
باشد قصاص دارد.
سؤال 1629 - لطفاً به دو سؤال زیر پاسخ فرمایید:
صدمه » : الف) پزشکی قانونی در مورد صدمات وارده بر دختر بچّه صغیري ضمن معاینه در قسمتی از نظریّه خود چنین نوشته است
در خصوص صدمه عصب رادیال که از ناحیه بازو بوده است ،« به عصب رادیال دست چپ که باعث افتادگی دست چپ شده است
مبلغ هشتصد و سی و پنج هزار تومان ارش تعیین گردیده است، خواستم از حضرتعالی استفتا کنم در مورد افتادگی دست چپ که
تحت کنترل شخص صدمه دیده نیست، آیا تعیین دیه لازم است یا ارش؟
جواب: در مورد دیه از کارافتادگی، دیه آن، دو ثلث دیه همان عضو است.
ص: 562
ب) در مورد صدمات وارده در دو مورد 61 دیه کامل و 1002 دیه کامل براي صدمات وارده تعیین گردیده و جمعاً مبلغ یک
میلیون و دویست و سی و پنج هزار تومان ارش تعیین گردیده است، در خصوص این که اگر دیه صدمات وارده به زن از 31 دیه
کامل بیشتر شود، نصف آن قابل پرداخت است. آیا در مورد ارش هم این مسأله صادق است؟
جواب: تفاوتی میان دیه و ارش در این قسمت نیست.
صفحه 285 از 323
دیه پاها
سؤال 1630 - پسر بچّهاي یازدهساله در اثر تصادف با ماشین مجروح گردیده است، موارد جراحت به شرح زیر میباشد:
الف) پوست و گوشت قسمت زیادي از ماهیچه ساق پا و ران مجروح و له گردیده است (در حدّي که گوشتهاي جدا شده از پا به
زمین ریخته است).
ب) کاسه زانو و مفصل هر دو قطعهقطعه شده است.
ج) بعضی از اعصاب و رگهاي زیر زانو و ماهیچهها که در سلامت و حرکت پا نقش دارند در حدّ پاره شدن رسیده است.
د) صفحه رشد که از سنین کودکی تا 18 سالگی باعث قد کشیدن و رشد استخوان ساق پا و ران میشود از بین رفته، در نتیجه این
پا کوتاه میماند و پاي دیگر به رشد طبیعی خود ادامه میدهد.
نهایتاً پس از جرّاحیهاي مکرّر و پیوندهاي لازم پاي مصدوم کج و کوتاه و زانویش بیحرکت و مقداري خمیده مانده که طبق
نظریّه پزشکی قانونی در مجموع و در شرایط فعلی 65 % نقص عضو (نسبت به ارزش عضوي) ایجاد شده است. خواهشمند است
مقدار دیه و یا ارش را که شخص ضارب و مق ّ ص ر نسبت به موارد فوق باید بپردازد بیان فرمایید. در ضمن جهت ترمیم گوشت و
پوست پاي مصدوم از پاي
ص: 563
دیگرش گوشت و پوست برداشته و پیوند زدهاند، آیا پاي سالم هم که تکّهبرداري شده و اثراتش باقی است ارش دارد؟
جواب: به نسبت خسارتی که بر پا وارد شده از مجموع دیه پا، ارش باید پرداخته شود و احتیاط این است که ارش نقصی که بر
عضو دیگر براي ترمیم این عضو وارد میشود نیز پرداخته شود، به اضافه هزینه درمان.
سؤال 1631 - اگر استخوان کشکک زانو توسّط جانی بشکند، آیا ارش دارد یا دیه؟ در صورتی که دیه داشته باشد، مقدار آن
چقدر است؟
جواب: دیه آن یک صد دینار است ( 75 مثقال طلا).
دیه دندان
سؤال 1632 - اگر در اثر ضربه، تاج دندان دچار شکستگی شده باشد مشمول دیه کامل است؛ ولی با توجّه به این که در حال حاضر
با معالجه ریشه دندان و گذاشتن تاج مصنوعی، ظاهراً درمان میشود، چه حکمی دارد؟
________________________________________
شیرازي، ناصر مکارم، استفتاءات جدید (مکارم)، 3 جلد، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم - ایران، دوم،
1427 ه ق استفتاءات جدید (مکارم)؛ ج 2، ص: 563
جواب: احتیاط آن است که طرفین مصالحه به ارش کنند.
سؤال 1633 - کشیدن دندان (چه سالم، چه معیوب و یا دندانی که بر اثر بیماري لق شده است)، دیه دارد یا خیر؟ اگر دارد، به عهده
کیست؟
جواب: اگر به اجازه صاحب دندان و براي معالجه باشد دیهاي ندارد، ولی اگر دندان سالم را اشتباهاً بکشد، ضامن است.
سؤال 1634 - دندانهایی به علّت بیماري لثه دچار سستی است و در اثر کوچکترین ضربه از دهان بیرون میافتد، اگر اصابت ضربه از
سوي فردي باعث کنده شدن چنین دندانی شود، دیه به آن تعلّق میگیرد؟ آیا دیه این گونه دندانها به مقدار دیه دندان سالم و
صفحه 286 از 323
طبیعی است؟
جواب: اگر دندان براي غذا خوردن و سخن گفتن قابل استفاده است، دیه
ص: 564
دندان صحیح به آن تعلّق میگیرد. در غیر این صورت نسبت به کارایی آن ارش دارد.
سؤال 1635 - دندانهایی که در اثر ضربه سیاه میشوند و مشمول دیه میباشند، در حال حاضر با معالجه ریشه دندان و سفید کردن
آن، ظاهراً شبیه دندان طبیعی میگردد. آیا در این صورت دیه کامله تعلّق میگیرد؟
جواب: دیه آن 32 دیه دندان سالم است.
سؤال 1636 - بعضی افراد بیش از 28 دندان دارند. در این صورت اگر کسی 28 عدد آن را عمداً از بین ببرد، آیا عدد 28
موضوعیّت دارد و دیه کامل دارد، یا به نسبت دندانهاي شکسته شده و دندانهاي مانده دیه تعیین میگردد؟
جواب: چنانچه دندانهاي طبیعی او بیش از 28 عدد باشد احتیاط آن است که نسبت به از بین بردن 28 دندان باید دیه بپردازد و
نسبت به بقیّه باید از طریق حکومت و ارش اقدام شود.
دیه شکستگیها
سؤال 1637 - در موارد ایراد صدمه بدنی غیر عمدي به مصدومی که شکستگی استخوان داشته و نهایتاً ایجاد نقص عضوي با
90 درصد و مانند آن در مجنیٌّ علیه گردیده، طبق قانون دیات در مورد نقص عضو ایجاد شده مطلقاً ،40 ، نسبتهاي مختلف، مثلًا 20
یک پنجم دیه همان عضو منظور شده است، حال آن که در بعضی موارد نقص عضو خیلی ناچیز بوده و اختلالی در عمل آن عضو
ایجاد نمینماید و گاهی خیلی زیاد بوده و منجر به نقص عضوهاي شدید با درصد بالا میگردد که باعث از کارافتادگی نسبی یا
دائمی مجنیٌّ علیه میگردد.
آیا صلاح است که بر مبناي دیه یک عضو و بر اساس درصد نقص عضو دیه احتساب شود؟ مثلًا براي نقص عضوي 70 درصدي،
هفتاد درصد دیه آن عضو مقدّر
ص: 565
گردد؟ در صورت عدم صلاحدید جنابعالی در مورد فوق، آیا جایز میباشد که علاوه بر دیه مقدّر مبلغی با تشخیص حاکم شرع به
عنوان ارش مازاد بر دیه (جهت ایجاد نقص عضو حاصله از شکستگی استخوان) اخذ گردد؟
جواب: چنانچه عضو مزبور مانند دست بکلّی از کار بیفتد دیه شلل، که 32 دیه عضو است، دارد و اگر بطور کامل نیفتد به همان
نسبت از کارافتادگی از این دیه محسوب میشود.
سؤال 1638 - چنانچه در اثر ضربه، چند نقطه از یک استخوان (مانند استخوان ساق پا) دچار شکستگی شود بفرمایید:
الف) آیا هر شکستگی دیه جداگانه دارد، یا پرداخت یک دیه براي همه آنها کافی است؟
جواب: هر شکستگی دیه مستقل دارد؛ مگر آن که چنان به هم نزدیک باشد که یکی محسوب شود.
ب) در این فرض آیا ایجاد چند شکستگی در اثر یک یا چند ضربه با هم تفاوت دارد؟
جواب: تفاوتی نمیکند.
ج) اگر در اثر ضربه، علاوه بر شکستگی استخوان تکهاي از همان استخوان نیز جدا شود، آیا براي جدا شدن استخوان دیه
شکستگی استخوان باید پرداخته شود، یا حکم دیگري دارد؟
جواب: براي جدا شدن قسمتی از استخوان باید ارش بپردازد.
صفحه 287 از 323
سؤال 1639 - با توجّه به این که در نحوه تعلّق دیه به استخوانهاي پنجگانه دست و پا، که در امتداد استخوانهاي انگشت قرار
گفته میشود، تردید وجود دارد، و همچنین در کلیّه اعضایی که داراي دیه معیّن شرعی « متاکارپ » گرفتهاند و اصطلاحاً به آنها
هستند و استخوانهاي متعدّد دارد این تردید موجود است، زیرا فرع فقهی
ص: 566
مربوط به موضوع حکم مسأله را بطور کلّی و مطلق و بدون شرح و تفصیل بیان میکند، و موادّ قانونی نیز چنین است که اجمالًا متن
دیه شکستن استخوان هر عضوي که براي آن عضو دیه معیّن » مادّه قانونی ( 442 قانون مجازات اسلامی) به شرح ذیل آورده میشود
اکنون با توجّه به مراتب فوق … « است خمس آن میباشد و اگر معالجه شود و بدون عیب گردد دیه آن 54 شکستن آن است و
این سؤال پیش میآید که در مواردي که واقعاً استخوان عضو، مثل دست و پا متعدّد است (منظور کف دست و پا میباشد) دیه
مذکور به پنج قسمت تقسیم میشود، یا هر یک از آنها که بشکند، و لو این که بقیّه سالم باشند، کلّ دیه یاد شده تعلّق میگیرد؟
وجود دارد مسأله از چه قرار است؟ « درشتنی و نازكنی » مثلًا در ساعد دست و ساق پا که دو استخوان
جواب: ظاهر ادلّه آن است که دیه تقسیم بر استخوانها میشود، بنابراین هر کدام از استخوانها بخشی از دیه را به خود اختصاص
میدهد.
سؤال 1640 - دیه شکستگی ستون فقرات در مواردي دیه کامله و در مواردي هم صد دینار است، حال اگر ستون فقرات با ضربه
واحد و یا ضربات متعدّد در یک زمان عرفی و یا در زمانهاي متفاوت، مثلًا از دو جا شکسته شود یک دیه تعلق میگیرد، یا دو دیه،
یا یک دیه و ارش تعلّق میگیرد؟
جواب: ظاهر این است که هر کدام از شکستگیها دیه خود را دارد.
سؤال 1641 - با توجّه به این که در فقه و کتب مربوطه از جمله جواهر و لمعه و تحریر الوسیله دیه قطع لحیین مشخّص شده، و در
هما العظمان اللذان متلقاهما الذقن و یتصل طرف کل واحد منهما بالاذن من جانبی الوجه، و علیهما نبات » تعریف لحیین آوردهاند
و از طرفی در لغت فارسی و عرب، انسان داراي 2 فک (آرواره) پایین و بالا میباشد، و لحیین بر اساس تعریف « الاسنان السفلی
مذکور فقط شامل فکّ پایین میشود، حال در هر یک از فروض 1- قلع 2- شکستن فکّ بالا (قطع نظر از
ص: 567
دندانهاي بالا) دیه مربوطه چگونه محاسبه میشود و آیا فرض اوّل مشمول ارش و فرض دوّم داخل در هاشمه میباشد؟
جواب: فکّ بالا جزئی از استخوان صورت است و چنانچه آن را بشکنند احکام شکستن استخوان بر آن جاري میشود؛ و کاري به
لحیین ندارد.
سؤال 1642 - در شکستگیهاي استخوان اعضاي زن معیار یک پنجم دیه خود زن هست، یا دیه کامل مرد، با لحاظ این که میزان
دیات اعضا متفاوت میباشد؟
جواب: دیه مرد و زن در این مورد یکسان است.
شجاج و جراح
سؤال 1643 - تعاریف موارد زیر از نظر فقه چیست؟ (تا بتوان مشابه پزشکی آن را ارائه کرد):
الف) حارصه. ب) دامیه. ج) متلاحمه. د) سمحاق. ه-) موضحه. و) هاشمه. ز) مأمومه. ح) دامغه. ط) منقّله. ي) جائفه.
جواب: الف) حارصه، جراحتی است که پوست بدن را میشکافد و به گوشت نمیرسد.
ب) دامیه، آن است که علاوه بر شکافتن پوست، خون جاري شود؛ یعنی کمی در گوشت وارد گردد.
صفحه 288 از 323
ج) متلاحمه، جراحتی است که به مقدار قابل توجّهی در گوشت فرو میرود؛ ولی به پوست استخوان نمیرسد.
د) سمحاق، ضربهاي است که گوشت را پاره میکند و به پوست نازکی که استخوان را پوشانیده است میرسد؛ ولی آن را پاره
نمیکند.
ه-) موضحه، جراحتی است که سفیدي استخوان در آن نمایان میشود، و پوست آن پاره میشود.
ص: 568
و) هاشمه، ضربهاي است که استخوان را میشکند، خواه توأم با جراحتی باشد یا نباشد.
ز) مأمومه، ضربهاي است که استخوان سر را میشکند و به مغز سر میرسد؛ ولی پوستهاي که روي مغز قرار دارد پاره نمیشود.
ح) دامغه، فراتر از مأمومه است و آن ضربهاي است که جمجمه را شکاف میدهد و به مغز میرسد.
ط) منقّله، ضربهاي است که سبب جابهجایی استخوانها میشود.
ي) جائفه، جراحتی است که به جوف بدن، مانند شکم یا سینه یا پشت یا پهلوها، میرسد.
سؤال 1644 - شخصی به وسیله بیل ضربهاي بر سر کسی زده که استخوان جمجمه را شکسته و مغز را مورد اصابت قرار داده است،
پس از شش ماه طبق نظر پزشکان کمیسیون پزشکی مضروب دچار عوارض سردرد، سرگیجه، فراموشکاري و نقص عضو به میزان
ده درصد شده است لطفاً در این مورد به سؤالات زیر پاسخ فرمایید:
الف) آیا این ضربه قابل قصاص است؟
جواب: این ضربه قابل قصاص نیست.
است و نیز عوارض و نقص عضو ده درصدي چقدر است؟ « مأمومه » ب) اگر نباشد دیه آن که طبق نظر پزشکان
جواب: دیه این ضربه ثلث دیه قتل است و نسبت به نقص عضو دیه ندارد؛ امّا حالت فراموشکاري به مقداري که حاصل شده است،
ارش دارد؛ یعنی آن را به کلّ دیه عقل و هوشیاري که دیه کامل است میسنجند و به همان نسبت باید دیه بپردازند.
سؤال 1645 - آیا مورد منقّله (جراحتی که درمان آن جز با جابهجا کردن استخوان میسّر نمیباشد) فقط اختصاص به دیه جراحات
سر و صورت دارد، یا در سایر
ص: 569
اعضاي بدن هم جاري است؟
جواب: فرقی میان اعضاي بدن نیست، در هر مورد پانزده درصد دیه عضو است.
سؤال 1646 - در مورد جراحت جائفه که موجب فلج نیز میگردد، دادگاه باید دیه کدام یک از صدمات را تعیین نماید؟ دیه جائفه
یا فلج، یا هر دو را؟
جواب: باید هر دو دیه پرداخت شود.
سؤال 1647 - اگر یکی از جراحتهاي حارصه، دامیه و مانند آن در کف دست واقع شود ارش دارد، یا نسبت به دیه دست محاسبه
میشود؟
جواب: ظاهر این است که باید ارش داده شود.
سؤال 1648 - همان طور که استحضار دارید دیه جراحات وارده بر سر و صورت با توجّه به نوع جراحت متفاوت است و دیه مقرّره
در هر مورد در قانون مجازات اسلامی پیشبینی شده است؛ مثلًا دیه حارصه (خراش پوست بدون آن که خون جاري شود) یک شتر
و دیه موضحه (جراحتی که از گوشت بگذرد و پوست نازك روي استخوان را کنار زده و استخوان را آشکار کند) پنج شتر، و
هکذا … با توجّه به قبول این واقعیّت که ارش زمانی تعیین میگردد که براي جراحت و غیره شارع مقدّس دیهاي پیشبینی نکرده
صفحه 289 از 323
باشد، سؤال حقیر این است: در صورتی که جراحتی (از هر نوع) بر صورت کسی وارد گردد و جراحت التیام یابد، ولی اثر جراحت
بر روي پوست صورت مجنیٌّ علیه باقی بماند (به نحوي که هر کس ببیند متوجّه آن اثر گردد) و از طرف دیگر نوعی نقص زیبایی
ایجاد نماید، آیا در چنین حالتی حاکم شرع میتواند علاوه بر دیه مقرّره، ضارب را به پرداخت مبلغی به عنوان ارش (تحت عنوان
نقص زیبایی) نیز محکوم نماید؟
جواب: ظاهر ادلّه شرع این است که دیه براي جبران همه این امور است و چیز اضافی لازم نیست؛ ولی اگر مجنیٌّ علیه مجبور شود
هزینههایی براي رفع نقایص
ص: 570
ظاهري متحمّل شود که در عرف آن را ضروري بدانند و این هزینهها از دیه زیادتر باشد میتواند مقدار اضافی را نیز از جانی
بگیرد، اضافه بر این اگر نقص زیبایی شدید باشد احتیاط دادن ارش است.
است و دیه « دامیه » سؤال 1649 - طفلی صورت طفلی دیگر را با سنگ مجروح کرده است و زخم هم بنابر تشخیص پزشک قانونی
هم دو شتر است. سؤال این است که آیا این دیه را ولیّ طفل میتواند اسقاط کند؟
جواب: ولی نمیتواند دیه طفل را اسقاط کند؛ مگر این که مصلحت مهمّی براي طفل داشته باشد.
سؤال 1650 - متّهم اقرار میکند که یک سیلی به شاکی زده است، لکن مشخّص نیست که ضربه وارده موجب تغییر رنگ پوست
شده یا خیر؟ یا تغییر ایجاد شده چه مقدار میباشد، در این فرض چه باید کرد؟
جواب: باید به حدّ اقل دیه که جنبه قطعی دارد قناعت شود.
سؤال 1651 - اگر کسی به خود ضرر و زیانی وارد کند (منظور تغییر رنگ پوست و خراشیدگی آن است)، دیه آن چگونه است و
چه کسی باید بپردازد؟
جواب: وارد کردن ضرر و زیان به خود دیه ندارد؛ هرچند در بسیاري از موارد گناه است.
تغلیظ دیه
سؤال 1652 - درباره تغلیظ دیه در ماههاي حرام بفرمایید:
الف) آیا تغلیظ دیه مختصّ قتل عمد است، یا شامل قتل شبه عمد و خطاي محض نیز میشود؟
جواب: تفاوتی نمیکند؛ هرچند بهتر است که در دیه خطا و شبه عمد نسبت به زاید مصالحه کنند.
ب) آیا حکم مذکور مختصّ مسلمین است، یا شامل اهل کتاب نیز میگردد؟
ص: 571
جواب: احتیاط آن است که در مورد اهل کتاب نیز دیه با تغلیظ پرداخت شود.
ج) آیا جهل قاتل به حکم یا موضوع، در تغلیظ دیه تأثیري دارد؟
جواب: تأثیري ندارد.
سؤال 1653 - مردي، زنی را کشته است. اولیاي دم براي قصاص باید اوّل نصف دیه یک مرد را به او بپردازند، حال اگر این قتل در
ماه حرام اتّفاق افتاده باشد، با توجّه به حکم تغلیظ دیه، آیا باید نصف دیه یک مرد در ماه حرام را به وي بپردازند، یا نصف دیه
یک مرد در غیر ماه حرام؟
جواب: باید نصف دیه عادّي معمولی یک مرد را بپردازند.
صفحه 290 از 323
دیه جنین
سؤال 1654 - زن حاملهاي در اثر تصادف غیر عمدي کشته میشود و جنین او هم میمیرد، آیا قاتل باید دیه هر دو را پرداخت
نماید؟
جواب: آري باید دیه هر دو را بدهد.
سؤال 1655 - در صورتی که جنین سقط شده دوقلو یا بیشتر باشد، دیه چگونه پرداخت میشود؟ به اندازه یک جنین، یا هر تعداد
که باشد؟
جواب: به هر تعدادي که باشد دیه تعلّق میگیرد؛ (هر کدام یک دیه).
سؤال 1656 - لطفاً به سؤالات زیر پاسخ فرمایید:
الف) با توجّه به پیشرفت علم طب در لقاح خارج رحمی (آي- وي- اف) چنانچه کلّ دوره 9 ماهه قبل از تولّد در محیط
آزمایشگاهی طی شود، آیا زمان حلول روح به این جنین با حلول روح به جنین در شکم مادر متفاوت است؟
جواب: باید آن آزمایشها جواب این سؤالها را بدهد که آیا در چهارماهگی حسّ و حرکت که نشانه حلول روح است در جنین
حاصل میشود یا نه؟ ممکن است یکسان یا متفاوت باشد.
ص: 572
ب) چنانچه سلّولهاي مورد نیاز متعلّق به مرد و یا زن یا هر دو جهت تشکیل نطفه از بانک مربوطه، که بعضاً از افراد ناشناس تهیّه
میشود باشد، آیا چنین جنینی حلال زاده است؟
جواب: تنها فرزندانی که از نطفه زن و شوهر عقدي حاصل میشوند حلالزاده هستند و بقیّه در حکم حلالزاده نیستند و ترکیب دو
نطفه اجنبی جایز نیست.
ج) آیا سقط چنین جنینی دیه دارد؟
جواب: ساقط کردن آن جایز نیست.
سؤال 1657 - خانمی بر اثر تجاوز جنسی حامله شده، و این مسأله فشار روحی سختی را بر او وارد میکند، آیا سقط جنین در این
فرض جایز است؟
جواب: سقط جنین جایز نیست؛ مگر این که نگهداري آن جنین مایه بیماري شدید مادر و کسالت روانی او گردد، که در این
صورت میتوان به حاملگی او پایان داد؛ مشروط بر این که جنین در ماههاي اوّلیه باشد.
سؤال 1658 - دختري (نعوذ باللّه) از زنا حامله شده است، براي حفظ آبرو جنین را (که پسري 7 ماهه بوده) با همکاري و رضایت
خودش سقط کردهاند، دیه این جنین چه مقدار است؟ و به چه کسی میرسد؟
جواب: چنانچه او دارو خورده و خودش سقط کرده دیه را خودش باید بپردازد، و اگر طبیب عهدهدار این کار بوده دیه بر عهده
اوست، و دیه آن بنابر احتیاط واجب دیه بچّه حلالزاده است؛ اگر پسر بوده دیه کامله و اگر دختر بوده نصف دیه کامله میباشد. و
دیه را در اینجا باید به حاکم شرع داد تا در مصالح مسلمین صرف کند و در هر صورت مرتکب گناه شده است.
سؤال 1659 - دختري (نعوذ باللّه) از زنا حامله شده و حمل او پسري 7 ماهه بود. براي حفظ آبرو، یک نفر از بستگان دختر به همراه
مادربزرگش و یک نفر از بستگان
ص: 573
آن پسر، که دختر مدّعی بود حمل از طرف اوست، به همراه شخص دیگري که رانندگی ماشین آنها را بعهده داشت، آن دختر را
پیش طبیب میبرند و آن طبیب با رضایت دختر، بچه را سقط میکند، خواهشمندم بفرمایید شرعاً چه کسی باید دیه را بپردازد؟
صفحه 291 از 323
همچنین مجازات آن چهار نفري که دختر را نزد طبیب بردند چیست؟
جواب: ساقط کردن ولد الزّنا جایز نیست و در فرض مسأله دیه بر عهده طبیب است و کسانی که در این کار معاونت کردهاند در
برابر دیه مسئول نیستند؛ ولی چون معاونت در حرام کردهاند تعزیر میشوند.
عفو از دیه
سؤال 1660 - دوستم پیشنهاد کرد با هم به شکار برویم، هوا بارانی و زمین را گرد و غبار گرفته بود. دوش به دوش هم میرفتیم که
نشانهگیري کردم و آن را زدم، عقاب ناپدید شد. بعد « عقاب است، آن را بزن » : در بالاي کوه شبحی دیده شد. دوستم محمّد گفت
از تیراندازي در پایین کوه نشستم و محمّد رفت تا لاشه آن را بیاورد. بعد از صعود به بالاي کوه، مرا صدا زد. رفتم، دیدم شخصی
به نام محمّد حسین آنجا افتاده و بر اثر اصابت تیر دار فانی را وداع گفته است، مادر مقتول سهم دیه خود را به ما بخشید؛ ولی سهم
همسر مقتول و دو پسرش را به حکم شرع محوّل نموده است. بعد از مدّتی مادر مقتول به وسوسه اهالی منطقه، دوباره سهم خود را
ادّعا کرد.
الف) آیا مادر مقتول میتواند دوباره سهم خود را مطالبه کند؟
جواب: بعد از بخشیدن، حقّ بازگشت ندارد.
ب) آیا قاتل قصاص میشود، یا باید خونبها بدهد؟
جواب: در فرض مسأله جاي قصاص نیست؛ بلکه باید دیه پرداخت شود و دیه بر عهده قاتل است.
ص: 574
ج) آیا دوستم محمّد که مرا به شکار برد و دستور تیراندازي داد، در دادن این دیه، یا خونبها شریک است؟
جواب: او مسئولیّتی ندارد و در دیه شریک نیست.
عاقله
سؤال 1661 - عاقله چیست و در موارد پزشکی چگونه قابل تعمیم و تطبیق است؟ (مواردي که عامل، پزشک و کادر پزشکی
میباشند و قبلًا برائت از مریض و کسان او نطلبیدهاند).
جواب: عاقله، نزدیکان هر کس از طرف پدر میباشند، و شامل برادران، عموها و پسرعموها میشود و احتیاط این است که پدر و
فرزندان شخص نیز در آن شرکت کنند، و دیه قتل خطا را در میان خود تقسیم کنند تا پرداختن آن آسان شود، و شامل هر کسی
میشود که مرتکب قتل خطا گردد.
سؤال 1662 - در صورت استنکاف عاقله از پرداخت دیه، آیا میتوان عاقله را حبس کرد؟ آیا میتوان عاقله را به عنوان متّهم
دستگیر و براي آنها قرار صادر کرد تا از فرار آنها جلوگیري شود؟
جواب: دیه مانند سایر دیون است؛ اگر بدهکار توانایی دارد و حاضر به پرداخت نیست میتوان او را زندانی کرد؛ ولی در صورت
عدم توانایی باید به او مهلت داد.
سؤال 1663 - اگر عاقله جانی دیوانه باشد، آیا میتوان از طریق دادگاه دیه را از مال او برداشت نمود؟
جواب: جایز نیست.
سؤال 1664 - هرگاه نابالغی متّهم به قتل عمدي، یا جرح عمدي مادون قتل و مافوق موضحه گردد، و پس از بلوغ اقرار و اعتراف
نماید و با اقرار جرم او ثابت گردد،
صفحه 292 از 323
ص: 575
آیا دیه بر عاقله است؟ یا چون اقرار نموده، بر عهده خود اوست؟ در این خصوص تعقیب قبل از بلوغ و اقرار بعد از بلوغ، یا تعقیب
بعد از بلوغ و اقرار قبل از بلوغ تفاوتی در حکم ایجاد میکند؟ و نیز بین ممیّز و غیر ممیّز، مراهق و غیر مراهق فرق است؟
جواب: در مواردي که دیه بر عاقله است، اقرار بعد از بلوغ اثري ندارد، نه نسبت به عاقله؛ چون اقرار بر ضدّ آنهاست و نه نسبت به
خودش؛ چون فرض بر این است که جنایت مزبور دیهاش بر او نیست؛ ولی در مواردي که دیه بر شخص جانی است (یعنی مادون
الموضحه) اقرار مزبور مؤثّر است و فرقی بین ممیّز و غیر ممیّز و مراهق و غیر مراهق نیست.
نحوه پرداخت دیه
سؤال 1665 - به سؤالات زیر پاسخ دهید:
الف) شخصی مرتکب قتل شبه عمد شده و یک سال و چند ماه است که در زندان به سر میبرد، اختلاف بر سر این است که دیه از
چه موقع حالّ میشود؟ از زمان وقوع جرم، یا از زمان محکومیّت در دادگاه؟
ب) آیا با گذشت نصف مدّت زمان اداي دیه، همین مقدار از دیه نیز حالّ میشود؟
جواب: از زمان وقوع جرم حساب میشود؛ ولی تا تمام مدّت اقساط نگذرد دیه حالّ نمیشود.
سؤال 1666 - گرچه فتواي مشهور فقهاي بزرگوار (رضوان اللّه علیهم) این است که قیمت دیه را یوم الادا محاسبه مینمایند، لیکن
اخیراً مستنداً به نظریّه بعضی از اساتید و بزرگان عصر حاضر، شاید به دلیل برقراري یک رویّه و نظم خاص در پرداخت دیه، قیمت
آن را بر مبناي روز صدور و قطعیّت حکم محاسبه میکنند.
ص: 576
حال سؤال این است که: به نظر مبارك حضرتعالی در پرداخت قیمت دیه معیار یوم الاداست، یا روز صدور حکم، یا روز وقوع
حادثه؟
جواب: اگر دیه تبدیل به قیمت شود باید مطابق قیمت یوم الادا باشد؛ مگر این که طرفین توافق به غیر آن نمایند.
سؤال 1667 - بر اساس دستور شارع مقدّس، مهلت پرداخت دیه در قتل و جراحات شبه عمد (مانند جراحات یا تلفات ناشی از
تصادفات رانندگی) دو سال میباشد. آیا تقاضاي اعسار جانی قبل از انقضاي مهلت مقرّر، مسموع میباشد؟
جواب: قبل از مدّت مقرّر نیازي به تقاضاي اعسار نیست. اگر این تقاضا مطرح شود، نسبت به بعد از آن مؤثّر خواهد بود. ضمناً در
مورد دیه اعضا، در صورتی که زیاد نباشد، احتیاط واجب آن است که فوراً پرداخت شود؛ ولی اگر زیاد باشد (حدود یک سوّم دیه
یا بیشتر)، زمانبندي فوق در آن جاري است.
سؤال 1668 - زید در سال 1371 به علّت بیاحتیاطی در رانندگی، در ماه حرام مرتکب قتل شبه عمد شده است. پروندهاي در
دادگستري تشکیل و با آن که در همان زمان آماده رسیدگی و صدور حکم بوده، به علّت اشتباه یا سهلانگاري کارمندان
دادگستري، بدون صدور حکم بایگانی شده است. در اثر پیگیري زید (متّهم) در سال 1376 پرونده پیدا شده و در سال 1377 از
طرف دادگاه حکم به پرداخت دیه و ثلث آن صادر شده است. آیا زید (محکومٌ علیه) شرعاً بایستی دیه مقرّره را بر مبناي نرخ دو
سال بعد از تاریخ فوت متوفّی بپردازد، یا به نرخ زمان بعد از صدور حکم؟
جواب: باید طبق قیمت روز بپردازد؛ ولی چنانچه مسئولان دادگستري سبب ضرر و زیان او شدهاند، آنها ضامن تفاوت میباشند.
موارد پرداخت دیه از بیت المال
صفحه 293 از 323
سؤال 1669 - لطفاً جواب این دو سؤال را مرقوم فرمایید:
ص: 577
الف) خانواده مقتول میخواهد براي قصاص نصف دیه را به قاتل بدهد، در صورت عدم تمکّن اولیاي دم از پرداخت این مبلغ و
درخواست آنان از دستگاه قضایی، آیا میتوان آن را از بیت المال پرداخت نمود؟
جواب: جایز نیست.
ب) مواردي که عدم قصاص، عوارض سیاسی اجتماعی داشته باشد و به نوعی حکومت باید حضور یابد، در صورت عدم تمکّن
اولیاي دم از پرداختن تفاوت دیه، آیا میتوان آن را از بیت المال پرداخت نمود؟
جواب: با رضایت اولیاي دم به قصاص مانعی ندارد.
سؤال 1670 - قاتلی محکوم به پرداخت دیه شده است. پس از پرداخت قسمتی از دیه، مدّعی اعسار شده و دادگاه قاتل را معسر
شناخته و بقیّه دیه را بر عهده بیت المال گذاشته است؛ سپس ولیّ دم به بیت المال مراجعه کرده و بیت المال به علّت کمبود بودجه
فقط حدود نیمی از آنچه را که باید پرداخت کند، پرداخت نموده است. آیا ولیّ دم میتواند مجدّداً به قاتل مراجعه و بقیّه دیه را
مطالبه نماید؟
جواب: اگر قاتل صاحب مالی شده است، ارباب دم میتوانند به او رجوع کنند.
سؤال 1671 - چنانچه در قتل غیر عمدي ناشی از تصادفات رانندگی، محکومٌ علیه پس از انقضاي مهلت پرداخت دیه (دو سال)
دادخواست اعسار از پرداخت دیه تقدیم دادگاه نماید و پس از بررسی توسّط محکمه اعسار وي ثابت گردد و چنین احراز گردد
که نامبرده قادر به پرداخت دیه در آتیه هم نخواهد بود و از طرفی اولیاي دم متوفّی چند نفر صغیر هستند که از نظر مالی در مضیقه
هستند، آیا میتوان حکم به پرداخت دیه از بیت المال کرد؟ در صورتی که نظر مبارك مثبت باشد، مستند حکم را اعلام فرمایید.
جواب: باید دیه او را بیت المال بپردازد و مدرك آن روایاتی است که تصریح
ص: 578
بعلاوه مورد بعضی از آن روایات خصوص مورد سؤال است. ؛« لا یبطل دم امرئ مسلم » میکند
سؤال 1672 - چنانچه فرد محکوم به پرداخت دیه فوت نماید، و ورثه او قادر به پرداخت دیه مذکور از ترکه وي نباشند، آیا میتوان
آن را از بیت المال پرداخت نمود؟
جواب: آري دیه را باید از بیت المال پرداخت نمود.
سؤال 1673 - بیشتر ورثه مقتول، قاتلی که بایستی اعدام شود را عفو کردهاند. یک یا چند نفر از ایشان نه حاضر به دادن رضایت
هستند، و نه قادر به پرداخت سهم الدّیه سایر ورثه میباشند. آیا ورثه مصرّ به قصاص میتوانند مبلغ لازمه را از بیت المال مطالبه
کنند؟ اگر چنین امري ممکن نباشد، آیا قاتل با پرداخت و تودیع سهم الدّیه ورثه معترض، از قصاص معاف خواهد شد؟
جواب: در فرض مسأله اخذ از بیت المال دلیلی ندارد. چنانچه گروهی رضایت دهند و بقیّه امتناع کنند، قاتل را باید با وثیقه کافی
آزاد کرد تا بقیّه تصمیم بگیرند.
سؤال 1674 - درباره قتل شبه عمد اگر قاتل معسر باشد دیه از خویشان نزدیک قاتل گرفته میشود، با رعایت الاقرب فالاقرب، و با
اعسار خویشان، نهایتاً بیت المال دیه را پرداخت میکند. خواهشمند است بیان فرمایید موضوع فوق منحصر به قتل است، یا شامل
غیر قتل هم میشود؛ مثلًا کسی که 90 درصد بینایی یک چشم را از دست داده، یا کلّ بینایی یک چشم را از دست داده و جانی هم
معسر است و خویشان و نزدیکان او نیز معسر هستند، آیا دیه از بیت المال پرداخت میشود؟
جواب: در غیر قتل دلیلی بر گرفتن دیه از خویشاوندان یا بیت المال نداریم.
صفحه 294 از 323
مسائل متفرّقه دیات
سؤال 1675 - آیا دیه در جزاي اسلامی جریمه محسوب میشود، یا نوعی جبران
ص: 579
خسارت مادّي وارده از طرف جانی میباشد؟
جواب: ظاهر ادلّه این است که هر دو جنبه را دارد. هم جنبه جبران خسارت و هم جنبه بازدارنده؛ به همین دلیل یکی از نامهاي دیه،
عقل است، که به معناي بازداشتن میباشد.
سؤال 1676 - شخصی محکوم به پرداخت دیه شده است و فقط مقداري از آن را داده و یا اصلًا دیه را نداده است. با توجّه به این
که طبق قانون و نظر آقایان علما، دیه، دین نبوده، بلکه نوعی مجازات است، اگر این قاتل فوت کند، آیا دیه از وي ساقط میشود؟
اگر ساقط نمیشود، نحوه وصول آن چگونه و بر عهده کیست؟
جواب: دیه هم بدهی است و هم مجازات. بنابراین بعد از فوت قاتل میتوان، مانند سایر دیون، از اموال او برداشت.
سؤال 1677 - چرا در اسلام دیه و ارثیّه زنها نصف مردها میباشد؟
جواب: خون زن و مرد مؤمن هر دو محترم است؛ ولی با توجّه به این که دیه جبران خسارت مادّي است و پرواضح است که
خسارت حاصله از فقدان مردان در خانواده غالباً بیشتر از خسارت حاصله از فقدان زنان است شارع مقدّس دیه مردان را دو برابر
قرار داده است، و نظر به این که هزینههاي زندگی غالباً بر دوش مردان است نه زنان، ارثیّه مردان را دو برابر قرار داده است؛ شرح
«1» . بیشتر در این زمینه را در تفسیر نمونه ذیل آیه دوازدهم سوره نساء مطالعه فرمایید
200 تومان / سؤال 1678 - شخصی با مراجعه به دادگاه اعلام میدارد براي خرج زیدي که بر اثر ضربه به وي مجروح گردیده 000
خرج دارو و درمان نموده است، آیا مبلغ فوق را میتوان از دیه مقرّره کسر نمود؟
جواب: هرگاه با توافق مجنیٌّ علیه این کار صورت گرفته است مانعی ندارد.
سؤال 1679 - زن یا دختري (نعوذ باللّه) به میل خود زنا داده و زناي ایشان در ملأ
______________________________
. 1). تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 374 )
ص: 580
عام افشا میشود. به خاطر عمل ننگین خود دست به خودکشی میزند. آیا دیه این زن و یا دختر به عهده زانی است؟
جواب: زانی مرتکب گناه بسیار بزرگی شده است؛ ولی دیه بر عهده او نیست.
سؤال 1680 - کسی خودکشی نموده و علّت آن را شخص خاصّ ی معرّفی کرده است؛ مثلًا زنی در یادداشتی که از خود به جا
گذاشته نوشته که از دست شوهرم خودکشی کردهام، یا چون فلانی به من بد گفته، خودکشی نمودهام، آیا در چنین مواردي دیه
کسی که خودکشی نموده به عهده طرف مورد ادّعاي اوست؟
جواب: خودکشی کار بسیار زشتی است و اگر کسی زمینه آن را فراهم کرده باشد گناه بزرگی مرتکب شده است؛ ولی دیهاي
ندارد.
سؤال 1681 - آیا بر قطع جوارح میّت دیه تعلّق میگیرد؟
جواب: آري دیه دارد.
دیه زن و مرد یکسان است تا وقتی که مقدار دیه به ثلث دیه » سؤال 1682 - طبق مادّه 301 قانون مجازات اسلامی و کتاب دیات
صفحه 295 از 323
با توجّه به این که مخارج و هزینههاي درمانی بین زن و مرد یکسان است، .« کامل برسد. در آن صورت دیه زن نصف دیه مرد است
بلکه در مورد زنان بعضاً بیشتر هم میشود (رعایت ظرافت و زیبایی و توجّه ویژه به معالجه که در آینده دختران و زنان تأثیر دارد)
حکم شرع چیست؟ به عبارتی دیگر دیه زن نصف دیه کامل مرد است؛ ولی هزینههاي درمان و جبران خسارت وارده، مساوي و
بعضاً بیشتر است. حکم شرعی چیست؟
جواب: اگر هزینههاي ضروري بیشتر از دیه باشد، باید توسّط جانی پرداخته شود؛ خواه مرد باشد یا زن.
سؤال 1683 - اگر دیه زن به ثلث دیه کامله نرسد، امّا مجموع دیه و ارش او به ثلث برسد، آیا بازهم حاصل جمع دیه و ارش او
نصف میشود؟ یا این که این تنصیف تنها در صورتی است که دیه او به ثلث دیه کامله برسد؟
ص: 581
جواب: تفاوتی بین دیه و ارش در این مسأله نیست و محاسبه مجموع در صورتی صحیح است که هر دو مربوط به یک جنایت
باشد.
سؤال 1684 - به دو سؤال زیر پیرامون ارش پاسخ فرمایید:
الف) آیا ارش مثل دیه مهلت پرداخت دارد یا خیر؟
جواب: در صورتی که مقدار آن کم باشد، مهلت ندارد؛ امّا اگر زیاد باشد اگر بیش از ثلث دیه کامله باشد، یک سوّم ارش در سال
اوّل و بقیّه را اگر کمتر از ثلث است در سال دوّم میپردازند.
ب) اگر میزان آن به ثلث برسد به نصف تقلیل مییابد یا نه؟ و آیا اصولًا ارش همان دیه غیر معیّن است و طبعاً آثار و خواصّ
گوناگون آن را دارد، یا جبران صدمه و خسارتی است نظیر خسارتهاي دیگر؟
جواب: ارش دیه غیر معیّن است و غالب احکام آن را دارد و ارشِ مربوط به زن هرگاه به ثلث دیه کامله برسد به نصف تقلیل پیدا
میکند.
سؤال 1685 - آیا تعیین ارش با قاضی است، یا حاکم شرع، یا کارشناس خبره و مورد وثوق (در شرایط فعلی، کارشناس پزشکی
قانونی)؟
جواب: تعیین ارش با کارشناس مورد اعتماد و اهل خبره است که تعیین کند خسارت وارد بر مجنیٌّ علیه چند درصد بوده است. و
حکم نهایی را قاضی صادر میکند.
ص: 583
فصل چهل و نهم: مسائل بانکی
سؤال 1686 - ماهیّت حسابهاي بانکی از نظر اسلام چیست؟ آیا در بانکها اعتبار و ارزش قراردادي پول به نام اشخاص ثبت و
جابهجا میشود، یا عین اسکناس و اجازه در تصرّف داده میشود؟ شکلهاي مختلف حسابهاي بانکی (جاري، سپرده ثابت،
مشارکتهاي بانکی و مانند آن) یکسان است یا متفاوت؟ حکم سودهاي علی الحساب که در مشارکتهاي بانکی به سپردهگذار
پرداخت میشود چیست؟
جواب: ماهیّت سپردههاي حساب جاري ماهیّت قرض است؛ و مشروط بر این است که به مجرّد مطالبه ادا شود. و ماهیّت سپردههاي
درازمدت و کوتاه مدّت نوعی مضاربه یا سایر عقود شرعیّه مانند آن است، و پرداخت سود علی الحساب نوعی وام است که بعد از
ظهور ربح محاسبه میشود، و در صورت رعایت ضوابط عقود شرعیّه مانند مضاربه، سود مذکور اشکالی ندارد.
سؤال 1687 - به نظر حضرتعالی ماهیّت پول چیست؟
صفحه 296 از 323
جواب: پول کاغذي (النّقود الورقیّه) در آغاز شکل حواله داشته است و پشتوانه، ملک یا وثیقهگیرندگان حواله بوده، ولی بعداً که از
شکل روز اوّل فاصله گرفت و حتّی پشتوانه نیز به فراموشی سپرده شد و جنبه مال اعتباري پیدا کرد و پشتوانه آن در حال حاضر در
واقع اعتبار و قدرت حکومتهاست و بقیّه تشریفات است و با توجّه به اعتباري بودن مالیّت، مشکلی در مالیّت پول کاغذي نیست.
سؤال 1688 - اگر پول مثلی است، آیا کاهش ارزش آن ضمان دارد؟ کاهش فاحش چطور؟ افزایش ارزش چطور؟
ص: 584
جواب: کاهش و افزایش فاحش ضمانآور است؛ به تعبیر صحیحتر چنانچه کسی به دیگري مبلغی بدهکار باشد و بعد از گذشت
20 یا 30 سال (در محیط ما) بخواهد آن را بپردازد به یقین پرداخت همان مبلغ اداي دین محسوب نمیشود و باید به قیمت روز
پرداخته شود و نرخ تورّم ملاحظه گردد؛ ولی تغییرهاي غیر فاحش تأثیري ندارد؛ چرا که اداي دین محسوب میشود.
سؤال 1689 - در صور مختلف فوق اگر شرط ضمان شود چه حکمی دارد؟
جواب: شرط ضمان در اینجا مفهوم صحیحی ندارد؛ جز این که شرط اضافه قیمت کند که آن هم رباست. این در صورتی است که
تفاوت غیر فاحش باشد؛ ولی در تفاوت فاحش چنان که گفته شد نیازي به شرط نیست و چنانچه در بالا گفته شد باید به قیمت روز
محاسبه شود.
سؤال 1690 - آیا در صورت ضمانِ کاهش ارزش پول، بین قرض، مهریّه، مضاربه، خمس و سایر دیون فرقی هست؟
جواب: با در نظر گرفتن شرایطی که قبلًا ذکر شد تفاوتی در میان اقسام بدهیها نیست.
سؤال 1691 - آیا در این مسأله بین آنجا که عامل تورّم دولت باشد، یا بازار، و بورس جهانی، تفاوتی پیش میآید؟ در صورتی که
عامل تورّم، افزایش تقاضا یا کاهش عرضه و یا افزایش هزینه باشد چه حکمی دارد؟
جواب: تفاوتی در مسائل مذکور نیست.
این پول را فلانی به بانک داده است و » : سؤال 1692 - بانکهاي معمولی در سپردههاي درازمدّت در ورقه قرارداد سپرده نوشتهاند که
از قراین « بانک را وکیل نموده که در تجارت غیر ربوي استعمال کند و از سود حاصله به صاحب سپرده طبق قانون بانکداري بدهد
معلوم میشود که بانکها تجارت غیر ربایی زیاد دارند، در این صورت سود اعطایی چه حکمی دارد؟
ص: 585
جواب: چنانچه به مسئولین بانک وکالت داده شود که آنها این عقود شرعیّه را رعایت کنند و آنها عمل نمایند، سود آن حلال
است.
سؤال 1693 - چندي پیش سمیناري در قم در مورد پول، اقتصاد و اسلام برگزار گردید. بحث در مورد پول کاغذي و پول با ارزش
(طلا و نقره و ) … بود که پول کاغذي به عنوان ارزش قدرت خرید مردم تلقّی شد و اظهار نمودند که دولت نمیتواند با کاهش
ارزش پول موجب کاهش سرمایه مردم گردد و بعضی نتیجههاي مختلفی گرفتند از جمله این که:
الف) سودي که بانکها به پساندازها میدهد، چون موجب جبران کمی از کاهش ارزش پول است، که به وسیله دولت ایجاد
میشود، ربا نیست.
ب) به این سود که بانک میدهد، چون موجب جبران کمی از کاهش ارزش پول نزد مردم میگردد، خمس تعلّق نمیگیرد.
نظر حضرتعالی در دو مورد فوق چیست؟
جواب: این گونه بحثها که در محافل کارشناسان اقتصادي و علماي فن مطرح میشود، نمیتواند معیار احکام شرعی گردد؛ چرا
که احکام شرعی بر محور موضوعاتی که از عرف مردم گرفته میشود دور میزند، و از آنجا که در بند اوّل سود تلقّی میشود، ربا
و حرام است (مگر این که تحت یکی از عقود شرعیّه قرار گیرد) و در بند دوّم که آن نیز سود محسوب میشود، خمس تعلّق
صفحه 297 از 323
میگیرد.
سؤال 1694 - جوایز بانکها مشمول چه عنوان فقهی میباشد؟
جواب: نوعی هبه بلاعوض براي ایجاد انگیزه سپردهگذاري است.
سؤال 1695 - واریز نمودن پول به مقدار معیّن جهت قرعهکشی چه حکمی دارد؟ اگر شرط نکند که پول را به این جهت واریز
میکند، بلکه داعی او این امر باشد، تغییري در حکم ایجاد خواهد شد؟ اصولًا آیا بین شرط و داعی فرقی هست؟
ص: 586
جواب: اگر شرط کند اشکال دارد؛ ولی اگر جنبه داعی داشته باشد اشکال ندارد، و تفاوت این دو از اینجا روشن میشود که
شخص سپردهگذار براي خود حقّ مطالبه از بانک قائل نباشد.
سؤال 1696 - برخی از دولتهاي کشورهاي اسلامی براي سرمایهگذاري در طرحهاي مختلف اقدام به پخش اوراق بهادار میکنند،
که قیمت هر برگه همانند اسکناس در آن درج شده است. دولت در ازاي خرید این برگه بدون هیچ گونه شرط از طرفین دو امتیاز
به خریدار میدهد، اوّل این که پول درج شده در آن برگهها براي صاحبان آن محفوظ است.
دوّم این که صاحب برگه میتواند در قرعهکشی شرکت کند.
الف) آیا خرید این اوراق و گرفتن چنین جایزهاي جایز است؟
جواب: در صورتی که دولت به صورت دلخواه و بدون شرط قبلی، به قید قرعه از ملک خودش به تعدادي از صاحبان برگه جایزه
بدهد، مانعی ندارد.
ب) در صورت جواز در فرض اوّل (چنانچه اکثر فقها آن را جایز دانستهاند) آیا خریدوفروش امتیاز دوّم، که فقط شرکت در
قرعهکشی است و عرفاً یک امتیاز و حق محسوب میگردد، یعنی اسقاط حق در مقابل پول جایز است؟
جواب: خالی از اشکال نیست.
ج) در صورت جواز در مسأله اوّل، اگر قیمت آن اوراق بهادار در بازار آزاد اضافه گردد و قیمت دولتی آن همان قدر بماند که در
برگه درج شده است، آیا خریدوفروش آن برگه با قیمت بالاتر جایز است؟
توضیح: چون سرمایه اوراق بهادار در طرحهاي مختلف استفاده میشود، با توجّه به پیشرفت و توسعه طرح قیمت آن افزوده میشود،
ولی دولت موظّف به پرداخت همان مقدار مندرج در برگه است، در حالی که در بازار آزاد قیمت آن بالاتر از قیمت مندرج
میباشد، آیا خریدوفروش این برگه با قیمت بالاتر جایز است؟
ص: 587
جواب: هرگاه این اوراق بیانگر مشارکت در طرحهایی باشد و سهم خود را در آن طرحها به مبلغ بیشتر یا کمتري بفروشد مانعی
ندارد.
منتشر میکند، بانک مرکزي پاکستان این اوراق را ،« اوراق جایزه » یعنی ،« پرائز باندز » سؤال 1697 - دولت پاکستان اوراقی به اسم
که به قیمتهاي مختلف میباشد و شمارههاي مختلف دارد، میفروشد و براي تعیین برنده، بعد از مدّت معیّنی قرعهکشی میکند و به
برنده جایزهاي میدهد. قیمت این اوراق همیشه ثابت میماند؛ حتّی بعد از قرعهکشی. در بعضی از اوقات این اوراق در معاملات
بین مردم به جاي اصل اسکناس مبادله میشود. لطفاً با توجّه به مقدّمه فوق به سؤالات ذیل پاسخ فرمایید:
الف) آیا خرید این اوراق از دولت جایز است؟
ب) نگهداري اوراق خریداري شده چه حکمی دارد؟
ج) آیا گرفتن این اوراق به عنوان جایزه در کارهاي دیگر جایز است؟
صفحه 298 از 323
د) استفاده از این اوراق در معاملات به جاي اصل اسکناس چه حکمی دارد؟
ه-) بعد از اقدام بر خریداري، آیا گرفتن جایزه جایز است؟
و) مصرف این جایزه چه میباشد؟
جواب: این کار همان بختآزمایی است و بختآزمایی حرام و جایزهاش نیز حرام میباشد؛ ولی اگر آن اوراق با قطع نظر از جایزه
مانند اسکناس داراي ارزشی بوده باشد، معامله روي آن اشکال ندارد.
سؤال 1698 - در کشور ترکیّه تورّم اقتصادي در سال به هفتاد درصد میرسد. با در نظر گرفتن این تورّم و نزول ارزش لیر ترکی
اگر یک نفر در بانک دولتی مقداري پول به عنوان سپرده موقّت بگذارد، بانک طبق مقرّرات خود شصت درصد سود میدهد، آیا
گرفتن این سود، در صورتی که کمتر از تورّم باشد، در مقابل تنزّل ارزش پول جایز است؟ اگر سود بیشتر از تورّم باشد چه صورت
دارد؟
ص: 588
جواب: هرگاه بانک اسلامی نباشد اشکالی ندارد. و اگر بانک اسلامی باشد و تورّم بقدري شدید باشد که در معاملات مدّت دار
روزمرّه مردم نیز محاسبه میشود گرفتن مقدار تورّم اشکالی ندارد.
سؤال 1699 - در عملیّات بانکی بدون ربا، در سیستم بانکی جمهوري اسلامی ایران، اساس کار بر معاملات مجاز و مشروع استوار
وجهی در قبال « مشارکت، مضاربه، جعاله، فروش اقساطی و مانند آن » است. چنانچه شخصی از بانکی تحت عنوان یکی از عقود
تضمین معتبر یا ترهین ملک و امثال آن به نام تسهیلات بانکی دریافت کند و آن وجه را در راهی غیر از آنچه با بانک قرارداد
داشته مصرف کند، آیا مرتکب فعل حرامی شده، یا آن عمل حلال است؟ منافعی که از این راه به دست میآورد چه حکمی دارد؟
به عنوان نمونه فردي براي تعمیرات مسکن خود عقد جعاله منعقد میکند و وجه اعطایی را صرف خرید سهام شرکتها، یا
سرمایهگذاري در جاي دیگر، یا خرید اتومبیل، یا تأمین جهیزیّه فرزند خود مینماید. این کار چه حکمی دارد؟
جواب: صرف کردن آن وجه در غیر مصرف قراردادي جایز نیست و منافع آن اشکال دارد.
سؤال 1700 - در بین فامیل ما صندوق قرض الحسنه اي تشکیل یافته است که عملکرد آن بدین طریق است ": هر عضو ماهانه
پانصد تومان یا بیشتر پرداخت میکند، هرگاه درخواست وام کند با توجّه به ماهانههایی که پرداخت کرده است 2 یا 3 برابر آن به
عنوان وام به او پرداخت میشود "حال با توجّه به این که ماهانه و وامها هر دو به صورت قرض مشروط است، آیا حکم ربا بر آن
جاري است؟ چنانچه این کار بدون هیچ شرطی و با رضایت کامل طرفین صورت پذیرد، چه حکمی دارد؟
جواب: اگر این کار به صورت قرارداد بین آن افراد انجام شود، اشکال ربا دارد؛ تنها راه صحّت آن این است که قصد همه وام
قرض الحسنه باشد؛ ولی همه
ص: 589
آنها اخلاقاً مقرّرات آن صندوق را رعایت کنند؛ بی آن که تعهّد شرعی یا قانونی داشته باشند. راه دیگر این است که پولها به
صورت وام داده نشود؛ بلکه به صورت هبه باشد، ولی در واقع هبه معوّضه است که در مقابل این هبه، دیگران هم بموقع هبه
خواهند کرد تا دوره کامل تمام شود.
سؤال 1701 - مدّتی است در شهر مقدّس مشهد شرکتی تأسیس شده که اقدام به خرید منازل اشخاص و توسعه اطراف حرم مطهّر
مینماید، آنها اعلان نمودهاند که اگر فلان مبلغ سهام بخرید در آینده فلان مبلغ به شما خواهیم داد، برگهاي سهام خود نیز در بازار
قابل خریدوفروش است، با توجّه به این مقدّمه به سؤالهاي زیر پاسخ دهید:
الف) سودي که میدهند چه صورت دارد؟
صفحه 299 از 323
جواب: چنانچه طبق عقود شرعیّه (مضاربه یا مانند آن) باشد سود پرداختی شرکت اشکالی ندارد.
ب) اگر برگه سهام در آینده ترقّی کند، اضافه مبلغ آن چگونه است؟
جواب: هرگاه سرمایه شرکت تبدیل به اموال و اعیانی شده، خریدوفروش سهام با افزایش و کاهش مانعی ندارد.
سؤال 1702 - جریمه دیرکرد با ربا تفاوتهایی دارد؛ از جمله این که در ربا از ابتدا سود تعلّق میگیرد، ولی در خسارت تأخیر تأدیه
پس از فرا رسیدن سررسید و عدم پرداخت این وجه سود تعلّق میگیرد و در واقع مجازات ظلمی است که به بدهکاران میشود و
جبران قسمتی از خسارت وارده میباشد؛ چرا که تورّم در جامعه حدود 20 % است و آنچه در قانون پیشبینی شده 12 % میباشد. با
توجّه به تفاوت مذکور جریمه دیرکرد چه حکمی دارد؟
جواب: جریمه دیرکرد اگر جنبه تعزیر از سوي حکومت اسلامی داشته و به صورت عادلانه باشد، جایز است. همچنین اگر در عقد
جداگانه خارجِ لازمی قید
ص: 590
شده باشد؛ ولی اگر به معناي سود اجباري باشد، حرام است.
سؤال 1703 - بعضی از متّهمین یا طرفین دعوا به دستور دادگاه مبالغی را به عنوان تأمین براي مدّتی در بانک به حساب دولت واریز
مینمایند، چنانچه بانک از سوي خود سودي به این وجه سپرده شده پرداخت نماید، آیا این سود متعلّق به سپردهگذاران است، یا
این که متعلّق به دولت است؟
جواب: سود متعلّق به صاحبان آن پولهاست.
سؤال 1704 - اگر پسانداز را به همراه پول خمس ندادهاي در بانک مسکن جهت گرفتن وام براي تهیّه مسکن و ازدواج و ادامه
تحصیل به صورت حساب پسانداز قرار دهیم، این وام چه حکمی دارد؟
جواب: هرگاه وام طبق ضوابط شرعیّه باشد، اشکال ندارد؛ ولی پول غیر مخمّس را باید تخمیس کنید.
سؤال 1705 - برخی افراد جهت گرفتن وام از بانکها نیاز به پیشفاکتور دارند، بانک طبق قرارداد، وجه را جهت این که وامگیرنده
مثلًا مواد اوّلیّه خریداري نماید، به حساب صادرکننده پیشفاکتور واریز مینماید؛ ولی متقاضی، تقاضاي وجه نقد از صادرکننده
فاکتور مینماید و در حقیقت معامله صوري است، چنین وامی چه حکمی دارد؟
جواب: جایز نیست.
سؤال 1706 - اعضاي این شرکت که شغل آنها قالیبافی است درخواست پیشفاکتور وام از شرکت مینمایند، در حالی که شخص
وامگیرنده، قالی نیمه تمام یا تمام شده دارد و یا در آینده مواد اوّلیّه تهیّه مینماید (و به نحوي در ارتباط با تولید قالی نقش دارد)؛
ولی در حاضر نیاز به پول نقد دارد. آیا پرداخت وام به صورت نقد بلامانع است؟
جواب: باید طبق قرارداد بانک عمل کند.
ص: 591
سؤال 1707 - شرکت مزبور براي صدور پیشفاکتور، مبلغی را به عنوان هزینه از متقاضی میگیرد، آیا اشکالی دارد؟
جواب: در صورتی که پول به عنوان حق الزّحمه تنظیمِ پیشفاکتور باشد، اشکالی ندارد.
سؤال 1708 - شرکت قالیبافی باید مبلغ برخی از پیشفاکتورها را که اشخاص از بیرون و به صورت آزاد تهیّه میکنند، تأیید نماید،
براي این کار هزینهاي را از طرف میگیرد. حکم این مسأله چیست؟
جواب: مانعی ندارد؛ ولی در هر حال انصاف را رعایت کند.
کُلُّ قَرْض یَجُرُّ مَنْفَعَۀً، فَهُوَ » سؤال 1709 - افرادي به قصد گرفتن وام مسکن، مبلغی پول در بانک قرضالحسنه میگذارند؛ آیا روایت
صفحه 300 از 323
شامل اینجا میشود؟ « رِبا
جواب: اگر این کار به وسیله صندوقهاي قرضالحسنه و به نفع عموم انجام شود، اشکالی ندارد و اگر توسّط مؤسّسات انتفاعی انجام
مربوط به جایی است که منفعت عاید شخص وامدهنده شود. … « کل قرض یجر منفعۀ » گیرد، اشکال دارد و حدیث
ص: 593
فصل پنجاهم