گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد اول
بخش دوم: زنان دین گستر در میدان عمل






فصل اول: حضور زنان در بیعت
بیعت اول ( در عصر رسالت )
درك اهمیّت حضور زنان در بیعتهاي دوران پیامبر و ائمه علیهمالسلام ، مستلزم در نظر گرفتن بیعت به عنوان یکی از حساسترین
امور سیاسی اسلام است. در واقع، در این بیعت ها، مسلمانان بیان میدارند که در هر شرایطی و زمینهاي از اوامر رهبري اطاعت
خواهند کرد و در تبعیت از او، هیچ گونه سستی به خود راه نخواند داد. در تمامی بیعتهایی که افراد با پیامبر و پس از آن با ائمه
علیهمالسلام داشتند، میدانستند که اگر با رهبر، بیعت نمایند دیگر حق تک روي و یا مخالفت با رهبري را ندارند. در تأیید این
مطلب، حضرت علی علیه السلام میفرماید": اَّنما الِخیارُ لِلنَّاسِ قَبْلَ اَنْ یبُایِعُوا؛( 1 ")مردم قبل از بیعت نمودن، مختارند ولی پس از
بیعت واعلام وفاداري نسبت به رهبر، حق تخلف از عهد خویش را ندارند. در همین باره، حضرت رسول صلی الله علیه وآله می
فرماید: سه گروهند که (مورد غضب الهی واقع شده) خداوند با آنان سخن نمیگوید؛ یکی از این سه گروه افرادي هستند که با
رهبر خویش فقط به جهت منافع دنیوي بیعت مینمایند؛ اگر به واسطه بیعت به مطامع دنیوي خویش رسیدند، بر بیعت خویش پایدار
می مانند وگرنه، دست از حمایت او برمی دارند و از بیعت، تخلف می نمایند.( 2) این عهدها و بیعتها آنچنان مهم بودند که
اِنّ الَّذینَ یُبایعُونَکَ اِنَّما یُبایِعوُنَ الله یَدُالله فَوْقَ ایدیِهم » :" خداوند در قرآن، اجر وفاداران بر بیعت را اجر بزرگی توصیف کرده است
3) آنان که با تو بیعت میکنند، جز آن نیست ")« فَمَن نَکَثَ فَانمّا یَنْکُثُ عَلَی نَفْسِهِ وَ مَنْ اَوْفی بِمَا عَاهَد علیهِ الله فَسَ یوتیهِ اَجْراً عَظیماً
که با خدا بیعت مینمایند. دست خدا بالاي دستهایشان است. پس هر که بیعت شکنی نماید، به زیان خود شکسته است و هر که
به ان وفا کند، پس به زودي خداوند به او اجري عظیم خواهد داد. بیعت اول (در عصر رسالت) اوّلین بیعت در زمان رسالت پیامبر
صلی الله علیه وآله ، عقبه اولی یا بیعۀ النساء است. این بیعت در زمانی واقع شد که مسلمانان به شدت از جانب کافران تحت فشار
بودند. این فشارها به اوج خود رسید تا جایی که پیامبر صلی الله علیه وآله که عظمت صبر و استقامّتش کوه را به تمسخر میگرفت،
با خداي خود این گونه می نالید": اللَّهم اَلیْکَ اَشْکوُ ضَ عْفَ قُوَّتی وَ قِلَّۀَ حیلَتی وَ هَوانِی عَلی النّاس یَا اَرْحَمَ الرّاحِمینِ اَنْتَ رَبُّ
المُستَضْ عَفینَ وَ اَنْتَ رَبّی إلی مَنْ تکِلْنی "؟خدایا، ضعف نیرویم و ناتوانی در تدبیرم و ضعفم را در میان مردمان، به درگاه تو عرضه
می دارم. بار خدایا، تو مهربانترین مهربانانی، تو پروردگار ضعیفانی و تو رب من هستی. اي رب من، مرا در این شرایط دشوار و
سخت به چه کسی واگذار میکنی؟ در همین زمان بود که چند تن از یثرب نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آمدند و پس از آشنایی با
اسلام، در بیعتی با پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله شرکت نمودند؛ که این بیعت، بیعت النسا، نامیده شد.( 4) در این بیعت، زنی به نام
عفراء دختر عبید بن ثعلبه حضور داشت که برخی از مورخان حضور او را، در زمانه اي که زن از اوّلین حقوق فردي و اجتماعی
3 ثلاثه لایکلمهم الله ... رجل بایع . خود محروم بود، بسیار شگفتآور و مهم شمرده اند. 1 بلاغات النساء. 2 الارشاد ، ص 130
صفحه 55 از 108
. 4 سوره فتح،آیه 18 . اماما لایبایعه الالدنیا، ان اعطاه ما یریده و فی له و الا کف. "بحارالانوار ، ج 1، ص 99
بیعت دوم ( بیعت جنگ )
بعد از این بیعت، این گروه به یثرب بازگشتند و تبلیغات وسیعی را آغاز کردند. سال بعد، 73 تن از مسلمانان( 5)، از یثرب به مکّه
آمدند و آمادگی خود را براي اطاعت از پیامبر صلی الله علیه وآله به ایشان اعلام نموده، با آن حضرت بیعت جدیدي بستند که به
عقبه ثانی مشهور است. بنابر متون تاریخی، در بیعت دوم نیز چند زن به نامهاي نسیبه دختر حارث انصاري و خواهرش، نسیبه دختر
کعب از بنی خزرج، ام منیع و اسماء دختر عمرو بن عدي حضور داشتند. این چند زن هم همراه سایر بیعت کنندگان، در شب
سیزدهم ذي الحجه، مخفیانه در منی نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آمدند و با آن حضرت بیعت کردند همان گونه که از فرزندان و
خانواده خویش دفاع می نمایند، از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دفاع کنند. این بیعت در شرایط بسیار حساسی واقع شد؛ چون
مشرکان پس از فهمیدن ماجرا به سرعت به سوي مسلمانان یثرب آمدند تا آنان را دستگیر کنند و شکنجه نمایند، ولی مسلمانان که
از نیت آنان مطلع شده بودند، به سرعت از مکّه گریختند. بیعت با پیامبر، یک بار دیگر درجریان صلح حدیبیه تکرار شد. در زمانی
که هنوز مکّه پایگاه شرك بود و مشرکان گاه و بیگاه حملات سختی به مسلمانان وارد می نمودند، پیامبر همراه گروه زیادي از
مسلمانان به قصد انجام سفر حج، عازم مکّه گردیدند، امّا در بین راه متوجّه شدند که قریش در شرایطی که مسلمانان هیچ سلاح
جنگی به همراه نیاورده بودند، قصد حمله به کاروان آنان را دارند. در این وضعیت حساس و اضطراري، مسلمانان زیر درختی جمع
شدند و با پیامبر صلی الله علیه وآله بیعت نمودند تا از او اطاعت کنند و از اوامرش ذرهاي تخلف ننمایند. به جهت اهمیّت این بیعت،
لَقَدْ رَضِ یَ الله عَنِ الموءمِنینَ اذ » :" آیاتی نازل شده است که در آن خداوند رضایت خویش را از بیعت کنندگان بیان میدارد
6) خداوند از موءمنین آنگاه که در زیر درخت با تو بیعت نمودند، راضی گردید.( 7) مسلمانان در بیعت ")« یْبُایِعونَکَ تحَْت الشَّجرة
رضوان، عهد نمودند در برابر کارهاي پیامبر صلی الله علیه وآله مطیع محض باشند و در هیچ امري با او مخالفت ننمایند.( 8) در این
بیعت خاص، تعدادي از بانوان شرکت داشتند که از جمله آنها، نام این سه زن در منابع تاریخی ذکر شده است: ربیع بنت معوذ، ام
5 تاریخ الاسلام السیاسی، ج 1، ص 99 . گروهی نیز دروجه تسمیه این بیعت به بیعت النساء ( هشامانصاریه و نسیبه دختر حارث.( 9
می گویند: به علت این که رسول خدا صلیاللهعلیهوآله با زنان مسلمان به عین شرایط مذکور در بیعت عقبه اولی (به خدا شرك
نورزند، دزدي نکنند، زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند ... ) بیعت کردند و دیگر الزام به جهادمطرح نفرمود، این بیعت را بیعت
النساء نامیدند. این، مفاد بیعت پیامبر با زنان در فتح مکه است. 6 در تعداد آنها اختلاف است؛ برخی 62 ،و برخی 73 و برخی 75
8" سئل سلمه بن اکوع علی اي شئی بایعتم رسول الله یوم الحدیبیه؟ قال علی الموت . "صحیح . ذکر کردهاند. 7 سوره فتح، آیه 18
. 9 تفسیر علی بن ابراهیم، ج 2، ص 315 . مسلم، ج 3، ص 1486
بیعت سوم ( بیعت زنان و مردان مکه )
بیعت دیگري که در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله انجام شد، در جریان فتح مکّه اتفاق افتاد. با سقوط پایگاه شرك در مکّه، مردم
گروه گروه نزد پیامبر صلی الله علیه وآله میآمدند و با آن حضرت بیعت می نمودند. در این بیعت تفاوتی بین زنان و مردان وجود
نداشت و همانگونه که مردان با پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بیعت می نمودند، زنان نیز بیعت میکردند. حضور زنان در این
بیعت، بسیار گسترده بود و آیهاي نیز در همین ارتباط نازل شد. در این آیه آمده میشود که زنان با ایمان با پیامبر صلی الله علیه
وآله بیعت نمودند مبنی بر این که بر خدا شرك نورزند، فضایل اخلاقی را رعایت نمایند، دزدي نکنند، زنا ننمایند، فرزندان خود را
صفحه 56 از 108
نکشند، نوزادان محصول زنا را به همسران خود نسبت ندهند، اوامر پیامبر صلی الله علیه وآله را در مورد نیکی بپذیرند و عصیان
ننمایند و مطیع او باشند.( 10 ) در ارتباط با مضمون بیعت پیامبر صلی الله علیه وآله با زنان، امام جواد علیه السلام میفرمایند: مضمون
بیعت، اقرار و ایمان به خدا و تصدیق رسول خدا صلی الله علیه وآله بود. رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود ظرفی را پر از آب
کنند و ایشان دست مبارك خود را در آب ظرف فرو برد و بیرون آورد و پس از آن، زنان به عنوان اقرار و ایمان به خدا و تصدیق
رسول خدا صلی الله علیه وآله دست خویش را در همان آب فرو بردند و بدینگونه بیعت کردند.( 11 ) لازم به ذکر است که شیوه
بیعت پیامبر صلی الله علیه وآله با زنان به وضوح نمایانگر این امر است که اگر دین مقدس اسلام، بر حضور زنان در صحنه اجتماع
و حمایت او از دین و رهبر دینی خود اصرار دارد. از سوي دیگر، بر رعایت حدود و مرزهاي لازم بین مردان و زنان در جامعه نیز
. 11 سوره ممتحنه، آیه 12 . تأکید میکند. 10 اعلام النساء الموءمنات ، ص 624
بیعت چهارم ( غدیر خم )
پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله ، شاهد حضور زنان در جریان بیعت براي خلافت حضرت علی علیه السلام هستیم. آن
حضرت هجوم مردم براي بیعت با ایشان خود را چنین توصیف میفرماید": بَلَغَ مِن سُرورِ الناسِ بِبَیعَتِهم ایاّي اَنْ اِبْتَهَجَ بِها ال َ ص غیر وَ
دَرَج اِلیها الکَبیر و تَحامل نحوها العلیل و حَسَرَتْ اِلَیْهاَ الکَعاب؛( 12 ")شادي مردم بر اثر بیعتشان با من بجایی رسید که بچه ها شاد
گشتند و پیران با قدمهایی لرزان و بیماران با سختی و مشقت براي بیعت آمدند و دختران جوان نیز در بیعت شرکت نمودند. بنابر
روایات، در زمان ظهور حضرت مهدي عجلاللّه تعالی فرجه نیز زنان حضور فعال در بیعت با آن حضرت دارند. امام باقر علیه
السلام فرمود": یَجییءُ وَ الله ثَلَاثَ مائَۀَ بِضْعَۀَ عَشَر رَجُلًا فیهِمْ خَمِسوُنَ اِمرأةً...ثُمَّ یخَرُجُ مِنْ بَیْنِالرُّکْنِ وَ المَقَام( 13 " ")قسم به خدا که
سیصد و اندي که در بین آنان پنجاه زن وجود دارد، هنگام ظهور مهدي(عج) به او میپیوندند... و از مکّه قیام خویش را آغاز می
نمایند. آن سیصد و چند نفر بین رکن و مقام در مسجدالحرام با مهدي(عج) بیعت میکنند ". 12 " کانت مبایعه رسول الله
صلیاللهعلیهوآله النساء ان یده فی اناء فیه ماء ثم یخرجها و النساء بایدیهن فی ذلک الانا بالاقرار و الایمان بالله و تصدیق برسوله."
تحف العقول، ص 3 همچنین احادیثی در کافی، ج 5، ص 526 و 527 و بحار الانوار، ج 63 ، ص 117 و 188 در این زمینه ذکر شده
. است. 13 نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 220.37
تجربه تاریخی نشان میدهد که در هر مقطعی از زمان، گروهی از مردم با وجود هدایتِ فطرت الهیشان به مسیر صراط و صلاح، تنها به دلیل
زیستن و ماندن در جامعه کفر همرنگ جماعت میشوند و رفته رفته تحت تأثیر روح حاکم بر جامعه قرار می گیرند. خداوند در چنین شرایطی،
( دستور به هجرت میدهد. آیاتی از سوره هاي نساء، عنکبوت و زمر به این معنا اشاره دارند.( 1
اشاره
هجرت همواره آمیخته با سختیها، زجرها و رنجهاست، چون ترك سرزمینی است که با آن انس گرفته اي و خداحافظی با تمام
کسانی است که سالیان سال به ایشان بودهاي؛ و دور شدن از علقه ها و علاقه هاي قدیمی وکوچ کردن به سرزمین غریبی است که
حتی گاه مردمش را نمیشناسی. در روایات، مهاجر را مستوجب رحمت" ارحم الراحمین "میدانند. امام رضا علیه السلام فرمود:
"مَنْ فَرَّ بِدیِنهِ مَنْ ارْضٍ الی ارضٍ وَ انْ کانَ شِبراً مِنَ الْاَرَضِ اسْتَوْجَبَ الجنَۀ وَ کانَ رفیقُ ابراهیمَ علیه السلام و محمّد صلی الله علیه
وآله " ؛کسی که به جهت دینش از سرزمینی به سرزمین دیگر برود، هر چند مسافت این هجرت یک وجب باشد مستوجب بهشت
خواهد گردید و رفیق حضرت ابراهیم علیه السلام وحضرت محمّد صلی الله علیه وآله خواهد بود.( 2) در زمان پیامبر صلی الله علیه
صفحه 57 از 108
وآله هم این ضرورت براي ترك جامعه کفر پیش آمد و در نتیجه دو هجرت تاریخی یکی به حبشه و دیگري به مدینه با شکوه و
آمیخته با رنجها و خطرات فراوان اتفاق افتاد. از این دو سفر، بسیار گفتهاند و شنیده ایم ولی آنچه کمتر به آن پرداخته شده،
حضور همپاي زنان با مردان در این فراز سخت و شکوهمند صدر اسلام است. یا به عبارت بهتر، این حرکت بناي اوّلین خشت در
معماري حکومت اسلامی است. در واقع، آنچه اهمیّت دارد، حضور فیزیکی زنان در این سفرها یا صرف بودن آنان همراه با مردان
نیست، بلکه حاکی از این واقعیت است که ایمان جدید آنچنان در رگهاي وجود زنان مسلمان مهاجر ریشه دوانیده بود که همه
علقه ها و علاقه هایشان را کنار گذاشته بودند. با نگاه موشکافانه تر در مییابیم که رنج هجرت براي یک زن به خاطر لطافت
2 سوره . وجودیش، غذاي احساساتش و انس دیر پاي او، اگر بیش از مرد نباشد کمتر از او نیست. 1 بحار الانوار، ج 52 ، ص 223
عنکبوت، آیه 56 ، سوره زمر، آیه 10 ". سوره نساء آیه 97 ، به درستی که فرشتگان جان کسانی را می گیرند در حالی که آنان ظالم
به نفس خویش بودند. پس به آنان میگویند: چگونه بودید؟ پاسخ می دهند: ما در زمین ضعیف نگاه داشته شده بودیم (درجامعه
کفر و ظلم قرار گرفته بودیم). فرشتگان می گویند: آیا زمین خدا وسیع نبود تا در آن هجرت نمایید"؟
زنان مهاجر به حبشه
در هجرت به حبشه که کاملًا مخفیانه صورت گرفت، حدود 83 مرد و 18 زن حضور داشتند؛( 3) که گاه به طور جمعی و گاه تنها
به سوي حبشه حرکت می کردند. این گروه بعدها از حبشه به مدینه هجرت نمودند و مشمول فضیلت دو هجرت شدند.( 4) در این
قسمت، زندگینامه تعدادي از آن بانوان را به عنوان الگو ترسیم میکنیم تا جوابی باشد براي افرادي که میگویند فرهنگ دینی
خالی از الگوهاي کاربردي است و ما براي زندگی بهتر همواره نیازمند نمونه هایی از فرهنگ غربی هستیم. 1. اسماء بنت عمیس
اسماء بنت عمیس در روزهاي اولیه رسالت پیامبر صلی الله علیه وآله ، حتی قبل از آن که ایشان به دارالارقم (مکان مخفی دعوت به
اسلام) بروند، به آن حضرت ایمان آورد. او پس از مدتی، به جهت آزار شدید مشرکان، همراه همسر خود به حبشه هجرت کرد و
پس از آن که پیامبر و یاران به مدینه رفتند، همراه سایر مهاجرانِ حبشه عازم مدینه شد تا در جوار پیامبر به اسلام خدمت کند. در
مدینه، بعضی از مهاجران که با آسایش نسبیِ به دست آمده براي مسلمانان، به فکر رسیدن به موقعیتی در حکومت نوپاي اسلامی
افتاده بودند، با تفاخر به اسماء گفتند: ما بر شما در هجرت سبقت گرفتیم. او به دور از هر منیّت و عُجبی پاسخ داد: بله، شما با پیامبر
بودید و او گرسنه هایتان را سیر ساخت و افراد جاهلتان را عالم نمود، حال آن که ما دور از آن وجود مبارك، در غربت می
زیستیم؛ من آنچه را که می گویید به پیامبر عرضه میکنم تا نظر مبارك شان را جویا شوم. پیامبر صلی الله علیه وآله وقتی این
گفتوگوها را شنیدند، فرمود": للنّاس هِجْرَةٌ وَاحِدَةٌ و لَکُمْ هِجْرَتان؛ دیگران یک هجرت داشتند و شما دو تا.(" 5) این زن بزرگوار
بعدها هم همسر شهید و هم مادر شهید میشود و کارنامه فضایل خود را درخشانتر میکند. 2. ام سلمه ام سلمه و همسرش،
ابوسلمه، از اوّلین خانواده هایی بودند که ایمان آوردند وپس از تشدید آزار و شکنجه مشرکان، به حبشه رفتند؛ اما زمانی که در
آنجا شایع شد که کفار دست از شکنجه مسلمانان برداشته اند، این زوج جوان تاب دوري از رهبري را نیاوردند و به سرعت به
سوي مکّه بازگشتند ولی دریافتند که این خبر شایع هاي بیش نبوده است. این بار بدتر از گذشته، مشرکانِ زخم خورده، شدت
شکنجه ها را بالا بردند. ام سلمه و همسرش نیز از این امر مستثنی نبودند و آماج شکنجه ها و فشارها قرار گرفتند تا این که حضرت
ابوطالب علیه السلام آنان را در پناه خود گرفت و مانع آزارِ بیشتر آنان شد. پس از آغاز هجرت مسلمانان به مدینه، این زوج جوان
نیز همراه فرزند کوچک خویش، براي دومین بار تصمیم به ترك سرزمین کفر گرفتند؛ امّا در ابتداي راه، خاندان ام سلمه به آنان
هجوم آوردند و او را گرفتند و مانع رفتنش شدند. این زن با ایمان نزدیک به یک سال، دور از همسر و فرزند خود بهسر برد تا این
که پس از یک سال در مدینه به همسر خویش پیوست و همراه او در فراز و نشیبهایی که براي امّت اسلامی پیش می آمد، شرکت
صفحه 58 از 108
کرد و در نهایت به افتخار همسري شهید نیز نایل آمد. روزي ام سلمه نزد پیامبر آمد و از آن حضرت پرسید: چرا با آن که زنان
مانند مردان در امر هجرت شریک بودند، نامی از آنان در این رابطه در قرآن نیامده است؟( 6) بعد از این سوءال ام سلمه بود که آیه
فاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُهُم اَنّی لا اُضیعُ عَمَلَ عاملٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ اَوْ انثی بَعْضُکُمْ مِنْ بَعضٍ فَالَّذینَ هَاجَروا وَ اُخْرِجُوا منْ » :" شریفه نازل شد
دیارِهِمْ وَ اوُذُوا فی سَبِیلی و قاتَلوُا و قُتِلوُا لَاکُفَرنّ عَنْهُم سَیِئاِتِهِمْ وَ لَاُدْخِلَنَّهُمْ جناتٍ تَجرِي مِنْ تَحْتها الانهارُ ثوابَاً مَنْ عِنْدَالله وَ الله عِندَهُ
7) پس خدا دعاي ایشان را اجابت نمود، همانا من عمل هیچ کس را از مرد و زن ضایع نمیسازم. برخی از آنان از .")« حُسْنُ الثوابِ
برخی دیگرند. پس کسانی که هجرت نمودند و از سرزمین خویش اخراج شدند و در راه من مورد آزار قرار گرفتند و جهاد کردند
و کشته شدند، همانا بديهاي آنان را می پوشانیم و آنها را به بهشتهایی که زیر درختانش نهرها جاري است، وارد میسازیم. این،
پاداشی است از جانب خدا و پاداش نیکو نزد خداست. 3. ام ایمن وي از مهاجران حبشه و از کسانی است که در هجرت بر مردان و
زنان دیگر سبقت گرفت. ام ایمن در اوایل بعثت، اسلام آورد و در این راه از خود استواري نشان داد. وي در موقعیت هاي سخت
همراه پیامبر صلی الله علیه وآله بود. رسول خدا صلی الله علیه وآله هنگام هجرت مخفیانه از مکّه به مدینه، اماناتی را به او سپرد تا
بعداً به حضرت علی علیه السلام بدهد و آن حضرت آنها را به صاحبانشان باز گرداند. در فضیلت ام ایمن همین بس که پیامبر صلی
الله علیه وآله در زمان حیاتش، او را" بانوي بهشتی" نامید. ابن سعد 13 خبر درباره او نقل کرده است؛ از جمله مینویسد: او در
غزوه احد شرکت داشت. به لشکریان آب میداد و زخمیها را مداوا می کرد. در غزوه خیبر نیز با رسول خدا صلی الله علیه وآله
بود و با محبت فراوانی که به ایشان داشت، پیوسته به خدمت آن حضرت شرفیاب میشد. رسول خدا صلی الله علیه وآله ام ایمن را
مادر خطاب میکرد و هرگاه به او نگاه میکرد، میفرمود: این، بازمانده خاندان من است. از دیگر خصوصیات او حضور در شب
( زفاف حضرت زهرا علیهاالسلام و سرپرستی کودکان آن حضرت بود. وي هنگام غسل آن حضرت نیز حضوري فعال داشت.( 8
غیر از ام سلمه، ام کلثوم و سهله دختران سهیل به عمرو، رقیه دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله ، لیلی دختر ابوحثمه، سوده دختر
زمعه نیز از گروه مهاجران حبشه بودند که با شنیدن شایعه آزادي در مکّه به آنجا بازگشتند و تحت آزار فراوان قرار گرفتند. غیر از
این زنان که تاکنون نام بردیم، نام این چند تن هم در تواریخ، جزو مهاجران به حبشه آمده است: فاطمه دختر صفوان بن امیه، امینه
دختر خلف بن اسعد، ام حبیبه دختر ابوسفیان، برکه دختر یسار، حسنه همسر سفیان بن معمر، رمله دختر ابوعوف سهمی، فاطمه
دختر حارث بن خالد، فاطمه دختر مجلل، فکهیه دختر یسار، حفصه دختر عمر، لیلی دختر ابوحثمه بن غانم، عمره دختر سعدي بن
وقدان. از میان این زنان، فاطمه دختر صفوان بن امیه و ام حرمه و ریطه دختر حارث بن حبیله با سه فرزندش موسی، عایشه و زینب
5 برخی از آنان حتی رنج سفر را . 4 الطبقات الکبري، ج 1، ص 207 . در دیار غربت از دنیا رفتند. 3 مجمع البیان، ج 3، ص 100
پیش از این هم متحمّل شدند؛ چون بعد از شنیدن شایعه آزادي مسلمانان در مکّه، به آن جا بازگشتند و دوباره بعد از مشاهده
7 این سوءال به جهت شبهه اي بود که برخی فکر . شکنجه ها به حبشه هجرت نمودند. 6 الطبقات الکبري، ص 117 و 118
میکردند مراد از الفاظی جون مهاجرین یا موءمنین یا ...فقط مردان هستند. با این که الفاظ قبلی اشاره به هر دو گروه داشتند؛ ولی با
این حال جهت رحمت خاص نسبت به تلاش زنان در اعمال صالح، در بعضی آیات اشاره به زنان بهصورت خاص هم می شود. 8
. سوره آل عمران، آیه 195
زنان مهاجر به مدینه
با بالا گرفتن فشارها و شکنجه ها از سوي مشرکان، پیامبر به مسلمانان دستور مهاجرت به یثرب را دادند. این سفر نیز با خطرات
بسیاري همراه بود اما به رغم تهدیدات و آزار مشرکان، مسلمانان در گروه هاي بسیار کوچک، گاهی نیز به تنهایی، به سوي مدینه
به راه افتادند تا حکومت نوپاي اسلامی را به رهبري پیامبر صلی الله علیه وآله تشکیل دهند. هجرت به مدینه از آنچنان اهمیّتی
صفحه 59 از 108
9) کسانی ")؛« و الّذین امَنوا وَ لَمْ یُهاجرُوا مُالَکُم مِن ولایتَهِمِ مِنْ شیء حَتّی یُهاجِروُا » :" برخوردار بود که خداوند در قرآن میفرماید
که ایمان آوردند ولی هجرت نکردند دوست شما نیستند تا این که هجرت کنند. در این هجرت هم شاهد حضور گسترده زنان
هستیم؛ زنانی که تمام اموال و دارایی خود را بی آن که بدانند آیا هیچ گاه دیگر به آنان باز خواهد گشت در مکّه بر جاي
گذاشتند و راه خود را در بیابانی خشک و سوزان به مسافت حدود 470 کیلومتر آغاز کردند. در اینجا به معرفی چند تن از این
مهاجران میپردازیم. 1. فاطمه بنت اسد یکی از پررنجترین سفرها، هجرت فاطمه بنت اسد میباشد. وي مادر حضرت علی علیه
السلام و دختر اسد بن هاشم قریشی بود. او قبل از این که اسلام بیاورد، پیرو ابراهیم علیه السلام بود. وي هرگز خود را به شرك و
بت پرستی آلوده نکرد. به نقل برخی دانشمندان تاریخ نگار و رجالی، او 46 حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت کرد و
مقام علمی و صلاحیت دینی و اخلاقیاش تا آنجا بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله بارها به دیدن او رفت و در خانهاش
استراحت کرد و نسبت به او احترام فوق العادهاي ابراز کرد. فاطمه علیهاالسلام از اوّلین زنانی بود که به مدینه هجرت کرد. اوّلین
بانویی است که فرزندي از بنی هاشم به دنیا آورد و فرزندش خلیفه مسلمانان شد. او تنها زنی است که فرزند خود را در کعبه به دنیا
آورد و قبل و بعد از او کسی به این فضیلت دست نیافته است. او در سال چهارم هجري، در مدینه از دنیا رفت. پیامبر صلی الله علیه
وآله پیراهن خویش را کفن او قرار داد. سپس او را به دوش کشید و به قبر رساند. آنگاه خود در قبر فاطمه دراز کشید و پس از
آن، جنازه را در قبرگذاشت و فرمود... ": خدایا، او را نزد تو به امانت گذاشتم.( 10 ")امام صادق علیه السلام فرمود: به درستی که
فاطمه بنت اسد، مادر حضرت علی علیه السلام ، اوّلین زنی بود که پیاده از مکّه به مدینه به سوي پیامبر صلی الله علیه وآله هجرت
2. زینب دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله زینب، دختر پیامبر صلی الله علیه وآله نیز از دیگر زنان مهاجر بود. او که در ( نمود.( 11
.3 ( هجرت از مکّه به مدینه مورد تهاجم قرار گرفته و مجروح شده بود، بعدها به سبب عوارض همان جراحات از دنیا رفت.( 12
حضرت فاطمه علیهاالسلام حضرت فاطمه علیهاالسلام همراه چند زن دیگر، همراه حضرت علی علیه السلام به سوي مدینه حرکت
کرد. این گروه نیز مورد هجوم مشرکان قرار گرفت. 4. ام هشام انصاریه ام هشام انصاریه نیز زن دیگري است که در راه هجرت،
سختیهاي فراوانی را متحمل شد. از خود او نقل شده که در راه آنچنان تشنگی بر من عارض شد که توانم را ربود و مرگ را در
چند قدمی خود دیدم ولی با کرامّتی از جانب خدا، آبی را یافتم و سیراب شدم و پس از آن حتی اگر روزهاي بلند و بسیار گرم را
5. سبعیه شوهرِ سبعیه مشرك بود. از اینرو، او به تنهایی از دیار کفر به سوي مولاي ( روزه میگرفتم، هرگز تشنه نمیشدم.( 13
6. ام کلثوم بنت عقبه ام کلثوم بنت عقبه از زنان مهاجري است که آیه ( خود هجرت نمود و در حدیبیه به مسلمانان پیوست.( 14
درباره هجرت او نازل شده است. 9" مَن تَسَرَهُ ان یَتَزوّجَ امراةً من اهل الجَّنه فَلبَتزَوَّج امّ ..." « اذا جاءکم المومنات المهاجرات »"
11 الغدیر، ج 6، ص 24 و . 10 سوره انفال آیه 72 . اَیمن . "طبقات الکبري،ج 8، ص 223 و 226 و بحار الانوار، ج 43 ، ص 204
. 14 همان ، ص 225 . 13 اعلام النساء الموءمنات ، ص 412 415 . 12 کافی، ج 1، ص 377 . 27 و المعجم الکبیر، ج 24 ، ص 351
هجرت زنان پس از پیامبر
پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله نیز تاریخ شاهد هجرت بسیاري از زنان و صالح بوده است که دل کنده از یار و دیار، به دور
شمع و جود امامِ عصرِ خودشان گرد آمدند و نام خویش را به عنوان زنان صحابی و راویان حدیث و ... جاودان ساختهاند. اینک به
معرفی چند تن از آنان میپردازیم. 1. حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام پس از آن که
برادرش امام رضا علیه السلام به مرو سفر کرد، براي آن که در جوار امام خویش قرار گیرد، سفر طولانی خود را از مدینه به سوي
مرو آغاز نمود؛ ولی بیماري و رنج سفر، مهلتِ دیدار را باقی نمی گذارد و در قم، جان از بدن رنجور این زن مهاجر رخت بر
میبندد و مدفنش منشأ برکات در طول قرون میشود. امام رضا علیه السلام اصحاب خویش را تشویق مینمود که به زیارت قبر او
صفحه 60 از 108
بروند و بر این امر تأکید داشت که این زیارت همراه با معرفت نسبت به شأن عظیم این زن با ایمان باشد. آن حضرت فرمود": من
زارها عارفاً بحقها فله الجنۀ؛( 15 ")کسی که حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام را زیارت نماید در حالی که به حق او آشنا باشد،
بهشت بر او واجب است. امام صادق علیه السلام سالها قبل از تولّد او، فرمود": ان لنا حرماً و هو بلده قم و ستدفن فیها امراه من
اولادي تسمی فاطمه فمن زارها وجبت له الجنه( 16 ، ")براي ما حرمی است و آن سرزمین قم میباشد و به زودي زنی از اولاد من به
نام فاطمه در آنجا دفن خواهد شد که هر کس او را زیارت نماید، بهشت بر او واجب است. 2. ام ذر (همسر ابوذر غفاري) پیامبر
اکرم صلی الله علیه وآله هرگاه قصد تفریح و مزاح داشت، از ابوذر میخواست ماجراي اسلام آوردن خود را بازگو کند. او
میگوید: در قبیله خود بتی به نام" نَهم" داشتیم. یک روز نزد آن رفتم و مقداري شیر جلویش گذاشتم و کمی از بت دور شدم.
دوباره به طرف آن نگاه کردم و دیدم سگی آمد و آن شیر را خورد و آنگاه پاي خود را بلند کرد و بر آن بت ادرار کرد. همان
جا این شعر را سرودم": هان، اي نهم، اکنون مقدارِ شرافت و ارزش تو را دریافتم. خودم با چشمم دیدم که سگ آن گونه به تو
اهانت کرد و تو حتی نتوانستی آن سگ را از خود برانی. ام ذر که سخن مرا شنید، گفت: مرتکب گناه بزرگی شدي. وقتی ماجرا را
برایش توضیح دادم، خطاب به من چنین سرود": اي پسر وهب، براي ما خدایی بخشنده و بزرگوار بجوي؛ آن خدایی (بتی) که
نتواند در برابر سگ از خود دفاع کند، خدا نیست. پرستنده سنگ، گمراه است و انسان خردمند در برابر سنگ سجده نمیکند".
رسول خدا صلی الله علیه وآله پس از کلام ابوذر فرمود: ام ذر راست گفت که جز گمراهان کسی سنگ را نمیپرستد. او علاوه بر
فضایل معنوي و ایمان والا، از سخنوري و فصاحت هم برخوردار بود و در شمار زنان شاعر عرب جاي داشت. وي از شجاعت
بینظیري نیز بهره مند بود. در سال ششم هجري، ابوذر مشغول چرانیدن شتران پیامبر بود که یکی از مشرکان به نام" عینیه حصن"
همراه عدهاي دیگر شترانی را که در اختیار ابوذر بود به غارت بردند. در این یورش، پسر ابوذر و یک نفر از افراد قبیله غفار کشته
شدند. ام ذر اسیر شد، ولی شبانه از چنگ آنان گریخت. او یکی از یاران خاص امیرموءمنان بود و زمانی که شوهرش براي حفظ
ارزشهاي دینی و مبارزه با سوء استفاده از بیت المال، مورد خشم دستگاه خلافت قرار گرفت، همراه او به صحراي ربذه هجرت
کرد و تا زمان شهادت همسرش، در آن جا ماندگار شد. وي پس از شهادت همسرش، به خانه امیرموءمنان علیه السلام آمد و تحت
، 17 . مستدرك الوسائل، ج 3 . 16 سفینۀ البحار، ج 2، ص 446 . 15 همان، ص 418 419 ( سرپرستی آن بزرگوار قرار گرفت.( 17
. س 227 ؛ سفینهً البحار، ج 2، ص 446
هجرت براي همراهی امام زمان علیه السلام
در اینجا بحث هجرت زنان و زنان مهاجر در تاریخ را با سخن از امام باقر علیه السلام درباره نقش زنان هنگام قیام حضرت مهدي
علیه السلام به پایان میرسانیم": و یجیی و الله ثلاث مأة و بضعۀ عشر رجلًا فیهم خمسون امرأة یجتمعون بمکّه علی غیر میعاد قزع
کقزع الحریف یتبع بعضهم بعضاً و هی الایه التی قال الله اینما تکونوا یأت بکم الله جمیعاً ان الله علی کل شیء قدیر؛( 18 ")قسم به
خدا که سیصد و اندياند که درمیان آنان 50 زن درمکّه و در غیر میعاد حضور دارند، چون ابرهاي پاییزي به دنبال هم اجتماع
مینمایند و مصداق این آیه خواهند بود که هر کجا که باشید خداوند شما را خواهد آورد. به درستی که خداوند بر همه چیز قادر
19 بحار الانوار، ص 52 ، ص 223 . به نقل از تفسیر عیاشی. . 18 ریاحین الشریعه، ج 3، ص 392 ( است.( 19
( قرآن کریم، ملاك