گروه نرم افزاری آسمان

[مفردات پزشکی و دارویی ایران






فصل هفدهم گیاهان داروئی که در طب سنتی به کار می‌روند.

اشاره

کاربرد گیاهان داروئی از دیرباز در ایران و دیگر کشورها بین مردم رایج بوده و در زمانهای مختلف میزان مصرف گیاهان داروئی به مقتضای زمان دستخوش تغییرات زیادی می‌گردید. در سالهای اخیر، مردم ایران و همچنین سایر کشورهای جهان توجه خاصی به استفاده از گیاهان داروئی برای درمان به توسط خود نموده‌اند. این علاقه و توجه مردم نسبت به کاربرد گیاهان و مشتقات حاصل از آنها، سبب ایجاد تجارت پررونق گیاهان داروئی گردیده است.
طبق قوانین کشور جمهوری اسلامی ایران هرماده‌ای که به‌عنوان دارو مورد استفاده قرار می‌گیرد باید دارای اثر درمانی مشخصی باشد و این اثر کاملا اثبات شده باشد. گیاهان داروئی که مردم جهت درمان بیماریهای مختلف از آن استفاده می‌کنند، از این قاعده مستثنی نیستند و بنابراین آنچه که بر روی برچسب این دسته از داروها نوشته شده است، باید با حقیقت اثر دارو منطبق باشد.
باید اعتراف کرد که درمورد گیاهان داروئی مورد مصرف آمار دقیق، بررسیهای کلینیکی قابل‌اعتماد بجز موارد معدود جهت اثبات اثرات منتسبه وجود ندارد و از طرف دیگر، صنایع داروسازی نیز علاقه چندانی برای ارزشیابی اثرات این مواد ابزار نداشته‌اند. این نحوه برخورد صنایع داروسازی سبب گردیده است که تمام گیاهان داروئی که در گذشته مورد استفاده بوده‌اند، دیگر در داروخانه‌ها موجود نبوده و داروساز نظارتی بر آنها نداشته باشد. از این‌رو فروش داروهائی که
ص: 1005
به‌طور مشخص کاربردی ندارند، از نظر حرفه و مسئولیت داروساز جایز نیست، ولی چنین فرآورده‌های گیاهی هیچ‌گاه از نظر تولید و فروش متوقف نشده‌اند، بلکه تجارت آنها به دست افرادی که صلاحیت دخالت در امور داروئی را ندارند، افتاده است.
در خارج از ایران هنگامی که چنین موادی را در معرض فروش قرار می‌دهند، بر روی برچسب آنها هیچ‌گونه ادعایی درمورد تأثیر آن بر روی بیماری خاصی نمی‌نمایند و در صورتی که چنین گردد، این مواد جزو داروها به حساب می‌آید و تولید و عرضه آنها باید تحت شرایط خاصی باشد. فروشندگان این مواد از توصیه‌کردن آنها درمورد بیماری خاصی خودداری می‌نمایند، چون برخلاف قوانین داروئی است. معهذا، اگر شخصی علاقه‌مند به داشتن اطلاعات اضافی درمورد اثرات درمانی گیاه یا داروی خاصی باشد، او را به کتابها و مقالاتی که در این زمینه وجود دارد، راهنمایی می‌نمایند. بعضی از این منابع اطلاعاتی درمورد مواد گیاهی یا داروهای طبیعی بوده و ممکن است درباره یک گیاه باشد و ممکن است درمورد طبقه‌بندی درمانی آنها و کاربرد آنها برای درمان بیماریهای خاص باشد و در چنین موردی قانون اجبار نموده است که اثرات چنین فرآورده‌ای باید کاملا ثابت شده باشد و این امر سبب می‌گردد که مردم عادی خود مشاور درمانی و درمان‌کننده خود شده که از نظر سلامتی افراد یک جامعه ممکن است صحیح نباشد.
حداقل بعضی از داروها، منشاء طبیعی که بدین طریق به فروش رسیده و مورد استفاده‌اند دارای اثرات مشخص و مثبتی در معالجه بعضی از ناراحتیها می‌باشند. و اگر چنین چیزی صحیح است، چرا این امر درمورد تمامی گیاهان داروئی تعمیم داده نمی‌شود؟ جواب این سؤال در مخارج هنگفتی است که این بررسی‌ها خواهند داشت. یک کارخانه یا کارگاه تولید داروهای گیاهی برطبق این نظریه باید مخارج هنگفتی سرمایه‌گذاری کند تا اثرات مثبت و منفی داروهای گیاهی را به‌طور دقیق و صحیح معلوم نماید. میزان تقریبی این مخارج متناوب بوده، ولی مبلغی در حدود 50 میلیون دلار برای به اتمام رسانیدن یک دارو تخمین زده می‌شود. از طرف دیگر، به علت اینکه حفظ حقوق افراد ذینفع درمورد گیاهان داروئی نسبتا مشکل است، بنابراین، تمایل زیادی به خرج و سرمایه‌گذاری در این زمینه نمی‌باشد. البته باعث تأسف است
ص: 1006
که به خاطر موانع فوق اگر بعضی از گیاهان داروئی قدیم را با روشهای جدید مورد بررسی قرار دهند، امکان دارد که به‌توان از آنها ترکیب مفید جدیدی که دارای اثرات درمانی مهمی خواهند بود، به دست آورد.
مطلب دیگر که از نظر علمی، حرفه‌ای و اقتصادی باعث تأسف شده است این است که افراد شیاد با استفاده از گیاهان و فروش آنها به‌وسیله افراد بی‌صلاحیت به بیمارانی که به امید بازیافتن سلامتی خود به آنها روی می‌آورند، نه تنها سبب بهبودی بیمار نمی‌گردند بلکه ممکن است سبب تشدید ناراحتی و خسارت جبران‌ناپذیری گردند. از این‌رو داروساز تحصیل کرده امروزی باید اطلاعات دقیق و صحیحی درباره داروهای گیاهی و ترکیبات و نحوه اثر و کاربرد آنها داشته تا از گمراه شدن مردم جلوگیری نموده و مانع ضایع شدن، جان و مال مردم گردد و با توجه به نیاز و اعتقاد مردم، سعی در راهنمائی آنها در کاربرد گیاهان داروئی نموده و از به کار بردن اصطلاحاتی نظیر «بی‌اثر بودن»، «قدیمی و بی‌مصرف» خودداری کرده و سعی نماید که اطلاعات صحیح و دقیق را در اختیار نیازمندان قرار دهد.

مواد طبیعی و مواد آلی:

قبل از اینکه این مواد به اصطلاح داروئی را به‌طور انفرادی مورد بحث قرار دهیم، باید به مقدمه کوتاهی درباره کاربرد غیرصحیح واژه مواد طبیعی و مواد آلی هنگامی که آنها را درباره بعضی از غذاها و ویتامین‌ها که افراد ذینفع آنها را منابع ارجح‌تر می‌دانند، اشاره‌ای کرد.
داروسازان به علت احاطه و آگاهی لازم بر علوم بیولوژی و بیوشیمی فورا متوجه می‌شوند که فرقی میان آنها نیست به‌عبارت دیگر، ویتامین ث حاصل از واکنشهای بیوسنتز طبیعی در میوه گل سرخ و ویتامین ث که در آزمایشگاه به‌طور مصنوعی ساخته شده، هردو کاملا یکسان هستند.
بنابراین هنگامی که واژه مواد طبیعی به چنین مواد اتلاق شود، فقط نشانه منبع تولید بوده و هیچ‌گونه مزایا یا عیبی را شامل نمی‌گردد، همچنین، این بدان معنا نیست که خریدار مجبور به پرداخت 2 تا 3 برابر قیمت حقیقی برای چنین چیزی باشد.
واژه مواد آلی را اغلب جهت مواد غذائی مخصوص برای حفظ
ص: 1007
سلامتی به کار می‌برند، که آنها را تحت شرایط مخصوصی با استفاده از کودهای طبیعی حیوانی بدون استفاده از مواد حشره‌کش تولید نموده‌اند.
گیاهان قادر نیستند که مشخص نمایند آیا مواد مصرفی مانند ازت یا پتاسیم از منابع طبیعی یا معدنی بوده‌اند و قادر به مصرف این مواد به‌طور مساوی از هردو منبع می‌باشند. مسلم است که باقیمانده بعضی از مواد حشره‌کش در فرآورده‌ها ممکن است سبب ایجاد بیماری یا ناراحتی گردد، ولی قسمت اعظم این مواد را قبل از استفاده از مواد گیاهی می‌توان به خوبی از گیاه جدا نمود و امروزه میزان مجاز آنها در فرآورده‌ها به‌طور مشخص تعیین گردیده است. از طرف دیگر، افرادی که علاقه‌مند به خرید چنین محصولاتی هستند، هیچ‌گونه وسیله و آگاهی جهت تشخیص اینکه محصول مورد نظر آیا حقیقتا به روش مخصوص کشت و برداشت و آماده شده، ندارند و فقط به قول فروشنده دلخوش بوده و بدین وسیله مبلغ زیادی را مجبور به پرداخت می‌باشند. از این‌رو ملاحظه می‌گردد که در حقیقت چنین واژه‌هائی گمراه کننده‌اند.

سالم بودن و مؤثر بودن داروهای گیاهی:

یک نکته دیگر درمورد داروها و فرآورده‌های گیاهی که باید مورد بررسی و توجه قرار گیرد این است که آیا چنین محصولاتی دارای ارزش درمانی می‌باشند و آیا در صورت مصرف به مقدار زیاد، اثر سمی دارند و چرا اینکه مردم در مصرف آنها اصرار دارند و حاضر به پرداخت مقدار قابل ملاحظه‌ای پول برای چنین فرآورده‌هائی هستند. بدیهی است در بسیاری از موارد نیز اثرات نافعی از مصرف داروهای گیاهی ملاحظه شده که آن را ممکن است به اثر پلاسیبو نسبت داد.
چنین اثر درمانی معمولا مستقل از اثر دارو بوده یا رابطه بسیار کمی با روش درمانی دارد. اثر پلاسیبو از طریق مکانیسم روانی انجام می‌گیرد.
مطالعات نشان داده است که برحسب شرائط درمان پلاسیبو در حدود بیش‌از 35 درصد بیماران مورد درمان دارای اثر بوده است. اثرات مفید درمانی معمولا به صورت تغییر مثبت در طرز رفتار، احساس فردی، یا واکنش تحت‌تأثیر غدد داخلی یا سلسله اعصاب بروز می‌نماید. دیگر، حالت خوب شدن است بنابراین، اثر مثبت تا اندازه‌ای ممکن است حاصل
ص: 1008
گردد. اعتماد به مواد گیاهی مصرف شده نیز اثر بسیار مهمی در بهبودی شخص دارد، انتخاب و کاربرد مواد گیاهی نیز اغلب سابقه طولانی خانوادگی و حتی قومی داشته و معمولا افراد و یا دوستان محترم و سرشناس آن را توصیه می‌نمایند.
کاربرد فرآورده‌های گیاهی همچنین ممکن است سبب خطراتی گردد که مصرف‌کننده را باید از آن مطلع نمود. بعضی از فرآورده‌های گیاهی برای انسان ممکن است خطرناک باشند. این فرآورده‌ها ممکن است حاوی ترکیبات سرطانزا یا مواد سمی دیگر باشند. کاربرد خودسرانه چنین فرآورده‌هائی ممکن است سبب به تأخیر افتادن و طولانیتر شدن بیماری گردد و بیمار از استفاده از روش و مواد درمانی صحیح محروم سازد. به علت عدم وجود یک سیستم کنترل و استاندارد دقیق در تهیه و تولید این فراورده‌ها معمولا کیفیت محصولات موجود در داخل بسته با نوشته روی آن مطابقت نمی‌نماید. حتی اگر این مواد به‌طور کمی مشخص گردند، استاندارد نمودن آنها از نظر مواد فعاله اغلب بسیار دشوار است و از این‌رو نتیجه تجزیه کامل فرآورده‌های گیاهی که برای مشخص نمودن مقدار مصرف دارو اهمیت زیادی دارد، اغلب در دسترس نیست.
بالاخره، فرآورده‌های گیاهی اغلب گران‌قیمت می‌باشند و مصرف مداوم آنها خرج زیادی را به همراه دارد، بدون اینکه نتیجه مثبت برای مصرف‌کننده داشته باشد. به‌هرحال با تمام این دلائل، افراد باهوش از به کار بردن بیرویه داروهای گیاهی مانند هرماده داروئی دیگر اجتناب می‌کنند.
در این مبحث، از مواد و فرآورده‌های گیاهی که در ایران وجود دارند و امروزه و در گذشته در طب سنتی به‌طور وسیعی مورد استفاده بوده‌اند، بحث خواهیم کرد. سعی خواهد شد که درمورد هرکدام از این گیاهان آخرین اطلاعات علمی و کاربرد صحیح و میزان بیزیانی و امکان استفاده از آنها را در درمان‌شناسی به نظر خوانندگان عزیز برسانیم.
مطالبی که در این مبحث ملاحظه خواهید فرمود، سعی شده است عاری از هرگونه تعصبی که برای نشان دادن اثر غیرواقعی یک ماده گیاهی است، باشد و بالاخره، باید اذعان کرد که کاربرد مواد گیاهی در طب سنتی و از نظر تاریخی در گذشته اهمیت داشته و امروزه به‌علت استفاده از مواد شیمیائی صناعی تا اندازه‌ای کم شده است.
ص: 1009

[داروهای سنتی با منشاء گیاهی

قت (یونجه):

برگ‌ها و سرشاخه‌های گلدار و دانه‌های گیاه یونجه (مدیکاگو- ساتیوا)[1] (از خانواده لگومینوزها) به‌صورت دمکرده به‌عنوان محرک به کار می‌رود. گیاه معروفیت خاصی جهت رفع ناراحتی‌های آرتریت و افزایش اشتها دارد و از این‌رو مصرف آن جهت افزایش وزن و فربه شدن توصیه شده است.

مغز هسته زردآلو:

مغز انواع مختلف هسته زردآلو (پرونوس آرمنیانا)[2] (از خانواده روزاسه) را به‌عنوان منبع طبیعی آمیگدالین و لاتریل به مقدار 3 درصد می‌باشد. لاتریل و آمیگدلین کاملا مشابه یکدیگر نمی‌باشند، لاتریل (-) ماند لونتیریل- بتا- گلوکورونوزید است، ولی به علت اینکه مغز هسته زردآلو را به‌عنوان یک عامل ضد سرطان به کار می‌برند و ماده اصلی آن آمیگدالین است، بنابراین، این دو نام را می‌توان به جای یکدیگر به‌کار برد.
در سالهای اخیر، جنجالهای عاطفی و سیاسی بزرگی بر سر موثر بودن لاتریل به‌عنوان یک داروی ضد سرطان، بخصوص در بیمارانی که سرطان در آنها پیشرفت زیادی داشته، بروز نموده است. مکانیسم توصیه شده درمورد نحوه اثر این دارو شامل آزادکردن اختصاصی سیانور یا ماده سمی حاوی سیانور در سلولهای سرطانی، بدون اینکه بر روی سلولهای عادی اثر داشته باشد، است، ولی این مکانیسم هنوز به اثبات نرسیده است به نظر مرکز مبارزه با سرطان امریکا نیز دلائلی در دست نیست که لاتریل اثر مفیدی در بیماران سرطانی داشته باشد.
با وجود همه اینها هنوز هم این دارو را به‌عنوان درمان سرطان به خاطر آرزوی انسانی برای درمان بیماری غیرقابل علاج آن را به کار می‌برند.
باید توجه داشت که استفاده از مغز هسته زردآلو کاری است خطرناک چون، علاوه بر آمیگدلین، امولسین موجود در آن‌که یک آنزیم هیدرولیزکننده گلوکزید و آزادکننده سیانور است، ممکن
ص: 1010
است باعث مسمومیت شدید گردد و تاکنون موارد متعدد مرگ در اثر مصرف مغز هسته زردآلو گزارش گردیده است. گرچه ممکن است با حرارت دادن امولسین را غیرفعال نمود، ولی از بین بردن کامل آن عملا مقدور نیست و حتی اگر بتوان به‌طور کامل امولسین را بی‌اثر نمود مصرف‌کنندگان آگاهی ندارند که از مصرف ترکیبات امولسین‌دار دیگر مانند بادام، باید خودداری نمایند. بعلاوه آزمایشاتی که اخیرا بر روی حیوانات کوچک اندام انجام شده، نشان داده است که آمیگدالین به تنهائی بدون اثر آنزیم بتاگلوکزیداز خارجی نیز قادر به مسمومیت با سیانور می‌باشد.
به علت اینکه اثر درمانی این فراورده مشکوک بوده و احتمال ایجاد خطر آن بسیار زیاد است، کاربرد مغز هسته زردآلو به‌عنوان یک داروی ضدسرطان باید منع گردد.

همیشه بهار کوهی:

عصاره الکلی یا تنتور همیشه بهار کوهی که از سرشاخه‌های گلدار آرنیکا مونتانا[3] (از خانواده کمپوزیته) به دست می‌آید، به‌عنوان یک ماده ضدتحریکی در درمان خراشیدگی، کوفتگی‌ها و رگ‌به‌رگ شدن به کار می‌رود.
عصاره این گیاه همچنین به مقدار کم جهت درمان تورم لوزه‌ها و به‌صورت غرغره، دهان‌شو در گلودردها به کار می‌رود. این گیاه حاوی ترکیبات ضدمیکروب است، ولی کاربرد موضعی آن مربوط به وجود دو ایزومردی هیدرو الکل‌های آرنی دیول و فارادیول که خاصیت تحریکی دارند می‌باشد. عصاره همیشه بهار کوهی در صورت خورده شدن سمی است.

خار مقدس:

بخش‌های هوائی خشک شده سینکوس بندیکتوس 4] (از خانواده
ص: 1011
کمپوزیته) که حاوی سنیسین که یک دی‌ترپن لاکتونی تلخ‌مزه است، به‌علت تلخی آن را به‌عنوان یک تونیک تلخ اشتهاآور و در درمان نفخ و سوء هاضمه به کار می‌برند. در قدیم از این گیاه به‌عنوان داروی درمان کننده بیماریهای کبدی و کیسه صفرا به فراوانی استفاده می‌شده، ولی تاکنون هیچ‌گونه دلیل علمی برای کاربرد درمانی این گیاه ارائه نگردیده است.

شاه‌پسند آبی:

عبارت است از سرشاخه‌های خشک شده وربنا هستاتا[5] (از خانواده وربناسه) می‌باشد. این گیاه دارای طعم تلخ بوده و به‌عنوان داروی معرق، قاعده‌آور، خلطآور، مقوی و آرامبخش به کار می‌رود. ماده اصلی آن گلوکزیدوربنالین است که خاصیت پاراسمپاتومی‌متیک ضعیف دارد.
در صورتی که مقدار زیادی از این گیاه مصرف شود، حالت تهوع ایجاد می‌گردد.

سبوس گندم:

عبارت است از پوسته زبر خارجی گندم تریتیکوم آستیوم 6] (از خانواده گرامینه) است. سبوس گندم اهمیت زیادی در تغذیه انسان به‌علت حاوی بودن مقدار قابل ملاحظه الیاف موردنیاز رژیم غذائی دارد. این ماده پس از مصرف توسط حیوانات غیرنشخوارکننده پس از عبور از معده و روده‌ها بدون تغییر به ناحیه راست روده و مقعد میرسد.
تجزیه‌های شیمیائی نشان داده است که 7 ر 26 درصد از الیاف موجود در رژیم غذائی انسان از سبوس گندم است، در حالی که لوبیای پخته 27 ر 7 درصد، هویج پخته شده 70 ر 3 درصد و هلو 28 ر 2 درصد الیاف دارد.
اطلاعات زیادی براساس مطالعات اپیدمیولوژی، کلینیکی و تجربی نشان داده است که اختلافات مختلفی که در دستگاه گوارش ممکن است به وجود آید، رابطه بسیار نزدیکی با کمبود الیاف در رژیم غذائی دارد.
ص: 1012
عوارضی که درپی کمبود مصرف الیاف تولید می‌شود شامل یبوست، آماده نمودن کولون و مقعد برای ایجاد تومورهای سرطانی و حتی رابطه غیرمستقیمی با ناراحتیهائی مانند اختلالات قلبی و عروقی و بیماریهای کیسه صفرا می‌باشد. اثرات مفیدی که در اثر مصرف مقدار کافی سبوس گندم با سایر الیاف و رژیم غذائی نه‌تنها به علت قدرت جذب رطوبت و نگهداری آب در آنهاست، بلکه دارای قدرت جذب مواد مختلفی از جمله اسیدهای صفراوی را می‌باشد. این قابلیت جذب اسیدهای صفراوی به‌طور مستقیم در جذب و متابولیسم کلسترول اهمیت دارد.
ارزش درمانی سبوس گندم (الیاف موجود در مواد غذائی) کاملا بدیهی است حداقل در درمان بعضی از ناراحتیهای گوارشی مانند یبوست، بواسیر به‌خوبی روشن است. حتی امروزه در درمان ناراحتیهائی مانند زخم کولون از سبوس استفاده می‌شود، ولی استفاده از مقدار زیادی سبوس گندم جهت پیشگیری از بیماریهای گوارشی، قلبی و عروقی به نظر صحیح نیست.
امروزه، متخصصین عقیده دارند که سبوس گندم با دیگر منابع حاوی الیاف به مقدار کافی باید در رژیم غذائی وارد گردند. به‌طوری که 10 گرم از الیاف در روز توصیه شده است که به‌صورت 2 تا 4 قاشق چایخوری از سبوس گندم تأمین می‌شود.

بابا آدم:

عبارت از ریشه‌های خشک شده سال اول گیاه آرکتیوم لاپا[7] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد. این ریشه‌ها فاقد ماده موثره‌ای که دارای اثر فیزیولوژیک است، می‌باشد، ولی در طب سنتی مصرف زیادی دارد. آن را به‌عنوان مدر، ضدالتهاب، معرق، کمک در وضع حمل و در معالجه نقرس و سفلیس به کار می‌برند. محصولات تهیه شده از ریشه این گیاه جهت تحریک رشد مو و ناراحتیهای پوستی مانند شوره سر و پسوریازیس به کار می‌رود. تاکنون هیچ‌گونه دلیل علمی این خواص را اثبات ننموده
ص: 1013
است. در سالهای اخیر ریشه‌های بابا آدم را به‌صورت چای گیاهی نیز به کار می‌برند.

علف گربه:

عبارت از برگ و سرشاخه‌های گلدار گیاه نپتاکاتاریا[8] (از خانواده لابیه) می‌باشد. امروزه، این گیاه به‌عنوان یک چای معطر و مطبوع به فراوانی مصرف می‌شود. در سالهای اخیر شایع شده است که دودکردن علف گربه به تنهائی یا همراه با تنباکو سبب ایجاد حالت خوشی می‌گردد.
و این حالت روانی معمولا فوق‌العاده خفیف بوده و گاهی مصرف‌کنندگان خود متوجه آن نیز نمی‌گردند و از این‌رو به علت اثر مشکوک نباید آن را جدی گرفت.

بابونه:

عبارت است از سرشاخه‌های گلدار گیاه ماتریکا ریاکامومیلا[9] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد که به نام ماتریکاریا نیز معروف است گیاه مشابه دیگر این‌گونه به نام بابونه رومی (آنتمیس نوبیلیس)[10] است که از نظر ترکیبات شیمیائی و کاربرد یکسان است. بابونه را به فراوانی در نقاط مختلف دنیا، بخصوص در اروپا کشت می‌نمایند، در طب سنتی به‌عنوان بادشکن، ضد اسپاسم و ضد تورم به کار می‌برند. اغلب، این گیاه را به‌صورت دمکردن به کار می‌برند، ولی عصاره محصولات حاوی اسانس آن را نیز به کار می‌برند. بابونه در اروپا به علت مصرف فراوان و کاربرد وسیعی که دارد، ممکن است آن را به نام جنسینگ اروپا نامید.
دسته‌ای از مردم باید در مصرف بابونه احتیاط زیاد به عمل آورند.
چای تهیه شده از گلهای بابونه که حاوی مقدار زیادی دانه‌های گرده است، سبب ایجاد حساسیتهای شدید جلدی، آنافیلاکسی و دیگر حالات آلرژی در افرادی که نسبت به گلهای پیرتر، رگ و ید و غیره حساسند، شده است. در حقیقت افرادی که نسبت به گیاهان خانواده کمپوزیته
ص: 1014
حساسیت دارند، باید از مصرف بابونه و دیگر فرآورده‌های گیاهی مربوط به این خانواده خودداری نمایند.
گیاه بابونه به علت اهمیت و مصرفی که امروزه پیدا کرده، مورد بررسی وسیع علمی از نظر گیاهشناسی، کشاورزی، شیمیائی و فارماکولوژی قرار گرفته است. نتیجه این بررسیها به‌طور بسیار موثق اثر ضد تورمی بابونه را تأئید می‌کند و این اثر مربوط به ترکیبات موجود در گیاه (یا در طی آماده‌کردن) از اسانسهای فرار بخصوص کامازولین و (-)- آلفا بیس آبولول می‌باشد.
وجود ترکیباتی مانند فلاونوئیدها و کومارین‌ها در بابونه نیز در اثر ضد اسپاسم آن موثر است. سایر اثرات دارو ممکن است مربوط به مواد فوق و یا دیگر ترکیبات ناشناخته موجود در گیاه باشد.
متاسفانه دمکرده تهیه شده از گل بابونه تنها حاوی 10 تا 15 درصد اسانس فرار موجود در گیاه است و مواد تشکیل‌دهنده اسانس فرار است که اثر ضد تورمی دارد. عصاره تام گیاه یا فراورده‌های حاوی اسانس فرار مسلما دارای اثر قویتری می‌باشد.
علیرغم کم بودن غلظت مواد محلول در چربی در دمکرده حاصل از بابونه صاحبنظران عقیده دارند، در صورتی که دمکرده این گیاه به مدت طولانی مصرف گردد، به علت تجمع دارو اثر مفیدی از آن حاصل می‌گردد.

بابونه صحرائی:

عبارت از ریشه و میوه‌های خشک شده گیاه آنجلیکا آرخانگلیکا[11] (از خانواده چتریان) می‌باشد که حاوی در حدود 5 ر. درصد اسانس فرار است و به‌عنوان یک عامل محرک معطر، تونیک در فرآورده‌های ریوی، بادشکن، معرق، مدر، قاعده‌آور و در معالجه رماتیسم به کار می‌رفته است. اثرات متنوع این دارو را می‌توان مربوط به وجود اسانس فرار در آن دانست. تاکنون هیچ‌گونه ترکیب شیمیائی موثر و اثر فارماکولوژیک معینی برای بابونه صحرائی به ثبوت نرسیده و ادعاهای اثر درمانی این
ص: 1015
گیاه مشکوک به نظر می‌رسد.

کاسنی:

عبارت است از ریزوم و ریشه‌های خشک شده گیاه شیکوریوم- اینتی‌بوس 12] (از خانواده کمپوزیته) است و آن را به فراوانی جهت تلخ‌کردن و رنگ به قهوه می‌افزایند. در قدیم کاسنی را به‌عنوان مدر، ملین، تونیک جهت درمان سنگ کیسه صفرا، اختلالات کار کبد و سوءهاضمه به کار می‌برده‌اند. کاسنی دارای سزگوئی‌ترین لاکتون‌های تلخ‌مزه به نام لاکتوسین و لاکتوکوپیکرین و همچنین شیکورئین (که یک گلوکزید کومارینی است)، مالتول (یک پیرون ساده) و تاراگزاسترین (یک تری‌ترپن) می‌باشد.
کاسنی ارزش درمانی شناخته شده‌ای ندارد، ولی مالتول موجود در آن‌که در مالت بو داده و تعداد دیگری از گیاهان وجود دارد، دارای قدرت افزایش‌دهنده شیرینی ساکارز می‌باشد.

پاخری:

عبارت از سرشاخه‌های گلدار و یا برگهای گیاه توسیلا گوفارفارا[13] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد. جالب است که ابتدا گلهای گیاه باز می‌شوند و پس از این‌که گلها شروع به پژمرده شدن نمودند، برگهای پهن آن ظاهر می‌شوند. هردو قسمت گیاه حاوی مقدار قابل ملاحظه‌ای مواد موسیلاژی است که سبب شده است آن را به‌عنوان نرم‌کننده، خلطآور بخصوص در معالجه سرفه به کار می‌رود. مطالعاتی که جدیدا بر روی این گیاه انجام شد، نشان داده است که گلهای جوان خاصیت سرطانزائی داشته و سبب ایجاد سارکومای سیستم آندوتلیال و سلولهای کبدی در صورت خورانیدن آن به موش می‌گردد.
ماده سرطانزا عبارت از یک آلکالوئید گروه پیرولیزیدین به نام سن کیر کین می‌باشد. گرچه این آلکالوئید در گلهای پاخری نشان داده
ص: 1016
شده است، ولی به نظر می‌رسد که در برگهای این گیاه همانند گونه‌های مشابه آن مانند سنسیو کیرکائی نیز وجود دارد. از این‌رو استفاده از برگ و گل این گیاه به‌عنوان یک داروی سنتی کار درستی نیست.

سنفیتون:

سنفیتون یا سمفیتوم افیسینال 14] (از خانواده بوراژیناسه) یکی از داروهای گیاهی بسیار قدیمی است که جهت درمان زخم معده و اثنی عشر و در زخمهای خارجی به‌صورت موضعی و از راه داخلی به کار می‌رود.
اثر درمانی برگ، ریزم و ریشه این گیاه مربوط به وجود آلانتوئین آن بوده که مقدار آن از 6 ر. تا یک درصد از قسمتهای زیرزمینی و به مقدار کم در برگ گیاه وجود دارد. بعضی از نمونه‌های گیاهی که مورد بررسی قرار گرفته‌اند حاوی تعدادی از آلکالوئیدهای پیرولیزیدین می‌باشند که اثر سمی بسیار شدید بر روی کبد دارند. یکی از این آلکالوئیدها لازیو کارپین است که قادر به تولید سرطان کبد در جوندگان که رژیم غذائی آنها حاوی 50 قسمت در میلیون آلکالوئید است، می‌باشد. مطالعات بیشتر بر روی حیوانات جونده نشان داد که غذائی که حاوی 5 ر. درصد برگ گیاه است، سبب ایجاد تومورهای بدخیم کبد و مثانه شده است.
براساس این مطالعات نباید این گیاه را به‌عنوان یک داروی گیاهی بی‌ضرر به کار برد و در حقیقت، کاربرد آن دارای اثرات نامطلوبی است.

تخم کدو:

تخم انواع کدو (خانواده کوکور بیتاسه) بخصوص نوع کدو تنبل کوکوربیتاپپو[15] و کدوی حلوائی و کدوی چینی به فراوانی به‌عنوان ضدکرم تینا به‌طور موثری به کار می‌رود. به‌طور معمولی محلولی از 60 گرم تخم کدو تهیه می‌شود که به دفعات مورد استفاده قرار می‌گیرد، معهذا، بعضی از صاحبنظران میزان مصرف دارو را در حدود 600 گرم می‌دانند.
ص: 1017
در تخم کدو یک اسید امینه غیرمعمول، 3- آمینو- 3- کربوکسی پیرولیدین (کوکوربیتین) وجود دارد که ماده موثره تخم کدو را تشکیل می‌دهد. برای حصول نتیجه مطلوب به‌عنوان ضد کرم تینا مقدار زیادی از تخم کدو را باید به کار برد. علت آن به خاطر کم بودن مقدار کوکوربیتن موجود در تخم کدو و حتی فقدان آن در تعداد زیادی از نمونه‌ها است و بدین دلیل گزارشاتی درمورد بی‌اثر بودن تخم کدو و بر روی کرم تینا داده شده است. تاکنون گزارشی مربوط به اثر سمی و عوارض تانویه در از مصرف این دارو منتشر نشده است.

تخم خیار:

تخم انواع خیار (خانواده کوکوربیتاسه) بیضی شکل به طول 12 میلیمتر و عرض 5 میلیمتر دارای نوک تیز و مغز چرب شیرین‌مزه است. تخم خیار به‌عنوان مغذی، نرم‌کننده و اغلب همراه با سایر داروهای گیاهی به‌طور توام تجویز می‌گردد. دمکرده تخم خیار را در درمان تب حصبه به کار می‌برند.

شنبلیله:

عبارت از دانه‌های خشک شده (تریگونلافوئنوم گراکوم)[16] (از خانواده لگومینوزها) می‌باشد. شنبلیله خاصیت کم‌کنندگی قند خون را دارد و بعلاوه، به‌عنوان نرم‌کننده، محافظ و در درمان سوء هاضمه و به‌صورت دمکرده در درمان افزایش ترشحات قاعدگی به کار می‌رود. دانه‌های شنبلیله حاوی تری گونلین و هیدرو کلوئیدهای موسیلاژی است، گرچه دانه‌های شنبلیله رسما به‌عنوان ضد دیابت شناخته نشده، ولی در طب سنتی به فراوانی بدین منظور به کار می‌رود. در استعمال خارجی به‌عنوان نرم‌کننده موضعی در دامپزشکی به کار می‌رود.

سیر و پیاز:

اطلاعات زیادی از طب سنتی و شواهد قلیل علمی نشانه این است
ص: 1018
که مصرف مقدار زیادی از سیر، آلیوم ساتیوم 17] یا پیاز، آلیوم- سپا[18] (از خانواده لیلیاسه) سبب فعالیت‌های فیزیولوژیکی گوناگونی می‌گردند که عبارتند از: تحریک تولید صفرا، کم‌کننده قند خون و چربی خون، پائین‌آورنده فشار خون، تسریع در خوب شدن زخم و درمان سرماخوردگی می‌باشد. مطالعات جدید در افراد انسانی تحت کنترل نشان داده است که افرادی که تحت رژیم غذائی عاری از سیر و پیاز هستند و یا رژیم غذائی آنها حاوی مقدار کمی از این مواد است (کمتر از 10 گرم سیر و 200 گرم پیاز در هفته)، دارای مقدار بالاتری تری- گلیسیریدها و بتالیپوپروتئین در سرم خون از افرادی که رژیم غذائی آنها بیش‌از 600 گرم پیاز و 50 گرم سیر در هفته است، می‌باشند.
بررسیهای شیمیائی نشان داده‌اند که سیر حاوی ترکیبات قوی ضدمیکروبی است. این مواد به نام آلی‌سین موسوم بوده و عبارت از دی آلیل- دی‌سولفید- اکسید گوگرد است. متاسفانه این ماده مسئول بوی نامطبوع سیر است و در مجاور آب و هوا به سرعت تجزیه شده و بدل به دی‌آلیل دی‌سولفید و دیگر مشتقات دی سولفیدی بودار می‌گردد.
اخیرا، موفق به جداکردن پروستاگلاندین که در اثر تزریق دارای خاصیت پائین‌آورنده فشار خون است، از پیاز شده‌اند و این اولین گزارش درباره وجود پروستاگلاندین در گیاهان عالی است و ممکن است بدین طریق بتوان موفق به درک مکانیسم اثر این دسته از گیاهان داروئی گردید.
تحقیقات جدید (1984) نشان داده است که یکی از ترکیبات کم کننده قند خون موجود در پیاز دی فنیل‌آمین می‌باشد.
مسلما بررسی‌های علمی دقیقتر لازم است تا بتوان به‌درستی درباره خواص متعدد درمانی که به این گیاهان نسبت می‌دهند، اظهارنظر قطعی نمود و البته جداکردن پروستاگلاندین از پیاز این نظریه را تقویت نموده و ارزش و اهمیت درمانی این دو گیاه طبی را به‌خوبی نشان می‌دهد.
بررسیهای انجام شده توسط مولف کتاب حاضر نشان داده است که عصاره آبکی سیر قادر به از بین بردن خاصیت سرطانزائی سلولهای
ص: 1019
فعال سرطانی می‌باشد.
KH. Zarrin and Y: Aynehchi
Destruction of Carcinogenisity of Tumor Cells Treated With extract of Garlic( Allium sativum )and Allicin. J. Tumor Res 4, 15- 55) 9691 (
جوشانده تخم پیاز با شکر و روغن را به‌عنوان مسهل در تبهای حصبه‌ای به کار می‌برند.

جوتیانا:

جوتیانا یا ژانسیان عبارت از ریزم و ریشه‌های خشک شده گیاه ژانسیان لوتئا[19] (از خانواده ژانسیاناسه) که بومی کوهستانهای نواحی شرقی ایران می‌باشد. این گیاه داروئی از زمانهای بسیار قدیم در ایران به کار می‌رفته و در حال حاظر نیز به‌عنوان تونیک تلخ‌مزه در سوء هاضمه و بی‌اشتهائی به کار می‌رود. ژانسیان اعلاء که عبارت از ژانسیان زرد و قهوه‌ای یا نارنجی است حاوی 02 ر 0 ژانسیوپیکرین که یک گلوکوزید تلخ‌مزه است، می‌باشد. در اثر خشک شدن تدریجی ریشه‌ها به علت هیدرولیز ژانسیوپیکرین به وسیله آنزیمهای گیاه رنگ قرمز قهوه‌ای حاصل شده و این محصول از نظر داروئی ارزش کمتری دارد.

جینسینگ:

جینسینگ عبارت از ریشه‌های گیاه پاناکس کوئینکوئی فولیوس 20] و پاناکس پرودو جنیسینگ از خانواده آرالیاسه می‌باشد. گیاه اول بومی جنگلهای ناحیه شرق امریکا و کانادا و دومی بومی جنگلهای کوهستانی آسیای شرقی است. معمولا ریشه‌های گیاه 3 تا 6 ساله را پس از جمع آوری به دقت تمیز و خشک می‌نمایند.
به علت اهمیت اقتصادی و کاربرد وسیعی که جینسینگ امروزه پیدا کرده، کشت این گیاه به فراوانی در کره، ژاپن، روسیه و امریکا انجام می‌گیرد.
جینسینگ حاوی مخلوط غامضی از ساپونین‌های تری ترپنوئیدی
ص: 1020
است. این گلوکوزیدها را به سه دسته تقسیم می‌کنند: پاناکسوسیدها، جینسنوزیدها و چیکوستسو ساپونین‌ها. یک یا تعدادی از این گلوکوزیدها به نظر می‌رسد که مسئول اثرات فیزیولوژیکی دارو باشند.
جنسینگ داروی بسیار مهمی در طب چین به‌شمار می‌رود و برای آن خواص تونیک، محرک، مدر و بادشکن قائل هستند. گزارش شده است که جنسینگ سبب کاهش قند خون و بر روی متابولیسم عمومی بدن سلسله اعصاب مرکزی و ترشحات غدد داخلی اثرات نیکوئی دارد.
جینسینگ را در طب سنتی شرق جهت درمان کم‌خونی، مرض قند، بیخوابی، ناراحتی‌های عصبی، سوءهاضمه بخصوص در ناتوانیهای جنسی به کار می‌برند. اخیرا مصرف جینسینگ در کشورهای غربی به‌طور سریعی افزایش یافته و فراورده‌های حاصل از این گیاه به فراوانی در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است، به‌طوری که آمار نشان داده در آمریکا در حدود 5 تا 6 میلیون نفر از این گیاه استفاده می‌کنند.
از نظر فارماکولوژی، جینسینگ را به‌عنوان یک ماده تطبیق‌دهنده می‌شناسند، چون مطالعات انجام شده بر روی حیوانات نشان داده است که این دارو سبب می‌شود که بدن خود را در برابر فشارهای روحی تطبیق دهد و سبب تنظیم و تصحیح فعالیتهای غدد فوق کلیوی و تیروئید گردد. اگر چنین اثراتی درست باشد، باید بسیار دقیق باشد و به نظر می‌رسد که مسئول آن گلوکزیدهای پاناکسوسید موجود در ریشه‌های گیاه است. جینسینگ همچنین به فراوانی به‌عنوان یک عامل ضد ناتوانیهای جنسی نیز مصرف شده است.
این دارو را به صورت پودر، عصاره و چای تا حد 15 گرم از ریشه در روز به کار می‌برند، ولی مقدار مصرف متوسط آن 3 گرم است.
به علت گرانی قیمت جینسینگ و فراورده‌های حاصل از آن و عدم وجود یک سیستم کنترل مواد موثره موجود در آن، مطالعات انجام شده نشان داده است که مقدار گلوکزیدهای پاناکسوسید موجود در انواع فراورده‌ها جینسینگ بسیار متغیر است و در حقیقت 60 درصد نمونه‌های آزمایش شده را می‌توان «بی‌ارزش» و 25 درصد آنها به کلی فاقد جینسینگ بوده‌اند.
شاید موضوعی که ممکن است بیشتر سبب ناراحتی گردد این است که بررسی‌های اولیه انجام شده نشان داده است که مصرف غیرصحیح جینسینگ سبب ایجاد اختلالاتی در افرادی که آن را مصرف می‌نمایند،
ص: 1021
شده است. مصرف مدت طولانی این دارو سبب افزایش فشار خون، تحریکات عصبی و بیخوابی در تعدادی افراد و در گروه دیگر اثرات عکس یعنی کاهش فشار خون، خمودگی بوده است. این نتایج متضاد ممکن است به علت مصرف فراورده‌هائی که حاوی مقادیر متفاوتی از گلوکزیدهای فعال هستند، باشد.
به‌طور کلی، عوارضی که در اثر مصرف بیرویه جینسینگ حاصل می‌گردد، به نظر می‌رسد که تقلیدی از حالت مسمومیت با کورتیکو- استروئیدها باشد و مکانیزم اثر آن مشابه استروئیدها از طریق غدد فوق کلیه یا غده هیپوفیز می‌باشد. گرچه اثرات این دارو هرگز به‌طور کامل منفی نبوده و همچنین کاملا قابل پیش‌بینی نمی‌باشد، از این‌رو، از مصرف طولانی مقدار زیاد دارو باید اجتناب کرد. بعلاوه، در مطالعات انجام شده هیچ‌گونه دلیلی برای اثر تقویتی دارو در مواد ناتوانیهای جنسی یافت نشده است.

شیرین‌بیان:[21]

مصرف شیرین‌بیان سابقه تاریخی ریشه‌داری در طب سنتی برای درمان‌های گوناگونی دارد. بعضی از این کاربردها سبب شده است که امروزه از عصاره شیرین‌بیان در فرآورده‌های داروئی جهت درمان سرفه و سرماخوردگی استفاده شود. سایر کاربردها با دلائل علمی همراه بوده و استفاده از شیرین‌بیان را در درمان بعضی از حالات تورمی، زخم معده تائید می‌نماید. شیرین‌بیان کاملا از گیاه انیس و سایر گیاهان انتول‌دار که طعمی مشابه آن دارند، متمایز است.
در طب سنتی ایران شیرین‌بیان را در درمان سرفه و ناراحتی‌های ریوی، سوءهاضمه شدید که در اثر مصرف میوه‌جات حاصل شده است، به کار می‌برند. همچنین ادعا شده است که شیرین‌بیان در ناتوانیهای جنسی نیز موثر است.
ص: 1022

سرخ ولیک:

عبارت از میوه و سرشاخه‌های کراتاگوس مونوژی‌نا[22] و دیگر گونه‌های وابسته به آن (از خانواده روزاسه) می‌باشد. این گیاه از دیرباز در طب سنتی مورد استفاده بوده است. امروزه عصاره تهیه شده از گلها یا پودر میوه‌های این گیاه را به فراوانی در اروپا و ایران به کار می‌برند.
فرآورده‌های حاصل از این گیاه شروع اثرشان آهسته بوده و بر روی قلب یا سیستم جریان خون اثر کرده و درنتیجه، باعث اتساع عروق و بخصوص شریانهای قلبی شده و تا اندازه‌ای نیز سبب پائین آمدن فشار خون می‌گردد. این دارو را جهت پیشگیری در آنژین صدری به کار می‌برند. ادعای مشابهت اثر دارو با ترکیبات دیژیتال یا سایر داروهای تقویت‌کننده قلب صحیح نیست. سمیت در اثر مصرف سرخ ولیک تاکنون دیده نشده و ممکن است عوارضی در صورت مصرف مقدار زیاد دارو به وجود آید.
سرخ‌ولیک فاقد گلوکزیدهای مقوی قلب و آلکالوئید می‌باشد.
این دارو حاوی تعدادی ساپونین بوده که آگلیکون آنها از دسته اسیدهای تری‌ترپنی می‌باشند و بعلاوه، حاوی مقدار قابل ملاحظه‌ای گلوکزیدهای فلاونی است. به نظر می‌رسد که عامل موثر این دارو گلوکزیدهای فلاونی موجود در آن باشند. به علت اهمیت این دارو از نظر خاصیت کم‌کنندگی فشارخون و کاربرد آن در پیشگیری آنژین صدری توصیه می‌شود که مصرف آن تحت نظر پزشک صورت گیرد.

رازک:

عبارت از گلهای خشک شده گیاه هومولوس لوپولوس 23] (از خانواده موراسه) است که حاوی کرکهای غده‌ای فراوانی است.
این کرکها را به نام لوپولین می‌نامند و حاوی قسمت اعظم ترکیبات تلخ موجود در دارو است. منشاء اصلی گیاه رازک از ایران و در تبریز بوده، ولی امروزه به فراوانی در اغلب کشورهای اروپائی، امریکا
ص: 1023
و استرالیا کشت می‌گردد. جمع‌آوری محصول در فصل پائیز پس از رشد کامل گلها انجام شده و محصول به دست آمده را سپس به‌دقت خشک و بسته‌بندی می‌نمایند.
مهمترین مواد متشکله رازک عبارت است از اسانس فرار (1 ر 0 تا 1 درصد) و یک فراکسیون رزینی (30 درصد) که طعم مشخص و مزه دارو مربوط به آن است. بتامیرسن (30 تا 50 درصد)، هومولن (15- تا 25 درصد) استرهای میرسنول، لینالول و تعداد زیادی از ترکیبات عوامل تشکیل‌دهنده اسانس رازک می‌باشند. مشتقات فلوروگلوسینول ثابت مانند هومولون و لوپولون در فراکسیون رزینی رازک وجود دارند. این ترکیبات در اثر ایزومریزه شدن سبب به وجود آمدن موادی می‌گردند که دارای طعم تلخ و خاصیت ضد باکتری می‌باشند. از زمانهای بسیار قدیم متوجه شده بودند که جمع‌کنندگان رازک خیلی سریعتر از دیگر افراد در آنها حالت خستگی ظاهر می‌شود و از این‌رو این دارو را به‌عنوان یک داروی مسکن به کار برده‌اند. ماده موثره‌ای که مسؤل این خاصیت است، به نظر می‌رسد که ترکیبات تلخ اسیدی مانند هومولون و لوپولون یا ترکیبات تغییریافته آنها باشد، اما اثر این مواد متغیر بوده و تحت تاثیر نور و هوا ممکن است فرق کند. همچنین خاصیت مسکن بودن رازک در انواع گوناگون آن نیز ممکن است به مقدار زیاد تفاوت نماید.
علیرغم نبودن دلائل علمی کافی دائر بر اثر تسکین رازک بر روی سیستم اعصاب مرکزی در انسان، عصاره رازک به فراوانی برای این منظور به کار می‌رود. همچنین رازک را به‌عنوان یک گیاه روان‌گردان «قانونی» به کار می‌برند، چون رازک از نظر خانواده گیاهی بسیار نزدیک به حشیش است و معتقدند که مصرف آن به صورت سیگار سبب ایجاد حالت افوریا می‌گردد. البته باید توجه داشت مصرف رازک بدین منظور به مدت طولانی سبب ایجاد عوارض نامطلوبی مانند گیجی، مسمومیت و یرقان می‌گردد.
ص: 1024

کند ناکوهی:

عبارت از سرشاخه‌های گلدار گیاه ماروبیوم ولگار[24] (از خانواده لابیه) می‌باشد. این گیاه را به فراوانی به‌عنوان خلطاور و طعم دهنده و در تهیه شربتهای سینه به کار می‌برند و یکی از پرمصرف‌ترین داروهای ضدسرفه گیاهی است. ماده موثره تشکیل‌دهنده گندنا کوهی شامل اسانس فرار، ماروبی این‌که یک لاکتون دی‌هیدروکسی ترپنوئید بوده و تلخ‌مزه می‌باشد.

زوفا:

عبارت از برگ و سرشاخه‌های جوان گیاه هیزوپوس افیسینال 25] (از خانواده لابیه) می‌باشد که گیاهی است اسانس‌دار. این گیاه را اغلب به‌عنوان یک عامل طعم‌دهنده و دمکرده آن را در طب سنتی در موارد متعدد مانند نزله، زکام مزمن، بیماریهای سینه، تب و روماتیسم و به‌عنوان بادشکن و معرق به کار می‌برند. معروف است که ضماد حاصل از این گیاه قادر است که لکه‌های سیاه رنگ اطراف چشم را زائل کند. اسانس فرارزوفا حاوی ترکیباتی مانند کادی‌نن، آلفا- پی نن، (-)- پینو کامفئول و پینو کامفون است. تاکنون هیچ‌گونه ماده‌ای که اثرات فارماکولوژیکی نسبت داده شده به این گیاه را توجیه کند، یافت نگردیده است.

زیرفون (نمدار):

برگ و گل انواع مختلف گونه‌های تیول 26] (از خانواده تیلیاسه) در طب سنتی به فراوانی در درمان سرماخوردگی، سردرد، سوءهاضمه و- ناراحتی‌های عصبی به کار می‌رود. زیرفون حاوی گلوکزیدهای فلا- ونوئیدی است، ولی عاری از مشتقات گزانتین است. گرچه این گیاه از نظر پزشکی مدرن مصرفی ندارد، ولی می‌توان دمکرده آن را به‌عنوان یک نوشیدنی عاری از کافئین به کار برد.
ص: 1025

انجدان رومی:

عبارت از ریزم و ریشه‌های خشک‌شده لویستیکوم افیسینال 27] (از خانواده چتریان) است. این گیاه حاوی تعدادی ترکیبات کومارینی و در حدود یک درصد اسانس فرار است. انجدان را به‌عنوان مقوی معده و به فراوانی به‌عنوان داروی مدر به کار می‌برند. این گیاه نمونه‌ای از گیاهان داروئی معطر است که به‌طور ضعیف مدر می‌باشند و مکانیسم این اثر به علت خاصیت تحریکی ملایم آن بر روی لوله‌های کلیوی است که از جذب مجدد آب جلوگیری می‌کند. باید توجه داشت چنین گیاهی نمی‌تواند جانشین داروهای بسیار قوی شیمیائی که در موارد ضعف و نارسائی قلب و فشارخون به کار می‌روند، باشد.

همیشه‌بهار:

همیشه‌بهار عبارت از گلبرگهای خشک‌شده گیاه کالندولا- افیسینال 28] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد. این گلبرگها حاوی مواد تلخ، کاروتنوئید، فلاونوئید و ساپونین می‌باشند. دمکرده حاصل از این گیاه را به‌طور موضعی جهت تسریع در التیام زخمهای جلدی، بریدگیها، بواسیر، دررفتگی و پیچ‌خوردگی مفاصل و زگیل به کار می‌برند. این گیاه داروئی را همچنین به‌عنوان یک ماده معطر تلخ جهت شستن موی سر و در حمام و به‌عنوان معرق به کار می‌برند. این گیاه از نظر طب جدید فقط به‌عنوان یک ماده معطر تلخ مورد استفاده است و به علت وجود مقدار زیادی دانه‌های گرده باید همیشه‌بهار را از نظر تولید واکنشهای آلرژیک از نظر دور نداشت.

آویشن کوهی یا مرزنگوش وحشی:

آویشن کوهی عبارت از سرشاخه‌های گلدار و برگهای گیاه اوری- گانوم‌ولگار[29] (از خانواده لابیه) می‌باشد. آویشن کوهی به فراوانی
ص: 1026
به‌عنوان ادویه معطر در طبخ غذا به کار می‌رود. آویشن کوهی در طب سنتی مورد استفاده متعددی دارد از جمله جهت درمان درد دندان، تورم لوزه‌ها، بادشکن، معرق، قاعده‌آور، تونیک و همچنین در سردردهای عصبی و آرتریت مفاصل به کار می‌رود.
آویشن کوهی دارای اسانس فرار و مهمترین ماده متشکله آن کارو- اکرول است. ممکن است بعضی از اثرات مفید دارو را به این ترپن‌فنلی نسبت داد، ولی آویشن کوهی در طب مدرن کاربردی ندارد.

جعفری:

برگ، ریشه و میوه‌های جعفری یا پترو سلینوم کریسپوم 30] (از خانواده چتریان) قرنهاست که در طب سنتی به‌عنوان یک داروی مدر و مقوی معده به کار می‌رود. برگهای این سبزی خوراکی در تهیه انواع غذاها به فراوانی به کار می‌رود. جعفری منبع غنی و طبیعی کاروتن، اسید اسکوربیک آهن و سایر مواد معدنی می‌باشد.
کاربرد طبی این گیاه داروئی به‌عنوان مدر به‌واسطه اسانس فرار موجود در آن است و مقدار آن در ریشه‌ها 1 ر 0 درصد و در برگ 3 ر 0 درصد و در میوه 2 تا 7 درصد است.
از نظر طبقه‌بندی شیمیائی گونه‌های مختلفی از جعفری موجود است. بعضی از این‌گونه‌ها حاوی مقدار زیادی اسانس (60 تا 80 درصد) آپیول می‌باشد. در گونه‌های دیگر به جای آپیول، میریستی‌سین وجود دارد. آپیول و میریستی‌سین خاصیت تحریک‌کننده عضله رحم را دارد و از این‌روست که اسانس جعفری خاصیت قاعده‌آور داشته و ممکن است به‌عنوان ماده سقطکننده جنین به کار رود. به‌طور کلی، جعفری در طب جدید امروزه کاربردی ندارد.

گل ساعتی:

کاربرد گلهای خشک و سرشاخه‌های میوه‌دار گل ساعتی، پاسیفلورا-
ص: 1027
اینکارناتا[31] (از خانواده پاسیفلوراسه) سابقه بسیار قدیمی به‌عنوان داروی آرام‌بخش در ناراحتی‌های عصبی و مسکن در طب سنتی دارد.
این گیاه داروئی را به‌عنوان چای دمکرده و عصاره در تعداد زیادی از فراورده‌های داروئی به کار می‌رود. عامل آرامبخش این گیاه هنوز شناخته نشده، گرچه اخیرا موفق به جداکردن آلکالوئید هارمان از این گیاه شده‌اند.