گروه نرم افزاری آسمان

پودنه:






عبارت از برگها و سرشاخه‌های پودنه، هدوماپوله جیوئیدس 32] (از خانواده لابیه) می‌باشد. این گیاه را به فراوانی برای درمان سردرد، محرک معطر، بادشکن، معرق و قاعده‌آور به کار می‌برند. ماده موثره‌ای که مسؤل اثر درمانی این گیاه می‌باشد شامل اسانس فرار است که مهمترین عامل متشکه آن (-) منتون، (+) ایزومنتون و پولگون می‌باشد.
این گیاه امروزه در طب جدید مصرفی ندارد و تاکنون دلیل موجهی جهت موثر بودن آن به‌عنوان قاعده‌آور و ضدسردرد در دسترس نیست.

سرخاب کولی:

عبارت از ریشه‌های خشک‌شده گیاه فیتولاکاآمریکانا[33] (از- خانواده فیتولاکاسه) می‌باشد. گیاهی است بزرگ، منشعب و دائمی که به فراوانی در سواحل دریای خزر می‌روید. این گیاه دارای گلهای خوشه‌ای بوده و بدل به میوه‌های انگور مانند سیاه رنگی می‌شود.
ریشه‌های این گیاه را به‌عنوان ماده قی‌آور و مسهل به کار برده و همچنین آن را در درمان سوءهاضمه و بخصوص رماتیسم مزمن به کار می‌برند. بعلاوه کاربردهای متعددی برای آن وجود دارد که مهمترین آنها خاصیت ضد کرم و دیس‌منوره می‌باشد.
در حقیقت، این گیاه بسیار سمی است. مصرف ریشه یا دیگر
ص: 1028
قسمتهای این گیاه باعث مرگ اطفال شده و مسمومیت افراد بالغ، عوارض گوارشی و کم شدن تنفس ملاحظه شده است. عصاره این گیاه خاصیت سرطان‌زائی دارد از اینرو هنگام کارکردن با این گیاه باید از دستکش استفاده نمود. از این‌رو کاربرد این گیاه را حتی به‌عنوان گیاه زینتی در گلدان و مصرف آن را به‌عنوان گیاه داروئی باید ممنوع نمود.

میوه گل سرخ:

گرچه میوه گل سرخ روزاکانی‌نا[34] (از خانواده روزاسه) حاوی اسید اسکوربیک به مقادیر 5 ر 0 تا 7 ر 1 درصد می‌باشد، ولی مقدار ویتامین موجود در آن بسیگی تام به منشاء گیاهی، محل کشت و آب و هوای منطقه، زمان جمع‌آوری و طریقه خشک شدن دارد. در حقیقت، میوه‌های گل سرخ موجود در بازار اغلب فاقد ویتامین ث می‌باشند. حتی اگر قبول کنیم که میزان اسید اسکوربیک موجود در میوه گل سرخ بالا و در حدود یک درصد باشد و تصور شود که تمام این مقدار کاملا وارد فراورده تهیه شده مانند دمکرده، سوپ، مربا و غیره مصرف شود، قیمت ویتامین ث این فراورده در حدود 25 برابر قیمت ویتامین ث صناعی خواهد بود. چون اغلب فرضیات فوق ممکن است صحیح نباشد و چون از نظر جذب و متابولیسم ویتامین ث طبیعی و صناعی فرقی با یکدیگر ندارند، از این‌رو میوه گل سرخ نمی‌تواند به‌عنوان یک منبع اقتصادی برای ویتامین ث محسوب شود و در قرصهای ویتامین ث که محتوی میوه گل سرخ و ویتامین ث صناعی است، اغلب ذکری از میزان ویتامین ث طبیعی نمی‌شود و در اکثر موارد مقدار ویتامین ث طبیعی نیز بسیار ناچیز است.
گلبرگهای گل سرخ کمی قابض بوده و از این‌رو آن را به‌عنوان قابض و رنگ‌کننده و جهت تهیه اسانس گل سرخ و گلاب به کار می‌برند.

عشبه:

عشبه عبارت از میوه‌های خشک‌شده انواع اسمیلاکس (از خانواده لیلیاسه)، اسمیلاکس فیری فیوژا[35]، اسمیلاکس آریستولوشی فولیا[36]
ص: 1029
و اسمیلاکس رگالی 37] می‌باشد. که در تجارت به نامهای سار- سپاریل مکزیک، هندوراس، و اکوادور معروف است می‌باشند. این گیاه در ایران در جنگلهای کناره خزر (چالوس- نوشهر) ملاحظه شده است.
عشبه را به‌عنوان یک داروی ضد روماتیسم تونیک در شربت‌های سینه به کار می‌برند. همچنین به‌عنوان گیاه تصفیه‌کننده خون و داروی ضد سفلیس شهرت دارد. امروزه کاربرد مهم این گیاه به‌عنوان یک عامل طعم دهنده و ساپونین‌های استروئیدی موجود در آن مانند سارساپوژنین و اسمیلاژنین به‌عنوان ماده اولیه جهت تهیه کورتیزون و دیگر داروهای استروئیدی به کار می‌رود.

سلنیوم:

مقادیر فوق‌العاده کم سلنیوم ادعا شده است که خاصیت ضدسرطانی دارد. نسبت معکوسی بین میزان سلنیوم موجود در غذاهای مصرفی و افزایش طول عمر افراد مبتلا به سرطان خون، سرطان پستان، سرطان روده بزرگ، ریه، تخمدان، پروستات و سرطان مقعد ملاحظه شده است.
گرچه مقادیر فوق العاده کم سلنیوم برای حفظ سلامت حیوانات ضروری است، ولی هیچ‌گونه دلیلی که مصرف سلنیوم را به‌عنوان عامل پیشگیری کننده (کاستن نسبت به ابتلا به سرطان) در رژیم غذائی تأئید کرده باشد در دست نیست.
سلنیوم ماده‌ای است سمی. مقدار مصرف روزانه آن همراه با مقداری که در غذا موجود است، نباید از 200 میکروگرم برای یک فرد بالغ تجاوز کند و تا دلائل کافی برای افزودن مقدار زیارتر آن به رژیم غذائی در اختیار نباشد، از مصرف بی‌رویه آن جدا باید خودداری نمود.

پولی گالا:

عبارت از ریشه‌های خشک پولی گالاسنگال 38] (از خانواده پولی گالاسه) می‌باشد. این گیاه حاوی ساپونین‌های تری‌ترپنی است که به
ص: 1030
عنوان خلطآور (میزان مصرف یک گرم) مصرف می‌شود. مقدار مصرف آن بیشتر از یک گرم سبب استفراغ و اسهال می‌شود.

سنا:

عبارت از برگ و برگچه‌های انواع سنا بوده که به‌صورت چای دمکرده به کار می‌برند. این برگها حاوی گلوکزیدهای دی مرآنترون که مسهل بسیار قوی می‌باشند، به کار می‌رود. استفاده از دمکرده برگ سنا ممکن است سبب اسهال، بی‌آب شدن بدن و دیگر عوارض مربوطه گردد از این‌رو کاربرد برگ سنا به صورت دمکرده ضروری نبوده و باید اجتناب کرد.

تمبر هندی:

تمبر هندی عبارت از میوه‌های رسیده و خشک شده گیاه تامار- یندوس ایندیکا[39] (از خانواده لگومینوزها) می‌باشد و پوست خارجی آنها را جدا کرده و با قند مخلوط نموده‌اند. تمبر هندی حاوی مقدار زیادی اسید سیتریک و اسید تارتریک است. کاربرد آن در اسهال خونی و تب توصیه شده است. مقدار 15 گرم تمبر هندی به‌عنوان مسهل به کار می‌رود، ولی کاربرد آن بدین منظور زیاد متداول نیست. دمکرده گل تمبر هندی به‌عنوان داروی کم‌کننده فشار خون نیز مصرف می‌شود.

ترخون:

عبارت از برگها و سرشاخه‌های گلدار آرتمیزیادراکون کولوس 40] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد. ترخون را اغلب در ایران به‌عنوان سبزی خوراکی و به‌عنوان طعم‌دهنده به کار می‌برند. در طب سنتی ترخون به‌عنوان یک تونیک تلخ، معرق، قاعده‌آور و مسکن ضعیف و مدر به کار می‌برند.
ترخون دارای اسانس فرار و ترکیبات کومارینی مانند آسکولتین دی متیل اتر و هرنیارین است. ترخون در طب جدید مصرفی ندارد و هیچ‌گونه دلیلی
ص: 1031
که موثر بودن آن را نشان دهد، در دسترس نیست.

زردچوبه:

زردچوبه را از ریزوم‌های گیاه کورکومالونگا[41] (از خانواده زنجیبراسه) به دست می‌آورند. ریزوم‌های تازه را پس از پوست کندن در آب جوشانیده و سپس خشک می‌کنند. مورد استعمال اصلی زردچوبه به عنوان ادویه و ماده رنگی و جهت افزودن آن به پودر کاری، خردل و در تهیه انواع ترشیجات است. زردچوبه را در طب سنتی به‌عنوان محرک ترشحات صفراوی و درمان سنگ صفرا به کار می‌برند. زردچوبه حاوی یک ماده تلخ به نام کورکومین (پیگمان زرد) و اسانس فرار می‌باشد. زردچوبه دارای طیف وسیع ضدمیکروبی نیز می‌باشد، معهذا، این ماده در طب جدید مصرفی ندارد.

علف خرس:

برگهای علف خرس را اغلب در طب سنتی به صورت دمکرده به کار می‌برند. این گیاه دارای خاصیت مدر و ضدعفونی‌کننده ضعیفی است، ولی امروزه داروهای موثرتری از آن در دسترسند که کاربرد آن را محدود نموده‌اند.

سنبل‌الطیب:

سنبل‌الطیب عبارت از ریزوم و ریشه‌های خشک‌شده گیاه والریانا- افیسینالیس 42] (از خانواده والریاناسه) می‌باشد، گرچه سایر گونه‌های مشابه این گیاه مانند والریانامکزیکانا نیز ممکن است حاوی مواد موثره باشد. سنبل‌الطیب را بیش‌از 1000 سال است که به‌عنوان آرام‌کننده در هیجانات عصبی و هیستری به کار می‌برند.
بررسی‌های دقیق شیمیائی که در سالهای اخیر بر روی والریان انجام شده، منجر به جدا شدن تعدادی از ترکیبات غیرمحلول در آب با مواد موثر حساس در برابر اسیدها و قلیائیات که مجموعا تحت نام والپوتریت 43]
ص: 1032
نامیده می‌شوند. این مواد دارای اثر ملایم ولی ثابت شده آرامبخشی بر روی موش، گربه و انسان می‌باشند. این اثر درمانی با موادی مانند الکل و باربیتور- یکهاسی نرژیست نمی‌باشد و این خاصیت اهمیت زیادی از نظر تداخل اثر این عوامل با آرامبخشیهای صناعی دارد.
والریان را ممکن است به تنهائی و یا همراه با سایر داروهای گیاهی که خاصیت آرامبخشی دارند به کار برند.

کاهوی وحشی:

عبارت از شیرابه خشک‌شده گیاه لاکتو کاویروزا[44] (از خانواده کمپوزیته) و انواع مشابه دیگر بوده و از زمانهای بسیار قدیم برای آن خاصیت خواب‌آور قائل بوده‌اند. به نظر می‌رسد که این اعتقاد به خواب‌آور بودن شیرابه گیاه کاهوی وحشی برای این است که در اثر شکاف دادن آن، شیرابه سفیدی مشابه شیرابه خشخاش از آن خارج می‌گردد. ادعا شده که در شیرابه کاهوی وحشی موادی مانند مرفین و هیوسیامین وجود دارد که این نظریه اثبات نشده است و از سالهای 1920 به بعد از این گیاه در طب جدید استفاده نمی‌شود.
در سالهای گذشته، بررسی‌های عمیقتری بر روی این گیاه به خاطر یافتن ترکیبات روان‌گردان در آن انجام گردیده است. تعدادی از افراد نیز آنرا به‌عنوان یک داروی روان‌گردان به‌کار برده‌اند، ولی تجربیات نشان داده است که گیاه فاقد این اثر بوده و مصرف آن توصیه نمی‌شود.

افسنتین:

افسنتین عبارت از برگ و سرشاخه‌های گلدار گیاه آرتمیزیا- ابسینتوم 45] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد. که به‌عنوان یک ماده معطر تلخ در درمان نفخ و سوءهاضمه و به‌عنوان معرق و عامل طعم‌دهنده از زمانهای قدیم در طب سنتی به کار می‌رود. از نظر فارماکولوژی افسنتین یک گیاه مخدر محسوب نمی‌شود. این گیاه حاوی 5 ر 0 درصد اسانس فرار و مواد تلخ مانند آبسنتین و یک لاکتون دی‌ترپن از مشتقات آزولین می‌باشد.
ص: 1033
اسانس فرار افسنتین حاوی (+) توجون، توجیل الکل، استرهای توجیل الکل و سایر ترکیبات ترپنی می‌باشد.
اسانس فرار این گیاه سبب سمیت حاد و مزمن می‌گردد و علت آن وجود مقدار قابل ملاحظه‌ای توجون در آن است. علائم مسمومیت با- لرزش، از بین رفتن حس اعضاء و تشنج شروع شده و به اختلال حواس یا مرگ منتهی می‌گردد.
از این‌رو، در بعضی از کشورها استفاده از افسنتین یا اسانس افسنتین برای مصرف انسان ممنوع شده است. از این‌رو این گیاه را باید جزو گیاهان سمی دانست و از مصرف آن اجتناب کرد.

بومادران:

سرشاخه‌های گلدار گیاه آکی‌لیا ملی فولیوم 46] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد، گیاهی است بومی ایران. برگ و گلهای این گیاه حاوی یک اسانس فرار که مشابه بابونه بوده و علت آبی‌رنگ بودن آن مربوط به وجود کامازولین است، می‌باشد و از این‌رو این گیاه را ممکن است به جای بابونه به صورت دمکرده به کار برد. به علاوه، این گیاه حاوی ترکیبات تلخ و قابض نیز می‌باشد. دمکرده بومادران را به‌عنوان باد شکن، تونیک و در بیماریهای سینه به کار می‌برند. در تمام مواردی که از بابونه استفاده می‌شود، می‌توان به جای آن از بومادران استفاده کرد، ولی باید توجه داشت که افرادی که نسبت به گیاهان خانواده کمپوزیته حساسیت دارند، از این نظر، باید در مصرف این گیاه احتیاط نمایند. بوی قوی این گیاه عامل بسیار موثری در فرار دادن مگس و حشرات مزاحم می‌باشد.

یوهمبین:

یوهمب عبارت از پوست خشک گیاه پوسی میستالیا یوهمب 47] (از خانواده روبیاسه) می‌باشد که گیاهی است بومی جنگلهای آفریقای غربی. پوست این گیاه حاوی 1 ر 6 درصد آلکالوئید بوده که مهمترین
ص: 1034
آنها آلکالوئید یوهمبین است.
آلکالوئید یوهمبین و پوست یوهمب هردو در طب سنتی در ناتوانیهای جنسی به کار می‌روند. از دم‌کردن پودر قسمتهای داخل پوست به مدت نیم‌ساعت محلولی حاصل می‌شود که آن را مصرف می‌نمایند. آلکا- لوئید کلرهیدرات یوهمبین به‌عنوان دارو در داروخانه موجود است و اغلب آن را مخلوط با داروهای دیگر مانند استریکنین، پودر تیروئید و یا متیل تستوسترون به کار می‌برند. بعضی از محققین معتقدند که می‌توان دارو را از راه بینی به صورت انفیه برای ایجاد حالت تحریک و اثر مخدر ضعیف مصرف نمود.
این دارو سبب اتساع عروق سطحی شده و افزایش رفلکس‌های تحریک‌پذیری در نخاع شوکی می‌باشد. یوهمب داروئی است مانع شونده اکسیداسیون مونوآمین‌ها و در صورت مصرف این دارو باید از رژیم غذائی خاص و داروهای مخصوص استفاده نمود، بنابراین، مصرف آن در افراد مبتلا به فشار خون، دیابت یا کسانیکه مبتلا به ناراحتی‌های قلبی، کلیوی یا کبدی هستند، ممنوع است.

چشم خروس:

عبارت از دانه‌های گیاه آبروس پریکاتوریوس 48] (از خانواده لگومینوزها) می‌باشد. دانه‌های این گیاه به رنگ قرمز ارغوانی بوده و دارای لکه سیاهی در انتها می‌باشد. اغلب آن را جهت تهیه‌کردن بند و تسبیح به کار می‌برند.
این دانه‌ها دارای ترکیبات سمی بوده و حاوی توگسالبومین است.

صمغ ارژن یا صمغ عربی:

صمغ ارژن موجود در بازار ایران از خارج وارد می‌گردد.

چوبک:

چوبک یا شیر کلن عبارت از ریشه‌های گیاه آکانتوفیلوم اسکوارو- زوم 49] (از خانواده کاریوفیلاسه) می‌باشد. ریشه‌های چوبک دارای
ص: 1035
مزه کم تلخ و حاوی ساپونین‌های تری‌ترپنوئیدی است. آن را به‌عنوان صابون و در تهیه بعضی از فراورده‌های غذائی مانند حلوا ارده به کار می‌برند.

اگیر ترکی:

عبارت از ریزوم‌های خشک‌شده گیاه آکروس کالاموس 50] (از خانواده آرکاسه) می‌باشد. اگیر ترکی را به‌عنوان یک ماده معطر تلخ، تونیک، بادشکن و در رماتیسم به کار می‌برند.

فتفته:

عبارت از میوه‌های درخت آدانسونیا دیژی‌تاتا[51] (از خانواده بومباکاسه) می‌باشد. این گیاه بومی نواحی حاره افریقا بوده و میوه خشک شده آن به نام فتفته در بازار داروئی ایران وارد می‌شده است. میوه فتفته دارای طعم ترش اسیدی و قابض بوده و در طب سنتی از آن جهت درمان اسهال خونی استفاده می‌شده است.

پر سیاوش:

عبارت از برگهای گیاه آدیانتوم کاپیلوس و نریس 52] (از خانواده پولی پودیاسه) می‌باشد. اغلب برگ وریزوم این گیاه را به‌عنوان خلطآور در بیماریهای دستگاه تنفس و بخصوص در کاستن اسپاسم در سیاه‌سرفه به کار می‌برند. در تابستانها دمکرده پر سیاوش را به‌عنوان خنک‌کننده به کار می‌برند.

ترنجبین:

عبارت از مانی است که توسط گیاه خارشتر (الحاجی کاملو- روم 53] (از خانواده لگومینوزها) به دست می‌آید. ترنجبین حاوی
ص: 1036
قندهای فروکتوز، ساکارز و پلی ساکارید است و به‌عنوان ملین و خلطآور بخصوص در تبهای عفونی اطفال و سرخک به کار می‌برند.

والک:

عبارت از برگهای پهن و تازه گیاه آلیوم آکاکا[54] (از خانواده لیلیاسه) می‌باشد. والک حاوی ترکیبات گوگردی مشابه سیر و پیاز است و به‌عنوان سبزی در طبخ غذا به کار می‌رود. بعلاوه، برگ و پیاز این گیاه حاوی ساپونین نیز می‌باشند.

صبرزرد:

صبرزرد عبارت از شیرابه خشک شده از گیاه آلوئه‌پری 55] (از خانواده لیلیاسه) می‌باشد. در طب سنتی ایران به‌عنوان مسهل به کار می‌رود.

ریشه ختمی:

عبارت از ریشه‌های گیاه آلتئا لواترا فولیا[56] (از خانواده مالواسه) می‌باشد. علاوه‌بر اینکه این گیاه را به‌عنوان یک گیاه زینتی می‌کارند، گلهای آن نیز به نام گل ختمی معروف است. ریشه و گل ختمی را به خاطر دارا بودن موسیلاژ آن به‌عنوان نرم‌کننده به کار می‌برند.
گل ختمی را مخلوط با دانه گیاه جوشانیده و به‌عنوان مشمع به کار می‌برند و دمکرده دانه ختمی در سرفه و ناراحتی‌های ریوی مصرف میشود.

قدامه شهری:

عبارت از دانه‌های گیاه آلی‌سیوم کومپستر[57] (از خانواده خاجیان) این دانه‌ها دارای یک لایه موسیلاژی کدر می‌باشند. آن را معمولا با بهدانه، تخم بارهنگ و بالنگوی شیرازی به نام چهار تخمه به صورت دمکرده در ناراحتی‌های سینه به کار می‌برند.
ص: 1037

تاج خروس:

عبارت از گلهای تاج‌مانند برنگ قرمز گیاه آمارانتوس پانی کولا- توس 58] (از خانواده آمارانتاسه) می‌باشد. دانه‌های این گیاه ریز و سیاه و عدسی شکل بوده و دارای خاصیت درمانی است. برگ تاج خروس را ممکن است به‌عنوان سبز خوراکی و دمکرده آن را جهت رفع درد سینه به کار می‌برند.

هل قراب:

عبارت از میوه‌های کپسولی و بیضی‌شکل زاویه‌دار که حاوی تعداد زیادی دانه گرد یا زاویه‌دار به رنگ قهوه‌ای از گیاه آموموم سوبولا- نتوم 59] (از خانواده زنجیبراسه) می‌باشد. بوی دانه کافوری و مطبوع است. این نوع هل را به جای هل اصلی الاتریا کارداموم 60] به کار می‌برند. هردو نوع هل را به‌عنوان ادویه به کار برده و از نظر درمانی به‌عنوان بادشکن، محرک، مقوی عمومی مخلوط با داروهای دیگر به کار می‌برند.

عاقرقرها:

عبارت از ریشه‌های گیاه آناسیکلوس پیرتروم 61] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد. این دارو دارای مزه نامطبوع بوده و باعث افزایش ترشح بزاق می‌گردد. در طب سنتی آن را برای درمان دندان‌درد به کار می‌برند.

مرگ ماهی:

عبارت از میوه‌های گیاه کوکولوس اندیکوس 62] (از خانواده
ص: 1038
منیس پرماسه) می‌باشد. این گیاه بومی هند و سیلان و مالزی است.
میوه‌ها برنگ سیاه قهوه‌ای گرد بوده و قسمت داخلی ان روغنی و تلخ مزه می‌باشد. ماده سمی این میوه‌ها پیکروتوکسین است که به‌عنوان مرگ ماهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین آن را به‌صورت پماد برای از بین بردن شپش به کار می‌برند.

تخم کرفس:

عبارت از میوه‌های گیاه آپیوم گراوئولنس 63] (از خانواده چتریان) که به‌عنوان سبزی خوراکی به فراوانی به کار می‌رود. تخم کرفس برنگ سبز مایل به زرد تا قهوه‌ای و دارای بوی معطر مشابه نعناع و طعم تلخ و زننده است. تخم کرفس در طب سنتی به‌عنوان باد شکن، معطر و مقوی به کار می‌رود. تنفس بخور حاصل از دمکرده تخم کرفس جهت رفع سردرد توصیه شده است.

زردآوند طویل:

عبارت از ریشه‌های گیاه آریستو لوشیا لونگا[64] (از خانواده (آریستولوشیاسه) می‌باشد. ریشه‌های زردآوند طویل دارای مزه تلخ و طعم نامطبوعی است. در طب سنتی آن را به‌عنوان محرک، خلطآور مقوی معده، در مارگزیدگی و برای کم‌کردن ترشحات زنانگی به کار می‌برند.

نخود الوند:

عبارت از ریشه‌های گیاه آریستولوشیا روتوندا[65] (از خانواده آریشولوشیاسه) می‌باشد. این ریشه‌ها سخت و دارای بوی و طعم زننده است. نخود الوند را به‌عنوان تونیک مدر، قاعده‌آور و ضد کرم به کار برده‌اند.
ص: 1039

درمنه:

عبارت از سرشاخه‌های گلدار بازنشده آرتمیز یا ماری‌تی‌ما[66] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد که گیاهی است بومی ایران. ماده موثره درمنه، سنتونین که یک سزگوئی‌ترپن لاکتون بوده، به‌عنوان ضد کرم آسکاریس به کار می‌رود.

اسارون:

عبارت از ریزم‌های خشک‌شده گیاه اساروم اروپه‌اوم 67] (از خانواده آریستو لوشیاسه) می‌باشد. این ریزم‌ها برنگ زرد، طعم تلخ و نسبتا معطر است. اسارون را در طب سنتی به‌عنوان داروی قی‌آور، معرق، مدر و مسهل و همچنین در رماتیسم و سکته ناقص به کار می‌برند.

مارچوبه:

عبارت از ریشه‌های گیاه اسپاراگوس اسندانس (از خانواده لیلیاسه) می‌باشد. ریشه‌های این گیاه به‌صورت رشته‌های دراز نازک به قطر 2 تا 3 میلیمتر به رنگ سفید عاجی سخت و پیچ‌خورده می‌باشد. در آب متورم شده و موسیلاژ زیادی تولید می‌کند. ریشه مارچوبه را در طب سنتی به عنوان محرک و معرق آن را با دنبه مخلوط کرده و بر روی سینه می‌مالند.

هلیون و بیخ هلیمون:

هلیون و بیخ هلیمون عبارت از میوه و ریشه‌های گیاه آسپاراگوس افیسینالیس 68] (از خانواده لیلیاسه) می‌باشد. میوه هلیون قرمزرنگ به اندازه یک نخود که در هربخش دارای دو دانه است. میوه هلیون دارای قند، ساپوژنین، مواد رنگی، روغن و اولئورزین است.
بیخ هلیمون شامل ریشه‌های پیچ‌خورده که رنگ خارجی آن سیاه و رنگ قسمت داخلی آن سفید سخت است و ریشه‌های دارای
ص: 1040
طعم موسیلاژی و شیرین‌مزه می‌باشد. دود حاصل از ریشه‌های بیخ هلیمون را برای تسکین درد دندان به کار می‌برند.

کنجده سرخ و سفید یا انزروت:

عبارت از ترشحات شیرین‌مزه حاصل از گیاه لونئا آکانتودس 69] (از خانواده کمپوزیته)، به صورت تکه‌های شکننده به رنگ زرد روشن تا قرمز، محلول در آب و الکل، بی‌بو و با طعم شیرین می‌باشد.
سابقا تصور می‌شد که ماده موثر آن مشابه گلیسیرین است، ولی بررسیهای مولف نشان داده است که ماده اصلی تشکیل‌دهنده انزروت ساپونین‌های تری‌ترپنی می‌باشند. انزروت به صورت مشمع در طب سنتی ایران در شکسته‌بندی و به صورت موضعی برای تسکین دردهای گوش و صورت به کار می‌رود. همچنین از این ماده جهت نرم و شفاف‌کردن پوست صورت به‌وسیله زنان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کتیرا:

عبارت از صمغ مترشحه از گیاه آستراگالوس گومی‌فرا[70] (از خانواده لگومینوزها) می‌باشد. این صمغ یکی از هیدروکلوئیدهای طبیعی است و به فراوانی در طب و داروسازی به کار می‌رود.

اکلیل الملک:

میوه‌های این گیاه به نام ناخنک نیز معروف بوده و از گیاه آسترا- گالوس هموزوس 71] (از خانواده لگومینوزها) به‌دست می‌آید.
اکلیل‌الملک را در طب سنتی در موارد مختلف به کار می‌برند از جمله به‌عنوان قابض و برای رسیدن کورک و به‌صورت پماد برای کوچک‌کردن دملها و تومودهای دردناک به‌طور مخلوط با بنفشه و همچنین قبل از مصرف مسهل به کار می‌رود.
ص: 1041

تباشیر قلمی:

تباشیر عبارت از مواد سیلیسی یافت‌شده در داخل ساقه گیاه بامبوزا آروندی ناسه‌آ[72] (از خانواده گرامینه) و معمولا به‌صورت تکه‌های سخت معدنی به رنگ سفید در اندازه‌های مختلف موجود است.
اغلب به‌عنوان تقلب، خاکستر استخوان را به جای آن به کار می‌برند که ممکن است آن را تقلب محسوب ننمود. تباشیر را اغلب برای شستشوی دندان به کار می‌برند.

زرشک:

زرشک گیاهی است بومی ایران که در نواحی کوهستانی به فراوانی می‌روید. میوه‌های آبدار این گیاه را پس از جمع‌آوری به مصرف میرسانند.
میوه ترش‌مزه زرشک در طب سنتی ایران برای رفع خارش و سایر عوارض پوستی و همچنین به صورت دمکرده برای خوشبوکردن نفس و به‌عنوان تصفیه‌کننده خون مصرف می‌شود.

کندر:

کندر عبارت از اولئو گم‌زرینی است که از گیاه بوسولیا کارتر- ئی 73] (از خانواده بورسراسه) بدست می‌آید. کندر به صورت قطراتی به رنگ قرمز یا زرد تیره تا زرد مایل به سفید و شکننده در بازار موجود است. کندر به‌عنوان یک ماده معطر و در تهیه مشمع‌ها به کار می‌رود.

خردل:

عبارت از دانه‌های رسیده انواع براسیکانیگرا[74] یا خردل سیاه و خردل سفید می‌باشد. پودر دانه خردل جهت تهیه ادویه و در تهیه انواع مشمع‌ها به کار می‌رود. از نظر طبی، پودر دانه خردل را در موارد مسمومیت با مواد مخدر جهت ایجاد استفراغ به کار می‌برند.
ص: 1042

برگ هند ایران:

عبارت از دانه‌های پهن و قرمز گیاه بوتئافروندوزا[75] (از خانواده لگومینوزها) است. دانه‌های این گیاه را جهت درمان کرمهای نواری به کار می‌برند.

تخم ابلیس:

عبارت از میوه‌های گیاه کازل پینابوندوسلا[76] (از خانواده لگومینوزها) می‌باشد. این دانه‌ها دارای روغنی هستند به وسیله فشار از آن جدا می‌شود. دانه‌ها را اغلب به‌عنوان گردنبند زینتی به کار می‌برند.
مغز دانه دارای طعم تلخ مقوی است به‌عنوان ضدکرم و محافظ بر علیه برگشت بیماری به کار می‌رود.

فرنجمشک:

فرنجمشک گیاهی است معطر کالامینتا گراوئولنس 77] (از خانواده لابیه). دانه‌های این گیاه به رنگ قهوه‌ای روشن، بیضی‌شکل به طول یک یا دو میلیمتر است. دانه فرنجمشک بوی ضعیف زننده‌ای داشته و دارای یک لایه شفافی از مواد موسیلاژی است. دانه‌های فرنجمشک را در طب سنتی به‌عنوان محرک و در ناتوانیهای جنسی به کار می‌برند.

ریشه کبار:

کبار عبارت از ریشه‌های گیاه کاپاریس اسپینوزا[78] (از خانواده کاپاریداسه) می‌باشد. این گیاه به فراوانی و بخصوص در قسمتهای مرکزی و جنوبی ایران می‌روید و به‌صورت چتری بر روی زمین گسترده می‌شود.
ریشه‌های کبار به رنگ روشن و پوست ریشه‌های ضخیم مصرف طبی دارد.
مزه پوست ریشه کبار تلخ و نامطبوع و آن را در تب راجعه و روماتیسم به کار می‌برند. بررسی‌های مولف بر روی ریشه‌های این گیاه نشان داده
ص: 1043
است که عصاره حاصل از ریشه کور خاصیت ضدمیکروبی قابل توجهی از خود نشان می‌دهد. میوه‌های این گیاه را همچنین در تهیه ترشیجات به کار می‌برند.

فلفل مویه:

عبارت از میوه‌های گیاه کاپسی کوم فروتی‌سنس 79] (از خانواده سولاناسه) می‌باشد. کشت این گیاه در اغلب نقاط دنیا جهت تهیه ادویه انجام می‌گیرد. فلفل مویه داروئی است بسیار محرک، آن را در سوءهاضمه جهت افزایش ترشحات غدد گوارشی برای افزودن اشتها و کمک به عمل هضم به کار می‌برند.

کافشه:

کافشه عبارت از گلبرگهای کارتاموس تنکتوریوس 80] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد. گلبرگهای کافشه مورد استعمال زیادی در تهیه رنگ و مواد آرایشی دارد و ممکن است آن را به‌عنوان تقلب به زعفران بیفزایند.
دانه‌های کافشه را به نام دانه طوطی نیز می‌نامند و تولید روغنی می‌نماید که به‌عنوان مرهم در پیچ‌خوردگی و روماتیسم به کار می‌رود.

زیره سیاه کرمانی:

عبارت از میوه‌های گیاه کاروم بولو کاستانوم 81] (از خانواده چتریان) می‌باشد. این گیاه بومی ایران و در نواحی کرمان کشت می‌شود و از نظر کاربرد در طب سنتی به‌عنوان معطر و بادشکن مصرف دارد.

زنیان:

زنیان عبارت از میوه‌های گیاه کاروم کوپتیکوم 82] (از خانواده چتریان) است. میوه‌های معطر این گیاه از زمانهای بسیار قدیم شناخته
ص: 1044
شده است. ماده موثره زنیان اسانس معطر آن است که به‌عنوان بادشکن در اطفال و در درمان وبا به کار می‌رود.

چشم:

عبارت از دانه‌های کوچک سیاهرنگ عدسی‌شکل گیاه کاسیا- آبسوس 83] (از خانواده لگومینوزها) است. دانه‌های چشم از زمانهای بسیار قدیم در شرق جهت درمان بیماریهای چشمی به کار می‌رفته است و در بعضی نواحی مشمع حاصل از دانه‌های چشم را بر روی زخم یا نقاط دردناک توصیه می‌نمایند و همچنین آن را به‌عنوان یک داروی ضدبارداری به کار می‌برند.

فلوس:

فلوس عبارت از میوه‌های رسیده استوانه‌ای‌شکل گیاه کاسیا- فیستولا[84] (از خانواده لگومینوزها) می‌باشد. قسمت داخلی این میوه که دارای طعم کمی شیرین است به‌عنوان دارو مصرف می‌گردد.
فلوس را در طب سنتی به‌عنوان داروی ضدسوزش دستگاه گوارش به کار می‌برند. برای این منظور، مغز میوه را جوشانیده و همراه با قند و روغن بادام صبح ناشتا و به دفعات در روز به کار می‌برند. در طی دوره درمان بیمار باید از مصرف نان خودداری کند. فلوس داروئی است مسهل و بررسیهای جدید و جودانتر فرون را در این گیاه نشان داده است.

گل حلوا:

شامل سرشاخه‌های گلدار زرد و صورتی، دانه و ریشه‌های گیاه سلوسیا آرژانتا[85] (از خانواده آمارانتاسه) می‌باشد که مورد مصرف طبی دارند. برگ گل حلوا را به‌عنوان ضماد و سرشاخه‌های گلدار و دانه‌دار را به‌عنوان تونیک عصبی و برای بندآوردن اسهال به کار می‌برند. در کتاب «مفردات پزشکی نصیری» آمده است که مخلوط دانه‌ها و شکر همراه با شیر را به‌طور موثری در ناتوانی‌های جنسی به کار می‌برند.
ص: 1045

قردمانا:

عبارت از میوه‌های گیاه انواع کائروفیلوم 86] (از خانواده چتریان) می‌باشد. میوه قردمانا رنگ سبز تیره به طول 10 میلیمتر و قطر یک میلیمتر با بوی کم مشابه بوی زیره است. این گیاه را در طب سنتی به‌عنوان بادشکن به کار می‌برند.

چهارتخمه:

عبارت از مخلوطی از دانه‌های بارهنگ (پلانتاگوماجور)[87]، قدومه و سه‌پستان (کوردیا میکسا)[88] و به دانه (پیروس سیندو- نیا)[89] است. این چهار نوع دانه همگی دارای مقدار زیادی مواد موسیلاژی می‌باشند. چهارتخمه را در طب سنتی ایران به‌عنوان ضد اسهال و نرم‌کننده سینه در سرفه‌های خشن به‌صورت دمکرده به کار میبرند.

برگ قیطران:

عبارت از برگ و ساقه و میوه‌های خشک‌شده کروزوفوراورباسی- فولیا[90] (از خانواده افوربیاسه) می‌باشد. این دارو در طب سنتی در موارد سیاه‌سرفه و جذام به کار می‌رود. دانه‌های این گیاه حاوی 35 درصد روغنی است که ممکن است به جای روغن خوراکی به کار رود. رنگ حاصل از برگهای این گیاه مشابه ماده رنگی تورنسل است و به‌عنوان معرف مورد استعمال دارد.

دارچین:

عبارت از پوست ساقه‌های جوان گیاه سیناموموم کاسیا[91] (از خانواده لوراسه) می‌باشد. مصرف دارچین به‌عنوان ادویه و در فرآورده‌های داروئی است. دمکرده پوست دارچین را در موارد افزایش ترشح بزاق به کار می‌برند.

برگ ساذج:

عبارت از برگهای دارچین است که به‌عنوان ضدروماتیسم، بادشکن
ص: 1046
و محرک به کار می‌رود.

حنظل:

عبارت از میوه‌های خشک‌شده گیاه سیترو لوس کولی- سنتیس 92] (از خانواده کوکوربیتاسه) می‌باشد. حنظل گیاهی است بومی ایران و در نواحی مرکزی و جنوبی ایران به فراوانی می‌روید.
میوه حنظل گرد و به اندازه یک نارنج بزرگ بوده و مزه آن شدیدا تلخ است. حنظل داروئی است مسهل شدید و ماده موثره آن شامل ترپن‌های استروئیدی به نام کوکوربیتاسین است که به‌صورت گلوکزید وجود دارند.

تخم گرمک:

عبارت از تخم گیاه سیترولوس ولگاریس 93] (از خانواده کوکوربیتاسه) است. گرمک از گیاهان بومی ایران بوده و به فراوانی به‌عنوان یک میوه تابستانی، بخصوص در نواحی گرم به جای آب مصرف می‌شود. تخم گرمک به‌عنوان خنکی و مدر و مقوی به کار می‌رود.

بهارنارنج:

عبارت از گلهای خشک‌شده انواع کشت‌شده درخت پرتقال و نارنج است که به‌عنوان محرک و جلوگیری‌کننده از بیماری اسهال خونی به کار می‌رود. بهار نارنج دارای مشتق استرمتیلیک اسید آنترانیلیک بوده که بوی مشخص دارو مربوط به آن است. بهار نارنج را جهت تهیه آب مقطر بهار نارنج به کار می‌برند.
برای برگ بهارنارنج نیز خاصیت از بین بردن ورم پا قائلند.
پوست نارنج را نیز به‌عنوان معطر و خوشبوکننده به کار می‌برند.
هسته نارنج که دارای مزه تلخ است، معمولا پس از بودادن و جداکردن پوست آن را به‌عنوان محرک به کار می‌برند.

سورنجان کرمانی:

عبارت از پیاز گیاه کلشیکوم لوتئوم 94] (از خانواده لیلیاسه)
ص: 1047
و دیگر انواع پیاز کلشیک است. پیاز کلشیک بیضی شکل به طول 5 ر 3- تا 7 سانتیمتر به رنگ سفید و سخت شاخی است. علاوه بر نشاسته پیاز کلشیک حاوی آلکالوئید کلشی‌سین است. آن را در طب سنتی در بیماری نقرس و روماتیسم و دمکرده پودر آن را در بیماری سل به کار می‌برند.

خاک مقل:

عبارت از یک اولئوگم رزین معطری است که به‌نام میر معروف است.
این ماده از گیاه کومی فورا مول‌مول 95] (از خانواده بورسراسه) به دست می‌آید. این دارو را به‌عنوان مقوی معده به‌صورت حب و در درمان لمباگو به کار می‌برند.

مقل ازرق (گوگل):

عبارت از گم رزین مترشحه توسط گیاه کومی فورا موکول 96] (از خانواده بورسراسه) می‌باشد. این دارو را در طب سنتی در درمان روماتیسم عضلانی به کار و آن را به‌صورت مشمع بر روی قسمتهای دردناک بدن قرار می‌دهند. همچنین به‌طور خوراکی برای رفع بیخوابی نیز مصرف می‌شود.

حب بلسان:

عبارت از میوه‌های درخت کومی فورااوپو بالساموم 97] (از خانواده بورسراسه) می‌باشد. این میوه‌ها بیضی‌شکل نوک‌دار و پیچ خورده بوده و رنگ آن قرمز قهوه‌ای می‌باشد. مزه آن معطر و بوی آن مشابه تربانتین است. حب بلسان را به‌عنوان بادشکن، مقوی معده، خلطآور محرک و همچنین در لرز و سرماخوردگی به کار می‌برند.

عود بلسان:

عبارت از چوب درخت زایلوبالساموم 98] که به رنگ ارغوانی و بسیار سخت می‌باشد. خاصیت چوب این گیاه مشابه میوه‌های آن است.
ص: 1048

بیخ شوکران:

عبارت از برگ و میوه‌های گیاه کونیوم ماکولاتوم 99] (از خانواده چتریان) است. این گیاه حاوی آلکالوئید سمی کونی این بوده که قادر به فلج‌کردن سلسله اعصاب است. محلول حاصل از میوه‌های این گیاه را به‌صورت مالیدنی برای تسکین درد به کار می‌برند.

مامیران:

عبارت از ریشه‌های گیاه کاپتیس تتا[100] (از خانواده رنکو- لاسه) می‌باشد. ریشه‌ها معمولا نازک، نقطه‌دار و قسمت داخلی آن زرد رنگ است. ریشه مامیران حاوی آلکالوئید بربرین است و به‌عنوان کولیر چشمی و تونیک مصرف می‌شوند.

ملوغیه:

عبارت از گیاه کورکوروس اولی‌توروس 101] (از خانواده تیلاسه) می‌باشد. الیاف این گیاه را به‌عنوان جاذب در جراحی به کار می‌برند و دانه‌های آن تلخ‌مزه به رنگ آبی تیره و زاویه‌دار به طول 2 میلیمتر است.
دمکرده دانه‌های ملوغیه را در موارد تب و نارسائیهای کبدی به کار می‌برند.

سپستان:

عبارت از میوه‌های گیاه کوردیامیکسا (از خانواده بوراژیناسه) می‌باشد. میوه‌ها به اندازه گرد و حاوی مقدار زیادی موسیلاژ است.
سپستان را به‌عنوان نرم‌کننده در بیماریهای سینه به کار می‌برند.

تخم گشنیز:

عبارت از دانه‌های کوریاندروم ساتیوم 102] (از خانواده چتریان) است. برگهای این گیاه به‌عنوان سبزی مورد استفاده بوده و میوه‌ها را به‌عنوان ادویه و ماده معطر به کار می‌برند. دمکرده برگ گشنیز را جهت رفع سردرد و دود میوه گشنیز را جهت از بین بردن درد دندان به کار می‌برند.
ص: 1049

شیرخشت:

عبارت از ترشحات حاصل از گیاه کوتونوستر نومولاریا[103] (از خانواده روزاسه) است که در نواحی سیاه‌کوه در ارتفاع 1500 متر به بالا به فراوانی می‌روید. شاخه کوچک این گیاه قادر به ترشح مان شیرین‌مزه‌ای است که به‌عنوان ملین ملایم و مقوی معده به کار می‌رود.
محلول آبکی آن را در درمان حصبه به کار می‌برند. قندهای موجود در شیر خشت عبارت از: فروکتوز، گلوکز، ساکارز و پلی‌ساکارید می‌باشند.

کیک‌واش:

عبارت از میوه گیاه کراتاگوس اوریانتالیس 104] (از خانواده روزاسه) می‌باشد. میوه‌های این گیاه کوچک و سیب‌مانند و قسمت داخلی آن قرمز رنگ است. این میوه دارای قند است و به‌عنوان مخدر مصرف شده است و دانه‌ها را جهت درمان اسپرماتوری به کار می‌برند.