گروه نرم افزاری آسمان

حب السلاطین:






عبارت از دانه‌های گیاه کروتون تی‌گلیوم 105] (از خانواده افوربیاسه) می‌باشد. درخت کوچکی است که در اغلب نقاط دنیا کشت می‌گردد. حب السلاطین یک مسهل بسیار قوی است و خاصیت سمی دارد.

زیره سبز:

زیره سبز عبارت از میوه‌های گیاه کومی‌نوم سی‌می‌نوم 106] (از خانواده چتریان) است. آن را اصطلاحا به نام زیره سبز یا سفید می‌نامند که با زیره سیاه اشتباه نشود. میوه زیره سبز را به‌عنوان بادشکن و تسکین درد پس از وضع حمل و به‌عنوان معطر به کار می‌برند.

گل سرو:

عبارت از میوه‌های گیاه کوپرسوس سمپرویرنس 107] (از خانواده کاج) می‌باشد. میوه‌های سرو به رنگ قرمز قهوه‌ای هستند، بوی
ص: 1050
معطر و طعم تلخ دارد و حاوی اسانس فرار بوده و آن را در سیاه‌سرفه و به‌عنوان ضدکرم به کار می‌برند.

قرنباد:

عبارت از ریشه‌های گیاه کورکوما آروماتیکا[108] (از خانواده زنجی براسه) می‌باشد. ریشه قرنباد به رنگ زرد آغشته به پودر زرد رنگ بسیار سخت و رنگ قسمت داخلی آن نارنجی قهوه‌ای می‌باشد. بوی آن کافوری معطر است. ریشه قرنباد را در نفخ به‌عنوان بادشکن به کار میبرند.

کرکم:

عبارت از ریشه‌های انواع کورکوما دمستیکا[109] و کورکوما لونگا[110] (از خانواده زنجی براسه) می‌باشد. پودر این ریشه‌ها را به نام زعفران هندی نیز می‌نامند و در ایران به نام زردچوبه معروف است.
زردچوبه داروئی است محرک، مقوی و معطر آن را به‌صورت دمکرده برای شستشوی چشم در ورم ملتحمه به کار می‌برند. زردچوبه خاصیت ضدمیکروبی و رنگ‌کنندگی زیادی دارد.

زرمباد:

عبارت از ریشه‌های گیاه کورکوما زدوریا[111] و کورکوما- زرومبت 112] (از خانواده زنجی براسه) می‌باشد. ریشه‌های زرمباد اغلب پیچ‌خورده نازک به طول 3 تا 5 سانتی‌متر به رنگ قهوه‌ای روشن با بوی کافوری، طعم زننده و مزه تلخ می‌باشد. زرمباد به‌عنوان ادویه، بادشکن، محرک و ضدنفخ به کار می‌رود.

تخم کشوت:

عبارت از تخم و گل گیاه کوسکوتا پلانی فولیا[113] (از خانواده
ص: 1051
کنولولاسه) می‌باشد. دانه‌ها به رنگ قهوه‌ای روشن و تلخ‌مزه می‌باشند.
گلهای این گیاه را در آسم به‌صورت دمکرده و در نزله و سرماخوردگی و همچنین چاقی به کار می‌برند. این دارو را به‌عنوان تصفیه‌کننده خون، کمک به عمل هضم، در نفخ و یبوست به کار می‌برند.

اصفر مکی:

عبارت از ریشه و ساقه گیاه معطر سیمبو پوگون شونانتوس 114] (از خانواده گرامینه) می‌باشد. دارای بوی شبیه لیمو می‌باشد که جهت تهیه اسانس فرار و در طب سنتی در درمان ضعف بدن به کار می‌رود.

کنگر دهری:

عبارت از میوه‌های گیاه سی‌نارا اسکولی‌موس 115] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد. میوه کنگر دهری را به‌عنوان ضد سم تریاک به کار می‌برند.

تاپالق:

عبارت از غده‌های زیرزمینی گیاه سیپروس روتندا[116] (از خانواده سیپراسه) می‌باشد. این غده‌های زیرزمینی دارای بوی معطر مشابه لیمو و هل می‌باشد. آن را جهت تمیزکردن دندان و حفظ لباس و پارچه از اثر حشرات به کار می‌برند.

تخم تاتوره:

عبارت از دانه‌های گیاه داتورا استرامونیوم 117] (از خانواده سولاناسه) می‌باشد. این گیاه به‌عنوان یک گیاه سمی و علف هرزه در ایران به فراوانی می‌روید. برگ تاتوره را به‌صورت ضماد جهت کاستن درد اعضاء به کار می‌برند. تخم تاتوره همچنین به نام کچوله که به دانه نوامیک نیز گفته می‌شود، به کار می‌رود.
ص: 1052

تخم هویج:

عبارت از دانه‌های گیاه داکوس کاروتا[118] (از خانواده چتریان) است که به‌عنوان سبزی خوراکی به کار می‌رود. تخم هویج دارای طعم معطر تلخ و مزه روغنی است. در طب سنتی آن را به‌عنوان محرک، ملین، نرم‌کننده، مدر و قاعده‌آور به کار می‌برند.

اسپرک:[119]


کتب طبی انتزاعی (فارسی) ؛ ج‌6 ؛ ص1052
ارت از گلهای گیاه دلفینیوم زالیل 120] (از خانواده رنو- نکولاسه) که گیاهی است دائمی بومی ایران. از گلبرگهای این گیاه رنگ زرد بسیار عالی به دست می‌آید که جهت رنگ‌آمیزی ابریشم و پشم به کار می‌رود.

وشا:

عبارت از ترشحات صمغی شکلی است که از گیاه دورما آمونیا- کوم 121] (از خانواده چتریان) به دست می‌آید. گم‌آمونیاک به رنگ روشن به‌صورت قطرات یا توده به هم چسبیده می‌باشد. با آب تولید محلول شیری رنگی می‌نماید. بوی آن کم و مخصوص و دارای طعم تلخ و مزه‌ای مهوع است. وشا را در طب سنتی به‌عنوان محرک، خلطآور و ملین به کار می‌برند. به‌صورت مشمع در موارد آسم، ورم غده‌ها و تومورهای بدون درد به کار می‌برند.

دورنج اقربی:

عبارت از ریشه‌های گیاه دورونیکوم پاردالیانچس 122] (از خانواده کمپوزیته) است. این ریشه‌ها را همچنین از گیاه دورنیکوم اسکوپیوئیدس 123] و دورنیکوم فالکونری 124] به دست می‌آورند.
ریشه‌ها معمولا نقطه‌دار و شبیه دم عقرب به رنگ سفید می‌باشند.
ص: 1053
ریشه دورنج اقربی حاوی اینولین است، مزه آن تلخ زننده است و در طب سنتی به‌عنوان آرام‌بخش و به علت شباهت آن به عقرب آن را در گزیدگی به وسیله حشرات و عقرب به کار می‌برند.

خون سیاوش:

عبارت از رزینی است که از گیاه دراکارنا سناباری 125] (از خانواده لیلیاسه) به دست می‌آید. رزین به‌طور خود به خود از میوه‌های رسیده به‌صورت قطراتی خارج می‌شود و در صورت شکسته شدن دارای سطح شیشه‌ای شفاف و رنگ درخشانی است. رزین خون سیاوش در الکل محلول است و برای رنگ‌کردن وارنیش به کار می‌رود. از نظر طبی این دارو دارای خاصیت قابض بوده و برای بندآوردن خونریزیها و به‌صورت مشمع برای تسکین درد در قسمتهای ران و ساق پا به کار می‌رود.

شکر تیغال:

شکر تیغال ترشحات شیرین‌مزه‌ای است که در اثر عمل حشره لورینوس ماکولاتوس 126] بر روی برگ و سرشاخه‌های انواع گیاه شکر تیغال حاصل می‌شود. در اثر فعالیت حشره، یک پوشش سفید مایل به زرد به طول 18 تا 20 میلیمتر در اطراف آن ایجاد می‌شود که حاوی 15 تا 23 درصد قند می‌باشد. شکر تیغال از زمان ابن‌سینا شناخته شده و مورد استفاده بوده است. آن را در سرفه و ناراحتی‌های ریوی به کار می‌برند. شکر تیغال دارای قند ترهالوز، مواد سلولزی، موسیلاژ، نشاسته و مواد آلبومینوئیدی می‌باشد.
میوه شکر تیغال دارای آلکالوئید اکی نوپسین است که اثر مثبتی بر روی تقویت حافظه و قدرت یادگیری دارد.

گل گاوزبان:

عبارت از گلهای گیاه اکیوم آموئنوم 127] و دیگر گونه‌های
ص: 1054
مشابه (از خانواده بوراژیناسه) می‌باشد. این گلها به طول 3 سانتیمتر و پهنای 12 میلیمتر و به‌صورت قیفی شکل می‌باشد. گل گاوزبان را در طب سنتی به‌عنوان مقوی قلب، تونیک و نرم‌کننده و مدر به کار می‌برند.

برگ گل گاوزبان:

عبارت از مخلوطی از برگ و ساقه و گل انواع بوراگوافیسینالیس-[128] (از خانواده بوراژیناسه) می‌باشد. آن را به‌صورت دمکرده به‌عنوان تونیک و در روماتیسم و به‌عنوان تقویت‌کننده، معرق، نرم‌کننده و مدر به کار می‌رود. خمیر تازه حاصل از برگهای تازه این گیاه را جهت درمان تورم اعضاء به کار می‌برند.

هل:

عبارت از میوه‌های گیاه الاتریا کارداموم 129] (از خانواده زنجی براسه) می‌باشد. هل را اغلب به‌عنوان معطرکننده در فراورده‌های غذائی و داروئی به کار می‌برند.

برنگ کابلی:

عبارت از میوه‌های گیاه امبلیاریبس 130] (از خانواده میرسیناسه) می‌باشد. برنگ کابلی را در طب سنتی به‌عنوان یک داروی ضد کرم برای دفع کرمهای پهن مانند تینا در اطفال و افراد بالغ به کار می‌برند. ماده موثره آن اسید امبلیک است که یک مشتق او کسی کینون می‌باشد.

قرص کمر:

عبارت از دانه‌های گیاه انتادا گی گاس 131] (از خانواده لگومینوزها) می‌باشد. دانه‌ها کم‌وبیش مسطح به قطر 5 سانتیمتر و سطح قهوه‌ای شفاف می‌باشد. بعضی افراد از خرد شده این دانه‌ها برای شستن موی سر استفاده می‌کنند و علت آن به خاطر ساپونین موجود در دانه‌ها است. همچنین
ص: 1055
مخلوط پودر دانه قرص کمر با زرده تخم‌مرغ را به‌صورت مشمع در تسکین درد به کار می‌برند.

سریش سفید:

عبارت از ریشه‌های گیاه اری مروس اوچریانوس 132] (از خانواده لیلیاسه) و گونه‌های دیگر می‌باشد. ریشه‌ها معمولا به رنگ سفید، پیچ‌خورده و سخت بوده، در آب متورم و نرم‌شده و قسمتی از آن حل و تولید یک موسیلاژ سفتی را می‌نماید. چسب حاصل از آن افزودن آب به پودر سریش را جهت چسبانیدن در موارد مختلف به کار می‌برند.
قسمت هوائی و سبز گیاه را به‌عنوان سبزی خوراکی می‌توان مصرف نمود.

خاکشیر:

عبارت از دانه‌های گیاه اری‌زی موم ارپاندوم 133] (از خانواده خاجیان) می‌باشد. خاکشیر گیاهی است یکساله، دارای دانه‌های ریز به رنگ قرمز یا زرد قهوه‌ای. این دانه‌ها معمولا همراه با دانه‌های سی- زنبریوم سوفیا[134] و ایریو[135] تواما جمع‌آوری و مصرف می‌شود.
دانه خاکشیر در آب تولید یک لایه موسیلاژ بسیار نرمی می‌نماید. مغز دانه‌ها به رنگ زرد و مزه روغنی و طعم آن مشابه دانه خردل است. خاکشیر را در موارد تب به کار می‌برند و به‌صورت ضماد برای تسکین درد معده و به‌صورت دود برای درمان بیماریهای چشمی به کار می‌رود.

قرنفل (میخک):

عبارت از گلهای گیاه اوژنی‌یا اروماتیکا[136] (از خانواده میریستاسه) می‌باشد. قرنفل یک ادویه بسیار معروفی است. آن را به‌عنوان بادشکن و محرک و برای دفع تحریکات ناحیه گلو و اسانس آن را برای کشتن عصب دندان به کار می‌برند.
ص: 1056

باریجه:

عبارت از ترشحات حاصل از گیاه فرولاگالبانی فلوآ[137] (از خانواده چتریان) می‌باشد. این گیاه بومی ایران است و در اثر ایجاد شکاف بر روی ساقه، مایع زرد نارنجی‌رنگی به خارج تراوش می‌کند که پس از مدتی به‌صورت قطراتی جامد در می‌آید و بوی آن بسیار قوی و شبیه بوی کرفس است. باریجه را به‌طور خوراکی به‌عنوان مقوی معده به کار می‌برند. در استعمال خارجی برای کوفتگی و زخمها مصرف می‌شود. باریجه حاوی 65 درصد رزین، 20 درصد صمغ و 10 تا 20 درصد اسانس فرار است.

سکبینج:

گم‌رزین معطری است که در نواحی لارستان و کرمان از گیاه- فرولاپرسیکا[138] (از خانواده چتریان) به دست می‌آید. سکبینج به صورت قطرات یا توده به هم چسبیده‌ای به رنگ قهوه‌ای مایل به زرد با بوی سیر و طعم نامطبوع می‌باشد. در اثر تقطیر با بخار آب تولید اسانسی که حاوی گوگرد است، می‌نماید. مشمع حاصل از این گم‌رزین را در معالجه روماتیسم و لمباگو به کار می‌برند و به‌صورت مخلوط با روغن کتان جهت تسکین درد ناحیه پشت مصرف می‌شود.

ریشه کفلس:

عبارت از ریشه‌های گیاه فرولا سمبل 139] (از خانواده چتریان) است. کفلس گیاهی است پایا، ریشه آن سبک و اسفنجی پیچ‌خورده است و در داخل سلولهای رزین‌دار ملاحظه می‌شود. بوی آن قوی و مشابه مشک است و طعم تلخ و معطر دارد. آن را به‌عنوان محرک، تقویت اعصاب ضد اسپاسم و بخصوص در هیستری و ناراحتی‌های عصبی به کار می‌برند.
ص: 1057

بادیان سبز:

عبارت از میوه‌های گیاه فونیکولوم ولگار[140] (از خانواده چتریان) است. دارای بوی معطر و طعم شیرینی، میوه‌ها دارای 3 تا 5 درصد اسانس می‌باشد که ماده اصلی آن آنتول است. رازیانه را به‌عنوان ادویه و در فراورده‌های داروئی جهت اسهال خونی و سرماخوردگی و به‌عنوان بادشکن به کار می‌برند.
ریشه رازیانه نیز یکی از داروهای طب سنتی ایران است و در حقیقت، یکی از پنج ریشه اصلی جعفری، کرفس، مارچوبه، کوله خاص و رازیانه می‌باشد. ریشه رازیانه را همراه با زنیان به‌عنوان بادشکن و دمکرده آن را به تنهائی برای درد دندان و تسکین دردهای بعد از زایمان به کار می‌برند.

گل سرنگون:

عبارت از پیازهای گیاه فری‌تی لاریا امپریالیس 141] (از خانواده لیلیاسه) می‌باشد. این گیاه بومی ایران است و به فراوانی در نواحی کوهستانی کردستان و فارس میروید. قسمت مورد استفاده آن عبارت از پیاز آن می‌باشد که فاقد بو و مزه است. پیاز گل سرنگون حاوی مقدار زیادی نشاسته است و بعلاوه دارای چندین آلکالوئید می‌باشد. پیاز گل- سرنگون را در طب سنتی در بیماریهای ریوی و درد دندان به کار می‌برند و همچنین برای تسکین درد زایمان خمیر آن را بر روی شکم قرار میدهند.

شاهتره:

شاهتره عبارت از گیاه فورماریا پاروی فلورا[142] (از خانواده فورماریاسه) می‌باشد. مخلوط برگ و ساقه و میوه‌های شاهتره مورد استعمال درمانی دارد. این مخلوط دارای طعم کمی اسیدی قابض است.
شاهتره علاوه بر اسید فورماریک دارای آلکالوئیدهای متعدد از جمله فومارین است. شاهتره در طب سنتی به‌عنوان تصفیه‌کننده خون، ملین و
ص: 1058
مدر و به‌صورت دمکرده در زنان باردار جهت رفع کمردرد به کار می‌رود.

بوقناق:

عبارت از گیاه گلوسوستمون بروگوئی یری 143] (از خانواده استراکولیاسه) می‌باشد. بوقناق گیاهی بزرگ شبیه کلم، دارای برگهای پهن و کوچک و گلهای قرمز قهوه‌ای است. ریشه بوقناق را به‌عنوان افزایش‌دهنده قدرت بدن و در موارد ناتوانیهای جنسی و دمکرده آن را در رفع سرماخوردگی به کار می‌برند.

بهمن‌پیچ:

عبارت از میوه‌های پیچ‌خورده گیاه هلی‌کترس ایزورا[144] (از خانواده استراکولیاسه) به طول 5 ر 3 تا 5 سانتی‌متر می‌باشد. بهمن‌پیچ دارای خاصیت نرم‌کننده و کم‌قابض است که آن‌را در درمان اسهال خونی، نفخ اطفال و دل‌پیچه به کار می‌برند.

جل‌جل:

عبارت از میوه‌های گیاه هی بیسکوس کانابی نوس 145] (از خانواده مالواسه) می‌باشد. دانه‌ها به رنگ قهوه‌ای تیره و بیضی‌شکل به طول 3 تا 5 سانتیمتر می‌باشند. روغن حاصل از دانه‌های جل‌جل را به عنوان نرم‌کننده و خوراک دام به کار می‌برند.

میوه زبان گنجشک:

عبارت از دانه‌های گیاه هالارنیا آنتی دیسانتریکا[146] (از خانواده آپوسیناسه) می‌باشد. دانه‌های زبان گنجشک به رنگ قهوه‌ای و حاوی آلکالوئید کونسین است که مشابه امتین می‌باشد. این دارو در طب سنتی به‌عنوان تونیک و در ناتوانیهای جنسی به کار می‌رود.
ص: 1059

بذرالبنج:

عبارت از دانه‌های انواع هیوسیاموس موتیکوس 147] و هیو- سیاموس رتی کولاتوس 148] و غیره (از خانواده سولاناسه) می‌باشد.
دانه‌های این گیاه بسیار سمی و سمیت آنها مشابه تریاک است. بذرالبنج دارای مزه تلخ، طعم روغنی و زننده و حاوی آلکالوئید هیوسیامین می‌باشد. دود حاصل از سوزاندن دانه بذرالبنج را برای تسکین درد دندان به کار می‌برند.

بادیان خطائی:

بادیان خطائی عبارت از گیاه ایلی سیوم وروم 149] (از خانواده ماگنولیاسه) می‌باشد. قسمت مورد استفاده میوه‌های آن هستند که ستاره‌ای‌شکل می‌باشند. این میوه‌ها دارای اسانس فرار به مقدار 5 درصد بوده که ماده اصلی آن آنتول است. میوه و اسانس حاصل از بادیان خطائی را به‌عنوان بادشکن، مقوی معده و در ناراحتی‌های ریوی و فراورده‌های غذائی به کار می‌برند.

عدس تلخ:

عبارت از دانه‌های گیاه ایندیگوفرا روگسبرگی 150] (از خانواده لگومینوزها) می‌باشد. این دانه‌ها به رنگ قرمز بوده، دارای سطح صاف و بیضی شکل به طول 2 تا 3 میلیمتر، خیلی سخت و طعم تلخ می‌باشند. کاربرد عدس تلخ در طب سنتی برای تسکین درد معده است.

رنگ کرمانی:

عبارت از برگ گیاه اندیگوفرا تنکتوریا[151] (از خانواده لگومینوزها) می‌باشد. نام دیگری که برای آن وجود دارد، وسمه می‌باشد.
اسم وسمه را همچنین برای رنگ حاصل از گیاه ایزاتیس تنکتوریا به کار
ص: 1060
می‌برند. رنگ کرمانی از زمان ابن‌سینا به کار می‌رفته است. برگهای رنگ کرمانی مشابه برگ حنا هستند و به‌صورت سالم یا پودرشده جهت رنگ‌کردن پوست به کار می‌روند.

راس هندسی:

عبارت از ریشه گیاه اینولا هلنیوم 152] (از خانواده کمپوزیته) است. ریشه‌های راس هندسی نسبتا سخت و شاخی هستند، و سطح آن به رنگ قهوه‌ای تیره و قسمت داخل بیرنگ است. در مقطع ریشه‌ها ذرات متبلوری ملاحظه می‌گردد. این ریشه‌ها دارای بوی معطر و طعم مطبوع گرم و مزه تلخ هستند و در طب سنتی در برونشیت، سل و به‌عنوان یک تونیک معطر و به‌صورت تکه‌های کوچک در موارد سردی به کار می‌روند.

تخم نیلوفر:

عبارت از دانه‌های گیاه ایپوما هدراسه‌آ[153] (از خانواده کنولولاسه) می‌باشد. گلهای این گیاه به رنگ آبی و دانه‌ها سیاه‌رنگ و چهارگوش به طول 5 میلیمتر می‌باشند. تخم نیلوفر را به‌عنوان ملین به خاطر رزین زننده موجود در آن به کار می‌برند.

تربد:

عبارت از ریشه‌های گیاه ایپوما تورپتوم 154] (از خانواده کنولولاسه) می‌باشد. ریشه‌های تربد به طول 10 تا 20 سانتیمتر و قطر یک تا 2 سانتیمتر به‌صورت پیچ‌خورده به رنگ قهوه‌ای تیره موجود می‌باشند. بوی آن کم، طعم آن به آهستگی ظاهر شده و مهوع است.
ریشه‌ها دارای 5 تا 10 درصد رزین محلول در اتر هستند و آن را به‌عنوان ملین و در لمباگو و ناراحتی‌های کلیوی به تنهائی یا همراه با دیگر داروهای مسهل به‌کار می‌برند.
ص: 1061

بیخ بنفشه:

عبارت از ریشه‌های گیاه ایریس اسپوریا[155] (از خانواده ایرایداسه) می‌باشد. این ریشه‌ها را به‌عنوان دارو در تهیه عطریات به کار می‌برند. دمکرده بیخ بنفشه را به‌عنوان رفع سردرد و برای کاستن درد در هنگام وضع حمل به‌کار می‌برند.

کالومبا:

عبارت از ریشه‌های گیاه جاتروریزا کولومبا[156] (از خانواده منیس پرماسه) می‌باشد. این ریشه‌ها دارای طعم بسیار تلخ، معطر و موسیلاژی می‌باشند. کالومبا را به‌عنوان مقوی معده و تونیک تلخ به کار می‌برند. چون این دارو فاقد تانن است، از این‌رو می‌توان آن را تواما با فراورده‌های آهن‌دار تجویز نمود.

ابهل:

عبارت از میوه‌های گیاه جونی‌پروس اکسلسا[157] (از خانواده کونیفرها) می‌باشد. میوه ابهل به رنگ قهوه‌ای تیره و به قطر 8 میلیمتر و دارای سه هسته مثلثی‌شکل و غدد اسانسی بزرگ و رزین زردرنگ است.
بوی آن مشابه بوی تربانتین و شیرین‌مزه است. این میوه‌ها و اسانس آن دارای خاصیت مدر هستند و در اختلالات ترشحات زنانگی و سوء- هاضمه به کار می‌روند.

تخم کاهو:

عبارت از دانه‌های گیاه لاکتی کاساتیوا[158] (از خانواده کمپوزیته) است. تخم کاهو به رنگ خاکستری به طول 4 و قطر یک میلیمتر دارای بوی کمی معطر و طعم تلخ است. دمکرده تخم کاهو را در تب حصبه به کار می‌برند.
ص: 1062

بالنگو شهری:

عبارت از دانه‌های گیاه لالمانتیا ایبریکا[159] (از خانواده لابیه) می‌باشد. این دانه‌ها به طول 5 و قطر 15 میلیمتر به رنگ قهوه‌ای هستند و در اثر مجاورت با آب از یک مایع موسیلاژی پوشیده می‌گردند.
این دانه‌ها به خاطر موسیلاژی که دارند به کار می‌روند و خود گیاه به‌عنوان سبزی خوراکی مصرف دارد.

بالنگو شیرازی:

عبارت از دانه‌های گیاه لالمانتیا روی لیانا[160] (از خانواده لابیه) می‌باشد. دانه‌ها به رنگ سیاه، به طول 3 و قطر یک میلیمتر، دارای سطح صاف و در انتها دارای یک نقطه سفید می‌باشند. این دانه‌ها در اثر مجاورت با آن سریعا تولید یک موسیلاژ کدر و بیمزه‌ای را می‌نمایند و اغلب آن را در درمان سرفه به کار می‌برند.

خولنجان:

عبارت از ریزوم و ریشه گیاه لانگوآس افیسیناروم 161] (از خانواده زنجی‌براسه) می‌باشد. ریشه‌ها به طول 5 سانتیمتر و قطر کمتر از 3 ر 0 سانتیمتر، اغلب شاخه‌دار، به رنگ قهوه‌ای می‌باشند. بوی آن معطر و طعم گرم و ادویه‌ای دارد. خولنجان را به‌عنوان ادویه و مقوی معده و در روماتیسم به کار می‌برند.

اسطوخودوس:

عبارت از سرشاخه‌های گلدار گیاه لاواندو لادنتاتا[162] (از خانواده لابیه) می‌باشد. سرشاخه‌های گلدار این گیاه دارای بوی معطر مشابه کامفر می‌باشند. دمکرده اسطوخودوس را در حالت نزله و مالاریا و جهت شستن زخم به کار می‌برند.
ص: 1063

برگ حنا:

عبارت از برگهای گیاه لاوسونیا آلبا[163] (از خانواده لیتراسه) می‌باشد. این گیاه به فراوانی در ایران کشت می‌گردد و جهت تهیه رنگ حنا به‌صورت برگ پودرشده به تنهائی یا همراه با مقدار کمی روغن کرچک (بیدانجیر) به کار می‌رود. مورد استعمال حنا بیشتر به‌عنوان رنگ از زمانهای قدیم معمول بوده و رنگ‌کردن ناخنها به وسیله حنا را اصطلاحا فندق بستن می‌نامند. در استعمال خارجی حنا را برای درمان بعضی از بیماریهای جلدی مانند جذام و کورک به کار می‌برند.

شیرزاد:

عبارت از مانی است که توسط گیاه لکانورا اسکولانتا[164] (از خانواده پارملیاسه) به دست می‌آید. اندازه آن به بزرگی یک نخود تا یک فندق می‌رسد. رنگ آن قهوه‌ای روشن تا سفید و داخل آن نرم و حاوی کریستالهای اگسالات کلسیم می‌باشد. ارزش غذائی این ماده بسیار کم است و آن را جهت افزایش ترشحات شیر در زنان به کار می‌برند.

مچه:

عبارت از گیاه لپیدیوم درابا[165] (از خانواده خاجیان) می‌باشد.
ساقه‌های جوان این گیاه را به‌عنوان سبزی خوراکی به کار می‌برند.
دانه‌های آن را به‌عنوان ضدنفخ به کار می‌برند.

تخم شاهی:

عبارت از گیاه لپیدیدم ساتیوم 166] (از خانواده خاجیان)- می‌باشد. این گیاه بومی ایران بوده و به فراوانی کشت می‌گردد. تخم شاهی به رنگ قهوه‌ای روشن تا قرمز قهوه‌ای، بیضی‌شکل به طول 3 و قطر 3 ر 0 میلیمتر است. دارای طعم مخصوص، در آب متورم شده و تولید
ص: 1064
لایه موسیلاژی می‌نماید. آن را به‌عنوان تونیک، مقوی قوای جنسی و مدر به کار می‌برند.

کشمش کولی:

عبارت از میوه‌های گیاه ویسکوم آلبوم 167] (از خانواده لورانتاسه) می‌باشد. که اغلب به‌صورت انگلی بر روی گیاهان پهنبرگ رشد می‌نمایند. کشمش کولی به فراوانی در جنگلهای کوههای زاگرس بر روی درختان بلوط می‌روید. میوه‌های خشک‌شده گرد و به قطر 8 میلیمتر، نرم و به رنگ قهوه‌ای تیره، حاوی یک دانه و مزه مخصوص می‌باشند. کشمش کولی را در طب سنتی ایران به‌عنوان ملین و جهت زائل کردن موهای زائد بدن به کار می‌برند.
کشمش کولی در دیگر نقاط جهان به‌عنوان داروی پائین‌آورنده فشار خون، ضدتشنج و آرام‌بخش به کار رفته است. بررسیهای جدید که بر روی این گیاه انجام شده، وجود ترکیبات پروتئینی سمی به نام فورا- توکسین و ویسکوتوکسین است که هردو آنها از پروتئینهای بازیک و با وزن ملکولی مشابه (در حدود 5000) و تعداد مساوی اسید آمینه 46 می‌باشند. شش اسید امینه سیستئین محلهای مشابهی را در ملکول اشغال کرده و مهمترین اختلافی که بین ویسکو توکسین و فوراتوکسین وجود دارد، در زنجیر انتهائی است که در فوراتوکسین تریپتوفان و هیستیدین می‌باشد.
تزریق داخل وریدی فوراتوکسین و ویسکوتوکسین به حیوانات اثرات مشابهی مانند پائین اوردن فشار خون، برادی کاردی، اثر اینو- تروپیک منفی بر روی عضله قلب و انقباض عروق پوستی و عضلات می‌باشد.
ال. د 50 فوراتوکسین در صورت تزریق داخل صفاقی در موش برابر 05 ر 0 57 ر 0 میلیگرم برای هرکیلو وزن حیوان است. این پیتیدها فاقد اثر آنتی‌بیوتیکی بر علیه میکروبها و باکتریها می‌باشند، و اثر آنها از راه خوراکی در انسان بررسی نشده است.
مصرف دمکرده برگ کشمش کولی را در بیماریهای متعددی از جمله حالات تشویش و نگرانی و سرطان به کار می‌برند.
ص: 1065

طوری (لیف):

عبارت از میوه و دانه‌های گیاه لوفاآکوتانگلولا[168] (از خانواده کوکوربیتاسه) می‌باشد. میوه طوری از الیاف نسبتا محکم و شبکه‌ای تشکیل شده و در داخل آن دانه‌های بیضی‌شکل به رنگ قهوه‌ای مایل به سیاه دارای سطح سخت قرار دارند.
مصرف دانه گیاه طوری در طب سنتی به‌عنوان ملین و قی‌آور می‌باشد و آن را جهت تهیه روغن به کار می‌برند.

گل پنیرک (خبازی):

عبارت از گل و دانه‌های گیاه مالوااسیلو ستریس 169] (از خانواده مالواسه) می‌باشد. گل و دانه پنیرک هردو دارای مقدار زیادی موسیلاژ می‌باشند و آنها را به‌عنوان نرم‌کننده سینه مخلوط با گل بنفشه، گل نیلوفر، عناب و ترنجبین به کار می‌برند. پنیرک را همچنین به‌عنوان ملین نیز به کار می‌برند.

پونه (فودنج):

عبارت از گیاه منتاسیلوستریس 170] (از خانواده لابیه) می‌باشد.
این گیاه بومی ایران بوده و در نواحی مرطوب به فراوانی می‌روید. این گیاه در طب سنتی ایران برای رفع حساسیتهای جلدی و به‌صورت دمکرده در روماتیسم، دیسانتری و به‌عنوان محرک و بادشکن نیز به کار می‌رود.

ریشه شاهتوت:

عبارت از ریشه‌های گیاه موروس نیگرا[171] (از خانواده موراسه) می‌باشد. این گیاه بومی ایران بوده و به فراوانی جهت استفاده از میوه‌های آن کشت می‌شود. ریشه شاهتوت به رنگ قرمز به‌صورت دمکرده در ناراحتی‌های زنانگی به کار می‌رود.
ص: 1066

تخم مورد:

عبارت از میوه‌های سیاهرنگ نخودی‌شکل و معطر گیاه میرتوس کومونیس 172] (از خانواده میرتاسه) می‌باشد. این میوه‌ها دارای طعم شیرین و تعدادی هسته‌های سفید و سخت می‌باشند. برگ مورد کوچک و بیضی شکل نوک‌تیز دارای بوی معطر می‌باشد. تمام قسمتهای گیاه مورد دارای اسانس فرار می‌باشند. مورد دارای خاصیت محرک و قابض و اسانس آن ضد میکرب، ضد انگل و گرم‌کننده است.
آن را به‌صورت پماد جهت گرم‌کردن موضع به کار می‌برند.

سیاه‌تخمه:

عبارت از دانه‌های سیاهرنگ گیاه نیژلاساتیوا[173] (از خانواده رنونکولاسه) می‌باشد. دانه‌های سیاه تخمه حاوی اسانس فرار معطر و روغن ثابت و ترکیبات ساپونین‌دار می‌باشند. این دانه‌ها را به‌صورت ادویه و در نانوائی به کار می‌برند.

گل نیلوفر:

عبارت از گل، برگ و ساقه‌های گیاه نمفاآلبا[174] (از خانواده نمفاسه) می‌باشد. این گیاه در برکه و استخر و در اغلب نقاط به فراوانی می‌روید. اسم گل نیلوفر نیز ممکن است به بعضی از انواع گیاهان اپیوما که دارای گلهای آبی‌رنگی هستند، اتلاق می‌گردد. گل نیلوفر دارای خاصیت خنک‌کننده و قابض است و بخصوص در حالت تب در اطفال و سل سینه آن را مخلوط با پرسیاوش، عناب، گل بنفشه، گل گاوزبان و شکر به کار می‌برند.

تخم ریحان:

عبارت از دانه‌های گیاه اوسی موم‌با سی لیکوم 175] (از خانواده لابیه) می‌باشد. ریحان را به‌عنوان سبزی خوراکی در ایران به کار
ص: 1067
می‌برند و دانه‌های ریحان به نام بادرنج ابن‌سینا معروف است. تخم ریحان در آب تولید لایه موسیلاژی می‌نماید و آن را مخلوط با آب در درمان انفلوآنزا به کار می‌برند.