تخم‌شربتی:
عبارت از دانه‌های گیاه اوسی‌موم کانوم 176] (از خانواده لابیه) می‌باشد. تخم شربتی را اغلب در تابستان همراه با شربت به کار میبرند.
این دانه‌ها در آب تولید یک لایه موسیلاژی می‌نمایند و در طب سنتی آن را در درمان بیماریهای سینه و ریه و به‌عنوان تونیک قلبی به کار میبرند.
برگ زیتون:
عبارت از برگ گیاه اولئااروپه‌آ[177] (از خانواده اولئاسه) می‌باشد. میوه زیتون را جهت تهیه روغن زیتون به کار میبرند و برگ آن را به‌صورت دمکرده برای رفع سرفه و به‌عنوان پائین‌آورنده فشار و قند خون به کار میبرند.
ثعلب:
عبارت از ریشه‌های غده‌ای گیاه اورکیس لاتی‌فولیا[178] (از خانواده اورکیداسه) می‌باشد. پوست ریشه‌ها را معمولا جدا و سپس خشک می‌نمایند. ریشه‌ها به رنگ سفید، سخت و شاخی با طعم موسیلاژی هستند و در اثر مجاورت با آب تولید موسیلاژ فراوانی می‌نمایند.
محلولهای تهیه‌شده از ریشه ثعلب را به‌عنوان تقویت‌کننده اعصاب، نرم‌کننده و مقوی و دمکرده آن را برای رفع گرفتگی صدا و نرم‌کننده سینه مصرف می‌کنند.
ص: 1068
تخم اسفند:
عبارت از دانه‌های گیاه پگانوم هارمالا[179] (از خانواده زیگو فیلاسه) می‌باشد. دانه‌های اسفند به رنگ خاکستری به طول 2- میلیمتر زاویه‌دار و دارای مزه تلخ و بوی مخدر می‌باشد. ماده موثره آن الکالوئیدهای هارمالین و هارمین است. دانه اسفند را در ایران برای دورکردن چشم شیطان در اتش می‌ریزند و همچنین به‌عنوان نولید رنگ، ضدکرم و در ناتوانیهای جنسی نیز به کار می‌رود.
تخم شوید:
عبارت از دانه‌های گیاه آنتوم گراوئولنس 180] (از خانواده چتریان) می‌باشد. شوید گیاهی است معطر آن را به‌عنوان سبزی خوراکی به کار میبرند. تخم شوید را جهت تهیه ادویه و به‌عنوان بادشکن مصرف و جهت تهیه آب مقطر مصرف می‌کنند. شوید را جهت افزایش ترشحات غدد، بخصوص غده شیری در طی دوره شیر دادن به کار میبرند. استفاده از این گیاه اثر بسیار مطلوبی در کم‌کردن چربی‌ها و کلسترول خون دارد.
آمله سفته:
عبارت از میوه‌های گیاه فیلانتوم امبلاتوم 181] (از خانواده افوربیاسه) می‌باشد. این میوه‌ها اغلب به‌صورت خرد شده موجود و طعم آنها به شدت اسیدی و حاوی تانن می‌باشند. آمله سفته قابض بوده و به عنوان مقوی معده خنک‌کننده و به‌صورت مخلوط با آب انگور در تب و اسهال به کار می‌رود.
کاکنج:
عبارت از میوه‌های گیاه فیزالیس آلکا کنجی 182] (از خانواده سولاناسه) می‌باشد. میوه‌های خشک‌شده این گیاه شبیه گیلاس هستند
ص: 1069
و در قسمت داخل آنها تعداد زیادی دانه زردرنگ وجود دارند. کاکنج در طب سنتی به‌عنوان ضدکرم در سفلیس و سقط جنین به کار می‌رود.
باید توجه داشت که کاکنج گیاهی است سمی و مصرف زیاد آن کشنده است.
انیسون:
عبارت از میوه‌های گیاه پی مپی نلاانیسوم 183] (از خانواده چتریان) است. میوه انیس را به‌عنوان ادویه و در مصرف داروئی در تهیه شربتهای ضدسرفه و به‌عنوان معطر و بادشکن به کار میبرند. ماده موثره آن آنتول و کاویکول می‌باشد.
کبابه چینی:
عبارت از میوه‌های گیاه پی‌پر کوببا[184] (از خانواده پی پراسه) می‌باشد. این میوه‌ها دارای بوی مشخص ادویه‌ای بوده و طعم تلخی دارند. میوه کوبب را به‌عنوان محرک، ضدعفونی‌کننده مخاطها، دستگاه ادراری و مدر به کار میبرند.
سقز سفید:
اولئورزینی است که در اثر شکاف حاصل بر روی درخت پیستا- شیاتر بانتوس 185] (از خانواده آناکاردیاسه) حاصل می‌شود. این اولئورزین به‌صورت توده سفید، بیشکل و چسبنده‌ای است که پس از مدتی شکل ظرفی که در آن قرار دارد، به خود می‌گیرد. در اثر گرم شدن، نرم شده و بوی مشخص و مطبوع تربانتین را دارد. سقز سفید را برای جویدن به کار میبرند و برگهای آن به علت دارا بودن مواد تاننی در رنگرزی به کار می‌روند.
بارهنگ:
عبارت از دانه‌های گیاه پلانتا گوماجور[186] (از خانواده پلانتا-
ص: 1070
ژیناسه) می‌باشد. دانه‌های بارهنگ کوچک بیضوی به طول یک میلیمتر و هنگامیکه در آب قرار می‌گیرند تولید یک لایه موسیلاژی می‌نمایند، از این‌رو در ناراحتی‌های گوارشی و اسهال خونی به کار می‌رود.
اسفرزه:
عبارت از دانه‌های گیاه پلانتاگواوواتا[187] (از خانواده پلانتا ژیناسه) است که گیاهی است بومی ایران. اسفرزه از دوران دیوسکورید یک داروی شناخته شده در طب شرق بوده است. دانه‌ها به رنگ روشن بیضی‌شکل به طول 2 میلیمترند. پوسته خارجی دانه‌ها از مواد موسیلاژی تشکیل یافته و در صورت قرار گرفتن در آب تولید یک لایه موسیلاژی می‌نمایند و از این‌رو آن را در درمان اسهال خونی به کار میبرند. اسفرزه را همچنین به‌عنوان داروی مدر مصرف می‌نمایند.
بسفایج:
عبارت از ریشه‌های گیاه پولی پودیوم ولگار[188] (از خانواده پودیاسه) می‌باشد. ریشه‌ها به رنگ سیاه در خارج و در قسمت داخلی قهوه‌ای تیره تا قرمز و رزینی می‌باشند. دارای بوی نامطبوع و طعم زننده است. در طب سنتی ریشه بسفایج را در سوءهاضمه، دردهای روماتیسمی به کار میبرند.
غاریقون:
قارچی است به نام پولی پوروس افیسینالیس 189] که بر روی درختان بلوط به بزرگی مشت بسته و حتی درشتتر می‌روید. وزن آن سبک، اسفنجی است و به سهولت پودر نمی‌شود. این قارچ از زمانهای بسیار قدیم در طب سنتی به کار می‌رفته است. ابن‌سینا از آن به‌عنوان تریاق نام برده و اطباء قدیم اعتقاد داشتند که این قارچ قادر به بازکردن مجاری مسدود شده در امعاء و دافع بیماریها می‌باشد. قسمت مرکزی
ص: 1071
این قارچ که سبک‌وزن و اسفنجی است، معمولا جهت جذب خون و ترشحات زخمها به کار می‌رود.
خرنوبان:
عبارت از میوه‌های گیاه پروزوپیس استفانیانا[190] (از خانواده لگومینوزها) می‌باشد. این میوه‌ها به رنگ قهوه‌ای به طول 4 و عرض 15 سانتیمتر، به صورت گال متورم شده که در داخل آن تعداد زیادی دانه بیضی‌شکل وجود دارد، می‌باشند. میوه و ریشه خرنوبان دارای مقدار زیادی تانن است، از این‌رو به‌عنوان قابض در اسهال خونی به کار میبرند.
گلنار فارسی:
عبارت از درخت زیبای انار پونیکا گراناتوم 191] (از خانواده لیتراسه) می‌باشد. گل، پوست میوه و پوست ساقه و ریشه این گیاه دارای خاصیت درمانی است. گل انار قابض و مقوی معده، پوست میوه‌ها نیز قابض است و در رنگرزی و درمان دیسانتری به کار می‌رود و پوست ریشه‌ها ضدکرم بوده، و برای دفع کرمهای پهن مصرف می‌شود و ماده موثره آن آلکالوئید پلتیرین است.
بهدانه:
عبارت از دانه‌های گیاه پیروس سیدونیا[192] (از خانواده روزاسه) می‌باشد. این گیاه بومی ایران است و جهت استفاده از میوه و دانه آن کشت می‌گردد. دانه به دارای یک لایه موسیلاژ است که به عنوان نرم‌کننده در سرفه و دیسانتری به‌صورت دمکرده به کار می‌رود.
مازو:
عبارت از برگهای تغییرشکل یافته گیاه کورکوس انفکتوریا[193] (از خانواده فاگاسه) که در اثر فعالیت تخم حشره سی‌نیپس گالا-
ص: 1072
تنکتوریا[194] بر روی درخت بلوط حاصل می‌شود. مازو معمولا کروی شکل به قطر 12 تا 20 میلیمتر به رنگ آبی مایل به سبز و در قسمت داخل سفید مایل به زرد است. مازو دارای 50 تا 70 درصد اسید گالوتانیک است و از نظر طبی به‌عنوان قابض موضعی به‌صورت پودر روی زخمها پاشیده می‌شود. بعلاوه، مازو را به فراوانی در صنعت چرمسازی و رنگسازی به کار میبرند. در کردستان دانه‌های مازو را پس از سوراخ کردن به‌عنوان گردنبند جهت دفع چشم شیطان به گردن می‌آویزند.
بلوط:
عبارت از میوه‌های گیاه کورکوس پرسیکا[195] (از فامیل فاگاسه) می‌باشد. جنگلهای بلوط به فراوانی در قسمت غرب ایران در ناحیه کردستان وجود دارد. بلوط حاوی تاتن بوده و از این‌رو، در دل پیچه‌های دردناک در کودکان و به‌عنوان غرغره برای ضدعفونی‌کردن دهان و گلو به کار می‌رود. ممکن است بلوط را به‌طور خام مورد استفاده غذائی قرار داد، ولی معمولا پس از بودادن و تهیه خمیر آن را پخته و مصرف می‌کنند.
تخم تربچه:
عبارت از دانه‌های گیاه رافنوس ساتیوا[196] (از خانواده خاجیان) می‌باشد. تربچه به‌عنوان یک سبزی خوراکی مورد استفاده است و دانه‌های آن به رنگ قرمز قهوه‌ای دارای طعم و بوی خردل را به‌عنوان مدر، ملین و حل‌کننده سنگهای صفراوی به کار میبرند.
ریوند چینی:
عبارت از ریشه و ریزوم گیاه رئوم پالماتوم 197] (از خانواده پولی گوناسه) می‌باشد. ریوند چینی را به‌عنوان مقوی معده، تونیک و قابض ضعیف به کار میبرند. این دارو را جهت افزایش فعالیت سلولهای
ص: 1073
کبدی بدون ایجاد حالت ملین و همچنین به‌صورت خمیر برای درمان زخمهای سیفلیس به کار میبرند.
گل ریواس:
عبارت از گلهای گیاه رئوم ری‌بس 198] (از خانواده پولی- گوناسه) می‌باشد. این گیاه به فراوانی در قسمتهای مرتفع و کوهستانی ایران، بخصوص در خراسان می‌روید. میوه‌های ریواس را به‌صورت دمکرده در طب سنتی به‌عنوان ملین قوی، ضد کرم برای اسب در دامپزشکی و خمیر آنرا برای درمان سردرد به کار میبرند. از دمکرده برگ روبارب جهت درمان سوزاک استفاده می‌شده است. گل ریواس را جهت رنگ کردن مو به کار میبرند.
سماق:
سماق عبارت از میوه‌های گیاه روس کوریاریا[199] (از خانواده آناکاردیاسه) می‌باشد. برگهای این گیاه را جهت رنگ‌آمیزی ابریشم و در چرمسازی به کار میبرند، چون دارای 25 تا 40 درصد تانن می‌باشند.
میوه‌های سماق به اندازه عدس به رنگ قرمز یا سبز با طعم ترش و قابض می‌باشد. دمکرده میوه سماق را برای ترش‌کردن غذا و مخلوط سماق و انار را جهت تسکین درد دملهای دردناک به کار میبرند.
کرچک فرنگی:
عبارت از گیاه ریسینوس کومونیس 200] (از خانواده افوربیاسه) می‌باشد. کرچک در نواحی گرمسیری به‌صورت درختان بلند و دائمی و در نواحی سرد به‌صورت گیاه یک‌ساله و کوچک دیده می‌شود. دانه‌های کرچک حاوی در حدود 50 درصد روغن ثابت می‌باشند که آن را به‌عنوان نرم‌کننده و ملین به کار میبرند. تفاله‌های حاصل از استخراج روغن حاوی مواد سمی بوده و از این‌رو قابل استفاده برای غذای حیوانات نیست
ص: 1074
ولی می‌توان از آن به‌عنوان سوخت و کود استفاده نمود.
گل زرد:
گل زرد ایرانی را به‌عنوان گیاه زینتی روزافئوتیدا[201] (از خانواده روزاسه) در باغچه کشت می‌شود. گلبرگهای این گیاه را پس از جمع‌آوری و خشک‌کردن در درمان دل‌پیچه و اسهال به کار میبرند.
روناس:
عبارت از ریشه‌های گیاه روبیاتنکتوریا[202] و روبیا کوردی- فولیا[203] (از خانواده روبیاسه) می‌باشد. این گیاه در قسمتهای تپه‌های ایران به فراوانی می‌روید و پس از سه سال ریشه‌های آن قابل استفاده می‌گردد. ریشه روناس را به‌عنوان رنگ و دارو به کار میبرند.
سداب:
عبارت از گیاه روتاگراوئولنس 204] (از خانواده روتاسه) می‌باشد. این گیاه دارای بوی مخصوص شبیه نعناع، مزه زننده و تلخ است. سداب به مقدار کم دارای خاصیت تونیک، محرک عمل هضم و تقویت‌کننده قوای جنسی است. گیاه تازه اثر تحریکی شدیدی دارد.
سداب دارای اسانس فرار و گلوکزید زرد تلخ‌مزه‌ای به نام روتین است.
مخلوط این گیاه را با ماست جهت رفع خارش به کار میبرند.
شکر سرخ
(به مانها مرجعه شود):
بید خشت:
عبارت از مان مترشحه از گیاه سالیکس فراژی لیس 205] (از
ص: 1075
خانواده سالیکاسه) می‌باشد. مان مترشحه دارای مزه شیرین و به‌صورت تکه‌های کوچک و سفیدرنگی است که اغلب با مواد خارجی آلوده است.
بیدخشت را برای درمان تبخال و برفک به کار میبرند.
قندهای تشکیل‌دهنده بیدخشت شامل ملزیتوز، ساکارز، گلوکز و فروکتوز می‌باشد.
تخم مرو:
عبارت از دانه‌های گیاه سالویا ماکروسیفون 206] (از خانواده لابیه) می‌باشد. تخم مرو به رنگ قهوه‌ای روشن یا سبز، بیضی‌شکل به طول 3 میلیمتر دارای سطح صاف است. هنگامیکه آن را در آب قرار دهند، یک لایه موسیلاژی در اطراف آن تشکیل می‌گردد. تخم مرو را در طب سنتی در ضعف عمومی، تنظیم حرکات قلب در حاملگی و حالت بیحالی و سردی پس از وضع حمل به کار میبرند.
سندل سفید:
عبارت از چوب گیاه سانتالوم آلبوم 207] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد. اغلب به‌صورت خرده‌های چوب معطر در دسترس است و ماده موثره آن اسانس فرار به مقدار 2 تا 5 درصد است که 95 درصد آن را الکل سانتالول تشکیل می‌دهد. اسانس صندل را در عطرسازی و از نظر درمانی به‌عنوان محرک، ضدعفونی‌کننده دستگاه ادراری به کار میبرند.
قستلخ:
عبارت از ریشه‌های گیاه سوسوریا لاپا[208] (از خانواده کمپوزیته) می‌باشد. ریشه‌ها معمولا نرم و معطر به رنگ سفید می‌باشند.
قستلخ را جهت درمان مارگزیدگی و نیش دیگر حشرات به کار میبرند.
ص: 1076
بلادر:
عبارت از میوه‌های گیاه سمکارپوس آناکاردیوم 209] (از خانواده آناکاردیاسه) می‌باشد. در داخل میوه‌های این گیاه یک رزین چسبنده و محرکی وجود دارد که به‌عنوان رنگ از آن استفاده می‌شود. قرار گرفتن این رزین بر روی پوست سبب تحریک و طاول می‌گردد. به مقدار کم رزین بلادر را جهت تسکین درد روماتیسم و در عفونتهای جذامی به کار میبرند. دمکرده بلادر را جهت رفع نفخ شکم مصرف می‌نمایند.
خاکشیربن:
عبارت از دانه‌های گیاه سی‌زمبریوم سوفیا[210] (از خانواده خاجیان) می‌باشد. دانه‌ها به رنگ قرمز قهوه‌ای کوچک به طول یک میلیمتر و هنگامیکه در آب قرار می‌گیرند لایه موسیلاژی اطراف آنها تشکیل می‌گردد. این دارو را در طب سنتی به‌عنوان تقویت‌کننده قوای جنسی تصفیه‌کننده خون و برای چاق شدن به کار میبرند. مخلوط خاکشیربن با شکر و آب سرد را برای برطرف‌کردن حالت تهوع و مخلوط خاکشیرین را با آب داغ در رفع درد معده به کار میبرند. معتقدند که این دارو بی‌ضرر بوده و حتی برای اطفال نیز قابل استفاده است.
چوب چین:
عبارت از ریشه‌های گیاه اسمیلاکس چینا[211] و اسمیلاکس- گلابرا[212] (از خانواده لیلیاسه) می‌باشد. زمانی ریشه این گیاه را به فراوانی در معالجه بیماری سیفلیس به کار می‌بردند. ماده اصلی آن ساپونین است و امروزه این گیاهان مورد استعمال درمانی ندارد.
تاجریزی:
عبارت از گیاه سولانوم نیگرا[213] (از خانواده سولاناسه)
ص: 1077
می‌باشد. این گیاه در ایران به‌صورت علف هرز به فراوانی می‌روید و برگهای آن را گاهگاهی به جای برگ اسفناج به کار میبرند و میوه‌های کوچک سیاه‌رنگ آن مصرف طبی دارد. دانه‌های تازه گیاه را جهت رفع لک صورت و یکنواخت‌کردن پوست به کار میبرند.
دمکرده مخلوط میوه تاجریزی، گل بنفشه، نیلوفر، عناب، سه‌پستان و قند را برای نرم‌کردن مدفوع قبل از تجویز مواد ملین در حصبه به کار می‌رود.
میوه گیاه سولانوم دولکامارا را تحت نام سگ‌انجیر، به‌عنوان ملین و در موارد بزرگ شدن مزمن کبد به کار میبرند.
تخم بادمجان:
عبارت از دانه‌های گیاه سولانوم ملونگانا[214] (از خانواده سولاناسه) می‌باشد. تخم‌ها به رنگ قهوه‌ای روشن به قطر 2 میلیمتر.
تخم بادمجان را به‌عنوان خلطآور در آسم و در حالت نزله به کار میبرند.
تخم اسفناج
عبارت از دانه‌های گیاه اسپیناسیا اولراسه‌آ[215] (از خانواده کنوپودیاسه) می‌باشد. برگهای این گیاه را به‌عنوان سبزی خوراکی مورد استفاده بوده و میوه‌ها به‌صورت خوشه می‌باشد. دانه‌های اسفناج دارای موسیلاژ و نیترات بوده و آن را به‌عنوان نرم‌کننده، مدر و در حالت تب و تورم شکم به کار میبرند.
توکلیجه:
عبارت از گیاه استاکیس ژرمانیکا[216] (از خانواده لابیه) می‌باشد. گیاهی است کرکدار و معمولا قسمتهای سرشاخه گلدار آن مصرف داروئی دارد. توکلیجه را برای رفع درد معده و عادت ماهانه‌های دردناک به کار میبرند.
ص: 1078
مرزنجوش:
عبارت از گیاه استاکیس لاواندولافولیا[217] (از خانواده لابیه) می‌باشد. این گیاه دارای گلهای قرمزرنگ بوده و در طب سنتی به‌صورت دمکرده جهت رفع درد معده به کار می‌رود.
پاپیتال:
عبارت از دانه‌های گیاه استریکنوس اینیاسی 218] (از خانواده لوگا نیاسه) می‌باشد. این دانه‌ها دارای طعم بسیار تلخ و حاوی آلکالوئیدهای استریکنین و بروسین می‌باشند. در طب سنتی آن را جهت درمان ناراحتی‌های عصبی و بیماریهای عفونی به کار میبرند.
کچوله:
عبارت از دانه‌های گیاه استریکنوس نواومیکا[219] (از خانواده لوگانیاسه) می‌باشد. کچوله را در طب سنتی در ضعف عمومی بدن به عنوان تونیک و برای کشتن حیوانات موذی به کار میبرند.
زرنب:
عبارت از برگ و سرشاخه‌های گیاه تاکسوس باکاتا[220] (از خانواده تاکساسه) می‌باشد. گاهگاهی گیاه آبیس و بیانا[221] (از خانواده چتریان) را به کار میبرند. این گیاه در طب سنتی به‌عنوان ضد- اسپاسم و در حملات آسمی به کار میبرند.
بلیله:
عبارت از میوه‌های گیاه ترمینالیا بلریکا[222] (از خانواده کومبرتاسه) می‌باشد. در طب سنتی بلیله را به‌عنوان قابض و کمک‌کننده در عمل هضم و همچنین به‌صورت محلول در بیماریهای چشمی و به‌صورت
ص: 1079
مخلوط با هل برای تقویت عمومی بدن به کار میبرند.
هلیله سیاه:
عبارت از میوه‌های گیاه ترمینالیاشی بولا[223] (از خانواده کومبرتاسه) می‌باشد. این میوه‌ها در بازار داروئی به دو صورت نارس در موقع خشک شدن سیاه‌رنگ می‌گردند و به نام هلیله سیاه موسومند و نوع دیگر عبارت از میوه‌های رسیده که بزرگتر بوده و به رنگ زرد می‌باشند و به نام هلیله زرد یا هلیله کابلی معروف‌اند. نوع اول را اغلب در طب به کار میبرند. پودر هلیله سیاه را به‌عنوان ملین بسیار قوی و جهت رفع دل درد به کار میبرند.
مریم نخودی:
عبارت از سرشاخه‌ها و برگهای گیاه توکریوم پولیوم 224] (از خانواده لابیه) می‌باشد. این گیاه دارای بوی معطر شبیه نعناء بوده و به‌صورت دمکرده برای رفع دردهای دوره آبستنی به کار می‌رود.
کوشان شیرازی:
عبارت از برگ و سرشاخه‌های گیاه تیموس سرپی لوم 225] (از خانواده لابیه) می‌باشد. برگهای این گیاه معطر بوده، آن را به‌صورت ادویه و به‌عنوان بادشکن به کار میبرند.
برگ تیول:
عبارت از گیاه تیلاروبرا[226] (از خانواده تی لیاسه) می‌باشد.
گلهای این گیاه دارای موسیلاژ خاصیت نرم‌کننده‌گی است، همچنین آن را در حالت نزله و اختلالات عصبی به‌صورت دمکرده به کار میبرند.
ص: 1080
شقاقی:
عبارت از ریشه‌های گیاه تراکی دیوم لحمانی 227] (از خانواده چتریان) می‌باشد. ریشه‌های شقاقی مشابه ریشه هویج است. قسمت داخلی آن سفیدرنگ، نشاسته‌ای و دارای طعم شیرین است.
شقاقی را در طب سنتی به‌عنوان داروی بسیار باارزشی برای افزایش قدرت حافظه و تقویت مغز به کار میبرند. همچنین مصرف ریشه شقاقی در زنان سبب فربهی آنان می‌گردد.
سندلوس (صمغ کوپال):
عبارت از رزینی است که از گیاه تراکی لوبیوم هارنمانیانوم 228] (از خانواده لگومینوزها) به دست می‌آید. آن را به‌عنوان یک داروی قابض، ضدکرم، مدر و قاعده‌آور به کار میبرند. پماد تهیه‌شده از آن نیز برای معالجه زخم به کار میبرند.
خارخاسک:
عبارت از میوه‌های گیاه تری بولوس ترس تریس 229] (از خانواده زیگوفیلاسه) می‌باشد. این گیاه به فراوانی در نواحی شنی به‌صورت علف هرز می‌روید. خارخاسک از زمان پلینی و دیوسکورید شناخته شده و مورد استفاده بوده است. میوه‌های خارخاسک دارای 5 قسمت و هر قسمت دارای چهار تیغ نیز می‌باشند. خارخاسک داروی مدر بسیار خوبی در ناراحتی‌های مثانه مصرف آن اثر نیکوئی داشته است. از مغز میوه خارخاسک روغنی حاصل می‌شود که معتقدند در تسکین دردهای روماتیسمی اثر دارد و همچنین دمکرده این گیاه را برای درمان سوزاک نیز به کار میبرند.
کندش:
عبارت از ریشه‌های گیاه وراترم آلبوم 230] (از خانواده
ص: 1081
لیلیاسه) می‌باشد. ریشه‌های این گیاه از زمانهای بسیار قدیم در طب سنتی مورد استفاده بوده است. ریزومها معمولا به رنگ قهوه‌ای تیره، استوانه‌ای به طول 5 ر 2 سانتیمتر است. کندش حاوی تعداد زیادی استروئید آلکالوئید مانند جروین می‌باشد. ریشه‌های این گیاه بسیار سمی بوده و آن را به صورت خمیر برای تسکین درد اعصاب سروصورت و کاهش نزله به کار میبرند.
مازریون:
عبارت از گیاه ورباسکوم تاپسیس 231] (از خانواده اسکورو- فولاریاسه) می‌باشد. دارو شامل برگهای کرکدار و ساقه می‌باشد و از زمانهای بسیار قدیم به‌عنوان مرگ ماهی از آن استفاده می‌شده است. در طب سنتی مازریون را در نقرس و روماتیسم مصرف می‌نمودند. همچنین این گیاه را برای درمان ناراحتی‌های تنفسی در حیوانات نیز به کار میبرند.
برمکیا:
عبارت از ریشه‌های گیاه وتیورا زیزانیوئیدس 232] (از خانواده گرامینه) می‌باشد. ریشه‌های معطر این گیاه از زمانهای قدیم در تهیه مواد معطر و عطریات به کار برده شده‌اند. خمیر حاصل از ریشه برمکیا را بر روی پوست برای ایجاد خنکی و کم‌کردن حرارت بدن به کار میبرند.
گل بنفشه:
عبارت از گلهای گونه بنفشه (از خانواده ویولاسه) مانند ویولا- اودوراتا[233] یا بنفشه شیرین اغلب گل بنفشه همراه با ساقه و برگ به‌طور مخلوط موجود می‌باشد. گل بنفشه داروئی است قابض، نرم‌کننده و معرق، آنرا همراه با شکر و آب به‌صورت دمکرده برای رفع سردرد توصیه می‌کنند.
مخلوط گل بنفشه با گل گاوزبان، گل نیلوفر، سه‌پستان و عناب
ص: 1082
به‌صورت دمکرده با شکر و آب لیمو برای رفع سردرد، تب و جهت نرم کردن مدفوع قبل از دادن مسهل به کار می‌رود.
بوزیدان:
عبارت از میوه‌های گیاه زانتوگزیلوم رتسا[234] (از خانواده سولاناسه) می‌باشد. ریشه‌های این گیاه طویل پیچ‌خورده به رنگ قهوه‌ای در قسمت داخل سفیدرنگ، مزه ان موسیلاژی و کمی تلخ می‌باشد. گرچه نام داده شده به این گیاه به‌معنای خواب‌اور می‌باشد، ولی هیچ‌گونه دلیلی که موید این خاصیت باشد، در دسترس نیست.
دهن‌باز دهن‌بسته:
عبارت از میوه‌های گیاه زانتو گزیلوم رتسا[235] (از خانواده روتاسه) می‌باشد. میوه‌ها بیضوی یا کره‌ای بوده و رنگ آنها قرمز روشن تا قهوه‌ای است و در صورت رسیدن باز می‌شوند و در داخل آن یک هسته سیاه‌رنگ قرار دارد. در بازار داروئی ایران به نام کبابه دهن‌گشاده معروف است. ابتدا دارای بوی معطر شبیه بوی لیمو و سپس نامطبوع می‌گردد. میوه‌ها دارای اسانس فرار و رزین بوده، آن را به‌عنوان تونیک در حالت تب، دیسانتری و وبا به کار میبرند. همچنین این دارو را در درمان سوزاک و به‌عنوان مسقط جنین نیز به کار میبرند.
آب‌شم:
عبارت از گیاه زاتاریا مولتی فلورا[236] (از خانواده لابیه) می‌باشد. برگهای این گیاه دارای بوی معطر تیمول بوده و آن را به‌عنوان بادشکن به کار میبرند. همچنین به‌صورت دمکرده برای تسکین درد زایمان زودرس و درد شکستگی به کار میبرند.
کاکوتی:
عبارت از گیاه زی زیفوراتنیور[237] (از خانواده لابیه) می‌باشد
ص: 1083
که گیاهی است کوچک و در اکثر نقاط ایران به فراوانی می‌روید. این گیاه دارای بوی بسیار معطر شبیه نعناع می‌باشد. ان را به‌عنوان تب‌بر و پودر آن را مخلوط با دوغ در دیسانتری و به‌عنوان مقوی معده به کار میبرند.
عناب:
عبارت از گیاه زی زیفوس ولگاریس 238] (از خانواده رامناسه) می‌باشد. این گیاه بومی ایران بوده و در اغلب نقاط ایران رشد می‌کند.
میوه‌های عناب شیرین‌مزه و خوراکی است، آن را به‌عنوان نرم‌کننده به کار میبرند. برگ عناب را نیز به‌صورت خمیر برای رساندن دملهای چرکی به کار میبرند.
داروی سنتی با منشاء معدنی زاج سفید
اشاره
عبارت از کریستالهای سولفات آلومینیوم است که طعم آن کمی شیرین است. زاج سفید را جهت بند آوردن خون، برای رسوب دادن ذرات معلق در آب و در چرمسازی به کار میبرند. همچنین زاج سفید را به‌عنوان عامل سفیدکننده و قابض به کار میبرند.
سرمه 239]:
سرمه را در شرق جهت رنگ‌کردن پلکهای چشم به کار میبرند و در اصل آن را جهت درمان بیماریهای چشم مصرف می‌کرده‌اند، ولی امروزه برای آرایش از آن استفاده می‌شود. گاهگاهی دوده چراغ را برای این منظور به کار میبرند.
گل ارمنی 240]:
گل ارمنی مخلوطی از اکسید آهن و کربنات کلسیم است. رنگ آن
ص: 1084
قرمز درخشان در نمونه‌هائی که مقدار کربنات کلسیم آن کمتر و نمونه‌های کمرنگ‌تر تحت اثر اسید به شدت جوش زده که نشانه مقدار کمتری از اکسید آهن در آن است. گل ارمنی را به تنهائی یا مخلوط با چوب صندل قرمز و ادویه‌جات برای رنگ‌کردن صورت و پوست بدن برای رفع ناراحتی‌های پوستی مانند جوش و زخم و غیره به کار میبرند. گل ارمنی از موادی است که معمولا خانم‌ها در دوره آبستنی آن را می‌خورند.
زرنیخ 241]:
عبارت از سولفور ارسنیک می‌باشد که به‌صورت کریستالهائی به رنگ زرد طلائی است و اغلب همراه با ناخالصیهای دیگر همراه است.
زرنیخ را به‌عنوان تونیک و مخلوط آن با آهک را برای ازاله موهای بدن به کار میبرند.
گچ کاشان 242]:
گچ کاشان عبارت از کریستالهای سفید سولفات کلسیم است که حلالیت آن در آب بسیار کم می‌باشد. بعضی از نمونه‌های آن همراه با ناخالصیهای معدنی می‌باشد. گچ کاشان در اثر حرارت آب تبلور خور را از دست داده و آن را برای بندآوردن خونریزی از بینی با آب مخلوط کرده و بر روی پیشانی قرار می‌دهند.
لاسرخ 243]:
اکسید مس به‌صورت تکه‌ای به رنگ خاکستری یا سیاه و سنگین‌وزن می‌باشد. آن را از قرار دادن مس در معده موش و سوزانیدن آن به دست می‌آورند و محلول حاصل را برای درمان بیماریهای چشمی به کار میبرند.
آن را جهت رفع ورم پلک مصرف می‌نمایند. لاسرخ را همچنین در تهیه سرمه جهت آرایش مژه‌ها و ابرو در بانوان به کار میبرند.
ص: 1085
گل سرشور[244]:
گل سرشور مخلوطی است معدنی و مخلوطی از سیلکاتهای آلومینیوم، کلسیم، پتاسیم و اکسیدهای فلزی. در افغانستان به نام گل خوردنی معروف است. مصرف عمده گل سرشور جهت شستشوی موی سر توسط بانوان است.
کربنات سرب 245]:
عبارت از پودر سفید و سنگینی است که آن را به‌صورت خمیر درآورده و به‌عنوان مسکن موضعی و قابض به کار میبرند.
مردارسنگ نقره‌ای 246]:
عبارت از تکه‌های ذوب‌شده فلزی به رنگ خاکستری قهوه‌ای تا قرمز که ممکن است محصول کاملا خالصی نباشد. این مخلوط به نام لیتارژ نیز معروف بوده و در نقاشی به کار می‌رود.
شوره قلم 247]:
آن را از معدن نمک شوره و پس از تصفیه‌کردن و خالص نمودن به‌صورت قلم درمی‌آورند. شوره قلم را در موارد اشکال در ادرارکردن و سوزاک به کار میبرند.
گل داغستان 248]:
عبارت از ماده معدنی به رنگ سفید خاکستری و تشکیل‌شده از مخلوطی از سیلیس و آلومینیوم است. معمولا به‌صورت تکه‌های درشت بوده و در تماس با زبان به آن چسبیده و در لمس‌کردن مشابه صابون است. منشاء اصلی این ماده داغستان روسیه است. گل داغستان را به‌طور خوراکی به‌عنوان تونیک در دوره آبستنی و در موارد استعمال خارجی
ص: 1086
برای تسریع در بهبودی زخمهای جلدی به کار میبرند.
شاف مامیتا:
عبارت از مخلوطی از گچ و مواد معدنی غیرمحلول دیگر است که به‌صورت شیاف‌هائی به اندازه 5 ر 2 تا 5 ر 3 سانتیمتر در دسترس است.
گل مخدوم 249]:
به‌صورت توده گرد خمیری به رنگ قرمز روشن است. در تماس با انگشتان بسیار نرم و فاقد کربنات کلسیم است. معمولا آن را پس از مرطوب‌کردن با آب بر روی زخمهای چرکی قرار می‌دهند.
سایر گلهای داروئی که در بازار ایران ممکن است یافت شوند عبارتند از:
گل برز- برای کم‌کردن تعریق بدن به کار می‌رود.
گل قزوین- زنان در طی دوره حاملگی آن را می‌خورند.
گل بتونه- در نقاشی و رنگرزی به کار می‌رود.
گل قبرسی
گل خراسانی یا گچ خوراکی
گل مصری- شامل لجن به دست آمده از بستر رود نیل است.
گل زرد که منشاء آن استانبول است.
گل شاموس- برای جلوگیری از استفراغ خون به کار می‌رود.
نمک قلیاب 250]:
به‌صورت توده سفید با خاصیت قلیائی است. آن را از معدن یا از خاکستر گیاهان دریائی به دست می‌آورند. ترکیب اصلی آن کربنات سدیم همراه با کلرور، سولفات و مواد غیره محلول است.
گوگرد زرد:
به‌صورت پودر یا توده متبلور است. آن را به‌صورت پماد گوگرد
ص: 1087
در بیماریهای پوستی و در عوارض ثانویه سیفلیس به کار میبرند.
داروهای سنتی با منشاء حیوانی عدس الملک 251]:
اشاره
عبارت از فسیلهای عدسی شکل کوچک به اندازه 4 تا 12 میلیمتر می‌باشند. ماده اصلی تشکیل‌دهنده آن کربنات کلسیم است و به‌عنوان ضد اسید به کار می‌رود. در طب سنتی عدس الملک را به‌عنوان ضد اسید و در زخم معده به کار میبرند.
شاخه مرجان 252]:
مرجان را معمولا از سواحل خلیج فارس به دست می‌آورند. و از نظر ترکیب شیمیائی از کربنات کلسیم تشکیل یافته‌اند. پودر مرجان را به‌عنوان تونیک و برای کنترل حالت تهوع و در افزایش اسیدیته معده در سوءهاضمه به کار میبرند.
حجر الیهود[253]:
عبارت از فسیل حیوانات دریائی (خیار دریائی) متعلق به دوره ژوارسیک می‌باشد. حجر الیهود حاوی 4 ر 0 درصد لیتیوم، 3 ر 22 درصد کلسیم و 58 درصد کربنات کلسیم است. آن را برای تسریع در بهبودی زخم و در استعمال داخلی در نفخ، اسهال، جلوگیری از خونریزی و بخصوص جهت دفع سنگهای مجاری ادرار به کار میبرند. بررسیهای جدید نشان داده است که محلول سیترانه حجر الیهود سبب نرم شدن سنگهای سخت مجاری ادرار می‌گردد.
صدف 254]:
صدف را معمولا از خلیج فارس و دیگر دریاها به دست می‌آورند
ص: 1088
و از نظر ترکیب شیمیائی که حاوی کربنات کلسیم است، در طب سنتی آن را به‌عنوان یک ضد اسید و خلطآور به کار میبرند.
موم زنبور عسل:
محلول فرعی حاصل از کندوی زنبور عسل است. آن را جهت تهیه مشمع و در شمع‌سازی به کار میبرند.
پیله ابریشم 255]:
پیله ابریشم یا ابریشم حاصل از آن را برای بندآوردن خون و به‌عنوان تونیک همراه با مواد قابض به کار میبرند. خاکستر پیله ابریشم را به‌صورت خوراکی در موارد ازدیاد خونریزیهای قاعدگی و اسهال مزمن به کار میبرند. همچنین تکه‌های کوچک ابریشم سفید را در ناتوانیهای جنسی مصرف می‌کنند.
تخم لاک‌پشت 256]:
به‌صورت کروی به رنگ نارنجی و دارای لایه مومی به قطر 2 سانتیمتر می‌باشد. در آب متلاشی شده و تولید یک پودر زردرنگ غیرمحلول و قطرات روغن در سطح آب می‌نماید. تخم لاک‌پشت را پس از مخلوط کردن کاملا با آب به‌صورت لایه‌ای برای جلوگیری انتشار آبله به کار میبرند. همچنین برای تخم و گوشت لاک‌پشت خاصیت تقویت‌کننده قوای جنسی قائلند و لاک لاک‌پشت را در موارد بندآمدن ادرار به کار میبرند.
قره‌قروت 257]:
به‌صورت تکه‌های کوچک یا توده بزرگ موجود بوده و آن را از تبخیرکردن دوغ ترش پس از خارج‌کردن آب آن و خشک‌کردن در آفتاب به دست می‌آورند. قره‌قروت در آب به خوبی حل می‌شود، آن را به‌صورت سوپ به افرادی که داروی ضد کرم مصرف کرده‌اند داده می‌شود.
ص: 1089
کوهان شتر[258]:
به‌صورت توده زرد مایل به سفید است. آن را معمولا با روغن مواد چرب دیگر مخلوط کرده و پماد حاصل را جهت درمان دمل و دیگر ناراحتی‌های جلدی به کار میبرند. پنیرمایه حاصل از معده شتر را در ناتوانیهای جنسی به کار میبرند.
پادزهر[259]:
پادزهر جسمی است که از کیسه صفرای بز کوهی به دست می‌آید و به نظر می‌آید که اولین‌بار دانشمند ایرانی ابن‌سینا آن را به کار برده است و معتقد است که پادزهر بسیار باارزشی است. پادزهر مشابهی از گاو، بز، آهو و شتر نیز به‌دست می‌آید که ارزانترین آنها متعلق به شتر است.
مایه بره 260]:
عبارت از تکه‌های خشک معده گوسفند است که حاوی شیره معدی است و آن را به‌عنوان مایه پنیر برای تولید پنیر به کار میبرند.
مومیائی 261]:
مومیائی یکی از قدیمی‌ترین داروهای ایرانی است و درباره منشاء آن در طبیعت نیز اطلاعات ضد و نقیض بسیاری موجود است. شکی نیست که مومیائی در اصل رابطه بسیار نزدیکی با مردگان مومیائی شده در مصر قدیم داشته است. یکی از منابع حیوانی در بلوچستان نشان داده شده است که حاوی مقدار زیادی اوره می‌باشد و به نظر می‌رسد که این مومیائی حاصل ادرار بز کوهی در آن ناحیه می‌باشد.
منبع سوم مومیائی عبارت از ترشحات قیرمانندی است که از سنگهای کوه خارج می‌شود و در ایران از این ترشحات به نام مومیائی کوهی استفاده می‌گردد و تجزیه‌های شیمیائی و طیفی توسط مولف کتاب حاضر نشان داده است که این نوع مومیائی از مواد قیر مانند تشکیل شده
ص: 1090
و حاوی هیدروکربور می‌باشند. راجع به اثر درمانی مفید این دارو تا بررسی علمی دقیقی صورت نگیرد، نمی‌توان به‌طور قطع اظهارنظر نمود.
کف دریا:
کف دریا عبارت است از اسکلت داخلی ماهی مرکب که آن را به‌عنوان یک عامل براق‌کننده و در طب به‌عنوان ضد اسید به کار میبرند. کف دریا ترکیبی از: کربنات کلسیم 66 ر 87 درصد، سولفات کلسیم 76 ر 0 درصد، مواد آلی و آب 3 ر 9 درصد، اکسید آهن و آلومینیوم 46 ر 0 درصد، منیزیوم و فلزات قلیائی 7 ر 1 درصد، سیلیس 1 ر 0 درصد، فسفر 2 0 ر 0 درصد است