محمد صادق
دو اجازه مفصل و مختصر جهت شخصی به نام محمد صادق صادر شده است بدین عناوین:
1-در پایان نسخه ای از«من لا یحضره الفقیه»به سال 1060 ق (1).
2-در آغاز نسخه ای از«شرح المشیخه»مجلسی اول به سال 1068 ق.
ظاهرا وی همان محمد صادق کرباسی همدانی است که مجلسی اول اجازه ای بر صحیفه سجادیه به سال 1068 ق برای وی نگاشته و در اجازات بحار الأنوار،ج 107، ص 79-84 و الذریعه،ج 1،ص 168 مذکور است.
[31]
أنهاه المولی الفاضل و العالم العامل،اللوذعی الألمعی مولانا محمد صادق-أدام اللّه تعالی تأییده و کثر فی العلماء مثله-سماعا و تحقیقا و تدقیقا فی مجالس آخرها أواسط شهر اللّه الأصب لسنه ستین بعد الألف الهجریه.
و أجزت له-دام توفیقه-أن یروی هذا الکتاب عنّی مع بقیه الکتب الأربعه للمحمدین الثلاثه مع سایر کتبهم و سایر کتب علمائنا المتقدمین و المتأخرین-رضوان اللّه علیهم أجمعین- بأسانیدی المتکثره إلیهم معنعنا إلی الأئمه المعصومین-سلام اللّه و صلواته علیهم أجمعین-آخذا علیه ما اخذ علیّ من الاحتیاط فی النقل و الفتوی فإنّ المفتی علی شفیر جهنّم و لیس المعصوم إلاّ من عصمه اللّه من أنبیائه و أوصیائه-صلّی اللّه علیهم-.
نمّقه بیده الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی -عفی عنهما-و الحمد للّه رب العالمین و الصلاه علی محمد و آله الطاهرین القدیسین.
ص:316
1- (1)) -کتابخانه آیه اللّه حکیم،نجف اشرف،ش 1278.
[32]
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحمد للّه الذی هدانا سبل سید الأنبیاء و المرسلین،و وفقنا لاقتفاء آثار أمیر المؤمنین و أولاده المعصومین،و الصلاه علی من أتاه اللّه تبارک و تعالی مدینه العلم و الحکمه من النبیین و آله أبواب تلک المدینه من أوصیائه المطهرین.
و بعد:فیقول أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی العاملی الاصفهانی-عامله اللّه تعالی بفضله الجلی و لطفه الخفی-:إنّه لا ریب فی تواتر الحدیث الذی نقله الخاصه و العامه أنّه قال رسول اللّه-صلّی اللّه علیه و آله-فی حجّه الوداع فی مسجد الخیف و فی غدیر خم و غیرهما:«إنّما أنا بشر یوشک أن یأتینی رسول ربّی فأجیب و انّی تارک- أو مخلف-فیکم ثقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض» (1)، فانحصر التمسّک فیهما.
و ظهر انّ علم کتاب اللّه عند أهل البیت و لا یعلمه غیرهم،فانحصر الأصول فی آثار الأئمه المعصومین-صلوات اللّه علیهم أجمعین،و لا ریب فی أنّ أصحاب أئمّتنا-صلوات اللّه علیهم- إلی زمان الغیبه الکبری کان متمسّکهم أخبار أئمّتهم و کانوا متفقین علی ذلک.و کان اهتمامهم و کدّهم و وکدهم فی الروایه و الدرایه و العمل بها إلی أن صارت بسبب سلاطین الجور و أصحاب الضلال متروکه کأن لم یکن شیئا مذکورا.
ثمّ وفّق اللّه تبارک و تعالی قوما لتجدید معالمها الطامسه و لتعمیر دمنه الدارسه و أیقظهم من مراقد الغفله و أراهم أنواره بأعین البصیره،فمنهم المولی الفاضل و العالم العامل،جامع المعقول
ص:317
1- (1)) -مسند الرضا علیه السّلام،ص 210؛مناقب الامام امیر المؤمنین علیه السّلام،محمد بن سلیمان کوفی،ج 2،ص 136؛ دلائل الامامه،ص 20؛العمده،ابن بطریق،ص 69؛بحار الأنوار،ج 23،ص 108؛مسند احمد بن حنبل، ج 4،ص 367؛سنن الدارمی،ج 2،ص 432؛صحیح مسلم،ج 7،ص 122؛فضائل الصحابه،سنائی،ص 22؛السنن الکبری،بیهقی،ج 2،ص 148 و....
و المنقول،حاوی الفروع و الأصول مولانا محمد صادق-أدام اللّه تبارک فضله و أسبغ علیه آلاءه-الذی ولّی شطر هذا المقصد الأسنی وجه همّته و ظفر من مطالبه الجلیله ببغیته،و قرأ علی هذا الضعیف جمیع کتاب«من لا یحضره الفقیه»و جلّ غیره من الأصول بعد قراءه أکثر کتب الفقه و الرجال و الأصول و غیرها.
و قد التمس منّی إجازه کتب العلماء فاستخرت اللّه تعالی و أجزت له-أدام اللّه تعالی تأییداته- أن یروی عنّی ما جاز لی روایته بالأسانید المتواتره إلی علمائنا السابقین مصنّفی کتب الحدیث و التفاسیر و الفقه و الکلام و الأصول و القراءه و اللغه و النحو و الصرف و غیرها و مؤلّفاتی و أسانیدی إلی هذه الکتب أکثر من أن تحصی و لکنّی أذکر منها أصحّها و أعلاها.
فمن ذلک ما أخبرنا و حدّثنا به الشیخ الأعظم بل الوالد المعظّم،شیخ علماء الزمان و مربّی الفضلاء الأعیان،العابد الزاهد،صاحب الکرامات مولانا عبد اللّه بن الحسین التستری-رضی اللّه تعالی عنه-،عن الشیخ الأجل البدل نعمت اللّه بن العلاّمه الفهّامه الشیخ أحمد بن خاتون العاملی إجازه عن الشیخ الأجل الأعظم مروّج مذهب الأئمّه المعصومین قدوه العلماء المحقّقین نور الدین علی بن عبد العالی،و قراءه علی أبیه عن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی-رضی اللّه تعالی عنهم-.
ح:و ما حدّثنا و أخبرنا به الشیخ الأعظم و الوالد الأکرم شیخ الاسلام و المسلمین علاّمه علمائنا المحققین بهاء المله و الحق و الحقیقه و الدین محمد بن شیخ الاسلام و المسلمین العلاّمه الفهّامه الحسین بن الشیخ الأجل عبد الصمد بن الشیخ الأعظم البدل صاحب الکرامات الخلیلیه شمس الدین محمد الحارثی الهمدانی العاملی،عن أبیه،عن شیخ علمائنا المتأخرین وارث علم الأئمه المطهرین زین الملّه و الحق و الحقیقه و الدین بن علی الشهیر بابن الحجّه،عن الشیخ الأعظم الأجلّ نور الدین علی بن عبد العالی.
ح:و ما أخبرنا به جماعه من الفضلاء الأعیان منهم:الشیخ بهاء الدین محمد،و العلاّمه الفهّامه القاضی معزّ الدین محمد،و الفقیه النبیه الشیخ یونس الجزائری،عن العلاّمه الفهّامه الشیخ عبد العالی بن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی،عن أبیه.
ص:318
ح:و ما أخبرنا به جماعه کثیره منهم:السید الأجل الأعظم الأمیر شرف الدین علی الشولستانی النجفی،عن الشیخ الأمجد الأجل الأعظم میرزا محمد الاسترآبادی،و سید المحققین الأمیر فیض اللّه بن السید الأجل عبد القاهر التفریشی،و الشیخ الأعظم الأجل محمد بن الشیخ الأجل المحقق الحسن بن الشیخ زین الدین،عن الشیخ الأمجد الأجل ابراهیم بن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی.
و ما أخبرنی به الشیخ الأجل جابر النجفی،عن جماعه من مشایخه منهم:الشیخ ابراهیم،عن أبیه الشیخ نور الدین.
و عن جماعه کثیره من الفضلاء منهم:الشیخ جابر و السید عبد الکریم،عن الشیخ الأجل الحسن بن الشیخ زین الدین،عن جماعه من الفضلاء منهم:السید نور الدین علی بن السید الحسن،و الشیخ الأجل الحسین بن عبد الصمد،و السید الأعظم نور الدین علی بن السید فخر الدین،و الشیخ الأجل أحمد بن سلیمان جمیعا عن الشیخ زین الدین،عن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی.
و ما أخبرنا به جمّ کثیر من الفضلاء منهم:أستاد الفضلاء القاضی أبو الشرف،و خالی مولانا محمد قاسم،و ابن عمّتی الشیخ عبد اللّه بن جابر العاملی،عن جدّی شیخ الطائفه مولانا درویش محمد بن العابد الزاهد البدل الشیخ حسن النطنزی العاملی،و نسیبی الشیخ الزاهد البدل جابر العاملی،عن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی.
و ما أخبرنا به إجازه فی الصغر الشیخ الأجل الأعظم أبی البرکات الواعظ،عن الشیخ نور الدین،و بواسطه جمّ کثیر من الفضلاء عنه بالغا من السنّ قرب المائه،عن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی-رضی اللّه تعالی عنهم أجمعین-،عن الشیخ الأکمل نور الدین علی بن هلال الجزائری،عن الشیخ الأعظم جمال العارفین أحمد بن فهد الحلّی،عن الشیخ الأجل زین الدین علی بن الخازن المشهدی،عن رئیس علمائنا المحقّقین محقّق حقائق الأولین و الآخرین السعید الشهید أبی عبد اللّه محمد بن مکّی العاملی.
و عن الشیخ نور الدین،عن الشیخ الأجل الأعظم شمس الدین محمد بن داود ابن عمّ
ص:319
الشهید الشهیر بابن المؤذن،عن الشیخین الأجلین ضیاء الدین علی و فخر الدین أبی طالب محمد،عن أبیهما الشهید.
و عن مولانا أفضل المحقّقین و أکمل المدققین عبد اللّه،عن الشیخ نعمت اللّه بن العلاّمه أحمد بن الشیخ الأجل شمس الدین محمد بن خاتون العاملی،عن أبیه،عن أبیه،عن الشیخ جمال الدین أحمد بن الحاج علی العیناثی،عن الشیخ زین[الدین]جعفر بن الحسام،عن سید المحقّقین الحسن بن أیوب الشهیر بابن نجم الدین،عن الشهید.
و عن ابن المؤذّن،عن الشیخ عز الدین المعروف بابن العشره،عن ابن فهد،عن ابن الخازن،عن الشهید.
و عن ابن العشره،عن الشیخ محمد بن نجده الشهیر بابن عبد العالی،عن الشهید.
و عن ابن المؤذّن،عن السید علی بن دقماق،عن الشیخ محمد بن شجاع القطان،عن الشیخ أبی عبد اللّه المقداد الحلّی،عن الشهید.
و عن الشیخ نور الدین،عن السید العلاّمه الحسن بن السید جعفر بن السید فخر الدین بن السید حسن بن السید نجم الدین بن الأعرج الحسینی،عن أبیه،عن أبیه،عن أبیه،عن أبیه، عن الشهید.
و عن ابن المؤذّن،عن الشیخ علی بن طیّ،عن الشیخ شمس الدین القریضی (1)،عن السید حسن بن أیوب،عن الشهید،عن فخر المحقّقین و المدقّقین محمد بن العلاّمه،و سیّد المحقّقین عمید الدین عبد المطلب،و سید الفضلاء الأخیار تاج الدین محمد بن القاسم بن معیه الدیباجی،و السید الأعظم أحمد بن أبی ابراهیم محمد بن زهره الحلبی،و السید الأجل الأعظم مهنّا بن سنان المدنی،و الشیخ الأجل العلاّمه الفهّامه مولانا قطب الدین محمد الرازی،و الشیخ الأکمل الأجل علی بن أحمد بن یحیی المزیدی،و الشیخ الفاضل علی بن طراد المطاربادی جمیعا عن آیه اللّه فی العالمین جمال الحق و الحقیقه والدین علامه علماء الآفاق الحسن بن العلاّمه الفهّامه سدید الدین یوسف بن المطهر الحلّی،عن
ص:320
1- (1)) -کذا فی الأصل و فی بعض المصادر:العریضی و اورد المجیز فی اجازاته کلیهما.
أبیه،و عن رئیس علمائنا المحقّقین نجم الملّه و الحق و الحقیقه والدین أبی القاسم جعفر بن الحسن بن سعید الحلّی،و عن الشیخ نجیب الدین یحیی بن سعید الحلّی،و عن سلطان العلماء و برهان الفضلاء خواجه نصیر الحق و الحقیقه و الدین محمد بن محمد بن الحسن الطوسی،و السیّدین الأعظمین الأکملین البدلین رضی الدین أبی القاسم علی و جمال الدین أبی الفضائل أحمد ابنی طاوس الحسنی،و الشیخ الأعظم مفید الدین محمد بن جهیم و غیرهم من الفضلاء الأخیار،عن السید الأجل الأعظم العلاّمه فخار بن معد الموسوی، و الشیخ الأفضل الأکمل الفقیه النبیه نجیب الدین محمد بن نما الحلّی،عن الشیخ العلاّمه محمد بن إدریس الحلّی،و الشیخ الأعظم الأجل رشید الدین محمد بن علی بن شهرآشوب المازندرانی،و الشیخ سدید الدین أبی الفضل شاذان بن جبرئیل القمی،عن الشیخ الأعظم الحسین بن رطبه،و الشیخ أبی عبد اللّه الحسین طحال المقدادی،و الشیخ إلیاس الحایری، و الشیخ الفقیه العماد أبی جعفر محمد بن أبی القاسم الطبری،عن الشیخ الأجل الأعظم أبی علی الحسن،عن أبیه شیخ الطائفه محمد بن الحسن الطوسی-رضی اللّه تعالی عنهم-.
و عن نجلی الشهید،عن السید تاج الدین،عن السید المرتضی علی بن السید جلال الدین عبد الحمید بن فخار الموسوی،عن أبیه،عن جدّه فخّار.
و عن الشیخ نور الدین علی،عن الشیخ شمس الدین محمد بن أحمد الصهیونی،عن الشیخ جمال الدین أحمد،عن الشیخ زین الدین جعفر،عن السید حسن بن أیوب،عن السیدین الفقیهین ضیاء الدین عبد اللّه و عمید الدین عبد المطلب و الشیخ فخر الدین،عن العلاّمه.
و عن السید تاج الدین ابن معیه،عن جمّ کثیر من الفضلاء الأخیار منهم:العلاّمه الحسن ابن مطهر،و ابنه الشیخ فخر الدین،و الشیخ صفی الدین محمد بن سعید،و الشیخ نجم الدین عبد اللّه بن حملات،و السید الأجل جمال الدین یوسف بن ناصر،و السید الجلیل جلال الدین جعفر بن علی،و السید السعید علم الدین المرتضی علی،و السید الأعظم رضی الدین علی بن السید الأجل غیاث الدین عبد الکریم بن طاوس،و أبیه السید الأجل القاسم بن معیه،و الشیخ تاج الدین محمد بن محفوظ بن و شاح،و السید صفی الدین محمد
ص:321
ابن الحسن بن أبی الرضا العلوی،و العدل الأمین جلال الدین محمد بن الشیخ شمس الدین محمد بن أحمد الکوفی،و السید الرضی کمال الدین الحسن بن محمد بن محمد الآوی، و الشیخ الأمین زین الدین جعفر بن علی الحلّی،و الشیخ السعید مهذّب الدین محمود الحلّی،و السید الأجل ناصر الدین عبد المطلب بن پادشاه صاحب التصانیف السایره، و الشیخ الزاهد کمال الدین علی بن الحسین بن حماد الواسطی،و السید السعید فخر الدین أحمد بن علی بن عرفه،و السید الأعظم مجد الدین أبی الفوارس بن محمد بن الشیخ الأجل فخر الدین علی،و الشیخ العالم شمس الدین محمد بن الغزالی المضری الکوفی،و الشیخ الأعظم نصیر الدین علی بن محمد القاشی،و السید الأجل عز الدین بن أبی الفتح بن الدهان، و الشیخ السعید جمال الدین أحمد بن محمد الحداد،و الشیخ الفاضل شمس الدین محمد بن علی بن غنی،و الشیخ الفقیه قوام الدین محمد بن الشیخ الفقیه رضی الدین علی بن مطهر، و الفقیه السعید ظهیر الدین محمد بن محمد بن مطهر و غیرهم،عن العلاّمه،و بعضهم عن أبیه و الشیخ أبی القاسم إلی آخر سندیهما.
و عن الشهید،عن الشیخ رضی الدین علی المزیدی و أبی الحسن علی بن طراد،عن الشیخ الفقیه الأدیب تقی الدین الحسن بن علی بن داود الحلّی،و الشیخ صفی الدین محمد ابن الشیخ نجیب الدین یحیی بن سعید،عن المحقّق أبی القاسم،و یحیی بن سعید، و السیدین الأعظمین جمال الدین أحمد بن طاوس،و ولده السید غیاث الدین عبد الکریم، عن أبیه و عمّه.
و عن السید غیاث الدین،عن سلطان الحکماء و العلماء خواجه نصیر الدین محمّد.
و عن الشیخ فخر الدین،عن عمّه رضی الدین علی بن یوسف،عن أبیه سدید الدین یوسف بن المطهر.
و عن السید عمید الدین،عن أبیه السعید مجد الدین أبی الفوارس،و خاله الشیخ رضی الدین،عن أبیه الشیخ سدید الدین و المحقّق.
و عن المزیدی،عن الشیخ شمس الدین محمد بن صالح،عن المحقّق.
و عن الشهید،عن السید الأعظم شمس الدین محمد بن أحمد بن أبی المعالی،عن
ص:322
العلاّمه الفهّامه الزاهد الورع کمال الدین علی بن الشیخ شرف الدین الحسین بن حمّاد الواسطی،عن الشیخ نجیب الدین یحیی بن سعید،و الشیخ نجم الدین جعفر بن الشیخ الأعظم محمد بن نما،و الشیخ العلاّمه کمال الدین میثم بن علی بن میثم البحرانی، و الشیخ شمس الدین محمد بن محفوظ بن وشاح،عن الشیخ محمد بن نما،و السید فخار.
و عن المزیدی،عن محمد بن صالح،عن السید فخار،و الشیخ نجیب الدین محمد بن نما و جماعه آخرین،عن محمد بن إدریس الحلّی،و الشیخ أبی عبد اللّه محمد بن جعفر الحایری،و الشیخین الفاضلین أبی الفرج علی بن الشیخ الأعظم قطب الدین أبی الحسین الراوندی،و أبی الحسن علی بن الخیاط،عن الشیخ الأجل أبی الحسین یحیی بن الحسن بن البطریق،و الشیخ العالم المقرئ محمد بن هارون المعروف والده بالکال،و الشیخ الفقیه العالم عبد اللّه بن حمزه بن الحسن الطوسی،و الشیخ الفاضل جعفر بن محمد بن شقره (1)،عن الشیخ قطب الدین الراوندی،و السید ضیاء الدین فضل اللّه بن علی الراوندی،و الشیخ الأعظم جمال الدین أبی الفتوح الرازی المفسّر،و الشیخ العلاّمه أمین الدین أبی علی الفضل ابن الحسن الطبرسی المفسّر،و الشیخ المعظم سدید الدین محمود بن علی الحمصی،عن عماد الدین أبی الصمصام.. (2)أبی علی،عن شیخ الطائفه محمد بن الحسن الطوسی.
و عن أبی الصمصام،عن أبی العباس علی بن أحمد بن العباس النجاشی بکتبه سیّما الرجال بأسانیده إلی أصحاب الأصول و سایر الکتب.
و عن العلاّمه،عن أبیه،عن السید أحمد بن یوسف العریضی.
و العلاّمه،عن خواجه نصیر الدین جمیعا،عن الشیخ برهان الدین محمد الحمدانی القزوینی،عن السید فضل اللّه،عن أبی الصمصام،عن شیخ الطائفه.
و عن الشهید،عن العلاّمه نجم الدین طومان بن أحمد العاملی،و المزیدی،عن محمد بن صالح،عن السید فخار.
ص:323
1- (1)) -در برخی از مصادر شفره آمده است.
2- (2)) -چند کلمه در متن از بین رفته است.
و عن الشیخ نجیب الدین ابن نما،و رضی الدین محمد الآوی،و الشیخ شمس الدین علی ابن ثابت،و ابنی طاوس،و یحیی بن سعید،عن السید فخّار.
و عن یحیی بن سعید،عن السید العلاّمه محیی الدین محمد بن عبد اللّه بن زهره الحلبی، عن ابن ادریس،و شاذان،و محمد بن علی بن شهرآشوب،عن الثقه الجلیل جعفر بن محمد الدوریستی،عن شیخ الطائفه أبی عبد اللّه محمد بن النعمان المفید،عن رئیس المحدّثین الصدوق محمد بن علی بن بابویه القمی بکتبه.
و عن الدوریستی،عن أبیه،عن الصدوق.
و عن المفید،عن الشیخ الأجل جعفر بن محمد بن قولویه،عن ثقه الاسلام المعظم بین الخاص و العام محمد بن یعقوب الکلینی بالکافی بأسانیده إلی الأئمّه المعصومین -صلوات اللّه علیهم أجمعین-،عن سید المرسلین،عن اللّه تعالی ربّ العالمین.
و بالأسانید عن السید فخار،عن العلاّمه عمید الرؤساء هبه اللّه بن حامد بن أیوب،عن السید بهاء الشرف بالصحیفه الکامله.
و عن برهان الدین،عن الشیخ منتجب الدین المدعو حسکا بن الحسن بأسانیده المثبته فی فهرسته،عن شیخ الطائفه و غیره من أصحاب الکتب و الأصول.
و عن العلاّمه،عن أبیه،و ابنی طاوس،و المحقّق،و خواجه نصیر الدین الطوسی،عن السید صفی الدین بن معد،عن برهان الدین،عن الشیخ منتجب الدین،و الشیخ أمین الدین، و الشیخ سدید الدین،و السید فضل اللّه الراوندی،عن السید ذی الفقار،عن السیدین الأجلین الأعظمین الرضی و المرتضی،و شیخ الطائفه،و النجاشی بکتبهم و روایاتهم.
و عن العلاّمه،عن أبیه،عن الشیخ یحیی السوراوی،عن الحسین بن رطبه،عن أبی علی،عن الطوسی.
و عن المزیدی،عن محمد بن أحمد بن صالح،عن أبیه،عن الفقیه قوام الدین البحرانی، عن السید فضل اللّه،عن ذی الفقار،عن الطوسی.
ص:324
و عن الشیخ یحیی بن سعید،عن محمد بن جعفر المشهدی،عن الشیخ الزاهد ورّام بن أبی فراس بکتابه.
و عن محمد بن جعفر،عن محمد بن هارون،و جعفر بن أبی الفضل بن شقره و الحسین بن أحمد بن رده،و شرفشاه بن محمد بن زیاده،و شاذان بن جبرئیل،و ابن إدریس،و محمد بن شهرآشوب،عن السید أبی المکارم حمزه بن زهره الحلبی،عن أبی علی،عن الطوسی.
و عن السید فخار،عن شاذان،عن عبد اللّه بن عمر الطرابلسی،عن القاضی عبد العزیز، عن الشیخ أبی الصلاح تقی بن نجم الحلبی،و الشیخ أبی الفتح محمد بن عثمان الکراجکی، عن الطوسی.
و عن شاذان،عن الفقیه عبد اللّه بن عبد الواحد،عن القاضی عبد العزیز بن أبی کامل،عن القاضی سعد الدین عبد العزیز بن نحریر بن البراج بجمیع کتبه و روایاته،عن المفید و المرتضی.
و عن شاذان،عن القاضی أبی الفتح علی بن عبد الجبار الطوسی،عن السید أبی تراب، عن الشیخ أبی یعلی سلاّر بن عبد العزیز الدیلمی،عن المفید و المرتضی.
و عن ابن صالح،عن رضی الدین الآوی،عن أبیه محمد،عن جدّه زید،عن جدّ أبیه الفقیه الآوی،عن الشیخ أبی الصلاح،عن ابن البراج و سلاّر.
و عن یحیی بن سعید،عن ابن زهره،عن ابن شهرآشوب،عن السید أبی الفضل الداعی ابن علی،و السید فضل اللّه و عبد الجلیل بن عیسی و أبی الفتوح أحمد بن علی الرازی، و محمد و علی ابنی علی بن عبد الصمد النیسابوری،و محمد بن الحسن الشوهانی،و محمد ابن الفضل الطبرسی و غیرهم،عن الشیخین أبی علی الحسن و عبد الجبار المقرئ،عن شیخ الطائفه بکتبه و روایاته.
و عن شاذان،عن عبد القاهر،عن حسکه بن بابویه القمی،عن الطوسی.إلی غیر ذلک ممّا لا یحصی من الطرق.
ص:325
فلیرو عنّی-أدام اللّه فضله-جمیع کتب العلماء المذکورین و غیرهم،و لیعمل بمودعات أخبار أهل البیت مراعیا للاحتیاط مهما أمکن،و للتقوی و الورع فوق.. (1).
نمّقه بیمناه الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی و الحمد للّه رب العالمین و الصلاه علی سید الأنبیاء و المرسلین محمد و عترته الأصفیاء و النجباء الطیبین الطاهرین،و کان فی محرّم سنه ثمان و ستّین بعد الألف.
(23)
محمد صالح
در نسخه ای از«اصول الکافی»دو انهاء به سال 1062 و 1063 جهت وی نگاشته است (2).
شاید وی همان محمد صالح بن محمد بن میرزا علی ابهری از شاگردان مجلسی اول باشد که شرح حال وی در طبقات اعلام الشیعه قرن 279/11-280 آمده است.
[33]
أنهاه المولی الکامل العامل مولانا محمد صالح-أدام اللّه تعالی تأییده-سماعا و تصحیحا فی مجالس آخرها أواسط شهر اللّه محرم لسنه اثنی و ستین و ألف من الهجره.
نمّقه بیده الداثره محمد تقی بن مجلسی حامدا مصلیا مسلما.
[34]
أنهاه المولی الفاضل العالم العامل مولانا محمد صالح-أدام اللّه تعالی تأییده-سماعا و تحقیقا فی مجالس آخرها أواسط شهر صفر لسنه ثلاث و ستین بعد الألف الهجریه.
نمّقه بیمناه الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی حامدا مصلیا مسلما.
ص:326
1- (1)) -کلمه ای خوانده نمی شود.
2- (2)) -کتابخانه دانشکده حقوق 2/1 ب.
(24)
محمد صالح بن احمد مازندرانی،حسام الدین
(1)
در پایان نسخه ای از شرح اصول کافی مترجم صورت اجازه ای از مجلسی اول جهت وی به سال 1062 ق آمده است (2).
و نیز در مجموعه ای از اجازات،صورت اجازه مجلسی اول به وی به سال 1050 ق آمده است (3).
[35]
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحمد للّه رب العالمین و الصلاه علی سید الأنبیاء و أشرف المرسلین محمد و عترته النجباء الأصفیاء الطیبین الطاهرین.
و بعد:فلمّا تشرفت بمطالعه شرح الکافی لثقه الاسلام،رئیس المحدثین،مروّج مذهب الأئمه المعصومین محمد بن یعقوب الکلینی الرازی-رضی اللّه تعالی عنه و حشره مع شفعاء یوم الدین- الذی ألّفه المولی الفاضل الکامل العالم العامل جامع المعقول و المنقول،حاوی الفروع و الأصول،العلاّمه الفهّامه مولانا محمد صالح المازندرانی-أدام اللّه تعالی تأییده و کثر فی العلماء مثله-، فوجدته فی غایه التحقیق و نهایه التدقیق،أجزت له-دام فضله-أن یتمّم هذا الشرح و دعوت اللّه الوهّاب أن یوفّقه و یؤیّده لا تمامه و أن یروی عنّی هذا الکتاب مع سایر الکتب الأربعه لأبی جعفرین المحمّدین الثلاثه-رضی اللّه تعالی عنهم و عن سایر سلفنا الصالحین-مع سایر کتب الأخبار و الأحادیث و التفاسیر و الفقه و الاصول و الکلام و اللغه و القراءه و الصرف و النحو و غیر ما قد ألّفوه و ألّفه سایر علمائنا المتقدّمین و المتأخرین.بعد أن قرأ علی هذا الضعیف برهه من الزمان جلّ کتب الأحادیث بأسانیدی المتکثره عن مشایخی متصلا إلی الأئمه
ص:327
1- (1)) -طبقات اعلام الشیعه،قرن 11،ص 288.
2- (2)) -مدرسه نمازی خوی،ش 220.
3- (3)) -کتابخانه آیه اللّه مرعشی،ش 5924.
الهادین،عن سید المرسلین،عن اللّه تبارک و تعالی،آخذا علیه ما اخذ علیّ من الاحتیاط فی النقل و الفتوی.
و التمست منه-دام ظلّه-اخطاری بباله حیّا و میّتا فی مظان اجابه الدعوات و أن یبالغ بجدّه و جهده فی اتمام هذا الشرح،و أرجو من اللّه تبارک و تعالی أن یوفّقه لاتمام شرح هذا الکتاب و بشرح باقی کتب الأحادیث و أن یجعله خالصا لوجهه الکریم و ذخیره لیوم یقوم الناس لربّ العالمین.
نمّقه بمیناه الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی الاصفهانی،و الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاه علی أشرف القدسیّین محمد و آله الأصفیاء المقدّسین.و کان ذلک فی غرّه شهر اللّه الأصب لسنه اثنی و ستین بعد الألف من الهجره المقدسه.
[36]
بسمه تعالی
الحمد للّه الذی فضل العلم و أهله علی غیرهم کفضل القمر علی سائر النجوم،و الصلاه و السّلام[علی]رسوله الأمّی الذی جعله مخزن علمه،و علی أوصیائه الذین هم مظاهر صفاته و مرایا علمه و اسمائه،و لعنه اللّه علی أعدائهم مراکز الجهل و الظلم و العدوان.
و بعد:لمّا استجازنی العلم الفهّام و الحبر القمقام معتمد العلماء الفخام و سیّد الفقهاء الکرام مولینا الجلیل و شیخنا النبیل المولی محمد صالح الطبرسی-أیّده اللّه بتأییداته-،فأجزت له أن یروی عنّی کلّما رویته عن مشایخی الکرام من الکتب الأربعه و الأصول المعتمده، و باقی مصنّفاتی لا سیّما شرح الفقیه المسمّی بروضه المتقین،و کلّما سمع منّی من الأخبار و الأحادیث الصحیحه و روایات المعتبره و المنقولات الحسنه المتصله إلی أصحاب العصمه -علیهم صلوات اللّه الملک المنّان-و علیه العمل بما استنبط من الأدله الأربعه.
و أسأل اللّه أن یوفقنا و إیّاه إلی سبیل الرشاد.کتبه الداعی الفانی محمد تقی بن مقصود
ص:328
علی المجلسی-عفی اللّه عنهما-فی الثانی عشر من شهر رمضان المبارک سنه خمسین بعد الألف من الهجره علی هاجرها ألف تحیه و سلام.
(25)
سید محمد معصوم بن ابو الخان بن کمال حسینی کرمرودی
نسخه ای از«تهذیب الاحکام»را به سال 1058 ق کتابت نموده و آنرا نزد مجلسی اول خوانده و وی چهار انهاء از سال 1060 تا 1062 ق جهت او نگاشته است (1).
[37]
أنهاه المولی الفاضل الکامل اللوذعی الألمعی الأمیر محمد معصوم-أدام اللّه تعالی تأییده- سماعا و تصحیحا و ضبطا فی مجالس آخرها أواخر شهر اللّه الحرام المحرّم لسنه ستّین بعد الألف من الهجره النبویه.
نمّقه بیده الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی-عفی عنهما بالنبی و آله القدیسین-حامدا مصلیا مسلما.
[38]
أنهاه السید الفاضل الکامل میر محمد معصوم-أدام اللّه تعالی تأییده-سماعا و تحقیقا فی مجالس آخرها أواسط محرّم الحرام لسنه احدی و ستین بعد الألف من الهجره،حامدا مصلیا مسلما.
نمّقه بیده الداثره محمد تقی بن مجلسی-عفی عنهما بالنبی و آله-.
ص:329
1- (1)) -کتابخانه دار العلم خوئی،نجف اشرف.
[39]
أنهاه السید السند الفاضل میر محمد معصوم-أدام اللّه تعالی تأییده-سماعا و ضبطا فی مجالس آخرها أواخر شهر جمادی الاخری لسنه اثنی و ستّین و ألف من الهجره.
نمّقه محمد تقی بن مجلسی-عفی عنهما-حامدا مصلیا مسلما.
[40]
أنهاه السید الفاضل اللوذعی الأمیر محمد معصوم-أدام اللّه تعالی تأییده-سماعا و تحقیقا فی مجالس آخرها أوائل شهر ذی القعده الحرام لسنه اثنی و ستّین بعد الألف من الهجره النبویه.
نمّقه بیده الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی -عفی عنهما-و الحمد للّه رب العالمین و الصلاه علی محمد و آله القدیسین.
(26)
محمد مقیم بن محمد باقر اصفهانی
[41]
(1)(2)
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحمد للّه رب العالمین،و الصلاه و السّلام علی سیّد الأنبیاء و المرسلین و أشرف الأولین و الآخرین محمد و عترته الأئمّه الهداه المقدّسین.
و بعد:فیقول أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی:إنّه روی متواترا من طرق الخاصه و العامه أنه قال سید الأنبیاء و المرسلین-صلّی اللّه علیه و آله-:«إنّی مخلّف فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض»، و لا ریب فی أنّ المراد بعدم الافتراق انّ علم الکتاب عند أهل البیت کما قال صلوات اللّه علیه و آله:«أنا مدینه العلم و علی بابها» (3)،و فی روایه أخری:«أنا مدینه الحکمه و علیّ
ص:330
1- (*)) -تلامذه العلامه المجلسی،ص 128،زندگینامه علامه مجلسی،ج 2،ص 104،طبقات اعلام الشیعه قرن 11،ص 580-581.
2- (1)) -کتابخانه آیه اللّه مرعشی.
3- (2)) -وسائل الشیعه،ج 27،ص 34؛ارشاد القلوب،ج 2،ص 212؛العمده،ص 285.
بابها» (1)،فانحصر العلم و الحکمه فی أهل البیت و أخبارهم،مع أنّه لم یختلف أحد من المسلمین فی فضل الأئمّه المعصومین علی العالمین،و فی عدالتهم و ثقتهم.و کتاب اللّه تعالی ناطق بطهارتهم و عصمتهم و وجوب مودتهم و اطاعتهم،و الکون معهم و امامتهم.
و أنّ المولی الصالح الفاضل اللوذعی الألمعی مولانا محمد مقیم-أدام اللّه تعالی تأییده-قد قرأ علیّ و سمع منّی جمّا کثیرا من أخبارهم و آثارهم،و التمس منّی أن أجیز له روایه الکتب الأربعه للأبی جعفرین المحمدین الثلاثه-رضی اللّه تعالی عنهم-و غیرها من کتبهم و کتب غیرهم من المحدّثین و الفقهاء و الفضلاء بطرقی المتواتره إلیها و إلیهم.
فاستخرت اللّه تعالی و أجزت له أن یروی عنّی جمیع الکتب بجمیع طرقی و أسانیدی إلی کتب الإجازات و رسائلها سیّما إلی کتاب اجازات العلاّمه و السیدین الأعظمین ابنی الطاوس و الشهیدین السعیدین و الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی و الشیخ الجلیل الحسن ابن الشهید الثانی-رضی اللّه تعالی عنهم أجمعین-.
فمن ذلک ما حدّثنا و أخبرنا و أجاز لنا الشیخ الأعظم و الوالد المعظم شیخ فضلاء الزمان و مربّی العلماء الأعیان،قدوه المحققین و إمام المدققین و أسوه المتعبدین و الزاهدین مولانا عبد اللّه بن الحسین التستری،عن الشیخ الأجل الأعظم نعمت اللّه بن خاتون العاملی،عن الشیخ الأعظم مروج المذهب امام المحققین الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی.
ح:و ما حدّثنا و أخبرنا و أجاز لنا الشیخ الأجل الأعظم و الوالد الأفخم المعظم شیخ علماء الزمان و مربّی الفضلاء الأعیان علاّمه الزمان بهاء الملّه و الحق و الحقیقه و الدین محمد بن شیخ الإسلام و المسلمین العلاّمه الفهّامه الحسین بن عبد الصمد الحارثی الهمدانی،عن أبیه،عن شیخ علمائنا المحققین و أفضل فضلائنا المتأخرین السعید الشهید زین الملّه و الحق و الحقیقه و الدین،عن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی.
ح:و ما حدّثنا و أخبرنا و أجاز لنا جمّ کثیر من الفضلاء الأعیان منهم:الشیخ بهاء الدین محمد،و العلاّمه الفهّامه القاضی معزّ الدین محمد،و الشیخ الجلیل یونس الجزائری،عن
ص:331
1- (1)) -عوالی اللآلی،ج 4،ص 123؛الامالی،ص 525؛التحصین،ابن طاوس،ص 627.
الشیخین الاجلین الأعظمین العلاّمه الفهّامه عبد العالی،و الفاضل ابراهیم،عن أبیهما الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی.
ح:و ما أخبرنا جماعه من الفضلاء،عن جدّی شیخ فقهاء الزمان فی عصره الشریف مولانا درویش محمد بن الزاهد العابد البدل الشیخ حسن الاصفهانی النطنزی العاملی، و نسیبه الشیخ العابد الزاهد البدل جابر العاملی،عن الشیخ نور الدین.
ح:و ما أجاز لنا الشیخ الأجل الأعظم أبو البرکات الواعظ،عن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی.
ح:و عن جمّ کثیر من الاعیان،عن أبی البرکات،عن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی،عن الشیخ الأعظم الأجل علی بن هلال الجزائری،عن شیخ العارفین و جمال الزاهدین أحمد بن فهد الحلّی،عن الشیخ زین الدین علی بن الخازن المشهدی الحائری، عن شیخ فضلائنا المحققین علاّمه العلماء و فهّامه الفضلاء السعید الشهید محمد بن مکّی العاملی.
ح:و عن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی،عن الشیخ الأجل ابن عمّ الشهید محمد ابن داود الشهیر بابن المؤذّن،عن الشیخین الأجلین الأعظمین أبی طالب محمّد و ضیاء الدین علی،عن أبیهما الشهید محمد بن مکّی،عن جماعه من الفضلاء و المجتهدین منهم:السید العلاّمه تاج الدین محمد بن القاسم بن معیّه الدیباجی،و السید الأعظم أحمد بن ابراهیم بن زهره الحلبی،و السید الأجل مهنّا بن سنان المدنی،و السید الأجل الأعظم العلاّمه عمید الدین عبد المطلب،و الشیخ الأعظم فخر المحققین و المدققین محمد بن العلاّمه،و الشیخ الأجل الأعظم العلاّمه مولانا قطب الدین محمد الرازی صاحب شرح المطالع و الشمسیه،و الشیخ الفاضل علی بن أحمد بن یحیی المزیدی،و الشیخ الأجل علی ابن طراد المطار باذی جمیعا،عن آیه اللّه تبارک و تعالی فی العالمین أفضل فضلائنا المتبحرین علاّمه العلماء و فهّامه الفضلاء جمال الدین الحسن بن الشیخ العلاّمه الفهّامه سدید الدین یوسف بن المطهر الحلّی،عن أبیه،و عن شیخ الطائفه إمام المحققین أبی القاسم
ص:332
جعفر بن سعید الحلّی،و عن سلطان العلماء و برهان الفضلاء و امام الحکماء خواجه نصیر الملّه و الحق و الحقیقه و الدین محمد بن محمد،و عن السیدین الأجلین الأعظمین البدلین صاحبی المقامات العالیه و الکرامات المتوالیه رضی الدین علی و جمال الدین أحمد ابنی الطاوس العلوی الحسنی،و الشیخ العلاّمه مفید الدین محمد بن جهیم جمیعا،عن السید الأجل العلامه فخار بن معد الموسوی،و الشیخ الأجل الأعظم نجیب الدین محمد بن نما الحلّی،عن الشیخ الأجل العلاّمه عمید الرؤساء هبه اللّه بن حامد،عن السید الأجل بهاء الشرف بالصحیفه الکامله زبور آل محمد و انجیل أهل البیت-سلام اللّه علیهم-باسناده المزبور فی أول الصحیفه إلی سیّد الساجدین و قبله العارفین و امام الموحدین وارث علوم الأنبیاء و المرسلین علی بن الحسین بن أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب-صلوات اللّه و سلامه علیهم أجمعین-
و لأحوج المربوبین محمد تقی إجازه أعلی و أجل مناوله عن صاحب الزمان و خلیفه الرحمن الحجّه بن الحسن فی الرؤیا الطویله التی ظهرت صحّتها بوجوه شتّی منها:
اشتهار الصحیفه بعد الخمول علی یدی.
و عن السید فخار و ابن نما،عن الشیخ الأجل محمد بن إدریس الحلّی،عن الشیخ الأعظم أبی علی الحسن،عن والده شیخ الطائفه محمد بن الحسن الطوسی،عن الحسین بن عبید اللّه الغضائری،عن أبی المفضل الشیبانی إلی آخر الأسانید.
و عن السید فخار و ابن نما،عن الشیخ الأعظم محمد بن جعفر المشهدی سماعه عن السید الأجل بقراءه الشریف الأعظم نظام الشرف،و قراءه علی أبیه الشیخ الأجل جعفر بن علی المشهدی،و علی الشیخ الفقیه هبه اللّه بن نما و علی الشیخ المقرئ جعفر بن أبی الفضل ابن شقره،و علی السید الأعظم أبی الفتح بن الجعفریه،و السید الأجل أبی القاسم بن الزکی العلوی،و الشیخ الفاضل سالم بن قبارویه جمیعا،عن السید بهاء الشرف..الخ.
و عن السید فخّار و ابن نما،عن الشیخ أبی الحسن علی بن الخیاط،عن الشیخ الأجل الأعظم عربی بن مسافر،عن السید الأجل،و عن ابنی الشهید،عن السید تاج الدین،عن والده أبی جعفر القاسم بن معیّه،عن خاله تاج الدین جعفر بن معیه،عن أبیه السید مجد الدین محمد بن الحسن بن معیّه،عن شیخ الطائفه.
ص:333
و عن السید تاج الدین،عن السید کمال الدین محمد الآوی الحسینی،عن خواجه نصیر الملّه و الدین محمد بن محمد بن الحسن،عن أبیه،عن السید أبی الرضا فضل اللّه بن علی الراوندی،عن السید العلاّمه أبی الصمصام ذی الفقار بن معبد الحسینی،عن شیخ الطائفه المفید محمد بن محمد بن النعمان،و عن السیدین الأعظمین الأجلین المرتضی و الرضی،و عن شیخ الطائفه محمد بن الحسن الطوسی،و عن الشیخ الأعظم أحمد بن العباس النجاشی بکتبهما و روایاتهما التی منها الصحیفه الکامله،فعن النجاشی،عن المفید و الشیخ ابن الغضائری،عن أبی المفضّل،و عنهم عن أبی المفضل الشیبانی..الخ.
و عن النجاشی،عن الشیخ الأعظم هارون بن موسی التلعکبری.
و عن شیخ الطائفه،عن مشایخه،عن هارون،عن أحمد بن العباس الصیرفی المعروف بابن الطیالسی المکنّی بأبی یعقوب روی الصحیفه فی سنه خمس و ثلاثین و ثلاثمائه باسناده إلی یحیی بن زید.
و عن شیخ الطائفه،عن جماعه من مشایخه،عن التلعکبری،عن أبی محمد الحسن المعروف بابن أخی طاهر،عن محمد بن مطهر،عن أبیه،عن عمیر بن المتوکل،عن أبیه، عن یحیی بن زید.
و عن شیخ الطائفه،عن أحمد بن عبدون،عن أبی بکر الدوری الوراق أحمد بن عبد اللّه ابن جلین الثقه المعتمد.
و عن شیخ الطائفه،عن الحسین بن عبید اللّه،عن الدوری،عن الحسن،عن محمد عن أبیه..الخ.
و عن شیخ الطائفه بکتبه و روایاته و منها:کتاب التهذیب و الاستبصار.
و عنه،عن المفید،عن الصدوق بکتبه و روایاته التی منها:کتاب من لا یحضره فقیه و کتاب اکمال الدین و اتمام النعمه و کتاب الخصال و العیون و التوحید و الأمالی و ثواب الأعمال و عقاب الأعمال و مدینه العلم و غیرها.
و عن المفید،عن الشیخ الأعظم أبی القاسم جعفر بن محمد بن قولویه القمی،عن الشیخ الأعظم رئیس المحدّثین ثقه الاسلام المعظم بین الخاص و العام،مروّج المذهب فی
ص:334
المائه الرابعه أبی جعفر محمد بن یعقوب الکلینی الذی لم یجد مثله فی العداله و الثقه و الفضل و الکمال بکتبه التی منها:الکافی الذی لم یصنّف فی الاسلام مثله ترتیبا و وضعا منقولا عن الأصول الأربعمائه التی کانت معتمد أصحابنا الإمامیه-رضی اللّه تعالی عنهم- و اختاروها من جمله کتب الحدیث المصنّفه التی یزید علی مائه ألف کتاب و أشار إلی بعضها شیخ الطائفه و النجاشی فی فهرستیهما و الصدوق فی فهرسته.
و المعروف بین أصحابنا فی الاجازات اجازه حدیث بأقرب الطرق و أعلی الأسانید، فمن ذلک ما حدّثنا به الشیخ بهاء الدین محمد،عن الشیخ عبد العالی،عن أبیه الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی،عن الشیخ محمد بن داود،عن الشیخ ضیاء الدین علی،عن الشهید،عن المزیدی،عن الشیخ محمد بن صالح،عن السید فخار،عن الشیخ شاذان بن جبرئیل القمی،عن الشیخ المعمّر الثقه جعفر بن محمد الدوریستی،عن المفید،عن الصدوق محمد بن علی بن بابویه القمی،عن الشیخ محمد بن القاسم المفسّر الاسترآبادی، عن أبی یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد و أبی الحسن محمد بن سیّار،عن أبیهما،عن الامام الهمام الحسن بن علی العسکری بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب،عن أبیه،عن أبیه،عن أبیه،عن أبیه،عن أبیه،عن أبیه،عن أبیه،عن أبیه،عن أبیه أمیر المؤمنین-صلوات اللّه و سلامه علیهم-قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لبعض أصحابه ذات یوم:«یا عبد اللّه أحبب فی اللّه و أبغض فی اللّه و وال فی اللّه و عاد فی اللّه فإنّه لاتنال ولایه اللّه إلاّ بذلک،و لا یجد رجل طعم الایمان و إن کثرت صلاته و صیامه حتی یکون کذلک،و قد صارت مؤاخاه الناس یومکم هذا اکثرها فی الدنیا علیها یتوادون و علیها یتباغضون و ذلک لا یغنی عن اللّه منهم شیئا».
فقال له:و کیف لی أن أعلم انّی قد والیت و عادیت فی اللّه عزّ و جلّ؟فمن ولیّ اللّه حتّی أوالیه؟و من عدوّه حتّی أعادیه؟
فأشار له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلی علی-صلوات اللّه علیه-فقال:«أتری هذا»؟فقال:بلی،قال:
ص:335
«ولیّ هذا ولیّ اللّه فواله،و عدوّ هذا عدوّ اللّه فعاده،وال ولیّ هذا و لو أنّه قاتل أبیک و ولدک، و عاد عدوّ هذا و لو أنّه أبوک و ولدک» (1).
و أقول:أروی بسند أعلی منه:فأخبرنا به أبو البرکات،عن الشیخ نور الدین علی،عن محمد بن داود،عن الشیخ ضیاء الدین علی،عن الشهید،عن الشیخ جلال الدین محمد بن الکوفی،عن المحقّق،عن السید فخار،عن شاذان،عن الدوریستی،عن المفید،عن الصدوق،عن أبیه،عن العطار،عن العمرکی،عن علی بن جعفر،عن أخیه موسی بن جعفر، عن أبیه،عن أبیه،عن الحسین-صلوات اللّه علیهم-قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:«یؤمر برجل إلی النار فیقول اللّه-جلّ جلاله-لملک:قل للنار لاتحرق لهم أقداما فقد کانوا یمشون إلی المساجد،و لا تحرق لهم وجها فقد کانوا یسبغون الوضوء،و لا تحرق لهم أیدیا فقد کانوا یرفعونها بالدعاء،و لا تحرق لهم ألسنه فقد کانوا یکثرون تلاوه القرآن،قال:فیقول لهم خازن النار:یا أشقیاء ما کان حالکم؟قالوا:کنّا نعمل لغیر اللّه،فیقال(فقیل):لتأخذوا ثوابکم ممّن عملتم له» (2).
و أعلی منه بالاسناد عن الصدوق،عن أبیه،عن عبد اللّه بن جعفر الحمیری،عن هارون ابن مسلم،عن مسعده بن زیاد،عن الامام جعفر الصادق،عن أبیه-صلوات اللّه علیهما-عن جدّه الحسین-صلوات اللّه علیه-أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سئل فیما النجاه غدا؟قال:«إنّما النجاه فی أن لا تخادعوا اللّه فیخدعکم،فإنّه من یخادع اللّه یخدعه و یخلع منه الإیمان و نفسه یخدع لو یشعر».فقیل له:و کیف یخادع اللّه؟قال:«یعمل بما أمره اللّه ثمّ یرید به غیره،فاتقوا اللّه و الریا فإنّه شرک باللّه إنّ المرائی یدعی یوم القیامه بأربعه أسماء:یا کافر،یا فاجر،یا غادر،
ص:336
1- (1)) -امالی الصدوق،ص 61؛علل الشرایع،ج 1،ص 141؛وسائل الشیعه،ج 16،ص 178؛بحار الانوار، ج 27،ص 54.
2- (2)) -عقاب الاعمال،ص 217؛مسائل علی بن جعفر،ص 341؛عده الداعی،ص 214؛الجواهر السنیه، ص 143؛بحار الانوار،ج 69،ص 296.
یا خاسر حبط عملک و بطل أجرک،و لا خلاق لک الیوم،فالتمس أجرک ممّن کنت تعمل له (1)».
و الخبران صحیحان،و قال بصحه الخبر الأول الصدوق أیضا،و الجمیع یدلّ علی وجوب الاخلاص فی العبادات و طلب العلم من أفضل العبادات و علی خصوصه یدلّ ما رواه الصدوقان عن أبی جعفر-صلوات اللّه علیه-قال:من طلب العلم یساهی به العلماء أو یماری به السفهاء أو یصرف به وجوه الناس إلیه فلیتبوأ مقعده من النار.إنّ الریاسه لا تصلح إلاّ لأهلها.
فالملتمس من الولد العزیز تصحیح النیّه و الاخلاص فی جمیع الأعمال و التقوی من اللّه تعالی حتی ینفتح علیک العلوم اللدنیّه و المعارف الربانیّه و الحقایق اللاهوتیّه بجاه محمد و آله خیر البریّه.
نمّقه بیمناه الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی المغنی محمد تقی بن مجلسی، و الحمد للّه رب العالمین و الصلاه علی أشرف الأنبیاء و المرسلین محمد و عترته الطیّبین الطاهرین الأقدسین،و کان ذلک فی شهر ربیع الأوّل لسنه سبعین بعد الألف من الهجره المقدّسه.
(27)
محمد مؤمن بن عنایه اللّه قهپائی
(2)
نسخه ای از«تهذیب الأحکام»را نزد مجلسی اول خوانده و وی اجازاتی بین سالهای 1060 تا 1064 برای او نگاشته است (3).
ص:337
1- (1)) -امالی صدوق،ص 677،ثواب الاعمال،ص 255،معانی الاخبار،ص 341،بحار الانوار،ج 69، ص 295.
2- (*)) -طبقات اعلام الشیعه قرن 11،ص 595-596.
3- (2)) -کتابخانه امیر المؤمنین علیه السّلام(علامه امینی)،نجف اشرف.
[42]
أنهاه المولی العالم العامل مولانا محمد مؤمن-أدام اللّه تعالی تأییده-سماعا و تحقیقا فی مجالس آخرها أوائل شهر اللّه المعظم رجب لسنه ستّین بعد الألف الهجریه.
نمّقه بیده الداثره محمد تقی بن مجلسی-عفی عنهما-حامدا مصلیا مسلما.
[43]
أنهاه المولی الفاضل الکامل العالم العامل مولانا محمد مؤمن-أمسه اللّه تعالی فی الدارین- سماعا و تحقیقا و تدقیقا فی مجالس آخرها اواسط شهر اللّه الحرام محرّم لسنه إحدی و ستین بعد الألف الهجریه.
نمّقه بیده الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی -عفی عنهما-و الحمد للّه رب العالمین و الصلاه علی أشرف القدیسین محمد و عترته الأمجاد المطهرین.
[44]
أنهاه المولی الفاضل العالم العامل مولانا محمد مؤمن-أدام اللّه تعالی تأییده-سماعا و تحقیقا و تصحیحا فی مجالس آخرها أواسط شهر ربیع الأول لسنه اثنی و ستّین بعد الألف من الهجره.
نمّقه بیده الداثره محمد تقی بن مجلسی-عفی عنهما-حامدا مصلیا مسلما.
[45]
أنهاه المولی الفاضل العالم العامل مولانا محمّد مؤمن القهپائی-أدام اللّه تعالی تأییده-سماع تحقیق و تنقیح،فی مجالس آخرها أوائل شهر جمادی الآخره لسنه أربع و ستین بعد الألف من الهجره المقدّسه.
و نمّقه بیمناه الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمّد تقی بن مجلسی حامدا مصلیا مسلما.
ص:338
[46]
أنهاه المولی الفاضل و العالم العامل،ذو الأخلاق..و الکمالات الملکیه مولانا محمد مؤمن القهپائی-أدام اللّه تبارک و تعالی..-سماعا منّی و تحقیقا و تدقیقا،و أجزت له-دام توفیقه-أن یروی عنّی هذا الکتاب مع بقیه الکتب الأربعه للأبی جعفرین المحمدین الثلاثه -رضی اللّه تعالی عنهم-بأسانیدی المتصله إلی أربابها،أعلاها ما أخبرنی به الشیخ الأعظم و الوالد المعظم،شیخ علماء الزمان..مولانا عبد اللّه بن الحسین التستری،عن شیخه المعظم نعمت اللّه بن أحمد بن محمد بن خاتون العاملی،عن شیخ علمائنا المحققین مروّج مذهب الأئمّه المعصومین نور الدین علی بن عبد العالی.
ح:و ممّن أخبرنی الشیخ المعظم بل الوالد الأعظم شیخ الطائفه فی زمانه الشریف بهاء الدین محمد،عن أبیه شیخ الاسلام و المسلمین الحسین بن عبد الصمد الحارثی الهمدانی،عن شیخ علمائنا المتأخرین زین الدین بن علی بن أحمد،عن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی.
ح:و عن جماعه من أصحابنا منهم:الشیخ بهاء الدین محمد،عن العلاّمه الفهّامه الشیخ عبد العالی بن الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی،عن الشیخ الأجل شمس الدین محمد بن داود ابن عمّ الشهید،عن الشیخ الأعظم ضیاء الدین علی،عن أبیه شیخ علمائنا المحققین المدققین محمد بن مکی العاملی المعروف بالشهید،عن الشیخ فخر المحققین محمد،عن أبیه شیخ الطائفه جمال المله و الحق والدین الحسن بن الشیخ المعظم سدید الدین یوسف بن مطهر،عن أبیه،عن السید الأجل الأعظم فخار بن معد الموسوی،عن الشیخ شاذان بن جبرئیل القمی،عن الشیخ الأعظم جعفر بن محمد الدوریستی،عن شیخ الطائفه محمد بن الحسن الطوسی بکتبه.
و عن شیخنا الأعظم محمد بن محمد بن النعمان المفید،عن الشیخ رئیس المحدثین محمد بن علی بن الحسین بن بابویه بکتبه.
ص:339
و عن المفید،عن الشیخ أبی القاسم جعفر بن محمد بن قولویه،عن الشیخ الأعظم ثقه الاسلام محمد بن یعقوب الکلینی بأسانیده إلی الأئمه المعصومین-صلوات اللّه علیهم أجمعین-.
نمّقه محمد تقی بن مجلسی و الحمد للّه رب العالمین و الصلاه علی محمد و عترته الأقدسین.
(28)
محمد مهدی بن محمد حسینی اصفهانی
نسخه ای از کتاب«الکافی»را نگاشته و به سال 1064 ق از کتابت آن فارغ شده و آنرا نزد مجلسی اول خوانده است و وی اجازه ای جهت او به سال 1063 ق نوشته است (1).
[47]
أنهاه السید الجلیل و الفاضل النبیل محمد مهدی-أدام اللّه تعالی تأییده و کثر فی العلماء أمثاله- سماعا و تحقیقا و ضبطا فی مجالس آخرها غرّه محرّم الحرام لسنه ثلاث و ستّین بعد الألف من الهجره.
نمّقه بیمناه الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمّد تقی بن مجلسی حامدا مصلیا.
(29)
مولانا مرتضی
در پایان جزء اول کتاب«الاستبصار»مجلسی اول انهائی به سال 1058 ق جهت او نگاشته است (2).
[48]
أنهاه المولی اللوذعی الألمعی مولانا مرتضی رضی اللّه عنه سماعا فی مجالس آخرها أوائل شهر اللّه الأصب لسنه ثمان و خمسین بعد الألف الهجریه.
ص:340
1- (1)) -کتابخانه آیه اللّه مرعشی،ش 4518.
2- (2)) -کتابخانه آیه اللّه مرعشی،7949.
نمّقه بیده الفانیه أحوج المفتاقین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی -عفی عنهما بالنبی و الوصی-و الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاه علی أشرف المرسلین محمد و عترته الأماجد المطهرین.
(30)
منوچهر ترکمان
(1)
نسخه ای از«تهذیب الاحکام»را نزد استادش مجلسی اول خوانده و وی انهائی به سال 1062 ق جهت او نگاشته است (2).
[49]
أنهاه المولی الفاضل العالم العامل حاجی منوچهر-أدام اللّه تعالی تأییده-سماعا فی مجالس آخرها أوائل شهر ذی القعده الحرام لسنه اثنی و ستّین بعد الألف من الهجره.
نمّقه بیمناه الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی حامدا مصلیا مسلما.
(31)
هاشم بن عبد الباقی حسینی اصفهانی خوراسکانی
جزء اول و دوم از«من لا یحضره الفقیه»را به سال 1052 ق کتابت کرده و آن را نزد مجلسی اول خوانده و وی انهائی به سال 1056 ق جهت او نگاشته است (3).
نسخه ای از«تهذیب الاحکام»شیخ طوسی نیز در کتابخانه آستان قدس به شماره
ص:341
1- (*)) -طبقات اعلام الشیعه قرن 11،ص 587-588.
2- (1)) -کتابخانه مجلس شورای اسلامی،ج 11،ص 394.
3- (2)) -کتابخانه آیه اللّه گلپایگانی،ش 217،چون نیمه دوم این کتاب به خط ابراهیم بن یوسف مازندرانی مظاهری اسدی به سال 1053 ق کتابت شده است احتمال آن می رود که این اجازه جهت او صادر شده باشد.
(24614)موجود است که مترجم به سال 1050 ق نگاشته است که در جلد 26،ص 195 معرفی شده است.
[50]
أنهاه-أدام اللّه تعالی تأییده-سماعا و ضبطا و تحقیقا و تدقیقا فی مجالس آخرها أواخر شهر ربیع الثانی لسنه ست و خمسین بعد الألف.
نمّقه أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی-عفی عنهما بالنبی و الوصی-.
(32)
هدایت اللّه بن عبد الباقی حسینی مشهدی
نسخه ای از کتاب«الکافی»کلینی را به سال 1069 ق نگاشته است و آنرا نزد مجلسی اول خوانده و وی دو انهاء به سال 1062 و 1063 ق به وی داده است (1).
[51]
أنهاه السید الکامل العالم العامل أمیر هدایت اللّه-هداه اللّه تبارک و تعالی إلی ما یحبّه و یرضاه- سماعا فی مجالس آخرها أواسط شهر محرم الحرام لسنه اثنی و ستین و ألف من الهجره.
نمّقه بیده الداثره أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی -عفی عنهما-حامدا مصلّیا مسلما.
[52]
أنهاه السیّد الفاضل و العالم العامل الأمیر هدایت اللّه-هداه اللّه تعالی إلی ما یحبّه و یرضاه- سماعا و تحقیقا فی مجالس آخرها أواسط شهر صفر لسنه ثلاث و ستین بعد الألف الهجریه.
نمّقه بیمناه الفانیه أحوج المربوبین إلی رحمه ربّه الغنی محمد تقی بن مجلسی،و الحمد للّه وحده و الصلاه علی نبیّه و آله.
ص:342
1- (1)) -کتابخانه آیه اللّه مرعشی،ش 2607.
نسخه خطی اجازه شماره(3)
ص:343
نسخه خطی اجازه شماره(4)
ص:344
صفحه اوّل نسخه خطی اجازه شماره(5)
ص:345
صفحه دوم نسخه خطی اجازه شماره(5)
ص:346
صفحه آخر نسخه خطی اجازه شماره(5)
ص:347
صفحه اوّل نسخه خطی اجازه شماره(11)
ص:348
صفحه آخر نسخه خطی اجازه شماره(11)
ص:349
نسخه خطی اجازه شماره(12)
ص:350
نسخه خطی اجازه شماره(22)
ص:351
نسخه خطی اجازه شماره(32)
ص:352
نسخه خطی اجازه شماره(35)
ص:353
نسخه خطی اجازه شماره(36)
ص:354
نسخه خطی اجازه شماره(47)
ص:355
نسخه خطی اجازه شماره(51)
ص:356
نخبه التّبیان فی علم البیان
اشاره
تألیف:علاّمه ملاّ حبیب اللّه الشریف الکاشانی
مدد الساوجی(ت1340ه )
تحقیق:عماد جبّار کاظم
مدرس مساعد جامعه واسط
[مقدمه المحقق]
اشاره
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحمد للّه ربّ العالمین،و الصّلاه و السّلام علی سیدنا محمد و آله الطّیّبین الطّاهرین.
و بعد:یزخر التّراث العربیّ و الإسلامیّ بکنوز من العلم و المعرفه،لمّا تزل فی طیّات السّطور بین دفتی مخطوط،تقاتل عوادی الزّمن من أجل البقاء،و فی صیحات باستغاثه من ینجدها؛کی یخرجها من رحم الظّلام إلی حیّز نور الطّبع و النّشر العلمی،للإفاده منها فی الأصاله.
لقد بدأ لی أن أخرج هذه الوجیزه«نخبه التّبیان فی علم البیان»إلی مصارعه شموس المعرفه فی البلاغه العربیّه،لینیر بیانها أفق الوجود الفنیّ الجمالیّ،و یکشف ضوؤها سمت التّراث الأدبیّ النبیل.
و قد کان سبیل العمل هذا فی مقدّمه،سرت فیها مع حیاه المؤلف فی اختصار،و من بعد،دخلت فی رحاب النّصّ لتحقیّقه،شاکرا المولی(جلّ و علا)علی منّه الکریم فی الهدایه،سائلیه-سبحانه-السّداد و التّقویم،فی البدایه و النّهایه.
ص:357
حیاه المؤلّف فی سطور
اسمه و لقبه الشّریف :
(1)
هو آیه اللّه المحقّق العلامه الملاّ حبیب اللّه الشّریف بن الملاّ علی مدد بن رمضان السّاوجی الأصل،الکاشانی النّشأه.
مولده و نشأته:
ولد قدّس سرّه فی کاشان فی حدود سنه 1262 ه علی ما هو تحقیقه،إذ ذکر أنّه لم یتبین تأریخ مولده من مکتوب من والده،و إنّما ذکرت له والدته(رحمهما اللّه تعالی):أنّ ولادته کانت قبل وفاه الغازی محمد شاه القاجار المتوفی سنه 1264 ه،بسنتین.
کان والده رحمه اللّه من العلماء الأعلام،له مؤلّفات عدّه فی الفقه و أصوله،من أهل ساوه، رحل إلی قزوین،و أصفهان للدّراسه،ثمّ إلی کاشان،فسکنها،و تزوّج فیها،فولد له نجله الشّریف حبیب اللّه.
و لمّا بلغ الخامسه من العمر بعث أکابر أهل ساوه فی طلب أبیه؛لمکانته العلمیّه؛فی تولّی شؤونهم الدّینیه،و أمور الفتیا؛فعاد إلیها.
و بقی المؤلّف فی کاشان یتنقّل فیها علی نخبه من الشّیوخ،بکفاله أمّه،و رعایه الفقیه
ص:358
1- (1)) -ترجم المؤلف(قدّس سره)لنفسه فی کتابه،لباب الألقاب،ص 148-157.و ترجم له فی: أعیان الشیعه،ج 4،ص 559.و طبقات أعلام الشیعه،القرن الرابع عشر،ج 1،ص 360-361. و مصفی المقال،ص 120.العقد المنیر،ص 394-395.و الذریعه،ج 2،ص 66-67؛ج 4،ص 182، ص 491-492؛ج 5،ص 287؛ج 8،ص 98؛ج 10،ص 161-162،ص 187؛ج 13،ص 248؛ج 15،ص 28؛ج 19،ص 143؛ج 23،ص 4.و معجم المؤلفین،ج 3،ص 187.و ما کتبه العلاّمه المحقّق الأستادی فی مجلّه(نور علم)،الفارسیه،العدد(54)الصادره فی قم سنه 1413 ه و الدّره الفاخره، تحقیق:السّید محمد تقی الحسینی،ص 347 و بعدها.
الحاجّ السیّد محمّد حسین الکاشانی (1)الذّی کان أبرّ و أعطف علیه من أبیه،کما قال الشّریف.
و توفّی والده فی مدینه ساوه سنه 1270 ه،و المؤلّف فی ربیع التّاسعه من عمره،فی شغف التّحصیل،و شوق الدّرس؛بتشویق السّیّد محمّد حسین.
ثم سافر إلی طهران و هو فی سنّ التّاسعه عشره من العمر؛لمواصله الدّرس،و متابعه التّحصیل،و من ثمّ هاجر إلی العراق سنه 1281 ه؛لزیاره العتبات المقدّسه؛و لإدراک الشّیخ المرتضی للاستفاده،فما أن وصل إلی کربلاء،حتّی نعی بوفاه الشّیخ الأنصاری قدّس سرّه فتوقف،ثم ذهب إلی النّجف الأشرف،و لم یحضر مجلسا من مجالس الدّرس؛لتعطیلها؛ بفوت الشّیخ مرتضی الأنصاریّ رحمه اللّه فطفق راجعا إلی کاشان،ثم هاجر إلی گلپایگان، للتزوّد من أستاذه التّقی الملاّ زین العابدین،الذّی تأسّی بسیرته،و التزم بوصیته،و سار علی طریقته فی الدّرس و التّهذیب و التّألیف فی العلوم بأنواعها،و الفنون أشتاتها،عند ما عاد إلی کاشان (2).
حیاته العلمیه:
عکف المؤلف منذ نعومه أظفاره علی الدّرس،و السّعی الحثیث لطلب العلم و المعرفه، -و قد مرّت بنا أسفاره و تنقلاته فی اختصار-،مقبلا علی شأنه،صارفا عنان نفسه عن جمع الأموال مع فقده لها و کثره العیال،غیر مدّخر وسعا فی البحث و التّدریس، و لا صارفا عمرا فیما صرفه البطالون،و اللاهون الغافلون (3).
أخلاقه و أوصافه:
و هو علی کل ذلک،کان دائم الذکر و التلاوه،کثیر التهجد و العباده،محبّا للاعتزال،
ص:359
1- (1)) -ینظر ترجمته:لباب الألقاب المتقدم،فی الباب الثّامن.
2- (2)) -ینظر:العقد المنیر،المازندرانی،ص 394؛معجم المؤلفین،ج 3،ص 187.
3- (3)) -ینظر:لباب الألقاب،عن مقدمه کتاب ذریعه الإستغناء،ص 14.
متجنبا عن المراء و الجدال،و عن غیر شأنه و الجواب و السؤال،إلا فی مسائل الحرام و الحلال،معرضا عن الحقد و الحسد و الطّمع و طول الآمال،صابرا علی البأساء و الضراء، و شدائد الأحوال،غیر جازع من الضّیق،و الفاقه،و عدم المال (1).یدلّک علی ذلک فی أبسطه کثره مؤلفاته،و آثاره العلمیه.
شیوخه:
تتلمذ الشّیخ قدّس سرّه علی عدد من العلماء الکرام،فی مقدمات الدّرس،و مراحل البحث المتقدمه فی الفقه و الأصول،منهم:
1-المیرزا أبو القاسم الکلانتری الطهرانی.
2-المولی حسین الفاضل الأردکانی.
3-المولی زین العابدین الگلپایگانی.
4-الشیخ محمد الأصفهانی،ابن أخت صاحب الفصول،(محمد حسین الأصفهانی الحائری).
5-المیرزا محمد الاندرمانی.
6-السّید محمد حسین بن محمد علی بن رضا الکاشانی.الذی أجازه بالروایه،و هو فی عمر السّادسه عشره.
7-المولی الهادی المدرس الطّهرانی.
و لمّا بلغ الثامنه عشره أجازه السّیّد محمد حسین،المذکور،الإجازه التّی نصها الآتی:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
ألحمد للّه رب العالمین،و صلّی اللّه علی خیر خلقه محمد و آله أجمعین.
و بعد،فإن ولدی الروحانی،العالم الربانی،و العامل الصمدانی،النحریر الفاضل،الفقیه
ص:360
1- (1)) -المصدر نفسه،14.
الکامل،الموفق المسدد،المؤید بتأیید اللّه الصّمد،حبیب اللّه بن المرحوم المغفور علامه زمانه علی مدد رحمه اللّه قد کان معی فی کثیر من أوقات البحث و الخوض فی العلوم، و قد قرأ علیّ کثیرا من علم الأصول و الفقه،و سمع منی کثیرا من المطالب المتعلّقه بعلم الکلام و المعارف الدینیه و ما یتعلّق بها.و قد صار بحمد للّه و المنه عالما فاضلا،و فقیها کاملا،مستجمعا لشرائط الفتوی و الاجتهاد،حائزا لمراتب العلم و العمل و العداله و النباله و السداد،فأجزت له أن یروی عنی عن مشایخی بأسانیدی و طرقی المرقومه فی إجازاتی المتصله بأهل العصمه علیهم آلاف الصلاه و السّلام و الثناء و التحیه،و ألتمس منه أن یلتزم الاحتیاط فی الفتوی و العمل،و أن لا ینسانی فی أوقات الإجابه من الدعاء فی حیاتی و بعد مماتی.و کان تحریر ذلک فی الثانی عشر من شهر ذی الحجّه الحرام سنه 1279.
محمد حسین بن محمد علی الحسینی» (1)
أقوال العلماء فیه:
ترقّی المؤلّف رحمه اللّه مکانه علمیه رفیعه المستوی،ذائعه الصّیت،بالغه الأفق،ما جعله یحظی باهتمام العلماء و الدّارسین،فقال فیه السّیّد محسن الأمین:«عالم،فاضل،له عده مؤلفات..» (2).
و قال فیه الشیخ العلاّمه آقا بزرگ الطهرانی:«عالم فقیه،و رئیس جلیل،و مؤلّف مروج مکثر..» (3)
و قال فیه أیضا السّید موسی الحسینی المازندرانی:«عالم فقیه،محقّق،مشارک فی عدّه علوم..» (4).
ص:361
1- (1)) -لباب الألقاب،عن مقدمه کتاب ذریعه الإستغناء،ص 12.
2- (2)) -أعیان الشیعه،ج 4،ص 559.
3- (3)) -عن مقدمه کتاب ذریعه الإستغناء،ص 32.
4- (4)) -العقد المنیر،ص 394.
وفاته و مدفنه:
و بعد عمر ناهز الّثمانین فی الدّرس و التّدریس و التألیف،و النّتاج و العطاء،رفل المؤلّف فی الذّکر الخالد الحمید،و التحق قدّس سرّه إلی الرّفیق الأعلی فی یوم الثّلاثاء(23)خلت من جمادی الآخره سنه 1340 ه،1922 م (1).
و دفن فی المقبره المسمّاه ب«دشت افروز»،الّتی[کانت]تقع خارج بلده کاشان،فی بقعه خاصه به (2).و أصبح قبره مزارا یرتاده المؤمنون حتی هذه الأیام.مخلفا وراءه تراثا علمیّا کبیرا،و ذرّیّه صالحه ینعمون فی أثواب المجد و الخیر إلی الآن.
آثاره:
وقف المؤلّف قدّس سرّه نفسه علی العلم و التّصنیف،و الجمع و الشّرح و التّألیف،فبرع فی کثیر من العلوم،و وسع فیها،و تحقّقت إجادته فی جمله من الفنون،و خبرها؛فبلغت مؤلفاته (163)مؤلّفا (3)بین کتاب و رساله،فی العلوم العربیه و العقلیه،کالخطّ و الصّرف و النّحو و البلاغه و الأدب و تأریخ السّیره،و علوم القرآن و الحدیث و الکلام و الفقه و الأصول و المنطق و الأخلاق و العرفان و غیرها من أفانین المعرفه.
و لقد أعدّت لذکر مؤلّفاته قوائم خاصّه بذلک،أهمّها ما أعدّه الشّریف هو لنفسه -قدّس اللّه روحه-،فی الفهرست الذی ذکره فی نهایه ترجمته فی کتابه لباب الألقاب، الذّی طبع مختصره فی نهایه کتابه:مغانم المجتهدین فی حکم صلاه الجمعه و العیدین (4).
و القائمه الّتی شمّر لها ساعدا الشّیخ رضا الأستادی الطّهرانی التّی رتّب فیها مؤلّفاته
ص:362
1- (1)) -ینظر:الذّریعه،ج 5،ص 287؛و العقد المنیر،ص 395،معجم المؤلفین،ج 3،ص 187.
2- (2)) -ینظر:الذریعه،ج 10،ص 108؛و العقد المنیر،ص 395.
3- (3)) -ینظر:مقدمه کتاب ذریعه الإستغناء،ص 31.
4- (4)) -ینظر:مقدمه الدّره الفاخره-منظومه للمؤلّف-المطبوعه فی مجلّه علوم الحدیث العربی، العدد الأوّل،السنه الأولی سنه:1418 ه،ص 338-339.
علی الحروف الهجائیه،و طبعت مع ترجمه مفصّله عن المؤلّف فی مجله نور علم الفارسیه،العدد 54،الصادره فی قم،سنه 1413 ه.
و الفهرسه التّی قدّمها محقّقو کتابه ذریعه الاستغناء فی تحقیق مسأله الغناء فی جامعه کاشان،الذی طبعت سنه 1417 ه-1996 م،إذ صنّفت فیها المؤلّفات بحسب العلوم و الموضوعات،مع ترجمه مبتسره عن حیاه المؤلّف فی تصرّف بالاعتماد الکلّی علی ترجمته لنفسه فی لباب الألقاب،و غیرها من الفهارس العامّه التّی ذکرت حیاته، و الخاصّه التّی تصدّی لها من عمل علی تحقیق تراثه الخالد،و قد ذکر (1)منها:
1.إکمال الحجه فی المناجاه.
2.الأنوار السانحه فی تفسیر سوره الفاتحه.
3.إیضاح الرّیاض.
4.بوارق القهر فی تفسیر سوره الدهر،مطبوع.
5.تبصره السائر فی دعوات المسافر.
6.تذکره الشهداء،مطبوع علی الحجر،بالفارسیه.و قد طبع حدیثا مع التحقیق فی المجلدین.
7.توضیح البیان فی تسهیل الأوزان فی تعیین الموازین الشرعیه،مطبوع، علی الحجر.
8.جنه الحوادث فی شرح زیاره وارث،مطبوع،قدیما و حدیثا.
9.جذبه الحقیقه،فی شرح دعاء کمیل.حققه حفید المؤلف الشیخ حسین الشریف.
10.الجوهر الثمین فی أصول الدّین.
ص:363
1- (1)) -ینظر:القائمه التّی أعدها الأستاذ فارس حسون محقق مرثیته فی الإمام الحسین علیه السّلام،التی طبعت فی مجله تراثنا،العدد الأول(61)،سنه 1421 ه فقد ذکر فیها أن مؤلفاته بلغت ما یقرب (140)مؤلفا،ص 194.و للمزید،ینظر:القائمه التّی أعدتها جامعه کاشان فی مقدمه کتابه،ذریعه الإستغناء،ص 16-31.
11.حاشیه علی شرح قطر النّدی.
12.حدیقه الجمل.
13.حقائق النّحو.
14.خواص الأسماء.
15.الدّر المکنون فی شرح دیوان المجنون.
16.دره اللاهوت،منظومه فی العرفان.
17.رجوم الشیاطین،فی ردّ البابیه.
18.زبده الفرائد،بالعربیه.
19.زهر الربیع فی علم البدیع،(منظومه).
20.شرح القصیده الحمیریّه.
21.شرح زیاره عاشوراء،مطبوع،قدیما و حدیثا.
22.شرح الصّحیفه السّجّادیّه.
23.شرح علی المناجاه الخمسه عشر.
24.صراط الرشاد فی الأخلاق.
25.کشف السحاب فی شرح الخطبه الشقشقیه.
26.لباب الألقاب،مطبوع.
27.لباب الفکر فی علم المنطق.
28.اللمعه فی تفسیر سوره الجمعه،مطبوع.
29.مرثیه الإمام الحسین علیه السّلام،مطبوع.
30.مصابیح الدّجی.
31.مصابیح الظلام.
32.مصاعد الصلاح فی شرح دعاء الصباح.
33.منتخب الأمثال،فی أمثله العرب.
34.منتخب دره الغواص فی أوهام الخواص للحریری.
ص:364
35.منظومه فی النّحو.
36.منیه الوصول فی الأصول،نظم عربی.
37.نخبه التبیان فی علم البیان.-الکتاب الذی بین أیدینا.
38.نخبه المصائب.
39.الوجیزه فی الکلمات النحویه.
40.هدایه الضبط فی علم الخط.
هذه الوجیزه،وصفها و منهجها:
هی رساله بلاغیّه مقتضبه فی علم البیان،حدّا،و موضوعا،و فائده،مشتمله علی أربعه مطالب:فی التّشبیه،و المجاز،و الاستعاره،و الکنایه،فی فصول قصیره.
أعدّها المؤلّف فی العشرینیات من عمره،فی بعض من زمن یوم،فقد جاء فی نهایه الرّساله:«و قد ألفتها فی بعض من یوم،و قلیل من الزّمان،و أنا العبد الواثق باللّه الصّمد حبیب اللّه بن علی مدد،فی یوم الخمیس،من ذی الحجه الحرام،فی 1284 ه،بلده کلبایکان».ما یدلّ علی توّقد فکره،وسعه حفظه،و قوّه ذاکرته،و استیعابه، و تمییزه لمادّته.
و قد اعتمد الشّریف فیها سبیل منهجیه القسمه المنطقیّه الدّائره بین النّفی و الإثبات:
(إمّا،أو):فی تلخیص القواعد الکلیّه لموضوعات علم البیان و إختصارها؛إبتعادا عن التّفصیلیه التّی تستخدم فی الشّروح،و الإطناب،خلافا لموضوع فائده التّشبیه الذّی أسهب فیه بالتّعدد علی الرّغم من إمکان آلیه الإضافه فی الإحاله،و الإختصار الذّی سار علیه فی الرّساله،مع إهمال الأمثله التّطبیقیّه إلا فی النّادر القلیل جدا مما لا بدّ منه، و العنایه الشّدیده بالنّظر و الأصول البیانیه.کقوله مثلا:«إن کان الطّرفان مفردین،فتشبیه مفرد بمفرد،سواء کانا مقیّدین،أو غیر مقیّدین،أو مختلفین.و إن کانا مرکّبین،فمرکّب بمرکّب.و إن کانا مختلفین،فمفرد بمرکّب،و بالعکس.و إن کانا متعدّدین،فإن ترتّب
ص:365
المشبّه بها علی المشبّهات المذکوره،أوّلا،بعطف،و نحوه،ف(التّشبیه ملفوف)،و إلاّ ف(مفروق).».
و فی مورد المثال قوله،مثلا:«کما فی تشبیه غرّه الصّبح بوجه الخلیفه».و قوله:«کما یقال للزّنجیّ:(ما أشبهه بالکافور!)»و الإقتضاب هذا لیس ضنّا من المؤلّف قدّس سرّه،بل هو شأن الإختصار،قال:«و تفصیل الأمثله لا یلیق بهذا المختصر».
لقد جعل الشّریف حبیب اللّه فی مقدمه هذه الوجیزه تقدیم کلام البلغاء علی کلام المعبود،فی فائده علم البیان،قال:«و فائدته،مضافه إلی ذلک:الوقوف علی مراتب کلام البلغاء،و شرافه کلام المعبود».علی غیر عاده البلاغیین فی ذلک،و هو أمر یمتدح به؛لأنّ معرفه ذلک هو نفسه مقدّمه من سبیل ترتیب المقدمات إذ إنّ الوقوف علی کلام البلغاء هو مفتاح لمعرفه عظمه کلام المعبود سبحانه.
کتبت الرّساله بخط الإجازه-التّوقیع-،بحروف واضحه مع تحریک بعضها،فی زمن المؤلّف علی ید حسن الشّریف بن علی الکاشانی،سنه 1309 ه،فی کاشان،یتصدرها عنوانها:«هذه و جیزه موسومه ب(نخبه التّبیان فی علم البیان)من تألیفات علاّمه الزمان آقای ملا حبیب اللّه»بخط واضح عریض فی منتصف الصّفحه،مخلّفا وراءه ستّ أوراق فی الموضوعات و الفصول المتقدمه،بخط کبیر أیضا،مأطّره بإطار،تحتوی کل صفحه منها علی 18 سطرا،فیه 17 إلی 18 کلمه.بقیاس:(23*18 سم).مع بعض الرّموز الکتابیه ک(ح)،و(کک)،و فی نهایه بعض الصّفحات فی أسفلها علی یسار القارئ کلمه أو کلمتین من الصّفحه التّالیه لها،للبیان و الوصل.
النّسخه المعتمده:
اعتمدت فی التّحقیق علی صوره النّسخه المخطوطه المحفوظه فی مرکز إحیاء التراث الإسلامی بالمجموعه المرقمه:909،الکتاب الخامس،و المذکوره فی فهرس المخطوطات العربیه فی مرکز إحیاء التراث الإسلامی ج 2،ص 56.
ص:366
و قد استوثقت من اسمها،و نسبتها إلی مؤلّفها؛إذ ذکرها المؤلف فی الفهرست الذی أعدّه هو بنفسه عند ترجمته فی اللباب برقم:12،فضلا عن ذکر إسمه مرّتین فی المخطوط عینها،و غیر ذلک من القوائم المتقدمه التّی أنجزت لإحصاء تراثه.
منهجیّه التّحقیق:
لما کانت الرّساله موجزه جدا بسلوکها و منهجها التّألیفی،علی الرّغم من أنّ البیان فی البیان بحاجه إلیه،فی کثره الأمثله،و التّوضیح؛لتشعّب موضوعاته،و تنوّع تفرعاته، رأیت من المناسب جدّا العوده إلی کتب البلاغه و شروحها کمفتاح العلوم،و التّلخیص و شروحه،و المطوّل و غیرها؛لفتح شفرات الرّساله،و حلّ رموزها،و الوقوف علی مرجعیات المؤلّف فی التألیف،و سبیل قراءته،فکان منّی العمل الآتی:
-تحریر النّصّ علی وفق القواعد الإملائیّه المعروفه،و ضبط ما یحتاج إلی ذلک،مع الإصلاح فی الأصل،و الإشاره إلی بعضها فی الهامش،فضلا عن حلّ الرّموز التّی إستخدمها النّاسخ مثل:(ح)،للدلاله علی کلمه(حینئذ)،و(کک)،للدلاله علی(کذلک)، فأثبتناه من غیر إشاره،و کذلک ألفاظ رسمت رسما قرآنیّا.
-حاولت قدر الإمکان تحریک النّصّ.
-ألإحاله إلی المصادر الرئیسه التّی أفاد منها المؤلّف.
-ألإحاله إلی مجموعه من المظانّ البلاغیّه فی بدایه المطلب للإفاده من أماکن وجودها و التّیسیر علی القارئ،فی الرجوع إلیها.
-ألتّرجمه للمؤلفین الذّین أخذ عنهم المؤلف،و التّعریف بهم،مع مظانّ ذلک.
-ألمقارنه فی بعض المسالک التی وردت فی الکتب البلاغیّه.
-ألتّعلیق علی بعض الأمور التّی تشکل.
-توضیح بعض الکلمات و الإشاره إلی معانیها.
-تخریج إشاره البیت الشعری الذّی تمثل به المؤلّف-علی قلّه ذلک-و الإحاله إلی مصادره.
ص:367
-جعلت أقسام المطلب و فصوله بین قوسین کذا:()،و بخطّ عریض؛للتمییز بینها.
-و صیّرت ما أضفناه علی النّص بین قوسین معقوفین:[...].
-وضعت خطّین مائلین[//]؛للإشاره إلی نهایه الصّفحه،و بدایتها من المخطوط.
-عمل فهرسه خاصّه فی الموضوعات،و المطالب التی وردت فی المخطوط.
و بعد فأرجوا أن أکون قد وفقت فی تقریب النّصّ إلی القارئ الکریم بصوره علمیه عصریه جیده علی قدر الإمکان،خدمه للتّراث العربی و الإسلامی،و إحیاء لذکر الشّریف الکاشانی-رحمه اللّه تعالی-. رَبَّنٰا إِنَّنٰا سَمِعْنٰا مُنٰادِیاً یُنٰادِی لِلْإِیمٰانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنّٰا رَبَّنٰا فَاغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا وَ کَفِّرْ عَنّٰا سَیِّئٰاتِنٰا وَ تَوَفَّنٰا مَعَ الْأَبْرٰارِ (1)..
و آخر دعوانا أن الحمد للّه رب العالمین.
عماد جبار کاظم العراق
الجامعه واسط/کلیه الآداب 2006/9/15 م.
ص:368
1- (1)) -سوره آل عمران،ألآیه 193.
برگه اوّل نسخه خطی«نخبه التبیان فی علم البیان»
ص:369
برگه آخر نسخه خطی«نخبه التبیان فی علم البیان»
ص:370