گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد ششم
[حاشیه الشیخ جعفر الکبیر قدّس سرّه]






و لمّا عرض هذا الجواب علی الشیخ-أدام اللّه حراسته-کتب علیه الحاشیه:

أما الکلام الأوّل منّا فتوطئه و تمهید (2)فلا ینبغی التعرّض إلاّ بنفیه من أصله إن أمکن، و أمّا نفی وجوب المقدّمه العلمیّه فبحث لفظی للاکتفاء باللآبدّیّه،و أصل البراءه لعمومه مخصوص باستصحابات خاصّه غیر خفیّه،

و الفرق فی المجمل بین ما طرأ الاشتباه أو سبق مردود بأنّ سبق العلم إن أرید به من أهل الشرع فالسبق فی الجمیع و أمّا منّا فلا فرق.

و أمّا دعوی البیان فجوابه أنّی اقسم علیک بأجدادک-صلوات اللّه علیهم-حین ورود الجزء علیک إن تبیّن حقیقه الصلاه إن کانت عندک معلومه فإنّی إلی الآن متأمّل فی

ص:440

1- (1)) -أی عالم یفرق بینهما فی حاشیه المدارک[کذا فی هامش النسخه].
2- (2)) -فی المخطوطه«تمهیدا»بدل«تمهید».
وجوب الأربعه،أو التسعه،أو الإثنی عشر فی التسبیح بدل القراءه،و فی لفظ(وحده لا شریک له)فی التشهّد،و فی لزوم التصریح باسم النبی صلّی اللّه علیه و آله فی ابتداء الصلاه علیه- صلوات اللّه علیه-مع إضافه الآل علیهم السّلام و أنّ الصلاه علی الآل واجبه أم لا؟فإن کان هنا بیانا معروفا فاحکم فإنّک ادعّیت ]9/A[ ظهور الأمر و راجع الآثار و الأخبار؛یا مولانا:

ألا تدری أنّ العلماء حتی الیوم کثیرا ما یتوقّفون و یتحیّرون فی واجبات الصلاه فأین البدیهه؟فبیّن لنا ذلک و أرسل لنا القوس و أین هذا ممّا فی اللغه من بیان الألفاظ و کشف معانیها؛و قضیّه الرسل-إن صحّت-قضت بجواز الاقتصار لأوّل من بلغته الأخبار علی تکبیره الإحرام مثلا(سبحان اللّه)قد علم کلّ أحد أنّ الصلاه إسم لعمل مخصوص و الشارع بیّنها جزءا جزءا.نعم لو جاءت الرسل ببیان تمام العمل لسلم الأمر.

و أما قولک«لیت شعری هل علی المجتهد...إلی آخره»،فهذه هی طریقتنا فی آخر حاشیتنا تعویلا علی الإجماع حیث لا نزاع و لا شبهه.

و کتب علی قول السیّد(کم بین مسأله الإنائین...إلی آخره)ما نصّه:

لا فرق بین المسألتین لاشتباه المطلوب فی کلّ منهما غیر أنّه فی أحدهما ترک و فی الآخر فعل و دعوی البیان قد سبق منعه.

و کتب علی قول السیّد(کأنّ الشیخ یری أهل هذا الخلاف...الخ).

غرضی حاصل الإجمال لا أطلب علیک البیان و أنّه لیس هناک شیء بیّن واضح ترجع إلیه کما ادّعیت فی رسالتک الأولی من أنّ أساطین العلماء لا یخفی أمر هذه الحقیقه و أنّها بینهم معروفه.

و کتب علی قول السید(و کیف یصحّ للشیخ أنّ یتعلّق علینا بمثل هذا)ما نصّه:

الناظر فی کلام الفقهاء لا یجد مسأله الصلاه إلاّ کمسأله لغویه اختلف فیها کلام أهل اللغه و اضطربت فیها ادلتهم و إن کانت فی الحقیقه واحده و أقصی ما فی هذا الکلام أنّه یرجع إلی ما قرّرته أخیرا فی آخر الحاشیه.

ص:441

[جواب السیّد صاحب المحصول علی حاشیه الشیخ قدّس سرّه]

و لمّا وصل هذا إلی السیّد(أدام اللّه توفیقه)کتب فی الجواب: (1)

قوله:«الکلام الأوّل توطئه و تمهید فلا ینبغی التعرّض له إلاّ بنفیه أصله».

قلت:إذا و هی التمهید کان البناء علی شفا جرف هار.

و قوله:«و أمّا وجوب المقدّمه العلمیّه فبحث لفظی».

قلت:الفرق بین المقدّمتین أظهر من أن یخفی علی ذی عینین المطلوب فی مقدّمه العلم مشتبه و فی غیرها معلوم فکیف یدّعی أنّ البحث فی ذلک لفظی؟!و معلوم أنّ من أمر بشیء بعینه و توقّف علی آخر کقطع المسافه فی الحجّ فهو ممّا یریدها ]9/B[ معا و إن کان أحدهما بالذات و الآخر بالتبع و هذا بخلاف مقدّمه العلم فإنّ أقصی ما علمنا من حال الشارع أنّه مرید لشیء ممّا وقع فیه الاشتباه،و لم نقطع بأنّه مرید للجمیع لجواز أن یقنع منّا بواحد منها حسب ما بیّنا علی أنّ التحقیق إنّ ما نحن فیه لیس من باب المقدّمه فی شیء لأنّ الشکّ إن کان من الجزء المحتمل فالأمر ظاهر،و إن کان فی المجموع-أعنی تمام معنی المجمل-فالعمل بوجوب المقدّمه یقتضی الإتیان بجمیع الصور المحتمله لا بصوره واحده کما یصنع الخصم[و]یجیء بالمشکوک فیه فیزعم أنّه جزء؛و أین هذا من باب المقدّمه.

قوله:«و الفرق فی المجمل بین ما طرأ علیه الاشتباه أو سبق مردود».

أقول:لم نفرق بین الأمرین و طرؤ الاشتباه و سبقه لیتعب الشیخ نفسه فی إبطال ذلک صحّ أو بطل،و إنّما قلنا أنّ الکلام إن کان فی الجزء المحتمل فالفرق بینهما أوضح من أن یخفی لو أنّ التکلیف به غیر معلوم بخلاف المشتبه بالحرام و النجس و إن کان فی تمام معنی المجمل فالفرق بینهما أیضا ظاهر لما بیّنا و أوضحنا من أنّ البیان فیما نحن فیه حاصل لمن أثبت الجزء المحتمل و لمن نفاه بل قد قام هناک ما یمنع من الأخذ بالآخر

ص:442

1- (1)) -من«و لما»إلی«فی الجواب»من کلام السیّد جواد العاملی قدّس سرّه.
و هو کلّ ما دلّ علی المنع من القول بغیر علم و الحکم بغیر دلیل و هذا بخلاف المشتبه بالحرام و النجس فإنّه لم یقم للمتناول و المستعمل ما یدلّ علی تعیین أحد الأمرین و لو بحسب ظاهر الشرع کما قام فی محل النزاع بل باق علی محض الاشتباه،و قد أوضحنا ذلک فی الأصل.و لست أدری ما ذا یعرض للشیخ عند مراعاه ما یلقی إلیه فیعقل منه ما لا یراد و یجیب علی نحو ما عقل مع وضوح المأخذ و حسن التأدیه إن کان هناک بحث ففی الفرق الذی ذکرنا فلیذکر لینظر فیه. (1)

ثمّ الحقّ ألّذی لا ینبغی أن یعدل عنه ذو إنصاف أن عامّه الصلاه و جمهور أجزائها معروف بالطرق الشرعیّه و إنّما وقع الشک فی وجوب ما اتّفقوا علی جزئیّته أو جزئیّه ما یتناوله و ربّما وقع فی جزئیّه ما اتّفقوا علی لزومه کالهوی إلی السجود أو جوازه فکان الشک إنّما هو فی ذلک الفرد النادر المحتمل لا فی تمام معنی المجمل؛و الشکّ فیه لا یوجب الشکّ فیما یحتمل دخوله فیه مع ظهوره و اشتهاره فکان الوجه هو الأوّل.

و ظهر الفرق ]01/A[ بین ما نحن فیه و بین المشتبه بحیث لا یجهل فإن أبی إلاّ الثانی فقد عرفت الفرق لظهور البیان فی الإثبات و النفی.

و أما ما ذکر من شکّه فی أشیاء کثیره فقد یعلم شیخنا أنّ من لم یبارح هذه الخطّه لم یزل یتردّد فی أودیه الشکّ.هذه الأشیاء ألّتی ذکرت إن نهض بجزئیّتها و لو ظاهر خطاب معتبر کما تستظهر من الصلاه علی محمّد و آله علیهم السّلام و التصریح باسمه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فذلک هو البیان و لا کلام؛أو علی القدر المشترک کما إذا لم تستظهر التصریح اجتزئنا بکلّ من الظاهر و المضمر و لا إشکال و إن کانت الحائطه فی التصریح لکن لا علی أنّه بخصوصه هو الجزء فإنّه التشریع المحظور.کیف لا و الجزء ألّذی دلّ علیه الدلیل إنّما هو القدر المشترک؛و إن جاءت بکلّ منهما کما فی التسبیح فإن رجّحنا فالعمل بالراجح؛و إن تکافأت لدینا فالتخییر و کلاهما إجماع-و کیف کان فهو البیان؛و ما لم یجیء و لا فیما

ص:443

1- (1)) -الخطّ:المکان ألّذی یخطّه الإنسان لنفسه أو یخطتّه؛ترتیب جمهره اللغه،ج 1،ص 538.
یتناوله ما یصلح للدلاله فذلک ألّذی ینفی جزئیّته متعلّقین بأصل البراءه و أصاله عدم الترکیب من الزائد و غیر ذلک من الأدلّه العقلیّه الراجعه إلیها کعدم الدلیل و الأخذ بالأقل سواء ظهرت له إماره أو تعارضت فیه الإمارات أو کان خلوا من ذلک کلّه و هو ألّذی نقول لو جاء فیه شیء لظفر به العلماء بعد طول البحث و شدّه التنقیر.

ثمّ ما للشیخ لم یتعرض للوجهین الآخرین ألّذین ذکرناهما فی البیان و فی کلّ واحد من الوجوه کفایه و أمّا القوس فقد أوترها من قبلک باریها و أغرق فی نزعها العلماء فلم یجدوا منزعا و لا ظفروا بما یدلّ علی الجزء المحتمل ألّذی تحاول أنت إثباته یوما و أنت معترف بذلک لا تجد مسلفا إلی الإنکار إذ النزاع إنّما هو فیما لم تقم علیه حجّه و لم ینهض به دلیل فما تصنع بعد ذلک بالقوس.و الحمد للّه أوّلا و آخرا و ظاهرا و باطنا و صلّی اللّه علی محمّد و آله الطاهرین (1). (2)

ص:444

1- (1)) -و فی آخر الرساله کتب هکذا:«و قد جری بیننا و بین سیّدنا السیّد علی فی ذلک و کتبناه فی رساله منفرده و کذا تحقیق سیّدنا السیّد محمّد مهدی؛حررّت 12 شعبان 215[1]»؛ [و مراده من«السیّد علی»هو السیّد الطباطبائی صاحب«ریاض المسائل»؛و من«السیّد محمّد مهدی»السیّد بحر العلوم صاحب«الدرّه النجفیّه»و«مصابیح الأحکام»].
2- (2)) -و لم یعرض علی الشیخ ما ذکره السیّد محسن-أبقاهم اللّه جمیعا-،هکذا وجد محررّا؛ صححّته علی نسخه الأصل و هی بخطّ صاحب مفتاح الکرامه-أعلی اللّه مقامه-.[من هامش المخطوطه].
فهرس مصادر الرساله و التقدمه

المصادر العربیه

1-الاستبصار،للشیخ الطوسی،تحقیق السید حسن الخرسان،الطبعه الرابعه،طهران، دار الکتب الاسلامیّه،1363 ش.

2-أیمان الشیعه،للسیّد محسن الأمین،اعداد السیّد حسن الأمین،الطبعه الخامسه،بیروت دار التعارف،1420 ق.

3-الأمالی،للشیخ الطوسی،تحقیق بهراد الجعفری و علی اکبر الغفّاری،طهران،دار الکتب الاسلامیّه،1380 ش.

4-بحار الأنوار،للعلاّمه المجلسی،الطبعه الثانیه،بیروت،مؤسسه الوفاء،1403 ق.

5-تذکره الفقهاء للعلاّمه الحلّی،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام،1414 ق.

6-ترتیب جمهره اللغه،لإبن درید الأزدی،إعداد عادل عبد الرحمن البدری،مشهد،مکتبه الروضه الرضویه،1426 ق.

7-تهذیب الأحکام،للشیخ الطوسی،تحقیق علی اکبر الغفّاری،الطبعه الرابعه،طهران، دار الکتب الاسلامیه،1365 ش.

8-جامع أحادیث الشیعه،الف تحت إشراف آیه اللّه العظمی البروجردی،قم،العلمیّه، 1399 ق.

9-جامع المقاصد،للمحقّق الکرکی،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام،1408 ق.

10-جوامع الجامع،للشیخ الطبرسی،تحقیق ابو القاسم گرجی،الطبعه الثالثه،طهران،جامع الطهران،1377 ش.

11-جواهر الکلام،للشیخ محمّد حسن النجفی،قم،مؤسسه النشر الإسلامی،1417 ق.

12-الحبل المتین،للشیخ بهاء الدین العاملی،تحقیق السیّد بلاسم الموسوی،مشهد،مکتبه الروضه الرضویه،1424 ق.

ص:445

13-الحدائق الناضره،للمحقق البحرانی،إعداد محمّد تقی الإیروانی،قم،مؤسسه النشر الإسلامی،1409 ق.

14-خاتمه المستدرک،للمحدّث النوری،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام،1415 ق.

15-الخلاف،للشیخ الطوسی،قم،مؤسسه النشر الإسلامی،1417 ق.

16-الدرر النجفیّه،للمحدّث البحرانی،بیروت،دار المصطفی لإحیاء التراث،1423 ق.

17-دعائم الاسلام،للقاضی نعمان المصری،تحقیق آصف الفیضی،مصر،دار المعارف، 1389 ق.

18-ذکری الشیعه،للشهید الأوّل،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام،1403 ق.

19-الذریعه،للشیخ آغا بزرک الطهرانی،الطبعه الثالثه،بیروت،دار الأضواء،1403 ق.

20-رسائل المحقّق الکرکی،للمحقّق الثانی،تحقیق الشیخ محمّد الحسون،قم،مکتبه آیه اللّه النجفی،1409 ق.

21-روض الجنان،للشهید الثانی،قم،ذکر الإعلام الإسلامی،1422 ق.

22-السرائر،لإبن ادریس الحلّی،قم،مؤسسه النشر الإسلامی،1410 ق.

23-شرح هدایه المسترشدین،للشیخ محمد باقر النجفی الاصفهانی،تحقیق مهدی الباقری السیانی،قم،عطر عترت،1427 ق.

24-علماء الاسره،للسیّد محمّد باقر الخوانساری،تحقیق،السیّد أحمد الروضاتی،طهران، مکتب القرآن،1413 ق.

25-العین،لخلیل بن أحمد،قم،مؤسسه الهجره،1410 ق.

26-غنیه النزوع،لإبن زهره الحلبی،تحقیق الشیخ ابراهیم البهادری،قم،مؤسسه الإمام الصادق علیه السّلام،1411 ق.

27-فرائد الأصول،للشیخ مرتضی الأنصاری،الطبعه الخامسه،قم،مجمع دار الفکر الإسلامی،1424 ق.

28-الفوائد الحائریه،للوحید البهبهانی،قم،مجمع الفکر الأسلامی،1415 ق.

29-الفوائد الطوسیه،للشیخ حر العاملی،قم،المطبعه العلمیّه،1403 ق.

ص:446

30-الفوائد المدنیّه،للشیخ محمّد امین الاسترآبادی،تحقیق الشیخ رحمت اللّه الرحمتی الأراکی،قم،مؤسسه النشر الإسلامی،1424 ق.

31-قوانین الأصول،للمیرزا أبی القاسم القمی،طهران،مکتبه العلمیّه الإسلامیّه،1378 ق.

32-الکافی،لثقه الإسلام الکلینی،تحقیق علی اکبر الغفّاری،الطبعه الخامسه،طهران، دار الکتب الاسلامیّه،1375 ش.

33-الکرام البرره(ج 1 و 2)،للشیخ آغا بزرک الطهرانی،تعلیقات السید عبد العزیز الطباطبائی،الطبعه الثانیه،مشهد،دار المرتضی،1427 ق.

34-الکرام البرره،ج 3،للشیخ آغا بزرگ الطهرانی،تحقیق البغدادی و النابغی،قم،مؤسسه الإمام الصادق علیه السّلام،1427 ق.

35-کشف الغطاء،للشیخ جعفر کاشف الغطاء،مشهد،مرکز الإعلام الاسلامی،1422 ق.

36-کنز العمّال الهندی،بیروت،مؤسس الرساله،1409 ق.

37-کنز الفوائد،للشیخ أبی الفتح الکراجکی،تحقیق الشیخ عبد اللّه نعمه،قم،دار الذخائر، 1410 ق.

38-مجمع الفائده و البرهان،للمحقق الأردبیلی،قم،مؤسسه النشر الإسلامی،1402 ق.

39-المحاسن لأبی جعفر البرقی،تحقیق السیّد جلال الدین الحسینی المحدّث،طهران، دار الکتب الاسلامیّه،

40-مختلف الشیعه،للعلاّمه الحلّی،الطبعه الثانیّه،قم،مرکز الإعلام الإسلامی،1423 ق.

41-مستدرک الوسائل،للمحدّث النوری،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام،1407 ق.

42-مستند الشیعه،للمولی أحمد النراقی،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام،1415 ق.

43-مشاهیر المدفونین فی الصحن العلوی الشریف،للکاظم عبّود الفتلاوی،قم،الاجتهاد، 1427 ق.

44-معارج الأصول،للمحقق الحلّی،تحقیق السیّد محمّد حسین الرضوی الکشمیری،قم، مؤسسه آل البیت،1403 ق.

ص:447

45-معالم الأصول،للشیخ نحسن بن زین الدین بن علی العاملی،الطبعه التاسعه،قم،

46-المعتبر،للمحقق الحلّی،قم،مؤسسه سیّد الشهداء علیه السّلام،1364 ق.

47-معجم الوسیط،لابراهیم مصطفی و...،الطبعه الثانیه،طهران،مکتبه المرتضوی، 1427 ق.

48-مفاتیح الأصول،للسیّد المجاهد،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام.

49-مفتاح الکرامه،للسیّد جواد العاملی،تحقیق الشیخ محمّد باقر الخالصی،قم،مؤسسه النشر الإسلامی،1419 ق.

50-منتقد المنافع،للمولی حبیب اللّه الشریف الکاشانی،قم،مرکز الإعلام الإسلامی، 1426 ق.

51-منتهی المطلب،للعلاّمه الحلّی،مشهد،مکتبه الروضه الرضویّه،1412 ق.

52-من لا یحضره الفقیه،للشیخ الصدوق،تحقیق علی أکبر الغفّاری،الطبعه الرابعه،قم، مؤسسه النشر الإسلامی،1426 ق.

53-منیه المرید،للشهید الثانی،تحقیق للشیخ رضا المختاری،الطبعه الرابعه،قم،مرکز الإعلام الاسلامی،1418 ق.

54-نهایه الإحکام،للعلاّمه الحلّی،تحقیق السیّد مهدی الرجائی،الطبعه الثانیّه،قم، اسماعیلیان،1410 ق.

55-الوافیه،للفاضل التونی،تحقیق السیّد محمّد حسین الرضوی الکشمیری،قم،مجمع الفکر الإسلامی،1412 ق.

56-وسائل الشیعه،للشیخ حرّ العاملی،الطبعه الثالثه،قم،مؤسسه آل البیت علیهم السّلام،1416 ق.

57-وسائل الشیعه،للمحقق الأعرجی،اعداد السیّد محمد علی الکاظمینی البروجردی، طهران،المصطفوی،1364 ش.

58-هدایه المسترشدین،الشیخ محمد تقی الرازی النجفی الاصفهانی،قم،مؤسسه النشر الإسلامی،1420 ق.

ص:448

المصادر الفارسیه

59-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر،سیّد مصلح الدین مهدوی،قم،نشر الهدایه،1368 ش.

60-تفسیر روض الجنان،ابو الفتوح رازی،تحقیق محمّد جعفر یاحقی و محمّد مهدی ناصح،مشهد،مجمع البحوث الاسلامیّه،1365 ش.

61-رساله صلاتیه،شیخ محمّد تقی رازی نجفی اصفهانی،تحقیق مهدی باقری سیانی،قم، ذو القربی،1383 ش.

62-سیمای فرزانگان،رضا مختاری،چاپ سیزدهم،قم،دفتر تبلیغات اسلامی، 1377 ش.

63-شرح حال دانشمندان گلپایگان،به کوشش رضا مختاری،کنگره بزرگداشت علمای گلپایگان،1381 ش.

64-قبیله عالمان دین،شیخ هادی نجفی،قم،عسکریه،1423 ق.

65-گلشن اهل سلوک،رحیم قاسمی،اصفهان،کانون پژوهش،1385 ش.

66-مدخل علم فقه،رضا اسلامی،انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم،1384 ش.

ص:449

ص:450

مدارس اصفهان

اشاره

تألیف:ناشناخته

تحقیق و تصحیح:مجید غلامی جلیسه

پیش درآمد

شناسایی مدارس علمیه و آشنایی با تاریخ علمی و مذهبی آنها،از جمله مباحث مهمی است که از دیرباز مورد توجه تاریخ نگاران بوده و هست.صرف نظر از وجوه فراوان تاریخی آن،ثمره اخلاقی و تشویقی معرفی مدارس علمیه نیز قابل توجه است، چرا که بنای مدارس در بسیاری از موارد به جهت علاقه،اشتیاق و نذر بزرگان و متموّلان به ترویج علم و دانش بوده است.و همچنین اطلاع از بزرگان و اندیشمندانی که در این مدارس تدریس و تحصیل می کرده اند،نحوه تحصیل،کتب مورد مطالعه و متداول در آن روزگار،سبک و سیاق زندگی در این مدارس،مرارت ها و مشقّتهای حاصل از کمبود امکانات و بسیاری از آگاهی های دیگر،توانی و انگیزه ای دو چندان به طالبان علوم اسلامی که در این مدارس به تحصیل مشغولند،می بخشد.

هرچند تاریخ نویسی مدارس علمیه ایران شکلی جدّی به خود نگرفته،اما همواره دغدغه بسیاری از محققین بوده و هست،که هریک از وجوه مختلفی چون معماری، هنری،ادبی،علمی،سیاسی و دیدگاه تراجمی،به نگارش تاریخ این مدارس اقدام می نمودند.اما به نظر می رسد که باید نهضتی جدّی در راستای نگارش تاریخ حوزه های

ص:451

علمیه شیعه ایجاد کرد،تا هرچه زودتر با ثبت مستندات موجود از این مدارس و گزارش اطلاعات مختلف گامی به جلو در راستای معرفی فرهنگ و تمدّن اسلامی و شیعی ایران برداشته شود.

آثار فراوانی در گزارش مدارس کشورهای اسلامی به چاپ رسیده است که در ذیل گزارشی از آن تعداد که بنده اطلاع بر آن پیدا کرده ام آمده است:

*مدارس العراق قبل الاسلام،رفائیل ابو اسحق،بغداد،مطبعه شفیق،1955 م.

*مدارس بغداد فی العصر العباسی،عماد عبد السّلام رؤوف،مطبعه دار البصری، 1966 م.

*مدارس واسط،ناجی معروف،بغداد،مطبعه الارشاد،1966 م.

*مدارس قبل النظامیه،ناجی معروف،عراق،مطبعه المجمع العلمی العراقی، 1973 م.

*علماء النظامیات و مدارس المشرق الاسلامی،ناجی معروف،بغداد،مطبعه الارشاد،1973 م.

*المدارس فی بیت المقدس،عبد الجلیل حسن عبد المهدی،بیروت،مطبعه الاقصی، 1981 م.

*المدارس الاسلامیه فی الیمن،قاضی اسماعیل بن علی الاکوع،بیروت، موسسه الرساله،1986 م.

*المدارس الشرابیه ببغداد و واسط و مکّه،ناجی معروف،بغداد،مطبعه الارشاد.

*آموزش و دانش در ایران،صفا،ذبیح اللّه،1363 ش.

*مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن،کسائی،نور اللّه،تهران،امیر کبیر، 1363 ش.

*تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دار الفنون،سلطان زاده،حسین، تهران،آگاه،1364 ش.

*زمینه تاریخ آموزش و پرورش ایران و اسلام،ضمیری،محمد علی.

ص:452

*تاریخ مدارس نوین در ایران،فخر الدین رشیدیه،هیرمند،1370 ش.

*مدرسه دار الفنون،اقبال یغمایی،تهران،سروا،1376 ش.

*مدارس جدید در دوره قاجاریه بانیان و پیشروان،اقبال قاسمی پویا،هامش بناءپور و رضاپور جوادی،تهران،نشر دانشگاهی،1377 ش.

*تاریخ تحول آموزش و پرورش فارسی از دار الفنون تا مشروطه-از مشروطه تا انقلاب،عطارد،جواد،1378 ش.

*تحولات فرهنگی ایران در دوره قاجاریه و مدرسه دار الفنون،هاشمیان،احمد، تهران،موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب،1379 ش.

*مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک،تهران،مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1380 ش.

*سیر تحول آموزش و پرورش در فارس،عطارد،جواد،1380 ش.

*آشنایی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ،موحّد ابطحی،حجّت.

*کارنامه فرهنگی فرنگی در ایران،ناطق،هماز،1380 ش.

*تاریخ مدارس خارجی در ایران،پرویز صلاحی،مهری بسناس،آوای نور، 1382 ش.

*تاریخچه آموزش و پرورش نوین خراسان از آغاز تا انقلاب اسلامی،یوسف متولی حقیقی،مرندیز،مشهد،1384 ش.

*تاریخ مدارس در کاشان،عباس شکاری،ماهنامه کاشان شناخت،سال اول، شماره دوم،پائیز و زمستان 1384 ش،صص 149-163.

*اصفهان مدارس نوین و مفاخر آن،معتمدی،اسفندیار،1386 ش.

*مدارس اصفهان(دار العلم شرق)،مهدوی،مصلح الدین،1386 ش.

ص:453

مدارس اصفهان

اشاره

اولین مکانی که در اصفهان از آن به عنوان مدرسه استفاده می گردیده،مسجد جامع اصفهان بوده است،چرا که پیش از پیدایش مدارس،مساجد محل تجمّع مردم و تبلیغ اسلام بوده اند.

قدیمی ترین مکان تدریس که شاید بتوان عنوان مدرسه به معنای واقعی را بر روی آن گذاشت،مدرس ابن سینا است که هنوز آثاری از آن در محلّه در دشت اصفهان باقی است این مدرسه از جمله مدارس قدیمه اصفهان می باشد که ابن سینا در آن به جهت سمت وزارت علاء الدوله کاکویه در اصفهان،هم به تدریس و هم به وزارت مشغول بوده است.

قدیمی ترین مدرسه ای که در اصفهان از آن یاد شده است مدرسه خواجه نظام الملک سلجوقی با نام«نظامیه»در محله در دشت-طوقچی کنونی-اصفهان بنا گردیده بود.

مدارس نظامیه از جمله مدارس معروف عصر سلجوقی و پایگاه علمی بزرگ دوران خود بوده است.نظامیه اصفهان به جهت مدرّس معروفش-صدر الدّین خجندی-به نام صدریّه شهرت یافت.

تألیفات پیرامون مدارس اصفهان

پیرامون مدارس اصفهان گزارش های ضمنی متعددی در کتب مختلف آمده است اما در خصوص مدارس تنها می توان به اثر حاضر«کتابچه مدارس اصفهان»به عنوان قدیمی ترین اثر مکتوب و همچنین کتاب«اصفهان دار العلم شرق»مرحوم مهدوی به عنوان جدیدترین و البته دومین اثر مستقل پیرامون مدارس علمیه اصفهان اشاره نمود.

از جمله گزارش هایی که در خصوص مدارس علمیه اصفهان به صورت ضمنی در برخی کتب آمده،می توان به موارد زیر اشاره نمود.

شاردن در سفرنامه خود در شمارش مدارس دینی در محلاّت،8 مدرسه در محله خواجو،5 مدرسه در محله عباس آباد،2 مدرسه در محله شیخ یوسف را نام می برد.

ص:454

عبد الحسین سپنتا در کتاب تاریخچه اوقاف اصفهان که به سال 1346 ش منتشر شده است فهرستی از 31 مدرسه قدیم شهر اصفهان را ارائه نموده است.

همچنین جناب آقای مجتبی ایمانیه نیز در کتاب تاریخ فرهنگ اصفهان،که به سال 1355 ش منتشر شده،مدارس اصفهان عصر خود را با برشمردن 20 مدرسه با مشخص کردن موقعیت مکانی آن نام برده است.

مرحوم سید مصلح الدین مهدوی در کتاب گرانقدر خود،اصفهان دار العلم شرق (مدارس دینی اصفهان)،فهرست کامل و جامعی از 186 مدرسه در اصفهان ارائه نموده که البته برخی با نام مدارس در منابع پیشین تکراری و برخی خارج از محدوده شهر اصفهان می باشد اجمال نام این مدارس به قرار زیر است:

نام مدرسه علمیهدوره تاریخی بناموقعیت مکانی

1-آقا شیرعلیعهد صفویکوچه آقا شیرعلی

2-آقا کافورعهد صفویاحمدآباد

3-آقا کمال خازنعهد صفویمحله مستهلک

4-آقا مبارک1105 قخیابان حافظ کوچه کرمانی

5-آقا جولاعهد صفویمحله دردشت

6-ابن سیناقبل از صفویمحله قصر منشی الممالک

7-ابو مسعود رازیقبل از صفوی

8-اسفندیار بیکحدود سال 1000 قجنب بازار چهارسوق نقاشی

9-اسماعیلیه تخت فولادعهد صفویتخت فولاد اصفهان

10-اسماعیلیه محله قصر منشیعهد صفویمحله قصر منشی الممالک

11-افتخار الملکصفویمحله شیخ یوسف بنا

12-افندیصفوی

13-الماسیهصفویمحله چهارسوق مقصود

14-امامیهقبل از صفویمجاورت باب القصر محله درب کوشک

ص:455

15-امامزاده اسماعیلصفویصحن امامزاده اسماعیل

16-امین الدولهپس از صفویچهارباغ صدر

17-اوزون حسنقبل از صفویچهارسوق نقاشی

18-ایلچیصفویمحله احمدآباد

19-باب القصرقبل از صفویمجاورت باب القصر محله درب کوشک

20-باغ سهیلصفوینزدیک محله حسینی و در دشت قبرستان شیر سبز

21-باقریه902 ق.قبرستان سابق درب کوشک

22-پاشیر یا درب کوشکقبل از صفویقبرستان سابق درب کوشک

23-مدرسه پاقلعهپس از صفویمحله پاقلعه مجاور قلعه طبرک

24-پریخان خانمصفویخیابان سید علی خان

25-تاج الملکقبل از صفویدر حدود مسجد جامع قدیم

26-تربت نظام الملک یا ملک شاهقبل از صفویباغات احمدآباد

27-ترک هاقبل از صفویخیابان آیت اللّه طیب

28-مردسه توشمال باشیصفوی

29-مدرسه جده بزرگصفویبازار بزرگ اصفهان

30-مدرسه جده کوچکصفویبازار بزرگ اصفهان

31-جعفریهقبل از صفویخیابان هاتف

32-جلالیهصفویخیابان حافظ محله احمدآباد

33-دردشتقبل از صفویمحله دردشت

34-درب کوشکقبل از صفویمحله درب کوشک و باب القصر

35-درویشانقبل از صفویمحله خواجو بازارچه حسن آباد

36-ذو الفقارصفویبازار بزرگ مجاور مسجد نوبازار

37-رکن الدین یزدیقبل از صفویبازار خواجه محمود

38-زهرابیگمصفویمحله احمدآباد

39-زینب بیگمصفویخیابان شهید موحدیان

40-ساروتقی(آقا شیخ محمد علی)صفویبازارچه حسن آباد

ص:456

41-سلطان محمد سلجوقیقبل از صفویهارون ولایت،حکیم نظامی

42-سلیمانیه(رفیعیه سلیمانیه)صفویسمت جنوب غربی مسجد امام

43-مدرس سیداواخر صفویمحله بیدآباد،در خیابان مسجد سید

44-سید العراقین(صدر پاقلعه)بعد از صفویمحله پاقلعه

45-شاهپوریهصفوی

46-شاه حسنصفویمحله خواجو دروازه حسن آباد

47-شاهزاده ها(حکیم)صفویانتهای بازارچه رنگرزها و نزدیک مسجد سید

48-شاه طهماسب918 ق.کنار خیابان هاتف در مغرب هارون ولایت

49-مدرسه شاهیه(شاه طهماسب)\

50-شاه عباس کبیرصفوی

51-شفیعیه1067 ق.محله احمدآباد(دردشت)

52-شمس آباد1125 ق.محله مستهلک عباس آباد

53-شمسه(کاسه گران)1104 ق.بازار ریسمان محله کاسه گران

54-شوریقبل از صفویمحله دردشت

55-شهرستانصفویجی قدیم

56-شهشهانقبل از صفویمحله شهشهان نزدیک مسجد جامع

57-شیخ الاسلامصفویچهار راه تختی

58-شیخ لطف اللّه1015 ق.مقابل نقش جهان از میدان امام

59-شیخ یوسف بنا(محمد صالح بیک)قبل از صفویمحله شیخ یوسف بنا در محله خواجو

60-صدر اعظمصفویمیدان نقش جهان

61-صدر بازاربعد از صفویبازار گلشن یا جارچی

62-صدر چهارباغ یا صدرخواجوپس از صفویچهارباغ صدر

63-صدر عامصفوینزدیک حمام شیخ بهایی کوچه آقا شیرعلی

64-صدریهقبل از صفویمحله دردشت

65-صفویهقبل از صفویحدود محله چهارسوق مقصود

66-طاهریه\اردستان در محله فهره

ص:457

67-طیبه(میرزا تقی)صفویحوالی مسجد حکیم در محله جمال کله

68-ملا عبد اللّهصفویبازار بزرگ اصفهان نزدیک میدان امام

69-عربان(آیه اللّه خادمی)صفویکوچه بازار حسن آباد بالاتر از امامزاده احمد

70-عصمتیهقبل از صفویبازار خواجه محمود

71-علی بن سهلقبل از صفویقبرستان قدیمی محله طوقچی

72-عمر بن عبد العزیزقبل از صفویدر محل مسجد جامع اصفهان

73-علائیقبل از صفویمحله دردشت

74-فاضل هندیصفویکوی کران مجاور مسجد فاضل

75-فاطمیهصفوی

76-فخریهقبل از صفوی

77-قاسمیه-هاشمیهصفویگلزار فعلی

78-قرچقای بیکصفویبازار رنگرزان

79-قطبیهصفویمحله مستهلک عباس آباد

80-کاسه گرانصفویبازار ریسمان

81-کرّانقبل از صفویمحله احمدآباد

82-کسرصفویمحله شیخ یوسف بنا

83-کمر زرینصفویمیدان کهنه

84-کوچه جمال کلهصفویمحله جمال کله

85-کوچه عربان و قیصریه کهنهصفویکوچه عریان قیصریه کهنه یا محله جویباره

86-گچ کنانصفویمیدان کهنه

87-گلگوزصفویمحله دار البطّیخ

88-محرمیه یا خواجه محرمصفویمحله یزدآباد

89-مرتضویهصفوی

90-مسجد حکیمصفویخیابان مسجد سید

91-مشعلدار باشیصفویحدود خیابان کرمانی و بازارچه حاج کلانتر

92-ملکه خاتونقبل از صفویبازار لشکر

ص:458

93-مشکونیه\شمس آباد،خوزان

94-مریم بیگمصفویمجاورت چهارسوق نقاشی

95-مقصودیه ناظریهصفویجنب مسجد شاه

96-ملک شاه(تربت نظام)قبل از صفویباغات احمدآباد(محله کرّان)

97-میرزا باقرصفویبیدآباد

98-میرزا تقی دولت امیرصفویمحله جماله مقابل بابا عبد اللّه

99-میرزا حسینصفویبازارچه بیدآباد

100-میرزا خانصفویدر حوالی مدرسه آقا مبارک

101-میرزا رضیصفویبازارچه حسن آباد

102-میرزا شاه حسین(هارونیه)صفویمغرب بقعه هارون ولایت

103-میرزا قاضیصفویمحله شهشهان

104-میرزا مهدیافشاریهمحله بیدآباد

105-نادرشاه(مادرشاه)صفویمحله مستهلک

106-ناصریه(ناصری)صفویجنوب شرقی مسجد امام

107-نجفقلی بیکصفوی

108-نجفیه(توشمال باشی)صفوی

109-نصرآبادقرن 8روستای نصرآباد

110-نظامیهقبل از صفویمحله دردشت

111-نقاشان(هارون ولایت)قبل از صفویتختگاه هارون ولایت

112-نوریهصفویبازار بزرگ

113-نیم آوردصفویمحله نیم آورد مجاور بازار بزرگ

114-وزیر اوقافصفویمحله جمال کله

115-مدارس هفتگانه خواجهصفویمحله خواجو

116-مدارس خمسهصفویچهارسوق مقصود

117-ابراهیم بیکصفویصحن امام زاده اسماعیل

118-احمدآبادصفویمحله احمدآباد

ص:459

119-آقانورپس از صفویبازار اصفهان

120-الغدیر1405 قخیابان شیخ انصاری کوچه متصل به هارونیه

121-امام صادق علیه السّلامصفویچهارباغ عباسی

122-امامیهقبل از صفویخیابان هاتف کنار بقعه باباقاسم

123-امیر المؤمنین علی علیه السّلام1400 قطوقچی

124-انیس(اسفندیار بیک)حدود 1000 قخیابان شهید موحدیان

125-باقر العلوم علیه السّلامپس از صفویخیابان احمدآباد

126-جوادیهپس از صفویکوچه مدرسه ذو الفقار

127-حکمتیهپس از صفویچهار راه کرمانی کوچه مشیر الملک

128-دار السیادهقبل از صفویغازان بن ارغول خان مغول

129-رحیم خانپس از صفویابتدای محله نو متصل به محله درب کوشک

130-زاهدیمعاصرکنار مسجد و درمانگاه

131-ستاره صبحصفویباغ طاووس خانه

132-سمیریقبل از صفوی

133-سن پیر و سن پلصفویجلفا

134-شاه(مسجد جامع عباسی)صفویمیدان نقش جهان

135-شرفقرن 14

136-شمسیه1104 قبازار ریسمان محله کاسه گران

137-شهصفویچهارباغ پایین

138-شیخ بهاییصفویکنار مسجد جامع

139-صارمیه(شاه حسین)صفویمحله خواجو دروازه حسن آباد

140-صدر منصورقرن 6

141-مسجد و مدرسه علیقلی آقاصفویچهارسوق در محله بیدآباد

142-عمرقبل از صفویسبزه میدان

143-عباس آبادصفویتقاطع عباس آباد و خیابان ابو ذر

144-عیدیه(سعیدیه)صفوی

ص:460

145-کشهصفویکوچه شیخ یوسف

146-مدرسه کوچک در محله سر نیم آوردصفویمحله سر نیم آرود

147-محمودیه1415 قکوچه مدرسه ذو الفقار

148-مسجد جامع(جمعه)قرن 8 قکنار مسجد جامع

149-میرزا حسین خانصفویبازارچه بیدآباد کنار مسجد سیّد

150-نظام الملکقبل از صفویمحله دردشت

151-نواب1067 قمحله احمدآباد

152-هارونیه(میرزا شاه حسین)قبل از صفویمغرب هارون ولایت

153-کتابخانه امیر المؤمنین1400 قفلکه شکرشکن ابتدای احمدآباد

154-نفیسهقرن 14 قکوی شیخ ابو مسعود

155-مدرسه الزهراء علیها السّلام1358 شخیابان صائب

156-مکتب حضرت زینب علیها السّلام1354 شچهارسوق شیرازی ها

157-مکتب فاطمیه1344 شخیابان مسجد سیّد

رساله حاضر

رساله حاضر با عنوان کتابچه مشخصات مدارس اصفهان به شماره 1020 به خط شکسته نستعلیق سده 14،در هشت برگ 17 الی 19 سطری از جمله نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی(سنای سابق)به شمار می رود که توسط مرحوم محمد تقی دانش پژوه فهرست شده است. (1)

مؤلف رساله

متأسفانه رساله حاضر به جهت تک نسخه بودن و عدم گزارش کاتب از عنوان خود و مؤلف،نمی توان صراحتا و دقیقا به عنوان مؤلف اشاره نمود.اما به نظر می رسد

ص:461

1- (1)) -فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی شماره 2(سنای سابق): 105/2.
نویسنده این رساله حیدر علی بن محمد مهدی ندیم الملک اصفهانی باشد،چرا که در این رساله نویسنده در ذیل گزارش مدرسه جده بزرگ،عنوان می دارد:«چند نفر طلبه خوب دارد،و دو سه نفر هم مدرّس،یکی جناب آقا میرزا محمد علی کاشانی از احفاد مرحوم نراقی،دیگری جناب آقا میرزا محمد حسین همدانی و جناب میرزا حیدر علی راقم کتابچه ولد جناب آقا میرزا مهدی...»

با جستجو و بررسی که انجام شد یک نفر بیشتر با این اسم و نام پدر یافت نشد و او حیدر علی بن محمد مهدی ندیم الملک اصفهانی است و بعید نیست با توجه به تسلط وی بر تاریخ منطقه،ظل السلطان از وی خواسته باشد که به گزارش مدارس عصر وی اقدام کند.

درباره مؤلف اطلاع چندانی در دست نیست ولی 3 اثر به نام وی و یک نسخه به کتابت وی یافته ام که به قرار زیر می باشد:

تاریخ اصفهان

این کتاب به تصحیح استاد ایرج افشار در مجله فرهنگ ایران زمین مجلد 12 به چاپ رسیده است.

*اصفهان،مدرسه صدر بازار،مجموعه رضویه،شماره 11465،خط مولف، جمادی الثانی 1340 ق.[نشریه نسخه های خطی:314/5] (1)

*تهران:ملک،شماره 3713،شکسته نستعلیق،قرن 14،32 گ[73/2]

لغات قرآن

فرهنگ بسیار مختصری برای لغات قرآن و ترجمه آنها به فارسی که به ترتیب سوره های قرآن و به نام احمد شاه قاجار نوشته شده است.

ص:462

1- (1)) -در فهرست جدید این مدرسه که به تازگی توسط انتشارات مجمع ذخایر اسلامی منتشر شده است،اثری از این نسخه در میان نیست.
*قم،مرعشی:شماره 2488،نستعلیق،احتمالا مؤلف،شعبان 1341 ق،29 گ [1318/8].

کتابچه مدارس اصفهان

*تهران:مجلس(سنا)،شماره 1020،شکسته نستعلیق سده 14[105/2]

روش تصحیح

در تصحیح این رساله که تنها یک نسخه خطی از آن موجود بود بعد از استنساخ رساله و مقابله سعی شده است که ضمن برگردان شیوه رسم الخط به رسم الخط امروزی عناوین مدارس با اندازه درشت تری مشخص گردد و در پاورقی اطلاعاتی درباره آن مدرسه مانند تاریخ بنا و بانی و مدرسین و محصلین آن ارائه گردد و منابع دیگر جهت اطلاعات بیشتر نیز در انتها معرفی شده است.

و السّلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته مجید غلامی جلیسه پائیز 1387 شمسی قم مقدسه

ص:463

برگه اوّل نسخه خطی«مدارس اصفهان»

ص:464

برگه آخر نسخه خطی«مدارس اصفهان»

ص:465

ص:466

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

چون رأی بیضا ضیای بندگان،حضرت مستطاب اشرف،احمد ارفع،اسعد والا، ظل السلطان (1)-ارواحنا فداه-اقتضا نموده که اطلاع بر مدارس اصفهان حاصل فرمایند،از بانی و تاریخ بنا و سکنه و خرابی و آبادی هریک،لهذا در کمال تحقیق از روی بصیرت تحقیق شده و به عرض حضور میمنت ظهور می رساند مدارسی که در حکم معموره است از این قرار است.

مدرسه نوریه

(2)

واقعه در طریق بازار (3)جنب مسجد جامع عتیق اصفهان،از بناهای میرزا نور الدین

ص:467

1- (1)) -مسعود میرزا فرزند ناصر الدین شاه مشهور به ظل السلطان(در گذشته 1336 ق)تا سال 1291 ق حاکم فارس بود و پس از عزل از حکومت در همان سال به امر ناصر الدین شاه به عنوان حاکم اصفهان روانه این شهر شد،و از این تاریخ تا اوایل مشروطیت مدت سی و چهار سال حاکم مطلق اصفهان بوده است.
2- (2)) -مدرسه نوریه از جمله مدارس عهد صفوی است،این مدرسه در سال 1347 ش تعمیر شده است و در حال حاضر 22 حجره و یک مدرس به صورت ایوان در طرف غرب و یک کتابخانه در سمت شرق دارد.جهت اطلاع بیشتر ر.ک:الاصفهان،ص 109؛رجال و مشاهیر اصفهان،ص 161؛تاریخ اصفهان و ری،ص 307؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 109؛ تاریخچه ی اوقاف اصفهان،ص 74؛ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان،ج 2، ص 205.
3- (3)) -مراد بازار عربان است.
محمّد انصاری که از احفاد جابر بن عبد اللّه انصاری (1)-رحمه اللّه علیه-بود که، در زمان شاه سلیمان بنا کرده، (2)گویا رتبه وزارت داشته،بنای آنجا از گچ و آجر می باشد.

هجده باب حجره دارد و دو صفّه نمازخانه،حوض آب در وسط مدرسه است.سکنه مدرسه همیشه ادبا و فصحا و خطاطین و اهل هنر بوده اند حالا به همان و تیره (3)معدودی از آن جماعت منزل دارند،جناب میرزا عبد الحسین هرندی (4)در آن مدرسه سکنی دارد، روزها چند نفر طلاّب از خارج مدرسه می آیند،[و ایشان]درس مقدمات می گویند. (5)

ص:468

1- (1)) -میرزا نور الدین محمّد جابر انصاری نبیره میرزا نظام الدین وزیر شاه و از نژاد میرزا سلمان اعتماد الدوله وزیر بوده است که از اجداد میرزا حسن خان جابری انصاری صاحب کتاب تاریخ اصفهان و ری می باشد.
2- (2)) -نام دو تن از سلاطین صفوی شاه سلیمان بوده است.اول صفی میرزا که بعد از شاه عباس بر تخت نشست و 29 سال سلطنت نمود و دوم سید محمد،متولی مشهد که شاهرخ بن رضا قلی میرزا ابن نادر شاه را دستگیر و نابینا کرد و خود به عنوان خواهرزاده شاه سلطان حسین صفوی به نام شاه سلیمان دوم به تخت نشست و بیشتر از 40 روز حکومت ننمود.فرهنگ معین،ج 5،ص 796.
3- (3)) -روش،نهاد،شیوه،سبک،اسلوب.
4- (4)) -میرزا عبد الحسین بن محمد تقی خوشنویس هرندی(1235-1326 ق)وی از جمله علمای اصفهان بوده که در خط و علوم ادبی تبحری خاص داشته وی بعد از وفات در سر قبر آقا واقع در محله خابجون در مغرب خیابان مدرس برابر کوچه باب الدشت به خاک سپرده شده است.ر.ک:مکارم الآثار،ج 4،ص 1432؛مزارات اصفهان،ص 51.
5- (5)) -از مدرسین این مدرسه می توان به اشخاص زیر اشاره نمود: 1.اسماعیل بن محمد حسن معزی معروف به پشمی(1288؟-1363 ق)صاحب آثاری چون:اصول الایمان،تقریرات آخوند،شانزده رساله در مباحث مختلف فقه و اصول،شرح کفایه آخوند خراسانی،قضایای غریبه و عجیبه،مجالس الموحدین و...از شاگردان آخوند فشارکی و مدفون در تکیه کازرونی می باشد.ر.ک:نقباء البشر،ج 1،ص 154؛تذکره القبور، ص 136؛رجال اصفهان،ص 217؛سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان،ص 171؛
موقوفات بسیار دارد ولی در تصرف وقف نیست،فعلا به قدر پنجاه تومان منافع مستغلات دارد که به مصارف ]1/A[ خادم و صرف روشنائی و آبکشی مدرسه می رسد و بیست تومان از این پنجاه تومان را کارگذاران حضرت مستطاب اشرف والا،قریب به ده سال است که مستمرا بغایت مزرعه جشیران (1)کرون (2)که مخروبه بوده است و به قواعد شرع اجاره فرموده اند مستمرا هرساله مرحمت می فرمایند. (3)

تاریخ بنای مدرسه مطابق وقفنامچه و کتیبه در مدرسه،سنه أربع و ستین و ألف مائه ی هجری است 1164، (4)متولی حالیه آقا میرزا رضی از احفاد میرزا نور الدین محمّد انصاری است.

ص:469

1- (1)) -گویا همان باشد که اکنون به خمیران معروف است و روستایی است در کنار سد خاکی با همین نام.
2- (2)) -به فتح اول و ثالث،نهم از بلوکات اصفهان است که در مغرب نجف آباد قرار دارد و دو قسمت می شود با دو مرکز جمعیتی کرون علیا که آبادی معروفش دهق و کرون سفلی که آبادی معروفش طهران یا سزران[تیران کنونی]می باشد.نصف جهان،ص 314.
3- (3)) -درباره موقوفات این مدرسه ر.ک:نشریه اوقاف اصفهان:سال 1346،صفحه 63؛ تاریخچه اوقاف اصفهان،ص 74.
4- (4)) -به اعتقاد جابر انصاری بنای مدرسه متعلق به دوره سلطنت شاه سلیمان صفوی و سلطان حسین صفوی می باشد،در کتاب تاریخ فرهنگ اصفهان تاریخ بنای این مدرسه به سال 1064 ق و بعد از سلطنت شاه عباس دوم ذکر شده است.ر.ک:تاریخ اصفهان و ری،ص 307؛ تاریخچه اوقاف اصفهان،ص 74؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 109.
مدرسه کاسه گران

(1)

به فاصله پانصد قدم از مدرسه نوریه در سمت یسار طریق بازار عامه، (2)از بناهای مرحوم آقا میرزا مهدی اردستانی ملقب به حکیم الملک است، (3)در زمان شاه سلیمان به طریق اعراض سفر هندوستان کرده،مدتها در آن حدود توقف کرده مشغول طبابت بوده از آنجا تدارک بنای مدرسه را نموده و در غیاب مشارالیه ساخته شده،پنجاه و هشت باب حجره فوقانی و تحتانی دارد،وسط مدرسه حوض آب دارد،هجده نفر طلبه دارد، صفه نمازخانه دارد.

مدرّس جناب مستطاب آقا سید سینا،خلف مرحوم ملاّ سیّد جعفر دارابی -اعلی اللّه مقامه-در آنجا مدرّس می باشد. (4)

ص:470

1- (1)) -از آنجا که این مدرسه در محله کاسه گران واقع شده است بدین نام خوانده می شده و البته این مدرسه به مناسبت عنوان بانی آن یعنی حکیم الملک"حکیمیه"نیز نام گرفته چنانچه در وقفنامه مورخه 1104 ق نیز همین نام حکیمیه مورد استفاده قرار گرفته است.جهت اطلاع بیشتر ر.ک:الاصفهان،ص 109؛سفرنامه اصفهان(افضل الملک)،ص 38؛تاریخ اصفهان و ری،ص 307؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 111؛ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان،ج 2،ص 178؛خوشنویسی در کتیبه های اصفهان،ص 134؛بازار بزرگ اصفهان، ص 689.
2- (2)) -این مدرسه واقع در بازار ریسمان منشعب از بازار بزرگ عربان می باشد که از یک سو به میدان قیام(سبزه میدان)و از سوی دیگر نزدیک مسجد جامع اصفهان است.
3- (3)) -میر محمد مهدی حسنی حسینی اردستانی معروف به حکیم الملک،از جمله اطبایی بوده است که در عهد اورنگ زیب شاه،درمانگاهی در هندوستان داشته است،زمانی که دختر پادشاه مریض می شود و اطبای هند از معالجه وی عاجز می شوند حکیم الملک به معالجه وی می پردازد و چون بهبودی می یابد به حکیم و زنش،زینب بیگم هدایای بسیاری می بخشد و حکیم الملک و همسرش با آن پول اقدام به بنای مدارسی در اصفهان می نمایند.
4- (4)) -از دیگر مدرّسان این مدرسه می توان به اشخاص زیر اشاره نمود:
موقوفات آن در اردستان است،تقریبا دویست تومان عاید می شود.تاریخ بنای مدرسه ثلاث مائه بعد الألف است 1103،متولی حالیه احفاد حکیم الملک سادات اردستانی هستند. ]1/B[

مدرسه نماور

(1)

در وسط شهر اصفهان در کنار بازار عامه به فاصله صد قدم که به طریق محله باب الدشت (2)می رود.آنچه مشهور است بین الاهالی چون بانی آنجا نماور سلطان زوجه مرحوم میرزا مهدی حکیم الملک (3)که بانی مدرسه کاسه گران بوده است به این جهت

ص:471

1- (1)) -جهت اطلاع بیشتر ر.ک:الاصفهان 209؛سفرنامه اصفهان،افضل الملک:38؛تاریخ اصفهان و روی:307؛تاریخ فرهنگ اصفهان:127؛ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان:209/2.
2- (2)) -محله باب الدشت و یا دردشت که البته عوام گاهی آن را بابل دشت نیز خوانند از جمله محلات قدیمی اصفهان بوده است که حافظ ابو نعیم اصفهانی نیز در ذکر اخبار اصفهان عالمانی را در ذیل نام این محل ذکر می کند.
3- (3)) -نام زوجه حکیم الملک اردستانی زینب بیگم بوده است،و به نظر می رسد آن چنان که
موسوم به این اسم شده،شرح حال مشارالیه در طی مدرسه کاسه گران مقدم شده،قریب شصت حجره تحتانی و فوقانی دارد و یکصد و بیست نفر طلبه دارد.

مدرّس آنجا جناب حاجی میرزا بدیع درب امامی (1)و جناب آقا میرزا عبد الرزاق رشتی هستند، (2)در زمان بانی،تولیت با مرحوم میرزا رشید ابن طباطبائی اردستانی بوده

ص:472

1- (1)) -سید بدیع بن مصطفی بن عبد الحمید بن محمد موسوی اصفهانی به جهت سکونت در محله درب امام به درب امامی معروف گشته بود،جامع علوم فقه و اصول در اصفهان بود.وی از شاگردان سید محمد صادق بن محمد کتابفروش(م 1304 ق)،سید محمد شهشهانی، ملا حسینعلی تویسرکانی،محمد باقر نجفی،میرزا محمد باقر چهار سوقی بوده است از مبرزترین شاگردان وی می توان به سید ابو الحسن اصفهانی مدیسه ای اشاره نمود.وی صاحب تألیفاتی چون رساله ای در خراج و مقاسمه،حاشیه بر قوانین،حاشیه بر ریاض و رساله ای در حجیّت استصحاب بوده است.میرزا بدیع در عصر جمعه 21 شعبان 1318 ق در سن شصت و هفت سالگی وفات کرد و در تکیه استادش میر سید محمد شهشهانی به خاک سپرده شد. ر.ک:تذکره القبور،ص 200.
2- (2)) -از دیگر مدرسان این مدرسه می توان به عالمان زیر اشاره کرد: *1.سید محمد مشهور به سید آقاجان نوربخش(در گذشته 1364 ق)ر.ک:تذکره القبور:، ص 13. *2.مولی أبو طالب لواسانی(در گذشته ح 1260 ق)ر.ک:تذکره القبور،ص 78. *3.میرزا ابو القاسم بن محمد بن ابراهیم رشتی اصفهانی،عالم فاضل ادیب محقق مؤلف کتاب تحفه الناصریه در فنون ادب که منتخبی است از اشعار عرب با ترجمه آنها و در سال 1278 ق به طبع رسیده است.ر.ک:تذکره القبور،ص 89؛اعیان الشیعه،ج 7،ص 85. *4.شیخ محمد باقر قزوینی(در گذشته 1365 ق)از مدرسین حساب و هیئت قدیم مدفون در تخت فولاد است.ر.ک:تذکره القبور،ص 156.
است و بعد از آن به ارشد[به]اولاد،که تا حال نسلا بعد نسل به سادات طباطبائی اردستانی مفوّض است و مداخله می نمایند، (1)مرحوم آقا جمال خونساری (2)ناظر بوده، بالفعل قریب به دویست تومان موقوفه دارد به مصارف می رسد.

تاریخ بنای مدرسه همان زمان بنای مدرسه کاسه گران است که زوج و زوجه ساخته اند به شش هفت سال فاصله،که تاریخ چنین می شود سنه عشرین و مائه بعد الالف 1120. (3)

مدرسه صدر

(4)

از بناهای مرحوم حاجی محمد حسین خان صدر اعظم اصفهانی، (5)در زمان خاقان

ص:473

1- (1)) -در تذکره القبور آمده است:آقا محمّد جعفر بن مهدی بن محمّد ظهیر بن محمّد سمیع بن خدا بخش هرندی نواده بدیع الزمان هرندی(د:1203 ق)در زمان او امور شرعیه اردستان و هرند به او محول بوده و تولیت مدرسه جده کوچک را داشته است.ر.ک:تذکره القبور:232.
2- (2)) -محمد بن حسین خوانساری(م 1125 ق)معروف به آقا جمال،وی مجری صیغه وقف و ناظر قرار داد بوده است.ر.ک:آثار ملی اصفهان،صص 504-505.
3- (3)) -مرحوم شیخ جابر انصاری بنای مدرسه را به سال 1117 ق و در دوران شاه سلطان حسین صفوی می داند.
4- (4)) -ر.ک:الاصفهان،ص 210؛سفرنامه اصفهان،افضل الملک،ص 38؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 138؛ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان،ج 2،ص 120؛ خوشنویسی در کتیبه های اصفهان،ص 111.
5- (5)) -وی بعد از ورود به درگاه محمد خان قاجار ملقب به امین الدوله و بعد از آن در زمان فتحعلی شاه ملقب به نظام الدوله و بعد از رسیدن به صدارت ملقب به صدر اعظم گردید،وی در سال 1239 ق،دار فانی را وداع گفت.
مغفور فتحعلی شاه (1)-البسه اله تعالی حلل النور-ساخته شده است،در بازار عامه اصفهان، قریب باروی اشرف و محمود افغان واقع است.

مدرسه با صفایی است،باغچه های منظّف خوبی دارد.شصت و دو باب حجره تحتانی و در زوایا دارد،طلاّب محصل خوب دارد،نسبت به سایر مدارس طلبه چندان ندارد و طلاّب آنجا قریب به هشتاد نفر می شوند.

مدرس آنجا آخوند ملاّ محمّد کاشانی ]2/A[ و جناب جهانگیر خان قشقایی هستند.قریب یکصد و پنجاه تومان موقوفات دارد،متولی جناب مستطاب آقای حاجی میر أبو القاسم کلباسی شیخ العراقیین-دام افضاله-هستند در حقیقت امر،مدرسه خیلی منظم است،بنا قریب هفتاد سال است.1237.

مدرسه جدّه کوچک

(2)

من حیث الوضع و من حیث البانیه جد بزرگ (3)والد صفی میرزای صفوی ملقب به ابو البقاء ولد ابو المظفر شاه عباس الموسوی الحسینی بهادر خان ساخته (4)در بازاری که از بازار عامه جدا می شود از محل معروف به در قهوه کاشان،پنجاه و شش اطاق فوقانی

ص:474

1- (1)) -فتحعلی بن حسینقلی خان قاجار(در گذشته 1236 ق)دومین پادشاه سلسله قاجار می باشد.
2- (2)) -جهت اطلاع بیشتر ر.ک:الاصفهان،ص 210؛سفرنامه اصفهان،افضل الملک،ص 38؛ تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 104؛ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان،ج 2، ص 120.
3- (3)) -دو مدرسه جدّه کوچک و جدّه بزرگ را امروز از طرف عموم مردم بر حسب وسعت بنا می شناسند،بدین ترتیب که مدرسه بزرگتر را مدرسه جده بزرگ و مدرسه کوچکتر را جده کوچک می نامند و حال آنکه مدرسه بزرگتر را جده کوچک نام نهاده و شاه عباس بنا کرده و مدرسه کوچکتر را جده بزرگ نام داده اند و شاه عباس دوّم بنا نموده است.
4- (4)) -بانی این مدرسه دلارام خانم جده شاه عباس دوم می باشد.
و تحتانی دارد و شصت،هفتاد طلبه محصل دارد،طلاب آنجا از جانب متولی هرنفری ماهی سی شاهی الی سه هزار دینار به قدر مراتبهم مقرری دارند،متولی آنجا جناب میرزا محمّد علی هرندی است.

مدرّس معتبری ندارد، (1)طلاب با سواد دارد،اغلب طلاب آنجا خارج از مدرسه درس می خوانند.من حیث الوضع،خوب منظم است،متولی آنجا مردی مقدس و خداشناس است.تاریخ بنای مدرسه فی شهر رجب المرجب من شهور سبع و خمسین بعد الالف 1057.

مدرسه جدّه

(2)

من حیث الوضع،بزرگ و من حیث الأبنیه،جده کوچک شاه عباس ثانی صفوی بنا کرده،هفتاد و دو حجره فوقانی و تحتانی دارد،حجرات فوقانی بلاسکنه و مخروبه.از بی مواظبتی خیلی مشوش است،حجرات تحتانی را هم بعد از وضع زوایا که حجراتش مخروبه و بلا سکنه است.

به قدر بیست نفر طلبه محصل دارد و نهر آب ]2/B[ از وسط مدرسه عبور می کند در سال پنج ماه آب ندارد در سایر شهور آب متوالی جاریست،قریب دویست و پنجاه تومان موقوفات دارد و چهل،پنجاه تومان از آن مخارج خادم و روغن و چراغ

ص:475

1- (1)) -از جمله اساتید این مدرسه می توان به مدرسان زیر اشاره کرد: 1.محمد کاظم واله اصفهانی:ر.ک:الذریعه،ج 9،ص 1255. 2.شیخ حسن دشتکی(در گذشته 1344 ق)از شاگردان میرزا بدیع درب امامی،ملاّ محمّد حسین کرمانی،سید محمد باقر درچه ای و در تخت فولاد مدفون گردیده است. ر.ک:تذکره القبور،ص 249.
2- (2)) -جهت اطلاع بیشتر ر.ک:الاصفهان،ص 210؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 102؛ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان،ج 2،ص 112.
و بوریای مسجد و صفه ها می رسد،ما بقی را از میان می برند به مصارف برخلاف قرارداد واقف می رسد.

چند نفر طلبه خوب دارد و دو سه نفر هم مدرّس دارد،یکی جناب آقا میرزا محمّد علی کاشانی از احفاد مرحوم نراقی،دیگری جناب آقا میرزا محمد حسین همدانی (1)و جناب میرزا حیدر علی (2)راقم کتابچه ولد جناب آقا میرزا مهدی در حجره مرحوم آقا محمد کاظم واله که از بهترین حجرات مدارس است و به وضع خوب و با سلیقه بنا شده، مدرّس مقدمات و علوم ادبیه است.

متولی اسمی بالفعل میرزا محمد علی از احفاد آقا جمال خوانساری است ولی مداخله با غیر است،تاریخ مدرسه قریب دویست و بیست سال است.

مدرسه مبارکیه

(3)

جنب خانه جناب جلالیان آقای مشیر الملک واقع است خوب مدرسه[ای]است لکن از بی پرستاری قریب به انهدام است گویا جناب جلالیان خیال تعمیر آن را دارند که

ص:476

1- (1)) -ر.ک:نقباء البشر،ج 2،ص 622.
2- (2)) -میرزا حیدر علی بن ملاّ مهدی از دانشمندان دستگاه ظل السطلان و مؤلف کتب تاریخ اصفهان،لغات قرآن،ترجمه مروج الذهب.ر.ک:سیری در تاریخ تخت فولاد،ص 229.
3- (3)) -این مدرسه که با نام مدرسه آقا مبارک نیز شناخته می شده است،توسط آقا مبارک از خواجگان شاه اسماعیل صفوی بنا شده و در محله گلبهار است در کوچه ای از خیابان حافظ به سوی خیابان مشیر منتهی می شود،این مدرسه به سال 1313 ش در زمان حکومت پهلوی اول تخریب و از طرف اداره فرهنگ دبستانی به نام ناموس در آنجا ایجاد می گردد که بعدها دوباره تجدیدبنا گشته و با نام دبیرستان علامه مجلسی افتتاح می شود.قبر آقا مبارک در دالان مدرسه قرار داشته و شکل مدرسه دارای پانزده حجره بوده است.از جمله موقوفات این مدرسه می توان به حمام علی اکبر اشاره نمود که توسط حاجی محمد حسن تاجر وقف شده بود.الاصفهان،ص 210؛رجال و مشاهیر اصفهان،ص 444؛تاریخ فرهنگ اصفهان، ص 118؛ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان،ج 2،ص 228.
دایر نمایند در صورتی که دایر شود اسباب دعای خیر است و از صدقات جاریه خواهد بود.

مدرسه ملاّ عبد اللّه

(1)

واقعه در چهار سوق شاه،قرب میدان نقش جهان در زمان شاه سلیمان ساخته شده است و به اسم ملا عبد اللّه شوشتری که مخصوصا او را از اماکن مشرفه آورده اند (2)به جهت تدریس طلاب و مدرسه را به اسم آن مرحوم شهرت داده اند.از موقوفات،قلیلی دارد،حجرات فوقانی و تحتانی دارد،نهر آب از وسط مدرسه جاریست طلبه هیچ ندارد،حجرات آنجا را کرایه می دهند،[به]مذهب (3).و اهل بازار انبار بقالی و قصابی و غیره...داده اند،متولی جناب شیخ الاسلام هستند سکنه معروف آنجا حاجی میرزا بهاء و حاجی ملاّ صادق خوانساری است تاریخ بنا،زمان شاه سلیمان است.

ص:477

1- (1)) -ر.ک:الاصفهان،ص 210؛سفرنامه اصفهان،افضل الملک،ص 38؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 97؛آشنایی با شهر تاریخی اصفهان،ج 2،ص 187؛خوشنویسی در کتیبه های اصفهان،ص 137.
2- (2)) -درباره حضور ملاّ عبد اللّه شوشتری(د:1021 ق.)در اصفهان و تدریس و اقامه جماعت وی در این مدرسه دو نقل قول متفاوت است اول آنکه وی پس از تحصیل مقدمات در شوشتر به عراق رفته و مدت سی سال در آنجا به تحصیل مشغول می شود و بعد از آن به مشهد می رود و مشغول تدریس و تعلیم می گردد و از آنجا که آوازه شهرت و تقوی وی به گوش شاه عباس کبیر می رسد از او تقاضای می شود که به اصفهان بیاید و ملا عبد اللّه به سال 1006 ق به اصفهان آمده و شاه عباس به جهت علاقه به وی دستور ساخت این مدرسه را می دهد و ملاّ عبد اللّه تا پایان عمر در آنجا مشغول به تدریس و اقامه نماز جماعت می شود،در برخی از کتب نیز آمده که ملاّ عبد اللّه به جهت رنجش خاطری که از ابتدا از شاه عباس داشته به خراسان می رود،اما بعدا شاه عباس در مقام دلجویی از وی برمی آید و با تجلیل فراوان وی را به اصفهان آورده و مدرسه مزبور را برای محل تدریس وی بنا می کند.
3- (3)) -مسافران.
مدرسه الماسیه

(1)

از بناهای صفویه است واقع است در اواخر بازار چهار سوق مقصود (2)به سمت دروازه حسن آباد می رود و مدرسه خوب محکم خوش بنائی است،هشت هفت حجره تحتانی و فوقانی دارد و طلاّب آنجا سی نفر می شوند که تمام محصل می باشند،موقوفه جزئی دارد که وفا به مصارف آنجا نمی کند، (3)تولیت با جناب مستطاب حاجی میرزا ابو القاسم شیخ العراقین است که حالا تفویض به جناب مستطاب حاجی میرزا عبد الجواد کلباسی است، (4)تاریخ بنا همان زمان صفویه است. (5)

ص:478

1- (1)) -ر.ک:الاصفهان،ص 209؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 110؛ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان،ج 2،ص 106؛مزارات اصفهان،ص 319؛بازار بزرگ اصفهان، ص 530.
2- (2)) -بانی بازار چهار سوق یا چهارسو و کاروان سرای مقصود را که در حال حاضر فقط سردر آن در بازار چهارسو مقصود باقی است و خود کاروان سرا از میان رفته،مقصود بیگ مسگر می باشد این بازار در زاویه جنوب شرقی میدان نقش جهان تا حدود امامزاده احمد امتداد داشته است.ر.ک:تاریخ اصفهان و ری جابری،ص 237؛مزارات اصفهان،ص 319.
3- (3)) -وقف نامه این مدرسه به سال 1104 ق.نوشته شده است.ر.ک:بازار بزرگ اصفهان، ص 530.
4- (4)) -عبد الجواد بن محمّد مهدی بن محمّد ابراهیم کلباسی(در گذشته 1314 ق)صاحب کتاب تهذیب الاصول می باشد.ر.ک:الذریعه،ج 4،ص 53.
5- (5)) -بانی مدرسه را حاج الماس نامی از غلامان دربار پادشاه صفوی دانسته اند که وقف نامه آن به سال 1104 ق می باشد،و نام مدرسه را بدین جهت الماسیه دانسته اند،البته گفته شده،از باب آنکه مرحوم شیخ محمّد تقی الماسی داماد مجلسی از مدرّسین این مدرسه بوده است این مدرسه به الماسیه شهرت پیدا نموده است.
مدرسه مریم بیگم

(1)

دختر شاه صفی (2)بوده،در ابتدای بازار چهارسوق حسن آباد است،از قراری که در تواریخ نوشته شده بدوا گمرک خانه (3)شهر بوده،چون که عجله در بنای آن داشته اند و وجه آن موجب تطویل می شود گمرک خانه را مدرسه کرده اند (4)از وضع و محاذات دهلیز مدرسه معلوم است که بنای گمرک خانه بوده مدتها بود که مخروبه و بایر بود، جناب فخامت نصاب میرزا سلیمان خان رکن الملک در مقام آبادی آنجا برآمدند به مخارجات کلی دایر نشد.حال چند نفر طلبه دارد و شهریانه می دهند به طلاّب، موقوفات در اغلب ولایات دارد به خصوص در اصفهان که موقوفات کلی دارد و هیچیک به تصرّف موقوف علیه نیست.

طومار و کتاب وقفنامچه مفصلی دارد که نزد جناب مستطاب حاجی میرزا جعفر ولد مرحوم آقا میرزا محمّد علی امام جمعه سابق بوده است. (5)متولی این مدرسه بالفعل خدا است و محاسب حضرت حجه اللّه یوم یقوم الحساب. (6)

ص:479

1- (1)) -ر.ک:الاصفهان،ص 202؛سفرنامه اصفهان،افضل الملک،ص 38؛تاریخ اصفهان و ری، ص 305؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 115؛آشنایی با شهر تاریخی اصفهان،ص 152؛ تاریخچه اوقاف اصفهان،ص 298؛ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان، ص 271؛خوشنویسی در کتیبه های اصفهان،ص 135.
2- (2)) -مریم بیگم دختر شاه صفی می باشد.
3- (3)) -افضل الملک در سفرنامه خود آن را کاروان سرا نامیده است.
4- (4)) -این بنا به دستور مریم بیگم به سال 1115 ق.تغییر کاربری داده شده است.
5- (5)) -صاحب کتاب تاریخ اصفهان و ری در باب موقوفات این مدرسه آورده است که:«آنرا دختر شاه سلیمان صفوی بنا کرده و موقوفه بسیاری برای طلبه و لوازم آبادانی آن معین کرده حتی از شهرهای جز اسپهان و نیز ملک خریده و وقف بر آنجا نموده تا جائی که از تبریز و بسطام و قزوین و غیرها موقوفه داشته.»
6- (6)) -این مدرسه به جهت عدم توجه،ویران گردیده و موقوفات آن نیز به تصاحب افراد
مدرسه چهارباغ

(1)

از بناهای شاه سلطان حسین صفوی است در نهصد و دوازده هجری بنا شده و در نهصد و بیست و هفت تمام شده (2)که ما بین بناء و اتمام پانزده سال است یکصد و بیست و پنج اطاق در تحتانی و فوقانی و زوایا و پهنای روی به باغ شیرخانه و روی به بازارچه بلند دارد.

چهل نفر طلاب مقرری دارد که تماما را متولی از یک تومان و شش هزار در ماه مقرری می دهند به حسب مراتبهم.موقوفات به فراخور این مخارجات چند سال است که به مراحم خاص بندگان حضرت مستطاب اشرف والا روحی فداها به تصرف وقف در آمده است که به مصارف می رسد خرابی چندانی هم ندارد در هرسال یکبار جناب مستطاب حاجی میرزا مهدی مدرس که از زمان شاه سلطان حسین نسلا بعد نسل متولی بوده اند تعمیرات لازمه را متحمل می شود و کمال انتظام را دارد. (3)

ص:480

1- (1)) -الاصفهان،ص 209؛سفرنامه اصفهان،افضل الملک،ص 38؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 130؛ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان،ج 2،ص 126؛آشنایی با شهر تاریخی اصفهان،؛تاریخچه اوقاف اصفهان،ص 117؛خزائن مکتوب،ص 166؛خوشنویسی در کتیبه های اصفهان،ص 67 و 71 و 135.
2- (2)) -در کتاب تاریخ فرهنگ اصفهان تاریخ بنا،سال 1118 ق ذکر شده است.
3- (3)) -از آنجا که این مدرسه را شاه سلطان حسین صفوی بنا کرده است این مدرسه را سابقا مدرسه شاهی نام می برده اند و البته امروزه به عنوان مدرسه امام صادق(علیه السّلام)مشهور است.مدرسه در دو طبقه و چهار ایوان در چهار سمت مدرسه قرار دارد درب بزرگ نقره ای و با کتابت برجسته به سمت خیابان چهارباغ قرار دارد.ر.ک:سفرنامه اصفهان،افضل الملک:38. از مدرسین این مدرسه می توان از اشخاص زیر یاد کرد:
مدرسه ی شاهزاده ها

(1)

در زوال بازار صباغان،ظهر حمام معروف به شاهزاده ها است، (2)که از اولاد سلاطین

ص:481

1- (1)) -ر.ک:الاصفهان،ص 209؛سفرنامه اصفهان،افضل الملک،ص 38؛تاریخ اصفهان و ری، ص 308؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 120؛گنجینه آثار تاریخی اصفهان،ص 753؛ ریشه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان،ج 2،ص 248؛بازار بزرگ اصفهان،ص 311 و 608.
2- (2)) -در سه راه بازار نو به سوی مسجد حکیم قرار داشته است،این مدرسه را به جهت نزدیکی به مسجد حکیم و هم چنین مدرّس آن ملاّ عبد الجواد حکیم،به مدرسه حکیم نیز می شناخته اند،این مدرسه در سال 1314 ش.به صورت مخروبه در آمده بود که از سوی اداره فرهنگ به جای آن دبستانی به نام حکیم نظامی بنا شد و در حال حاضر در محل آن مدرسه ای به نام هاشمی رفسنجانی به تاریخ تأسیس 1359 ش.قرار دارد.
صفویه ساخته اند تشخیص درستی از بانی بدست نیامده، (1)بیست و سه حجره تحتانی و فوقانی دارد و بیست و پنج نفر طلبه محصل دارد.تولیت آن با جناب حاجی میرزا أبو القاسم کلباسی است، (2)موقوفات هیچ ندارد[و اگر]داشته است از میان رفته است، (3)تاریخ بنا،مأخذ صحیح بدست نیامده.

مدرسه واقعه در محله باب القصر

از بناهای مرحومه مریم بیگم دختر صفی میرزای صفوی بانی مدرسه واقعه در چهار سوق حسن آباد است مدتها بود مخروبه افتاده بود بیست و پنج سال قبل از این مرحوم حجه الاسلام حاجی سید اسد اللّه تعمیر کردند و به حلیه اهالی درآمده که تاکنون معمور است و قریب بیست و پنج،شش حجره دارد طلاّب محصل در آنجا موجود است.

مدرسه علی قلی آغا

واقعه در چهارسوق علی قلی آغا که یکی از خواجگان سلاطین صفویه است.

در همان زمان که مدرسه بیگم ساخته شده بنای این مدرسه و مسجد و حمام و بازاچه واقعه در محله بیدآباد به اسم علی قلی آغا بنا شده است (4)موقوفات زیاد دارد هیچیک به تصرف نیست بالفعل جناب مستطاب حاجی شیخ أبو القاسم قاضی-سلمه اللّه تعالی-در آنجا مشغول به نماز جماعت هستند.

ص:482

1- (1)) -توسط شهربانو خانم دختر سلطان حسین ساخته شده است.تاریخ فرهنگ اصفهان، ص 120.
2- (2)) -از جمله مدرسان این مدرسه می توان به بزرگان زیر اشاره نمود: 1.ملاّ عبد الجواد حکیم 2.میرزا ابو المعالی محمّد بن ابراهیم کلباسی.
3- (3)) -حمام شاهزاده ها را از موقوفات این مدرسه می دانسته اند.
4- (4)) -این بازارچه در خیابان مسجد سید کنونی قرار گرفته است.
سه مدرسه دیگر

در محله بیدآباد است یکی معروف به مدرسه میرزا مهدی (1)است که واقع است در راه معبر بیدآباد سرجوی معروف به بابا حسن،اختیار آن با جناب مستطاب آقا میرزا سید علی ولد مرحمت پناه آقا میرزا سید حسن-اعلی اللّه مقامه-است دو نفر سکنه دارد، مذکور است که به تصرف وقف نامه شده و ملک است. (2)

مدرسه دیگر

مدرسه میرزا حسین (3)است که قرب مسجد مرحوم حجه الاسلام حاجی سید محمّد باقر -اعلی اللّه مقامه-که یکی از اعیان شهر بوده در همان زمانها که بیدآباد،آباد شده،ساخته اند (4)طلاّب محصل دارد و اختیار آن با جناب مستطاب آقای حاجی سیّد جعفر است. (5)

ص:483

1- (1)) -این مدرسه به نام مدرسه بیدآباد و بابا حسن نیز شهرت داشته است.ر.ک:سفرنامه اصفهان،افضل الملک:38؛تاریخ اصفهان و ری:308؛تاریخ فرهنگ اصفهان:126؛ تذکره القبور:73 و 117 و 119 و 158.
2- (2)) -مدرسان بزرگی در این مدرسه به تعلیم و تدریس مشغول بوده اند که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود: *1.شیخ اسد اللّه معروف به حاج فاضل بیدآبادی(د:1260 ق). *2.شیخ احمد بن محمّد جواد بن محمّد حسن اصفهانی حسین آبادی(د:1357 ق). شیخ علی محمّد بن محمّد جواد بن محمّد حسن اصفهانی حسین آبادی(د:1373 ق). *3.میر محمّد باقر بن میر محمد اسماعیل بن میر ابو صالح حسینی(د:سده 13 ق).
3- (3)) -ر.ک:سفرنامه اصفهان،افضل الملک،ص 38؛رجال و مشاهیر اصفهان،ص 495 و 541؛ تاریخ اصفهان و ری،ص 308؛تاریخ فرهنگ اصفهان،ص 110.
4- (4)) -این مدرسه از بناهای زمان شاه سلیمان صفوی است که به سال 1099 ق بنا شده است.
5- (5)) -بانی این مدرسه عزت نسا خانم دختر میرزا خان تاجر قمی که شوهر خود را میرزا مهدی معرفی می نماید،تولیت این مدرسه در ابتدا با آقا حسین خوانساری بوده که در زمان
مدرسه دیگر مدرسه میرزا باقر است که مسجد و مدرسه اتصال به یکدیگر دارد در محله بیدآباد،طلبه ندارد دو نفر مکتب دار در آنجاست پسر مرحوم ملاّ علی اکبر خوانساری در آنجا مشغول به نماز جماعت است میرزا باقر از اعیان شهر اصفهان بوده است.

مدرسه مرحوم حاجی حسن

قرب مسجد حکیم از بناهای مرحوم حاجی کلباسی-اعلی اللّه مقامه-می باشد،قریب سی نفر طلبه دارد که محصل می باشد موقوفات هیچ ندارد،کفالت طلاّب را حتی الامکان جناب مستطاب حاجی میرزا ابو القاسم کلباسی می فرمایند.قریب پنجاه سال است که ساخته شده است. (1)

و السّلام

ص:484

1- (1)) -در مقابل صحن ورودی هارون الولایه و متصل به مسجد علی در ضلع شمالی آن مدرسه کوچکی بوده است که به مدرسه حاج حسن معروف است و احتمال می داده اند که مدرسه سلطان محمد سلجوقی باشد،مؤلف نزهت القلوب مکان آن را در محل جوباره نوشته و مؤلف تاریخ اصفهان و ری محل آن را در دار البطیخ ذکر کرده،هرچند مدرسه مذکور در محل سبزه میدان(میدان کهنه)و خیابان هارونیه روبروی بقعه هارونی بوده است.این مدرسه تا سال 1360 ش طلبه نشین بوده و از آن سال به بعد تخریب و به ورزشگاه حمیدرضا کمال تبدیل شده است.ر.ک:بازار بزرگ اصفهان،ص 308 و 659.