گروه نرم افزاری آسمان

شرح مناجات خمسه عشر






اشاره


مؤلف: فقیه ذوفنون آیت اللّه ملاّ حبیب اللّه شریف کاشانی قدس سره


تصحیح و تحقیق: قاسم ترکی


مقدمه


بار خدایا تو را سپاس می گوئیم از زمانی که ما را خلق فرمودی مُهر عبودیت و بندگی و فقر نسبت به ذات اقدست را با دو دست رحمانیت و رحیمیّتت بر هستی ما نقش فرمودی، «خمّرت طینه آدم بِیَدَی»(1) و هدف از آفرینشمان را رسیدن به این معرفت و عبودیت رقم زدی «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاْءِنسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ(2)». امّا بندگانت بدون مدد و عنایت کریمانه ات چگونه می توانند طی این مسیر کنند که راهی است بعید و طولانی و دریایی است ژرف و صراطی است حسّاس و دقیق؟ در روایت است: «یابن آدم، أکثر من الزاد إلی طریق بعید، و خَفّف الحمل فالصراط دقیقٌ، و أخلص العمل فإنّ الناقد بصیر».(3)

و اگر راه وصال انسان را طولانی خواندی چون می دانستی که او کفور و ناسپاس

ص :289

1- 1 عوالی اللئالی، ج 4، ص 98، حدیث 138.
2- 2 سوره مبارکه ذاریات، آیه 56.
3- 3 جواهر السنیه، ص 162.
است «إِنَّ الاْءِنسَانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ(1)» وگرنه ذات مقدست از ما به ما نزدیک تر است «یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ« (2)»وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ(3)» به هر حال حبّ و ذاتت بر کفران بندگان پرده پوشید و عزّ ربوبیّتت آنها را مخاطب ساخت و به بارگاه انس و مناجات با حضرتت دعوت نمود «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ(4)» و این دعا و خواندن را عبادت نامیدی که «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ(5)» حضرت باقر العلوم علیه السلام می فرمایند: منظور از عبادت در اینجا دعاست و همانا بالاترین عبادتها دعا کردن می باشد.(6)

و حضرت سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه می فرمایند: خداوندا دعای به درگاهت را عبادت نامیدی و ترک آن را مصداق استکبار شمردی و بر ترک دعا و عبادت وعده وارد کردن ذلیلانه در جهنّم را فرمودی.

و بی توجهی ات را مشمول حال انسانهایی قرار دادی که از حقیقت دعا غافل و بی خبرند « قُلْ مَا یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لاَ دُعَاؤُکُمْ (7)»، بلکه حقیقت و مغز عبادت را در لسان اولیائت «دعا» معرفی کردی «الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَهِ»(8) چرا که دعا ظهور عجز و ضعف و ناتوانی انسان است و برای رسیدن به معرفت حق، سزاوار است که این سیر طی شود «وَ لَمْ تَجْعَلْ لِلْخَلْقِ طَرِیقاً إِلَی مَعْرِفَتِکَ إِلاَّ بِالْعَجْزِ عَنْ مَعْرِفَتِکَ»(9) ای خدای جلیل و ای رب الارباب ستایش ذات کبریایی ات را سزاست که راه چگونه دعا کردن و چه درخواست کردن را توسط انبیا و اولیاء و معصومان به بندگانت تعلیم فرمودی.

مناجات خمسه عشر بنابر آنچه علامه مجلسی در بحارالانوار فرموده در بعض کتب اصحاب از حضرت امام العارفین، سید الساجدین و زین العابدین، حضرت علی بن

ص :290

1- 1 سوره مبارکه عادیات، آیه آیه 6.
2- 2 سوره مبارکه انفال، آیه 24.
3- 3 سوره مبارکه ق، آیه 16.
4- 4 سوره مبارکه غافر، آیه 60.
5- 5 همان.
6- 6 الکافی، ج 2، ص 467، باب فضل الدعاء و الحث علیه، حدیث 7 .
7- 7 سوره مبارکه فرقان، آیه 77.
8- 8 وسائل الشیعه، ج 7، ص 27، باب استصحاب الاکثار من الدعاء، حدیث 9.
9- 9 الصحیفه السجادیه، ص 417، فی مناجات العارفین.
الحسین بن علی علیهم السلام روایت شده است. امامی که حق تعالی اسماء و صفاتش را از چشمه قلب مطهّر او به جوشش درآورد و لسان مبارک او را مظهر نجوای عرشیان و فرشیان قرار داد تا بندگان را از آب حیات معرفت سیراب گرداند و گوش جان آنها را به نغمه های ملکوتی و جبروتی دعا نوازش بخشد و چشم دل و جان و سرّ وجود ایشان را به معارف مشهود حق روشن سازد و غیر ایشان چگونه می تواند وصف یار کند و زبان به توصیف جانان بگشاید که « سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ * إِلاَّ عِبَادَ اللَّهِ الُْمخْلَصِینَ (1)»

رساله حاضر شرح شش دعا از پانزده مناجات معروف به خمسه عشر است که به قلم فرید دهر و وحید عصر حضرت آیت اللّه العظمی ملاّ حبیب اللّه کاشانی، فرزند عالم جلیل القدر، ملاّ علی مدد ساوجی، صورت حیات یافته است. پیرامون پژوهش استناد این مناجات های پانزده گانه و سیر تاریخی بروز و ظهور آنها نیازمند مقالی مناسب است که امیدوارم در آینده فراهم شود.

این اثر را بر اساس عکس نسخه موجود به خط مؤلّف که در مرکز احیاء میراث اسلامی به شماره 2/881 نگهداری می شود تحقیق و تصحیح کرده ایم و ارجاع های لازم پیرامون آیات، روایات و دیگر موارد را ارائه کرده ام.

از آنجا که پیرامون حیات و آثار این فقیه ژرف اندیش در مجموعه میراث حوزه علمیه اصفهان به تفصیل سخن رفته است، از آوردن شرح حال ایشان در این مجموعه خودداری کرده ام.

امید است این اثر مورد رضایت خدای سبحان و حضرت ولی عصر ارواح من سواه فداه قرار گیرد.

والسلام

حوزه علمیه اصفهان قاسم ترکی

1/12/1391

ص :291

1- 1 سوره مبارکه صافات، آیه 159 و 160.
برگ اول نسخه خطی شرح مناجات خمس عشر

ص :292

برگ آخر نسخه خطی شرح مناجات خمس عشر

ص :293

بسم اللّه الرحمن الرحیم

إلهی لسانی، بثناء حضرته و متیّماً جنانی، بعلاء طلعته لا إله إلاّ هو القدیم الدیموم، فصلّ اللهم یا حبیبی! علی من شرّفته بمقام جذبک و أدنیته من ساحه قربک، فإنَّک لأنت اللّه المهیمن الکریم و علی آله المجاهدین فی سبیلک الحق بالحق و المقتفین له لیلک الصدق بالصدق الذّین باحت بهم حقیقه أن لا إله إلاّ أنت الفرد الحیّ القیّوم.

و بعد؛ فیقول الهادی إلی سبیل الإله، ابن علی مدد، حبیب اللّه: أنّ هذا شرح علّقناه علی الخمسه عشر من مناجاه علی بن الحسین سیّدالساجدین صلوات اللّه علیه فی کلّ حین مختصراً وجیزاً حاویاً علی حقایق لم یطّلع علیها إلاّ الصافون و جامعاً له قایق لم یسلک إلیها إلاّ العارفون؛ و لکن لقد أجملنا فیه القول کإجمالنا فی شرحنا علی الدعاء الذی تعلّمه کمیل بن زیاد عن علیّ علیه السلام لئلا یَمُلّ من مطالعته الطالب، فیخرج عمّا قصدناه من أسرار المطالب فها أ نّا نحن لقد شرعنا فیما أردنا فانظروا فیه لعلکم تهتدون بما سطرناه.


المناجاه الأولی


قال علیه السلام : إِلهی أَلْبَسَتْنِی الْخَطایا ثَوْبَ مَذَلَّتِی، وَ جَلَّلَنِیَ التَّباعُدُ مِنْکَ لِباسَ مَسْکَنَتی، وَ اَماتَ قَلْبِی عَظیمُ جِنایَتِی

لقد توجّه إلی بساط الأحدیّه بوجهٍ من الوجوه الخلقیّه و هو مقام جملهٍ من درجات المعرفه التی هی الإذعان بوجود الحقّ الأزلی المتقدّس عن الشئونات النقصیه، إذ معرفه

ص :294

الذات جلّ شأنه بما هو علیه من الکمال و الجمال مختصه بحضره الأحدیه فلا یمکن لأحدٍ أن یصفه حق الصّفه أو یعرفه حقّ المعرفه، ذلک ظنّ الذین جهلوا بما ظهر من أمر اللّه کما ظهر و أولئک هُمُ الغاوون. فدعاه علیه السلام بما هو الخاصّ بجناب ذاتیّته و اللاّیق بباب کینونیّته و هو الألوهیه الجامعه لجمیع مراتب الکمال و الحاویه لدرجات الجلال و الجمال إذ ما من صفهٍ و اسمٍ إلاّ و قد تطلق علی المراتب الکونیّه الحادثه بوجهٍ من الوجوه، کالوجه المفهومیّ سوی تلک الصفه فإنّها خاصّه بکبریائه لا تطلق علی غیره مطلقاً؛ کیف و تلک مشیره إلی مقام جامعیّه الذات، لکمالات الصّفات و هی مختصّه بالحقّ جلّ شأنه و إلی مقام تقدّسه عن درک الأفهام و تنزّهه عن بلوغ الأوهام إلی ما له من المقام؛ کیف و اشتقاقها إنّما هو من الوَلَه و هو التحیّر سمّی بها نفسه لتحیّر العقول فی کنه معرفه ذاتیّته و تولّه الأفهام فی درک مقام کینونیّته؛ کیف و ذاتیّته لذاتیّه سازجیّه و کینونیّته لکینونیّه کافوریه، لا إله إلاّ هو الأزلی الحکیم.

و فی ابتدائه علیه السلام بذلک الاسم، إشاره إلی أ نّه لا ینبغی التوجّه إلاّ إلی الموصوف بصفات الجمال و لایلیق التبتل إلاّ إلی المنعوت بنعت الجمال، إذ غیره خلق لم یکن فکان و حادث موصوف بالإمکان معروف بالذلّ و الهوان، فکیف یری العبد حاجته إلی من هو مثله فقیر أم کیف یکشف عن مقصوده لدی من لا یقدر علی یسیر، کیف و ما سوی الحقّ عزّ شأنه لا وجود له إلاّ بجوده، فلا له أن یتصرف فی شیءٍ حتی فی وجوده، فینبغی أن یقبل علی الحقّ القدیم بوجه التضرع و المسکنه و یتوجّه إلی بساطه الکریم باعتراف الهوان و الذلّه، فإنّه لهو الحق الذی لایقضی الحاجات إلاّ هو و لایکشف عن البلیات إلاّ هو، إذ لا إله إلاّ هو الرحمن الرحیم.

و فی حذف آله النداء إشاره إلی مقام تجرّده علیه السلام عن التعلق بالأسباب بأن غمض عن کلّ شیءٍ سواه و انقطع عن کلّ شیءٍ إلی حضرته تعالی بحیث لم یر بینه و بین الحق واسطه تحجبه عنه لکمال قربه علیه السلام بصفاء قلبه عن التعلّقات و الشئونات حتّی عرف أ نّه ما من سبب إلاّ و هو مسبّبه و ما من شیء إلاّ و هو مشیّئه؛ کیف و هو السبب الأصلی الواقعی و هو العلّه لجمیع العلل الممکنه.

و الحاصل أ نّه علیه السلام لکمال قربه لقد تجرّد عن الآلات إلی خالقها و عن الأسباب إلی جاعلها، فلم یعرف بینه و بین حبیبه حاجباً و إن کان هو الآله، لمنافتها لمقام التوحید

ص :295

الحقیقی الذی قد فاز به عباده الصالحون.

و یحتمل أن یکون الحذف لحفظ الأدب و مراعاته، إشارهً إلی أ نّه تعالی أجلّ من أن ینادیه العبد الذّلیل؛ کیف و هو اللّه السلطان الملک المتفرد القدیم و أن یکون للإشاره إلی أ نّه تعالی ذات سازجیّ لا یمکن أن یتوجّه إلیه بالنّداء فإنّه تعالی متقدّس من أن یعرفه شیءٌ و متنزّه من أن یصفه شیءٌ، فهو المعبود الذی لم یتوجّه إلیه ندآء و لم یلق لجنابه ثناء؛ کیف و کلّ ذلک شأن من شئونات الحدوث، فکیف ینبغی أن یتوجّه به إلی بساط الوجوب، کلاّ کلاّ إنّه عزّ شأنه لأجلّ من أن یکون له اسم و أعظم من أن یتصوّر له رسم و أرفع من أن یتوجّه إلیه بالنّداء و أکرم من أن یهدی إلیه بالثناء؛ کیف و هو اللّه العزیز الجبّار.

و فی الإضافه إلی النفس الواحده إشاره إلی ما هو فیه من مقام التوحید و درجه التجرید.

و قد فصّلنا القول فی ذلک فی شرح دعاء کمیل و إلیه فلیرجع الطالبون.

و إنّما أقبل علیه السلام أوّلاً بالاعتراف بالذنب و الإقرار بالجرم للإشاره إلی عظمه المولی و ذلّه العبد، فإنّ العبد إذا اعترف بخطائه و تقصیره فی أمر مولاه، فکأ نّه قد صغّر نفسه بالتصریح و عرّفها ذلیلهً محتاجّهً لایقدر علی شیء و عرف أنّ من یعترف لدیه لهو مولی جلیل یقدر علی کلّ شیء، فیقرّ بذنبه کی یرحمه و یصفح عن خطئته بکمال عطوفته، فالإقرار بالذنب متضمّن لأمور:

منها: تجلیل المولی و تعظیمه.

و منها: تحقیر العبد و تصغیره.

و منها: إظهار أ نّه یخشی و یخاف من عقوبه المولی.

و منها: إظهار أ نّه یرجو عفوه و صفحه.

و منها: الاستغفار و الإقاله.

و منها: أ نّه لیس سوی المولی من یفرّ العبد إلیه من ذنبه و یستغفر منه لخطیئاته.

و قد وردت الأخبار المتظافره دالّه علی أنّ الاعتراف بالذنب و الإقرار بالعیب وسیله إلی رحمه الربّ و أ نّه هو التوبه حقیقهً؛ و من یرجوها فلیطلبها من الکافی(1) و غیره.(2)

ص :296

1- 1 الکافی، ج 2، ص 426 427، باب الاعتراف بالذنوب و الندم علیها.
قوله[ علیه السلام ]: أَلْبَسَتْنِی [الْخَطایا ثَوْبَ مَذَلّتِی]

أی: أحْرَمَتْنی الخطیئات فی طریق محبتک عن مقام العزّه الدّائمه التی خصصتها بمن أتاک سالماً من شرّ نفسه معصوماً عن متابعه قضیّه هواه، فإنّه ما من عبد قد أطاعک و أتقاک فی معصیتک إلاّ و قد خلّعته بثوب عزّتک و کرّمته بتاج شرفک و شرّفته بمقام جذبک و اذقته حلاوه قربک.

و ما من عبدٍ قد عصاک و خالف أمرک و اتبع هوی نفسه إلاّ و قد وکّلته إلی نفسه فأضلّه الشیطان بوساوسه و أغرّه بغروره و صدّه عن سبیل الحق إلیک و منعه عن طریق الإقبال علیک و أحرمه عن لذه مشاهده طلعتک و أبعده عن ملاحظه أنوار قدّوسی وجهتک فظلّ مظلماً قلبه و بات ذاهلاً عن ربّه و أصبح محروماً عن حلاوه قرب خالقه و إن ذلک إلاّ کمال المذلّه، عصمنا اللّه عنها بحسن عصمته .

قوله[ علیه السلام ]: وَ جَلَّلَنِی [التّباعُدِ مِنْکَ لِباسَ مَسْکَنَتِی]

من تجلیل الفرس و هو أن تلبسه جُلّه و تغطّیه به.

أی: و أذلّنی و قمصنی قمیص الذلّه و المسکنه بعدی عن بساط حضرتک و حرمانی عن مشاهده لقائک و خسرانی فی معصیتک؛ کیف و ما من معصیه منّی إلاّ و هی حاجبه بینی و بینک و مانعه من وصولی إلیک و وقوفی بین یدیک و إن ذلک إلاّ کمال المسکنه و تمام الذلّه؛ کیف و أیّ ذلّه أشدّ من حرمان العبد عن مشاهده لقاء مولاه و أیّ مسکنه أکثر من مسکنه عاشقٍ مَنَعَه الموانع عن حضره من تولاّه.

و فی إضافه المذلّه و المسکنه إشاره إلی أنّ موصوفهما لیس إلاّ الممکن، فهما من الصفات الخاصه به فلا یتصف به العزیز الذی خضعت لعزّته کلّ شیء و عنیت لسطوته کلّ شیء.

و فی الإضافه إلی النفس الواحده إشاره إلی مقام عدل الرحمن، فإ نّه یجزی کلّ نفس بما کسبت و لا یجزیها بما کسبته الأخری، فلذا: [«لاَ] یَجْزِی وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَ لاَ مَوْلُودٌ(1)

ص :297

1- 1 وسائل الشیعه، ج 16، ص 58 60، باب وجوب اعتراف المذنب للّه بالذنوب و استحقاق العقاب.
هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِ شَیْئًا.(1)»

و إلی أنّ للمعاصی تأثیرات بحسب من اقترفها فتؤثر فی کلّ أحدٍ بقدر قابلیّته لذلک الأثر، فیلبس العاصی ثوب المذلّه بقدره، فلیتأمّل.

قوله[ علیه السلام ]: وَ اَماتَ قَلْبی [عَظیمُ جِنایَتی]

أی: و أغبر مرآه قلبی بغبار المعصیه و کدّر صفائه بکدورات الجنایه؛ و فیه إشاره إلی أنّ القلب کما یصفّی بالطاعات و العبادات و یحیی بماء التنبّه فی جمیع الأوقات، کذلک یکدّر بالسیّئات و یموت بالخطیئات فلا یتّعظ صاحبه بمواعظ الأصفیاء و لایتیقظ بکلمات الأولیاء، فلا یهتدی إلی سبیل أهل الصّفاء بل یصدّه الشیطان عن طاعه الرحمن و حججه الراشدین إلی مسالک الإیمان.

قال الصادق علیه السلام : إذا أذنب الرجل خرج فی قلبه نکته سوداء، فإن تاب انمحت و إن زاد زادت حتی تغلب علی قلبه، فلایفلح بعدها أبداً.(2)

قال[ علیه السلام ]: فَأَحْیِه بِتَوْبَهٍ مِنْکَ یا أَمَلِی وَ بُغْیَتِی، [وَ یا سُؤْلِی وَ مُنْیَتِی]

لمّا اعترف بالتقصیر و أقرّ بالذنب الکثیر و طلب العفو ضمناً أراد أن یستقیل صریحاً تحققا للألحاح المطلوب.

فقال[ علیه السلام ]: فأحْیِهِ [بِتَوْبَهٍ مِنْکَ]

أی: نوّر قلبی بأنوار طاعاتک و أزل عنه ما ترتّب علی معصیتی من الکدورات التی حجبته عن الفوز بتجلیّاتک و أحرمته عن مشاهده طلعه قدوسیّتک، فإنّی قد تبت إلیک خالصاً مخلصاً لا أقصد إلاّ وجهک، فاقبل توبتی حتّی أکون من الذین صفت قلوبهم و حیّت بمقام معرفتک و طابت نفوسهم بالمجاهده فی سبیلک، و فیه إشاره إلی أنّ بالتوبه یزیل کدوره القلب فیصفّی کما کان أوّلا.

و قد وردت الأخبار الکثیره علی أنّ التائب من ذنبه کمن لا ذنب له(3) و هی دالّه علی

ص :298

1- 1 سوره لقمان، الآیه 33، «یَآ أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْمًا لاَ یَجْزِی وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَ لاَ مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِ شَیْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلاَ تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا وَ لاَ یَغُرَّنَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ.»
2- 2 الکافی، ج 2، ص 271، باب الذنوب، ح 13.
3- 3 الکافی، ج 2، ص 435، باب التوبه، ح 10؛ عیون أخبار الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 80 ، باب 31، ح 347، فیهما «التائب من الذنب».
ما ذکرناه البته.

و الأمل: کالعمل، ضدّ الیأس و المراد به هنا المأمول فی جمیع الأمور.

و البغیه بالضمّ: الحاجه و المراد المطلوب، و بالکسر: الحال التی تطلبها.

و المنیه بالضمّ: ما تتمنّاه و ترجوه من الخیر.

و السئول بالضمّ: المسئول.

و کلّ تلک الألفاظ مرجعها واحد و قد أشار علیه السلام بها إلی مقام عشقه، فإنّ العاشقین لایطلبون من المعشوق إلاّ الفوز بخدمته و الاتصال بحضرته، فهو غایه أملهم و نهایه مقصودهم، ألا تری إلی من یحبّ السلطان، لایطلب إلاّ قربه و لایرجو إلاّ صحبته و لایرضی بالبعد عنه و إن کان له فیه الحکومه علی أهل بلادٍ.

و أمّا من قصرت همّته و دنت رتبته یرجو من السلطان أن یتحکّمه علی بلده أو قریه، فالعاشق المخلص لیس له رجاء إلاّ الوصول إلی المعشوق و الفوز بمکالمته و مصاحبته، فلایری غنیمهً إلاّ فی مناجاه الحبیب و محاضرته و هذا هو مراد من یقول: «لا أدعوا إلاّ و دعائی مستجاب قبل الدعاء»، لأنّ حاجته لیست إلاّ أن یوفّق لمکالمه الحقّ، فإذا نطق بالدعاء و لهج بالثناء فقد قضت حاجته.

و أمّا القاصرون من أرباب الکون فلقصور همّتهم و انحطاط درجتهم لایطلبون من الحقّ إلاّ الاستراحه مع الحور فی القصور أو غیر ذلک من نقایص الأمور و مثل ذلک فی انحطاط الرتبه إنّما هو مثل من یطلب من السلطان حکومه البلده.

فیا طوبی للعاشقین الذین لایرضون إلاّ بقرب الحق و لایرجون إلاّ الفوز بحضرته، فإنّه یتجلّی فیهم بصفه عطّافیته و یتطلّع فی قلوبهم باسم رأفته، فلهم جنه القرب و الرضوان کما قال: «وَ رِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ أَکْبَرُ(1)» و إلی ذلک أشار بقوله: «أعددت لعبادی الصالحین ما لا عین رأت و لا أذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر [إلی آخر(2)] و هنا تفاصیل تطلب من مظانّها.

قال علیه السلام : فَوَعِزَّتِکَ وَ جَلالِکَ ما اَجِدُ لِذُنُوبِی سِواکَ [غافِراً وَ لا أَری لِکَسْری غَیْرَکَ

ص :299

1- 1 سوره التوبه، الآیه 72.
2- 2 عوالی اللآلی، ج 4، ص 101، ح 148؛ بحار الأنوار، ج 8 ، ص 92، الباب الثالث و العشرون، الأقوال فی طوبی لهم.
جابِراً وَ قَدْ خَضَعْتُ بِالإِنابَهِ إِلَیْکَ وَ عَنَوْتُ بِالإِسْتِکانَهِ لَدَیْکَ فَإِنْ طَرَدْتَنِی مِن بابِکَ فَبِمَنْ ألُوذُ] وَ اِنْ رَدَدْتَنِی عَنْ جَنابِکَ فَبِمَنْ اَعُوذُ

لمّا توجّه إلی الحق بالاستغفار بعد الاعتراف و الإقرار، أقبل علیه بوجه التوحید و التجرید مشیراً إلی الأمر کلّه بید الحق لایعارضه شیء و لایتصرف فی ملکه شیء، بل هو ملجأ کلّ شیء و منجا کلّ شیء.

فقال[ علیه السلام ]: فَوَعِزَّتِکَ وَ جَلالِکَ

أی: فبعد ما عرفت إنّک لأملی و منیتی، أقسم بألوهیّتک التی قهرت تحت عزّتها کلّ شیء و بسلطانیّتک التی ذلّت لعظمتها کلّ شیء، فلا شیء إلاّ و هو ذلیل تحت عزّه ألوهیّتک و مقهور تحت عظمه سلطنتک.

قوله[ علیه السلام ]: ما أَجِدُ [لِذُنُوبِی سِواکَ غافِراً]

أی: ما أعرف أنا فی مقامی هذا بین یدیک من استغفر لدیه ممّا اقترفته من معصیتک؛ کیف و لایغفر الذنوب سواک لأ نّک لأنت الإله المولی، فهل یستغفر العبد غیر مولاه؛ کیف و لایقدر غیرک علی شیء حتّی یتصرّف فی أمر ذنوبی بالغفران، فلا یستطیع سواک علی شیء حتّی یقدم إلیّ بالاحسان؛ کیف کیف و أنت السلطان القادر الذی تفعل ما تشاء و تترک ما تشاء و لا رادّ لإحسانک أحد و لا معارض لحنانیّتک شیء؛ کیف و أنت علی کلّ شیء قدیر.

و الکسر: ضدّ الصحّه و المراد هناک العقل بمتابعه النفس الأماره، فإنّ من یتّبع هوی النفس یحرم عن مقامات العقل و درجات نوره، فیعمی عن نور المعارف الحقّه و فیصمّ عن الألحان الجذبیّه، فلایحصل له السعاده بمقام القرب الرحمانی و الجذب السبحانی.

قوله[ علیه السلام ]: جابراً من الجبر و هو إصلاح المکسور و المراد به هنا الغفران و الصفح عن الذنوب التی کدّر بها العقل و إطفاء بها نوره.

قوله[ علیه السلام ]: وَ قَدْ خَضَعْتُ [بِالاْءِنابَهِ إِلَیْکَ]

أی: و لمّا عرفت أنّ الأمر لیس إلاّ بیدک، تغفر من تشاء و لا غافر سواک، فقد لبست قمیص الخضوع و الذلّه لدی بابک، فقدمت إلیک مفراً إلی جنابک راجعاً عمّا کنت فیه من معصیتک إلی طاعتک و قد فصّلنا القول فی الإنابه و الفرق بینها و بین التوبه فی شرح دعاء کمیل و إلیه فلیرجع إن کنت طالباً.

ص :300

قوله[ علیه السلام ]: وَ عَنَوْتُ

من عَنی الرجل، إذا خضع و ذلّ، و منه قوله: «وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ(1)» أی: و ألبست علی نفسی ثوب العناء و الخضوع، فتوجّهت إلیک بوجه التضرّع و المسکنه.

فَإِنْ طَرَدْتَنِی [مِنْ بابِکَ]

أی: منعتنی من فیض باب رحمانیّتک الذی به یتوجّه إلیک کلّ شیء.

فَبِمَنْ أَلُوذُ

أی: التجاء و لیس سواک ملجأ، بل إلیک یلتجأ کلّ شیء؛ فکیف ینبغی أن یلتجأ إلی ما لیس له ملجأ إلاّ أنت.

و یحتمل أن یکون المراد بالباب هو الأنبیاء و الأولیاء الذین هم أبواب اللّه، فلا یمکن الوصول إلی الحق إلاّ بوساطتهم، کما ورد علیه أخبار کثیره(2)، فتأمّل.

قوله[ علیه السلام ]: وَ اِنْ رَدَدْتَنِی [عَنْ جَنابِکَ فَبِمَنْ أَعُوذُ]

أی: و إن احرمتنی عن ظلّک و رحمتک فمن یأوینی.

و الجناب بفتح الجیم: الفناء و ما قرب من محلّه القوم، کذا قیل.

قال علیه السلام : فَوا أَسَفی مِنْ خِجْلَتِی وَ افْتِضاحِی [وَ وا لَهْفاهُ مِن سُوءِ عَمَلِی وَ اجْتِرَاحِی، أَسْئَلُکَ یا غافِرَ الذَّنْبِ الْکَبِیرِ وَ یا جابِرَ الْعَظْمِ الْکَسِیرِ أنْ تَهَبَ لِی مُوبِقاتِ الْجَرَائِرِ وَ تَسْتُرَ عَلَیَّ فاضِحاتِ السَّرائِرِ، وَ لا تُخْلِنِی فِی مَشْهَدِ الْقِیامَهِ مِنْ بَرْدِ عَفْوِکَ وَ غَفْرِکَ وَ لا تُعْرِنِی[ مِنْ جَمیلِ صَفْحِکَ وَ سَتْرِکَ.

لمّا تقدّم إلی الحبیب بالمکالمه و توجّه إلیه بالمحاضره و اجترء علی المخاطبه تذکّر ما اقترفته نفسه من معصیته و مخالفته و عرف ما ترتّب علی ذلک من البعد و الحرمان عن مقام الرشد، فتأسّف علی ما فات منه من کمال النفس و تهذیبها و قربها إلی الحق و تلهّف علی ما أُحرِم عنه من لذّات مشاهده الربّ فی درجات الجذب.

فقال: فَوا أَسَفی

وا: من أداه الندبه، کقوله:

ص :301

1- 1 سوره طه، الآیه 111.
2- 2 الکافی، ج 1، ص 193، باب أنّ الأئمه علیهم السلام خلفاء اللّه فی أرضه و أبوابه التی منها یؤتی، ح 2؛ و انظر: الاعتقادات فی دین الإمامیه، ص 94، باب الاعتقاد فی عدد الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام .
فواکبدی من هجر(1) من لا یجیبی [و من عبرات ما لهنّ فناء(2)]

و الألف الموصوله بالآخر ألف الندبه یؤتی بها لإطاله الصوت، فإنّها مطلوبه فی المندوب.

و الأسف: الحزن و هو تألّم الباطن بما مضی و فات مطلقا سواء أمکن تدارکه أم لا و له علی ما ذکره بعض العارفین ثلاث درجات:

الأولی: أسف العامه و هو الحزن علی التقصیر فی الطاعه و الوقوع فی مهلکه المعصیه و البُعد عن باب الحق جلّ سبحانه و علی ضیاع الأیّام بالمخالفه و اختیار البطاله علی الطاعه.

الثانیه: أسف أهل الإراده و هو الحزن علی تعلّق القلب بالخلایق و عدم جمعیّته بالحضور مع الخالق و علی اشتغال النفس بالحیوه الدنیا و ملاهیها عن مقام الحضور، کما قال: «وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَهً أَوْ لَهْوًا انفَضُّوآا إِلَیْهَا [وَ تَرَکُوکَ قَآئِمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَهِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ(3)»].

الثالثه: حزن الخاصه و هو التحزّن علی ما عرضهم فی وقت البسط و النشاط من إنشاء الأسرار و علی اعتراضات الأحکام و هی أن یخطر لهم خواطر الاختیار علی ما اختاره اللّه لهم، فیتحزّنوا لذلک علی أ نّهم لم یترکوا الاختیار مع اختیار الحق حیث قصدوا طریقاً یسلکونه فی اللّه باختیارهم فاختار اللّه لهم طریقاً آخر یعلم أ نّه أولی بهم و ألیق.

و قیل: لیس للخاصه حزن لقوله: «أَلاَ إِنَّ أَوْلِیَآءَ اللَّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ(4)» و ذلک لأنّ الحزن إنّما یکون مع التفرقه و الفقدان و هم أهل الجمعیّه و الوجدان، فلا یحزنون علی أنفسهم بل قد یحزنون علی غیرهم، کحزن رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم علی أمّته فی قوله: «فَلَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَّفْسَکَ عَلَی آثَارِهِمْ إِن لَّمْ یُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِیثِ أَسَفاً(5).»

و جاء فی الحدیث أنّ کلّ من سواه صلی الله علیه و آله یقول یوم القیمه: نفسی نفسی و هو یقول صلی الله علیه و آله وسلم : أمّتی أمّتی.(6) انتهی محصّل کلامه.

ص :302

1- 1 فی المصدر: «حب».
2- 2 تاریخ الإسلام، ج 6، ص 312.
3- 3 سوره الجمعه، الآیه 11.
4- 4 سوره یونس، الآیه 62.
5- 5 سوره الکهف، الآیه 6.
6- 6 الکافی، ج 15، ص 312، حدیث الفقهاء، ح 486.
و الخجله: التحیّر و الدهش من الاستحیاء.

قوله[ علیه السلام ]: مِنْ خِجْلَتِی

أی: بما ضاع منّی جوهره العقل بمتابعه هوی عدوّه.

و الفضیحه: کشف العیب و هتک الستر.

قوله[ علیه السلام ]: وَ افْتِضاحِی

أی: بذنوب هتکت أستاری و کشفت عن عیوبی لدی خلقک أو افتضاحی لدی باب علمک، فإنّک لأنت مولای تری عملی و تعلم سوء فعلی، فیا بئس عبد اجترء علی معصیه مولاه و هو یراه.

و التلهّف: التحیّر.

قوله[ علیه السلام ]: سُوآءِ فِعْلِی(1)

أی: معصیتی إیّاک و مخالفتی لأمرک.

قوله[ علیه السلام ]: وَ اجْتِراحِی

أی: اکتسابی للذنب و اقترافی للجرم.

و الذنب الکبیر: هو معصیه الخالق إذ هی کلّها کبیره؛ کیف و هو السلطان الرقیب لایعزب عنه شیء، فمعصیته تعالی هو التهوین علی سلطانیته و هو من أکبر الکبائر، و علیه الحدیث أیضاً.(2)

و یحتمل أن یکون المراد به هو الوجود الموهومی الحدوثی، فإنّه ذنب عظیم لدی الحق؛ کیف و المخلصون یجهدون فی الفناء فی قاموس هویته و إن ذلک إلاّ لعدّهم ذلک الوجود ذنباً و هنا تفاصیل تطلب من أهلها.

و المراد بالعظم الکسیر: هو العقل المکدّر بالمعاصی.

قوله[ علیه السلام ]: اَنْ تَهَبَ

أی: تغفر لی و لا تؤاخذنی.

ص :303

1- 1 فی الصحیفه السجادیه، ص 401، الدعاء 182؛ بحارالأنوار، ج 91، ص 142، الباب الثانی و الثلاثون، مناجاه التائبین: «سوء عملی».
2- 2 وسائل الشیعه، ج 15، ص 312، باب وجوب اجتناب المحقرات من الذنوب، ح 13 و فیه، «من کلامه صلی الله علیه و آله : لا تنظروا إلی صغیر الذنب و لکن انظروا إلی ما اجترأتم».
و الموبقات: المهلکات.

و الجرائر: جمع الجریره و هی الجنایه سمیت بها لأ نّها تجر العقوبه إلی الجانی کذا قیل.

و فاضحات السرائر: هی المعاصی الخفیّه فی القلب من النیات الفاسده و العقاید الکاسده.

و مشهد القیمه: محضرها الذی یجرد فیه کلّ أحد من المکلفین.

و البرد: ضدّ الحرّ و یسمّی ما ینزل من السحاب شبه الحصی برداً لأ نّه یبرد وجه الأرض، کذا قیل.

و أضاف البرد إلی العفو لأنّ العفو یبرد القلوب و یصفّیها و یعصمها عن حرّ النار و ضدّه حرّ السخط.

و یحتمل أن یکون المراد بالقیمه هو ابتداء ظهور کاملٍ فی أیّ عصر کان، فإنّه یجرد فیه کلّ من مضی برجوع حالاتهم من الشقاوه و السعاده و هنا تفاصیل قد أشرنا إلی بعضها فی بعض الرسائل.

فالمراد ببرد العفو، هو الهدایه المسبّبه للعفو، فلیتأمّل.

قوله[ علیه السلام ]: وَ لا تُعْرِنِی

إفعال من عری الرجل، إذا تجرّد من الثوب فهو عریان.

قوله[ علیه السلام ]: وَ لا تُخْلِنِی

إفعال من خَلی یَخْلُو أی: و لاتحشرنی یوم القیمه عریاناً من ثوب ستّاریّتک للعیوب و لا تجعلنی فیه خالیاً عن جمیل عفوک عن الذنوب، فإنّک لأنت اللّه الفرد الستّار.

قال علیه السلام : إِلهِی ظَلِّلْ عَلی ذُنُوبِی غَمامَ رَحْمَتِکَ [وَ أَرْسِلْ عَلی عُیُوبِی سَحابَ رَأْفَتِکَ إِلهِی هَلْ یَرْجِعُ الْعَبْدُ الاْآبِقُ إِلاّ إِلی مَوْلاهُ، أَمْ هَلْ یُجیرُهُ مِنْ سَخَطِه أَحَدٌ سِواهٌ، إِلهِی إِنْ کانَ النَّدَمُ عَلَی الذَّنْبِ تَوْبَهً، فَإِنّی وَ عِزَّتِکَ مِنَ النّادِمینَ، وَ إِنْ کانَ الاْسْتِغْفارُ مِنَ الْخَطیئَهِ حِطَّهً، فَإِنِّی لَکَ مِنَ الْمُسْتَغْفِرینَ، لَکَ العُتْبی حَتّی تَرْضی، إِلهِی بِقُدْرَتِکَ عَلَیَّ تُبْ عَلَیَّ، وَ بِحِلْمِکَ عَنِّی اعْفُ عَنّی] وَ بِعِلْمِکَ بِی ارْفُقْ بِی

عاد علیه السلام بذکر اسم المحبوب تلذّذاً و تبرکّاً، فإنّ العاشقین یتلذّذون و یتبرّکون باسم المعشوق فلذا یحبّون تکراره.

قوله[ علیه السلام ]: ظَلِّلْ [عَلی ذُنُوبِی غَمامَ رَحْمَتِکَ]

ص :304

أی: اجعل علیها ظلاًّ من غمام رحمتک بأن لاتکشف عنها بل تسترها و تغفرها.

قوله[ علیه السلام ]: سَحابَ رَأْفَتِکَ

أی: ستّاریّتک و غفّاریّتک و فی الفقرتین استعاره.

قوله[ علیه السلام ]: [إِلهِی] هَلْ یَرْجِعُ [الْعَبْدُ الاْآبِقُ إِلاّ إِلی مَوْلاهُ]

الاستفهام یتضمن الإنکار، أی: لیس للعبد الذلیل مرجع إلاّ إلی مولاه الجلیل، لأ نّه لایقدر علی أن یفرّ من مملکته و یخرج عن بلاد سلطنته.

و الاْآبِقُ: الهارب و المراد العاصی.

قوله[ علیه السلام ]: هَلْ یُجیرُهُ [مِنْ سَخَطِه اَحَدٌ سِواهُ]

أی: لاینقذه من سخط المولی و غضبه أحد سوی المولی؛ کیف و لا رادّ لأمره و لا مانع من حکمه.

قوله[ علیه السلام ]: إِنْ کانَ النَّدَمُ [عَلَی الذَّنْبِ تَوْبَهً فَإِنِّی وَ عِزَّتِکَ مِنَ النّادِمینَ]

أی: الحزن و الأسف، قیل: الندم ضرب من الغمّ و هو أن یغتمّ علی ما وقع منه یتمنّی إن لم تقع إلی آخره(1).

و فیه إشاره إلی کفایه الندم فی تحقق التوبه و قد وردت علی ذلک الأخبار(2) أیضاً.

و الحِطّ؛ الأِلقاء، یقال: حَطِّ عنّا وزرنا، أی: ألقه و افرغنا عن حمله.

[لَکَ] الْعُتْبی [حَتّی تَرْضی]

العُتْبی: کالحسنی، المؤاخذه و المعاتبه.

قوله[ علیه السلام ]: لَکَ الْعُتْبی

أی: أنت الحقیق بأن تؤاخذنی و تعاتبنی فإنّک لأنت المولی تعاتب عبدک بما تشاء و تؤاخذ رقک بما تشاء، لایقدر أحد علی منع مؤاخذتک و دفع معاتبتک، فعاتبنی یا ربّ حتی ترضی فإنّی لا أحبّ إلاّ رضاک فإن أثبتنی بثوابک فالمحبوب هو الثواب و إن عذّبتنی بعقابک فالمحبوب هو العقاب؛ کیف و العاشق یصبر علی کلّما یقدم إلیه المعشوق، فلایجزع علی ما یتحمل منه فعذبکم عذب و سخطکم رضی.

قوله[ علیه السلام ]: تُبْ عَلَیَّ

ص :305

1- 1 الکشاف، ج 3، ص 560، مع اختلاف یسیر.
2- 2 الکافی، ج 2، ص 426، باب الاعتراف بالذنوب و الندم علیها، ح 1.
أی: أقبل توبتی و ارجع إلی رحمتک علیّ کما رجعت عن مخالفتک.

قوله[ علیه السلام ]: اعْفُ عَنِّی

أی: تجاوز عن سیّئاتی.

قوله[ علیه السلام ]: وَ بِعِلْمِکَ اِرْفَقْ بِی

أی: إرحم علیّ بما تعلم مصلحته و افعل بی ما فیه مصلحتی، أو أنت تعلم عدم استطاعتی لاحتمال نقماتک فارفق بی فإنّک لأنت الرحمن الرحیم.

قال علیه السلام : إِلهِی أَنْتَ الَّذی فَتَحْتَ لِعِبادِکَ [باباً إلی عَفْوِکَ سَمّیْتَهُ التَّوْبَهَ، فَقُلْتَ: «تُوبُوا إِلَی اللّه ِ تَوْبَهً نَصُوحاً(1)»، فما عُذرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ] فَلْیَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِکَ

أراد بیان کمال إحسانه تعالی إلی عباده العاصین.

فقال[ علیه السلام ]: أَنْتَ الَّذِی

أی: حتمت علی نفسک أن تغفر و تعفو عمّن عصاک إذا تاب من معصیته و رجع منها إلی الطاعه و ذلک من کمال رأفتک بعبادک.

و فیه إشاره إلی أنّ الذنوب مغفوره بالتوبه الصحیحه البتّه.

و قد دلّت بعض الأخبار علی أنّ الذنوب لو کانت بعدد رمل القفار و موج البحار، یغفرها اللّه عند التوبه و الاستغفار.(2)

فسبحان من لم یصف مقام حنّانیّته شیءٌ و لم یعرف مراتب عطّافیّته شیء.

قوله[ علیه السلام ]: باباً إلی عَفْوِکَ [سَمَّیْتَهُ التَّوْبَهَ فَقُلْتَ: «تُوبُوا إلَی اللّه ِ تَوْبَهً نَصُوحاً»، فَما عُذْرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ]

أی: وسیلهً إلی غفرانک.

و التوبه النصوح: هو ما لا عَوْد فیه، علی ما دلّت علیه عدّه من الأخبار.(3)

و العذر: مانع.

و الغفله: ضدّ التنبیه. أی: فنعم الربّ أنت، حیث فتحت لنا أبواب خیرک و بئس العبید نحن، حیث أعرضنا عن دخول بابک الذی لایؤتی إلیک إلاّ منه، فما أحسن رأفتک و ما

ص :306

1- 1 سوره التحریم، الآیه 8 .
2- 2 أنظر بحارالأنوار، ج 73، ص 204، الباب الرابع و الأربعون، حدیث 22.
3- 3 الکافی، ج 2، ص 432، باب التوبه، ح 4.
أغفلنا عن الفوز برحمتک، و باب رحمتک لمن أتاک مفتوحه و جناب نعمتک لمن دعاک منجوحه .

قوله[ علیه السلام ]: [إِلهِی إِنْ کانَ] قَبُحَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِکَ [فلْیَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِکَ]

أی: هُو عبد لا یسعه إلاّ طاعتک فقبیحٌ جرئته علی معصیتک.

قوله[ علیه السلام ]: فَلْیَحْسُنِ [الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِکَ]

أی: لأنّک أنت المولی المتعوّد بالإحسان إلی المسیئین و الغفران من ذنوب العاصین، لا إله إلاّ أنت، الکریم العطوف.

قال[ علیه السلام ]: إِلهِی ما أَنَا بِأَوَّلِ مَنْ عَصاکَ [فَتُبْتَ عَلَیْهِ، وَ تَعَرَّضَ لِمَعْرُوفِکَ فَجُدْتَ عَلَیْهِ، یا مُجیبَ الْمُضْطرِّ، یا کاشِفَ الضُّرِّ، یا عَظیمَ الْبِرِّ، یا عَلیماً بِما فِی السِّرِّ، یا جَمیلَ السَّتْرِ، اسْتَشْفَعْتُ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ إِلَیْکَ، وَ تَوَسَّلْتُ بِجَنابِکَ وَ تَرَحُّمِکَ لَدَیْکَ، فَاسْتَجِبْ دُعآئِی، و لا تُخَیِّبْ فِیْکَ رَجآئِی، وَ تَقَبَّلْ تَوْبَتِی، وَ کَفِّرْ خَطیئَتِی بِمَنِّکَ وَ رَحْمَتِک] یا أَرْحَمَ الرّاحِمینَ.

أخذ علیه السلام فی بیان بعض إحسانه و إنعامه إلحاحاً منه فی الاستغفار حتّی یغفر له و یصفح عن ذنبه، فإنّه تعالی یحب المعترف بذنبه و المقرّ بنعمته تعالی کما علیه الحدیث.(1)

قوله[ علیه السلام ]: ما أَنَا بِأَوَّلِ [مَنْ عَصاکَ فَتُبْتَ عَلَیْهِ]

أی: قد کان من عاده عبیدک أن عصوک لرجائهم برحمتک و قد کان من عادتک أن غفرت لذنوبهم لکمال عطوفتک و تمام رأفتک، فلست أنا أوّل من خالفک و اجترء علیک فی معصیتک، فغفرت له بل أنت المولی الجلیل الذی من عادتک الإحسان إلی المسیئین و التوبه علی العاصین، حیث عصاک عبادک من قبلی فغفرت لهم بحسن عطوفتک.

قوله[ علیه السلام ]: وَ تَعَرَّضَ [لِمَعْرُوفِکَ فَجُدْتَ عَلَیْهِ]

أی: لست أنا أوّل من طلب إحسانک و ابتغی رضوانک فأقبلت علیه بوجه الجود و الإنعام، بل قد کان قبلی جمیع عبادک قد ابتغوا مرضاتک بالاستغفار، فجُدتَ علیهم بالغفران؛ کیف و لیس للمضطرّین الذین لا لهم سبیل إلی منجی و ملجأ(2) إلاّ أنت، فأنت مجیبهم إذا دعوک و المقبل علیهم إذا قرعوا بابک و اعتصموا بجنابک.

و أنت الذی یکشف السوء عن خلقک و تدفع الشر عن عبادک، فسبحانک سبحانک ما

ص :307

1- 1 الکافی، ج 2، ص 427، باب الاعتراف بالذنوب و الندم علیها، ح 6.
2- 2 فی مخطوطه: «ملجی و ملجأ»؛ و لعل الصحیح ما أدرجناه.
أعظم برّک و إحسانک إلی خلقک، فسبحانک لایخفی علیک شیء و لا یعزب عنک ستر، بل الأسرار کلّها لدیک مکشوفه و الأستار لدی جنابک مهتوکه، لا إله إلاّ أنت تستر علی عبادک عیوبهم، فلا تخفی علیک، فأنت الستّار الکریم، فما أجمل سترک و ما أرءف سترک.

قوله[ علیه السلام ]: اسْتَشْفَعْتُ [بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ إِلَیْکَ]

أی: قد أقبلت إلیک بوجه التوحید، بحیث لم أر لأحد أن یشفع لی لدیک، بل عرفت أ نّک أنت الذی تستحق أن أجعلک شفیعاً إلی جودک و کرمک؛ کیف و الخلق مثلی، خلقٌ محتاجون، خائفون عن نقماتک؛ فکیف یستطیعون أن یشفعوا لی لدیک؛ فأنت شفیعی یا إلهی إلی غفرانک.

قوله[ علیه السلام ]: وَ تَوَسَّلْتُ

أی: و جعلتُ جناب غفّاریتک و رحمانیتک وسیله إلی الفوز بحضرتک.

قوله[ علیه السلام ]: بِجَنابِکَ

متعلق بقوله بعد ذلک: «فاستجب».

قوله[ علیه السلام ]: وَ لا تُخَیِّبْ [فِیْکَ رَجائِی]

أی: و لا تکذّب فی رحمتک رجائی و لا تجعلنی محروماً عن رحمتک.

قوله[ علیه السلام ]: وَ تَقَبَّلْ تَوْبَتِی

أی: و وفّقنی لمراعاه شرایط التوبه حتی تقبلها منّی.

قوله[ علیه السلام ]: وَ کَفِّرْ [خَطیئَتِی بِمَنِّکَ وَ رَحْمَتِکَ یا أَرْحَمَ الرّاحِمینَ]

أی: اُسترها و اجعلها مغفوره.

قوله[ علیه السلام ]: یا رَبّ [العالَمِین]

أی: یا من تربّی کلّ شیء بما هو مصلحته و بما یقتضیه استعداده و قابلیّته؛ کیف و أنت اللّه العالم بکل شیء لا إله إلاّ أنت العزیز الحکیم.


المناجاه الثانیه: تسمّی بمناجاه الشاکرین


قال علیه السلام : إِلهِی إِلَیْکَ أَشْکُو نَفْساً بِالسُّوآءِ أَمّارَهً، [وَ إِلی الْخَطیئَهِ مُبادِرَهً، وَ بِمَعاصیکَ مُولَعَهٍ، وَ لِسَخَطِکَ مُتَعَرِّضَهً، تَسْلُکُ بِی مَسالِکَ الْمَهالِکِ، وَ تَجْعَلُنِی عِنْدَکَ أَهْوَنَ هالِکٍ، کَثیرَهَ الْعِلَلِ، طَویلَهَ الاْءَمَلِ، إِنْ مَسَّهَا الشَّرُّ تَجْزَعُ، وَ إِنْ مَسَّهَا الْخَیْرُ تَمْنَعُ، مَیّالَهً إِلَی اللَّعِبِ

ص :308

وَ اللَّهْوِ، مَمْلُوَّهً بِالْغَفْلَهِ وَ السَّهْوِ، تُسْرِعُ بِی إِلَی الْحَوْبَهِ]، وَ تُسَوِّفُنِی بِالتَّوبَهِ.

لقد أقبل علی بساط الحقّ بوجه الشکایه عن نفسه معترفاً بشرّها و سوءها مقرّاً بلهوها و لعبها و قد تضمّن إقباله هذا الطلب التوبه و الغفران عن مقترفاتها و العصمه من مهالکها.

فقال[ علیه السلام ]: إِلهِی إِلَیْکَ أَشْکُو [نَفْساً بِالسُّوآءِ أَمّارَهً]

أی: أظهر لدیک شکوای من نفسی التی لاتزال تأمرنی بالسّوء من فضایح الأعمال و قبایح الأفعال و لا تندم علی ما اقترفته(1) و لا تحزن علی ما اجترحته لکمال بعدها عن جنابک و حرمانها عن فیض بابک، فالنفس الأماره هی التی تأمر بالسّوء و لاتنتهی عنه و لا تندم علیه؛ و نقیضها المطمئنّه و هی خاصّه بالصالحین من عباده و هنا نفسان أخریان.

أحدیهما: اللوّامه.

و ثانیهما: الملهمه و قد فصّلنا القول فی تلک الأقسام فی بعض الرسائل.

و المبادره: المسارعه.

و الولوع: الحرص.

و التعرض للشیء: التقدم إلیه، أی تأمر بأمر تستحق تابعه سخطک و غضبک.

قوله[ علیه السلام ]: تَسْلُکُ بِی

أی: تصدّنی عن مسالک الهدایه إلی مسالک الغوایه.

قوله[ علیه السلام ]: أَهْوَنَ هالِکٍ

أی: هالکاً لا تبالی لهلاکه لخذلانک إیّاه بالمعصیه.

قوله[ علیه السلام ]: کَثیرَهَ الْعِلَلِ

حال من المستتر فی «تسلک»، فتأمل.

و الأظهر کونه صفه لقوله نفساً إذ لیس فی الإضافه اللفظیه کسب فلیتأمل، أی: نفساً کثرت عیوبها و عللها المترتبه علی بُعدها عن حضرتک.

و الجزع: ضدّ الصّبر.

و المیّاله: مبالغه من المیل و هو الشهوه.

و اللعب: ما لا ترتب علیه نفع و المراد به هنا هو عمل لایترتب علیه قرب الحق

ص :309

1- 1 فی المخطوطه: «افترفته».
و رضوانه.

و اللهو: الغفله و الاشتغال بالباطل عن الحق و المراد به هنا ما یلهیک عن ذکر اللّه من المال و الولد و نحوهما.

و المراد بالسهو هنا هو نسیانها لعالمه الروحانی الأوّلی الذی کان مشرفاً فیه بالقرب السبحانی.

قوله[ علیه السلام ]: تُسْرِعُ [بِی إِلی الْحَوْبَهِ]

أی: تحملنی علی المسارعه إلی ما لاترضی.

و الحوبه بالفتح: مصدر، حاب الرجل إذا اکتسب الإثم فهی الإثم و الخطیئه.

قوله[ علیه السلام ]: وَ تُسَوِّفُنِی(1) [بِالتَّوْبَهِ]

أی: تأمرنی بالتسویف و تأخیر التوبه عن وقت إلی وقت من وقت الأمر إذا جعل له الوقت.

قال علیه السلام : إِلهِی إِلَیْکَ أَشْکُو عَدُوّاً یُضِلُّنِی [وَ شَیْطاناً یُغْویْنِی قَدْ مَلاَءَ بِالْوَسْواسِ صَدْرِی وَ أَحاطَتْ هَوَاجِسُهُ بِقَلْبِی، یُعاضِدُ لِیَ الْهَوی، وَ یُزَیِّنُ لِی حُبَّ الدُّنْیا] وَ یَحُولُ بَیْنِی وَ بَیْنَ الطّاعَهِ وَ الزُّلْفی.

لمّا أقبل علیه بوجه الشکایه عن الشیطان النفسی أراد أن یوجّه إلیه بالشکاه(2) عن الشیطان الجنّی؛ و یحتمل أن یکون مراده علیه السلام الشکایه عن النفس فإنّها هی الشیطانه الحقیقیه، بل لیس سواها شیطان عند جماعه من محققی القوم فالفصل إنّما هو لمراعاه استعدادات الأفهام و ستر السرّ عن العوام.

قوله[ علیه السلام ]: عَدُوّاً یُضِلُّنِی

أی: من لایرید صلاحی بل یرید فساد حالی و قد نطق القرآن بکون الشیطان عدواً للإنسان کما قال: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِیآ آدَمَ أَنْ لاَّ تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ(3).» و یحتمل أن یکون المراد بالعدوّ إنساناً ضالاًّ یصدّ الخلق عن سبیل الهدایه و یضلّ الناس بغیر علم.

ص :310

1- 1 فی المخطوطه: «توفنی».
2- 2 فی الصحاح، ج 6، ص 2394: ماده: «شکا»: شکوت فلانا أشکوه شکوی و شکایه و شکیه و شکاه، إذا أخبرت عنه بسوء فعله بک.
3- 3 سوره یس، الآیه 60.
و الإغواء: الإضلال و هو الإماله عن الحق إلی الباطل.

و الوسواس: ما لا خیر فیه و المراد به هنا هو محبه الغیر و التعلق إلی ما سوی الحق.

و الهواجس: الخواطر و هی ما یخطر بالقلب، و المراد بها هنا هو ذکر غیر الحق و التعلق بما سواه.

قوله[ علیه السلام ]: یُعاضِدُ [لِیَ الْهَوی]

أی: یحملنی علی اتباع هوی النفس و میلها.

قوله[ علیه السلام ]: وَ یُزَیِّنُ لِی [حُبَّ الدُّنْیا]

أی: یعظّمه فی عینی.

قوله[ علیه السلام ]: یَحُولُ [بَیْنِی وَ بَیْنَ الطّاعَهِ وَ الزُّلْفی]

أی: یمنعنی عن الطروق إلی جنابک و یحرمنی عن الفوز ببابک.

وَ الزُّلْفی: کالحسنی، القرب، و فیه إشاره إلی أنّ إطاعه النفس یبعدّ الرجل عن مقام القرب و تعمّیه عن مشاهده أنوار الجذب کما أنّ إطاعه العقل یقرّبه إلی بساط الحق و یبصّره أنوار تجلّیاته.

قال علیه السلام : إِلهِی إِلَیْکَ أَشْکُو قَلْباً [قاسِیاً] مَعَ الْوَسْواسِ مُتَقَلِّباً [وَ بِالرّینِ وَ الطَّبْعِ مُتَلَبِّساً، وَ عَیْناً عَنِ الْبُکاءِ مِنْ خَوْفِکَ جامِدَهً وَ إِلی ما تَسُرُّها] طامِحَهً.

أقبل بالشکایه أیضاً فإنّها متضمّنه للاستغفار و الاستعصام.

قوله[ علیه السلام ]: مُتَقَلِّباً(1)

أی: منکوساً کما ینکس قلوب أهل المعصیه بالمعصیه کما قال: «فَلَمَّا زَاغُوآا(2) أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ(3)» أی: أمالها و أنکسها.

و الرین: الحجاب الکثیف.

و الطبع و الختم بمعنی واحد.

و القلب المنکوس هو قلب المشرک و المطبوع هو قلب المنافق و علیه الحدیث.(4)

و لایخفی أنّ القلب إنّما یختم علیه بعد عرض الهدایه علیه و إعراضه عنها، فحینئذ

ص :311

1- 1 فی المخطوطه: «منقلبا».
2- 2 فی المخطوطه: «أزاغوا».
3- 3 سوره الصف، الآیه 5.
4- 4 الکافی، ج 2، ص 422 423، باب فی ظلمه قلب المنافق... ، ح 2.
یطبع علیه، فلا یسلک صاحبه إلی الخیر أبداً و هنا تفاصیل کثیره قد أشرنا إلیها فی بعض الرسائل.

قوله علیه السلام : مِنْ خَوْفِکَ

متعلق بالبکاء، أی لا تبکی علی نفسه بکاء الخوف من عقابک و لا الشوق إلی ثوابک بل تطمح أی ترفع إلی ما یضرّها من متاع الدنیا و زخرفها.

قال علیه السلام : وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ إِلاّ بِقُدْرَتِکَ [وَ لا نَجاهَ لِی مِنْ مَکارِهِ الدُّنْیا إِلاّ بِعِصْمَتِکَ فَأَسْئَلُکَ بِبَلاغَهِ حِکْمَتِکَ وَ نَفاذِ مَشِیَّتِکَ أَنْ لاَ تَجْعَلَنِی لِغَیْرِ جُودِکَ مُتَعَرِّضاً، وَ لا تُصَیَرِّنِی لِلْفِتَنِ غَرَضاً وَ کُنْ لِی عَلَی الاْءَعْداءِ ناصِراً وَ عَلَی الْمَخازِی وَ الْعُیُوبِ ساتِراً وَ مِنَ الْبَلایَا واقِیاً وَ عَنِ الْمَعاصِی عاصِماً بِرَأْفَتِکْ] وَ رَحْمَتِکَ(1) یا أَرْحَمَ الرّاحِمینَ.

لمّا شکی عن القلب المطبوع و عدم الشوق إلی الطاعه و المیل إلی المعصیه طلب التوفیق منه علی الطاعات و ترک السیّئات معترفاً بأنّ ذلک بیده تعالی.

فقال[ علیه السلام ]: لاَ حَوْلَ

أی: لا حائل بینی و بین المعصیه إلاّ أرادتک و لا حائل لی علی الطاعه إلاّ مشیتک فالکلّ من عندک، فوفّقنی علی طاعتک و اعصمنی عن معصیتک.

قوله[ علیه السلام ]: وَ لا نَجاهَ [مِنْ مَکارِهِ الدُّنْیا إِلاّ بِعِصْمَتِکَ]

أی: لیس لی ما اعتصم به من شرور الدنیا و مهالکها و ما یترتب علیها من الضلاله و الغوایه إلاّ عصمتک و حبل حفظک فبحبل عصمتک أثق فی جمیع الأحوال.

قوله[ علیه السلام ]: بِبَلاغَهِ(2) حِکْمَتِکَ [وَ نَفاذِ مَشِیَّتِکَ]

أی: بحکمتک البالغه و المراد بها علمه بمصالح کلّ شیء و المعامله مع کلّ شیء بما فیه مصلحته علی الوجه الأتمّ الذی یعلمه.

قوله[ علیه السلام ]: وَ نَفاذِ مَشِیَّتِکَ

أی: بمشیتک النافذه الماضیه و المراد بها إرادته التی قهر بها کلّ شیء فلم یستطع شیء أن یخرج عن تحت إرادته و مشیته فالکلّ مقهور تحت قدرته.

قوله[ علیه السلام ]: لاتَجْعَلَنِی لِغَیْرِ جُودِکَ [مُتَعَرِّضاً]

ص :312

1- 1 فی المخطوطه: «برحمتک».
2- 2 فی المخطوطه: «ببلاغ».
أی: لا تخذلنی حتی أسلک فی مسالک الغوایه فأحرم عن فیضک الذی یفوز الصافون العارفون و اجعلنی سالکاً فی مسلک الهدایه حتّی أفوز بفیض ملاطفتک.

قوله[ علیه السلام ]: وَ لاتُصَیِّرَنِی [لِلْفِتَنِ غرَضاً]

أی: و احفظنی عن جمیع الفتن الدنیاویه والأخراویه و لاتجعلنی مغموماً بالفتن و البلایا.

و الغرض بالمعجمتین: الهدف الذی یرمی إلیه.

قوله[ علیه السلام ]: وَ کُنْ لِی [عَلَی الاْءَعْدآءِ ناصِراً]

أی: أیّدنی بنصرک الذی وعدته للمؤمنین بک حتی لایقدر أعدائی من الجاحدین لربوبیتک و المنکر لأمر رسالتک علی إقامه الحجج و البراهین علی مدّعاهم بل أیّدنی لأن أرفع حججهم بما علمتنی من البراهین و الدلایل.

و المخازی: جمع الخزی و هو الفضیحه و الهلاکه.

و الواقی: الحافظ من وقاه اللّه الشرّ إذا حفظه عنه.

و العاصم: الحافظ الواقی.

ص :313

المناجاه الثالثه یسمی بمناجاه الخائفین


قال علیه السلام : إِلهِی أَ تُراکَ بَعْدَ الاْءِیْمانِ بِکَ تُعَذِّبُنِی [أَمْ بَعْدَ حُبِّی إِیّاکَ تُبَعِّدُنِی، أَمْ مَعَ رَجائِی لِرَحْمَتِکَ وَ صَفْحِکَ تَحْرِمُنِی، أَمْ مَعَ اسْتِجارَتِی بِعَفْوِکَ تُسْلِمُنِی، حاشا لِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ، أَنْ تُخَیِّبَنِی، لَیْتَ شِعْرِی أَ لِلشَّقاءِ وَلَدَتْنِی أُمِّی أَمْ لِلْعَناءِ رَبَّتْنِی، فَلَیْتَها لَمْ تَلِدْنِی وَ لَمْ تُرَبِّنِی، وَ لَیْتَنِی عَلِمْتُ أَ مِنْ أَهْلِ السَّعادَهِ جَعَلْتَنِی وَ بِقُرْبِکَ وَ جِوَارِکَ خَصَصْتَنِی، فَتَقِرَّ بِذلِکَ عَیْنِی[ وَ تَطْمَئِنَّ لَهُ نَفْسِی.

لقد أتی الحق بالإیمان و المحبّه و التبتل و الرجاء لما عرف من أ نّه تعالی لا یقطع فیضه عن الذی أتاه بتلک الصفه فاستفهم من الحقّ تعالی علی وجه المجاز إشعاراً بتحقق المقصد و ثبوت ما عرفه من أ نّه تعالی لایعذّب المؤمنین المحبّین.

فقال: أَ تُراکَ إلی آخره علی صیغه المجهول، أی: لست تعذّب بنار سخطک من آمن بک حقیقه الإیمان، لمنافاه السخط للإیمان.

و قد ذکرنا فی شرح کمیل أنّ لکلّ عقیده أثرا(1) یترتب علیها فإن کانت صحیحه یترتب علیها الفوز بمقام القرب و إن کانت فاسده یترتب علیه الحرمان عن لذه الجذب، فالإیمان لایرتب علیه إلاّ القرب، و الکفر لایترتب علیه إلاّ البُعد الذی هو حقیقه النار، کما أنّ الأول هو حقیقه الجنّه، و هنا مباحث لطیفه تطلب من مظانها.

قوله[ علیه السلام ]: أَمْ بَعْدَ حُبِّی إِیّاکَ [تُبَعِّدُنِی]

أی: لیست من عادتک أن تعذّب بنار فراقک و بُعدک من شرّفته بحبّک و أکرمته بجذبک؛ کیف و حبّک حقّ الحبّ ترفع الموانع التی تکون بینی و بینک، فتظهر لی أنوار طلعتک.

قوله[ علیه السلام ]: أَمْ مَعَ اسْتِجارَتِی [بِعَفْوِکَ تُسْلِمُنِی]

أی: لست تترک المستجیر بعفوک و اللائذ بجنابک علی حاله أو تسلّمه إلی نقماتک؛ کیف و أنت المجیر للمستجیرین و المعین للمضطرین.

قوله[ علیه السلام ]: أَمْ مَعَ رَجائِی [لِرَحْمَتِکَ وَ صَفْحِکَ تَحْرِمُنِی]

أی: لست تحرم عن رحمتک من لایزال یرجوک فیها؛ کیف و قد حتمت علی نفسک أن

ص :314

1- 1 فی المخطوطه: أثرٌ و ما أدرجناه هو الصحیح.
لاتخیب من یرجوک و لاتحرم عن الإجابه من یدعوک.

قوله[ علیه السلام ]: حاشا [لِوَجْهِکَ الْکَریمِ أَنْ تُخَیِّبَنِی]

أی: تقدّس و تنزّه ذاتک من أن تحرم عن فیض نعمتک من یرجوک و یحبک.

قوله[ علیه السلام ]: أَ لِلشَّقاءِ

أی: لیتنی کنت عالماً بأنّ ماهیتی هل فطرت بفطره الشقاوه و البعد عن الحقّ.

وَ العَنا: التعب و المراد به الإتعاب الروحانیه المضره بالنفس.

قوله[ علیه السلام ]: [أَ] مِنْ أَهْلِ السَّعادَهِ [جَعَلْتَنِی وَ بِقُرْبِکَ وَ جِوارِکَ خَصَصْتَنِی]

أی: حکمت علیّ بالسعاده فی الأزل و قضیت علی ماهیتی بالهدایه.

قوله[ علیه السلام ]: وَ بِقُرْبِکَ [وَ جِوارِکَ خَصَصْتَنِی]

أی: و بمقام معرفتک و طاعتک شرفتنی.

فَتَقِرَّ بِذلِکَ [عَیْنی]

أی: فافرح و ابتهج بما حکمت علیّ و قضیت.

وَ تَطْمَئِنَّ لَهُ [نَفْسِی]

أی: لذلک نفسی حتی لاتحزن علی ما هی علیه من الشقاوه.

قال علیه السلام : إِلهِی هَلْ تُسَوِّدُ وُجُوهاً [خَرَّتْ ساجِدَهً لِعَظَمَتِکَ، أَوْ تُخْرِسُ أَلْسِنَهً نَطَقَتْ بِالثَّناءِ عَلی مَجْدِکَ وَ جَلالِکَ، أَوْ تَطْبَعُ عَلی قُلُوبٍ انْطَوَتْ عَلی مَحَبَّتِکَ، أَوْ تُصِمُّ أَسْماعاً تَلَذَّذَتْ بِسَماع ذِکْرِکَ فِی إِرَادَتِکَ، أَوْ تَغُلُّ أَکُفّاً رَفَعَتْهَا الاْآمالُ إِلَیْکَ رَجاءَ رَأْفَتِکَ، أَوْ تُعاقِبُ أَبْداناً عَمِلَتْ بِطاعَتِکَ حَتّی نَحِلَتْ فِی مُجاهَدَتِکَ، أَوْ تُعَذِّبُ أَرْجُلاً] سَعَتْ فِی عِبادَتِکَ

أکّد ما أسلفه من عدم تعذیبه تعالی للمؤمنین و المحبین بما هو قریب منه إلحاحاً له فی الدعاء التذاذاً بمخاطبه من هو المتفرد بالعلاء.

فقال[ علیه السلام ]: هَلْ تُسَوِّدُ وُجُوهاً [خَرَّتْ ساجِدَهً لِعَظَمَتِکَ]

أی: لست تسوّد بسواد المعصیه وجوهاً سقطت ساجده لدی حضره عظمتک؛ کیف و بالسجود لک تبیضّ الوجوه.

قوله[ علیه السلام ]: أَوْ تَطْبَعُ [عَلی قُلُوبٍ انْطَوَتْ عَلی مَحَبَّتِکَ]

أی: تحکم بالطبع و الرین علی قلوب اشتملت علی حبّک و تنوّرت بجذبک.

قوله[ علیه السلام ]: أَوْ تُصِمُّ

ص :315

أی: عن سماع ألحان طواویس(1) معرفتک.

قوله[ علیه السلام ]: فِی إِرادَتِکَ

أی: فی حبّهم لک و قصدهم لجنابک.

قوله[ علیه السلام ]: أَوْ تَغُلُّ [أَکُفّاً رَفَعَتْهَا الاْآمالُ إِلَیْکَ رَجآءَ رَأْفَتِکَ]

أی: أ تجعلها مغلوله علی عنق صاحبها بعد ما رفعت إلی جناب رحمتک رجاءً للفوز بنعمتک.

قوله[ علیه السلام ]: حَتّی نَحِلَتْ [فِی مُجاهَدَتِکَ]

أی: هزلت فی طریق المجاهده التی أمرت صاحبها بها؛ و فی النسبه إشاره إلی الریاضه بغیر ما أمر اللّه و رسوله، لایرتّب علیها السعاده الأخرویه، فلیتأمل.

قال علیه السلام : إِلهِی لا تُغْلِقْ عَلی مُوَحِّدیکَ أَبْوابَ رَحْمَتِکَ، [وَ لا تَحْجُبْ مُشْتاقیکَ عَنِ النَّظَرِ اِلی جَمیلِ رُؤْیَتِکَ، إِلهِی نَفْسٌ اَعْزَزْتَها بِتَوْحیدِکَ کَیْفَ تُذِلُّها بِمَهانَهِ هِجْرَانِکَ وَ ضَمیرٌ انْعَقَدَ عَلی مَوَدَّتِکَ کَیْفَ تُحْرِقُهُ] بِحَرَارَهِ نِیرانِکَ

أکّد النفی فیما أسلفه من عدم معاقبه المخلصین و الموحدین بالمخاطبه الإخباریه المتضمنه للدّعاء.

فقال[ علیه السلام ]: لا تُغْلِقْ [عَلی مُوَحِّدیکَ أَبْوابَ رَحْمَتِکَ]

أی: لیس من عادتک أن تسدّ سبیل رحمتک علی من أتاک خالصاً عن غیرک، صافیاً عن سواک؛ کیف و بابک مفتوح لمن دعاک مخلصاً و منجوح لمن أتاک موحّدا.

قوله[ علیه السلام ]: وَ لاتَحْجُبْ [مُشْتاقیکَ عَنِ النَّظَرِ إِلی جَمیلِ رُؤْیَتِکَ]

أی: و قد جرت عادتک علی أن لا تحرم عن أنوار طلعه قدّوسیّتک من اشتاق إلی ملاحظتها تشوّق العاشق إلی المعشوق؛ کیف و قد وعدت طالبیک الوصول إلی لذه طلعتک، حیث قلت: «من طلبنی وجدنی و من وجدنی أحبّنی و من أحبّنی عشقنی»(2) إلی آخره و یحتمل کون الفعلین دعاء فهما مجزومان ب«لا».

ص :316

1- 1 جمع طاووس کنایهٌ عن جزبه المعرفه و جمالها.
2- 2 لم نعثر علی الروایه بهذا اللفظ و لکن قریب منه فی «نفس الرحمن فی فضائل سلمان»، ص 331، و فیه: «قال اللّه تعالی: من أحبنی عرفنی، و من عرفنی عشقنی، و من عشقنی قتلته، و من قتلته فعلیّ دیته، و أنا دیته».
قوله[ علیه السلام ]: أَعْزَزْتَها بِتَوْحیدِکَ

أی: شرّفتها بمقام الإخلاص و الخلوص بحیث ما تعلقت إلاّ بحبل رحمتک و ما نظرت إلاّ إلی جمیل طلعتک ففاز بمقام قرب حضرتک.

قوله[ علیه السلام ]: بِمَهانَهِ هِجْرانِکَ

أی: بمحابّه غیرک و موادّه سواک فإنّ الاشتغال بخلقک مُلْهٍ عن الاشتغال بک؛ کیف و لایجتمع حبّک و حبّ [غیرک(1)] فی قلب واحد، کما لا یجمع الماء و النار فی إناء واحد.

قوله[ علیه السلام ]: انْعَقَدَ [عَلی مَوَدَّتِکَ]

أی: استحکم فیک مودّته بالتبصیر و التحقیق.

قوله[ علیه السلام ]: بِحَرارَهِ نیرانِکَ

أی: نیران عداوتک و الجرئه علیک.

قال علیه السلام : إِلهِی أَجِرْنِی مِنْ أَلِیمِ غَضَبِکَ [وَ عَظِیمِ سَخَطِکَ، یا حَنّانُ یا مَنّانُ، یا رَحیمُ یا رَحْمنُ، یا جَبّارُ یا قَهّارُ، یا غَفّارُ یا سَتّارُ، نَجِّنِی بِرَحْمَتِکَ مِنْ عَذابِ النّارِ، وَ فَضیحَهِ الْعارِ، إِذَا امْتازَ الاْءَخْیارُ مِنَ الاْءَشْرارِ وَ حالَتِ الاْءَحْوالُ وَ هالَتِ الاْءَهْوالُ وَ قَرُبَ الْمُحْسِنُونَ وَ بَعُدَ الْمُسیئُونَ «وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ]، وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ(2).»

أقبل إلی الحق بوجه السّؤال و الطلب صریحاً بعد ما قدّم بذلک ضمناً.

فقال[ علیه السلام ]: أَجِرْنِی [مِنْ أَلیمٍ غَضَبِکَ وَ عَظیمِ سَخَطِکَ]

أی: أعصمنی من معصیه توجب غضبک و من خطیئه تورث سخطک.

وَ الحَنّانُ: العطّاف من حنّت علی الشیء، عطفت علیه.

وَ المَنّانُ: المِنعام.

وَ الجَبّارُ: صاحب الجبروت و السلطنه.

وَ القَهّارُ: قاهر المهیات بالوجود.

قوله[ علیه السلام ]: مِنْ عَذابِ النّارِ [وَ فَضیحَهِ الْعارِ]

أی: من ألم نار الهجران عن بساطک.

وَ العارِ: العیب.

ص :317

1- 1 فی المخطوطه: «حبّک و حبّک».
2- 2 سوره آل عمران، الآیه 25.
قوله[ علیه السلام ]: إِذَا امْتازَ [الاْءَخْیارُ مِنَ الاْءَشْرارِ]

أی: عند ظهور الکاملین و قیام أمرهم أو فی القیمه کما قال: «وَ امْتَازُوا الْیَوْمَ أَیُّهَا الْمُجْرِمُونَ.(1)»

قوله[ علیه السلام ]: وَ حالَتِ الأَْحْوالُ

أی: و تغیرت الحالات من دهش صاحبها فی الخوف من عقابک و قیل: أی: رجع الحالات الدنیاویه من السعاده و الشقاوه إلی حقایقها.

قوله[ علیه السلام ]: وَ هالَتِ الأَْهْوالُ

أی: افزعت المخاوف من حُشر فی ذلک الیوم.

قوله[ علیه السلام ]: وَ قَرُبَ

أی: إلی رحمتک و عفوک و إلی مشاهده نور طلعتک.

قوله[ علیه السلام ]: وَ بَعُدَ

أی: عن رحمتک و عن ملاحظه طلعه صمدانیّتک.

قوله[ علیه السلام ]: ما کَسَبَتْ

أی: ما عملته فی الدنیا من خیر و شرّ.

و فی قوله: «وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ(2)» إشاره إلی أ نّه تعالی یعامل مع کل نفس بما هو فی استعدادها من الشقاوه و السعاده، فإن کانت شقیّهً فحکمها البعد عن الرحمه، لأنّ ذلک هو جزاء الشقاوه، و إن کانت سعیده، فحکمها القرب إلی بساط الحق لأنّ ذلک هو جزاء السعاده کما قال: «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ(3)» إلی آخره؛ و إلی أ نّه ما کان جعل الصفتین من فعل الجاعل بل کانتا مکمونه فی الماهیات أزلاً، فتأمّل.

ص :318

1- 1 سوره یس، الآیه 59.
2- 2 سوره آل عمران، الآیه 25.
3- 3 سوره الزلزله، الآیه 7.
المناجاه الرابعه تسمّی بمناجاه الراجین


قالَ علیه السلام : یا مَنْ إِذا سَئَلَهُ عَبْدٌ أَعْطاهُ، [وَ إِذا أَمَّلَ ما عِنْدَهُ بَلَّغَهُ مُناهُ، وَ اِذا أَقْبَلَ عَلَیْهِ قَرَّبَهُ وَ أَدْناهُ، وَ إِذا جاهَرَهُ بِالْعِصْیانِ سَتَرَ عَلی ذَنْبِهِ وَ غَطّاهُ وَ إِذَا تَوَکَّلَ عَلَیْهِ أَحْسَبَهُ] وَ کَفاهُ

أثنی علی الحقّ بتعداد بعض خصایصه و مراحمه.

فقال[ علیه السلام ]: یا مَنْ [اِذا سَئَلَهُ عَبْدٌ اَعْطاهُ]

أی: أنت الذی حتمت علی نفسک أن تجیب کلّ من یسئلک بشرایط السؤال؛ فقلت: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ(1)» و فیه إشاره إلی وجوب الدعاء علیک و وجوب الإمضاء و الإجابه علیه، فإنّه کریم لا یخلف وعده ولکن لا یتحقق الامضاء بعد الدعاء إلاّ بعد اشتماله علی شرایطه، و یحتمل أن یکون المراد بالسؤال سؤاله بحسب استعداده و بلسان قابلیّته و بالإعطاء إعطائه کلّ ذی حق حقّه من الشقاوه و السعاده و غیرهما.

قوله[ علیه السلام ]: وَ إِذا أَمَّلَ [ما عِنْدَهُ بَلَّغَهُ مُناهُ]

أی: و إذا رجی ما عند اللّه من الرضوان بلّغه إلیه بالتوبه و الطاعه.

قوله[ علیه السلام ]: وَ إِذا أَقْبَلَ [عَلَیْهِ قَرَّبَهُ وَ أَدْناهُ]

أی: و إذا عزم العبد علی أن یقبل علی الحقّ بوجه التوحید یشرّفه بشرایف القرب و یکرمه بکرائم الجذب کما قال: «من تقرّب إلیّ شبراً، تقربت إلیه»(2) إلی آخره.

قوله[ علیه السلام ]: وَ إِذا جاهَرَهُ [بِالْعِصْیانِ سَتَرَ عَلی ذَنْبِه وَ غَطّاهُ]

أی: و إذا اجترء علی عصیانه لقله حیائه، غفر اللّه له، ساتراً ذنبه عن الخلق حتی لایفتضح.

قوله[ علیه السلام ]: وَ إِذا تَوَکَّلَ [عَلَیْهِ أَحْسَبَهُ وَ کَفاهُ]

أی: و إذا فوّض جمیع أموره إلی الحق عارفاً بأ نّه کافیه، کفاه کما قال: « وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ (3)» و قال: « أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکَافٍ عَبْدَهُ (4)» أی: إذا عمل بشرایط العبودیه و اعترف بمقام الربوبیه.

ص :319

1- 1 سوره غافر، الآیه 60.
2- 2 الأمالی، للسید المرتضی، المجلس الثالث و العشرون، ج 2، ص 6.
3- 3 سوره الطلاق، الآیه 2 3.
4- 4 سوره الزمر، الآیه 37.
و عن أبی عبداللّه علیه السلام : قال: «أوحی اللّه إلی داود علیه السلام ما اعتصم بی عبد من عبادی دون أحد من خلقی عرفت ذلک من نیّته، ثم تکیده السموات و الأرض و من فیهنّ، إلاّ جعلت له المخرج من بینهنّ؛ و ما اعتصم عبد من عبادی بأحد من خلقی عرفت ذلک من نیّته، إلاّ قطعت أسباب السموات و الأرض من یدیه و أسخت الأرض من تحته، و لم أبال بأیّ وادٍ یهالک»(1).

و عن علی بن الحسین علیه السلام قال: «خرجت حتی انتهیت إلی هذا الحائط فاتکأت علیه فإذا رجل علیه ثوبان أبیضان ینظر فی تجاه وجهی، ثم قال: یا علی بن الحسین علیه السلام ! ما لی أراک کئیباً حزینا؟ أ علی الدنیا؟ فرزق اللّه حاضر للبرّ و الفاجر، قلت: ما علی هذا أحزن و إنّه لکما تقول قال: فعلی الآخره؟ فوعد صادق یحکم فیه ملک قاهر، قلت: ما علی هذا أحزن و إنّه لکما تقول، فقال: ممّ حزنک؟ قلت: ممّا نتخوّف من فتنه ابن الزبیر و ما فیه الناس، قال: فضحک، ثم قال: یا علی بن الحسین علیه السلام ! هل رأیت أحداً دعی اللّه فلم یجبه؟ قلت: لا، قال: فهل رأیت أحداً توکل علی اللّه فلم یکفه؟ قلت: لا، قال: فهل رأیت أحداً سأل اللّه فلم یعطه؟ قلت: لا، ثم غاب عنّی».(2)

قال علیه السلام : إِلهِی مَنِ(3) الَّذِی نَزَلَ بِکَ مُلْتَمِساً قِراکَ [فَما قَرَیْتَهُ، وَ مَنِ الَّذِی أَناخَ بِبابِکَ مُرْتَجِیاً نَداکَ فَما أَوْلَیْتَهُ، أَ یَحْسُنُ أَنْ أَرْجِعَ عَنْ بابِکَ بِالْخَیْبَهِ مَصْرُوفاً، وَ لَسْتُ أَعْرِفُ سِوَاکَ مَوْلیً بِالاْءِحْسانِ مَوْصُوفاً، کَیْفَ أَرْجُو غَیْرَکَ وَ الْخَیْرُ کُلُّهُ بِیَدِکَ وَ کَیْفَ أُؤَمِّلُ سِواکَ وَ الْخَلْقُ وَ الاْءَمْرُ لَکَ أَ أقْطَعُ رَجائی مِنْکَ وَ قَدْ أَوْلَیْتَنِی ما لَمْ أَسْئَلْهُ مِنْ فَضْلِکَ أَمْ تُفْقِرُنِی اِلی مِثْلِی]، وَ أَنَا أَعْتَصِمُ بِحَبْلِکَ

عاد علیه السلام أیضاً(4) فی بیان مرحمته تعالی إلی عباده و عطّافیّته إلی أهل بلاده.

فقال[ علیه السلام ]: مَنِ الَّذِی [نَزَلَ بِکَ مُلْتَمِساً قِراکَ فَما قَرَیْتَهُ]

أی: قد جرت عاده رحمانیّتک علی أن تقرّب إلی بساطک و تشرّف بقربک من قصد وجهک و نور زیارتک بالصدق .

ص :320

1- 1 الکافی، ج 2، ص 63، باب التفویض إلی اللّه و التوکل علیه، ح 1، مع اختلاف یسیر.
2- 2 نفس المصدر، ص 63 64، ح 2.
3- 3 فی المخطوطه: «من ذا الذی».
4- 4 لعله إشاره إلی قوله علیه السلام المتقدم فی أول المناجات: «أثنی علی الحق بتعداد بعض خصایصه و مراحمه».
و الملتمس: الطالب السائل.

و القری: الضیافه.

قوله[ علیه السلام ]: وَ مَنِ الَّذِی

أی: لیس من عادتک أن تحرم عن عطائک و تمنع عن باب هبتک من أقام لدی باب حضرتک مخلصاً لک نیّته و سریرته.

و الإناخه: الإبراک.

و الندی: المجلس.

و أولاه [أَوْلیتَهُ]: أعطاه

قوله[ علیه السلام ]: أَ یَحْسُنُ

أی: أ ترضی یا ربّ أن لا تأوینی فی مقام قربک بعد ما تقرّبت إلیک، فأرجع محروماً قانطاً عن رحمتک و أنت السید الغفور الکریم، و لست أعرف سواک من یرحم الضعیف و یحسن إلی المسیئ.

قوله[ علیه السلام ]: وَ الْخَیْرُ کُلُّهُ

أی: و أمر کلّ خیر بیدک، تؤتیه إلی من تشاء و تمنعه عمن تشاء.

قوله[ علیه السلام ]: الخَلْقُ وَ الأَْمْرُ [لَکَ]

أی: أنت مالک کل شیء و أنت السلطان فی جمیع العوالم و إلیک فلیرجع العاصون و إیّاک فلیؤمّل الراجون.

و المراد بالخلق هو عالم الشهاده و بالأمر هو عالم الغیب.

و قیل: الأول هو عالم الأجسام و الثانی هو عالم الأرواح و هنا تفاصیل کثیره مذکوره فی المطولات.

قوله[ علیه السلام ]: ما لَمْ أَسْئَلْهُ [مِنْ فَضْلِکَ]

أی: من الوجود و توابعه فکیف لا تعطینی ما أسئلک.

قوله[ علیه السلام ]: أَمْ تُفْقِرِنی إِلی مِثْلِی [وَ أَنَا أَعْتَصِمُ بِحَبْلِکَ]

أی: إلی من هو عبدک أیضاً أحدثته و أبدعته کما أحدثتنی و أبدئتنی.

قال علیه السلام : یا مَنْ سَعَدَ بِرَحْمَتِهِ الْقاصِدُونَ، [وَ لَمْ یَشْقَ بِنِقْمَتِهِ الْمُسْتَغْفِرُونَ، کَیْفَ أَنْساکَ وَ لَمْ تَزَلْ ذاکِرِی، وَ کَیْفَ أَلْهُو عَنْکَ وَ أَنْتَ مُراقِبِی، إِلهِی بِذَیْلِ کَرَمِکَ أَعْلَقْتُ یَدِی وَ لِنَیْلِ

ص :321

عَطایاکَ بَسَطْتُ أَمَلِی، فَأَخْلِصْنِی بِخالِصَهِ تَوْحِیدِکَ] وَ اجْعَلْنِی مِنْ صَفْوَهِ عَبیدِکَ.

السعاده بالرحمه هی الفوز بالقرب السبحانی و الفیض الرحمانی.

و القاصد: من یقصد بساط الحق مخلصاً خالصاً.

و الشقاوه: ضد السعاده، فهی بُعد العبد عن الحق بأحد الوجوه.

و المستغفر: من یرجع إلی طاعه الحق راجیاً غفرانه.

قوله[ علیه السلام ]: کَیْفَ أَنْسیکَ [وَ لَمْ تَزَلْ ذاکِرِی]

أی: لاینبغی لی أن أنسی ذکرک و أعرض عن بساط قربک و أنت ذاکری بنعمتک المتواتره علیّ فی جمیع الأحیان.

قوله[ علیه السلام ]: کَیْفَ أَلْهُو [عَنْکَ وَ أَنْتَ مُراقِبِی]

أی: لاینبغی لی أن أشغل عنک بغیرک مع علمی بأ نّک أنت الرقیب علیّ فی جمیع الأحوال، تری أفعالی و تعلم أعمالی.

قوله[ علیه السلام ]: بِذَیْلِ [کَرَمِکَ أَعْلَقْتُ یَدی]

أی: أتیتک مفوضاً أمری إلیک و انقطعت عن غیرک کله و تعلقت بحبل کرمک و عفوک راجیاً منک أن تشرّفنی بعطایاک و تکرمنی بجوائز حنّانیّتک.

قوله[ علیه السلام ]: فَأَخْلِصْنِی [بِخالِصَهِ تَوْحیدِکَ]

أی: و اجعلنی صافیاً عن شوائب الشرک و خالصاً عن التعلق بالغیر.

قوله[ علیه السلام ]: مِنْ صَفْوَهِ [عَبیدِکَ]

أی: من مختارهم و خیارهم الذین طهرت قلوبهم عن کلّ رجس و صفت أفئدتهم عن کلّ قذر.

قال علیه السلام : یا مَنْ کُلُّ هارِبٍ إِلَیْهِ یَلْتَجِئُ [وَ کُلُّ طالِبٍ إِیّاهُ یَرْتَجِی، یا خَیْرَ مَرْجُوٍّ وَ یا أَکْرَمَ مَدْعُوٍّ وَ یا مَنْ لا یُرَدُّ سائِلَهُ وَ لا یُخَیِّبُ آمِلُهُ، یا مَنْ بابُهُ مَفْتُوحٌ لِداعیهِ وَ حِجابُهُ مَرْفُوعٌ لِراجیهِ، أَسْئَلُکَ بِکَرَمِکَ أَنْ تَمُنَّ عَلَیَّ مِنْ عَطائِکَ بِما تَقَرُّ بِهِ عَیْنِی وَ مِنْ رَجائِکَ بِما تَطْمَئِنُّ بِهِ نَفْسِی وَ مِنَ الْیَقینِ بِما تُهَوِّنُ بِهِ عَلَیَّ مُصیباتِ الدُّنْیا وَ تَجْلُو بِهِ عَنْ بَصیرَتِی غَشَواتِ الْعَمی، بِرَحْمَتِکَ] یا أَرْحَمَ الرّاحِمینَ.

أقبل علیه بالثناء ملحّا فی الدعا.

فقال[ علیه السلام ]: یا مَنْ کُلُّ [هارِبٍ إِلَیْهِ یَلْتَجِئُ]

ص :322

أی: یا من هو الملجأ لکلّ من لا ملجأ له فإِنّه هو السیّد الذی یأوی إلیه کلّ شیء و یفرّ إلی بابه کلّ شیء.

قوله[ علیه السلام ]: یا مَنْ لا یُرَدُّ [سائِلُهُ]

أی: یعطی کلّ من یسئله بلسان الحال أو القال.

قوله[ علیه السلام ]: یا مَنْ بابُهُ [مَفْتُوحٌ لِداعِیهِ]

أی: یا من لم یسدّ علی من یدعوه خالصاً باب إجابته، بل یجیب لکلّ من دعاه.

قوله[ علیه السلام ]: وَ حِجابُهُ [مَرْفُوعٌ لِراجیهِ]

أی: لیس لمن یرجوه بخالص الرجاء حاجب عن حضرته.

قوله[ علیه السلام ]: بِما تَقَرُّ [بِهِ عَیْنی]

أی: من رأفتک و عطوفتک علیّ.

قوله[ علیه السلام ]: وَ تَجْلُو [بِهِ عَنْ بَصیرَتی غَشَواتِ الْعَمی بِرَحْمَتِکَ یا أَرْحَمَ الرّاحِمینَ]

أی: و تکشف و ترفع عن قلبی حجب العمی عن أنوار طلعتک حتّی أدعوک صافیاً و أرجوک معافیاً.

ص :323

المناجاه الخامسه تسمّی بمناجاه الراغبین


قال علیه السلام : إِلهِی إِنْ کانَ قَلَّ زادِی فِی الْمَسیرِ إِلَیْکَ، [فَلَقَدْ حَسُنَ ظَنِّی بِالتَّوَکُّلِ عَلَیْکَ، وَ إِنْ کانَ جُرْمِی قَدْ أَخافَنِی مِنْ عُقُوبَتِکَ، فَإِنَّ رَجائِی قَدْ أَشْعَرَنِی بِالاْءَمْنِ مِنْ نَقِمَتِکَ، وَ إِنْ کانَ ذَنْبِی قَدْ عَرَّضَنِی لِعِقابِکَ فَقَدْ آذَنَنِی حُسْنُ ثِقَتِی بِثَوابِکَ، وَ إِنْ أَنامَتْنِی الْغَفْلَهُ عَنِ الاِْسْتِعْدادِ لِلِقائِکَ، فَقَدْ نَبَّهَتْنِی الْمَعْرِفَهُ بِکَرَمِکَ وَ آلائِکَ، وَ إِنْ أَوْحَشَ ما بَیْنِی وَ بَیْنِکَ فَرْطُ الْعِصْیانِ وَالطُّغْیانِ فَقَدْ آنَسَنِی] بُشْرَی الْغُفْرانِ وَ الرِّضْوانِ.

أقبل علی الحق بحسن ظنّه به مشیراً إلی أ نّه هو الوسیله للعاصی الذی قلّت طاعته و کثرت معصیته.

فقال[ علیه السلام ]: إِنْ کانَ قَلَّ

أی: لقد توجهت إلیک بوجه الإلحاح متوکّلاً علیک متبتلاً إلیک معترفاً بأنّ طاعتی قلیله و معصیتی کثیره، و لکن قد حسن بک ظنّی أ نّک تغفر لی و تعفو عن خطیئنی، و إن کان ذنبی أکثر من رمل القفار و طاعتی أقل من جناح البعوضه، فتوسّلت إلیک بحسن الظن بعفوک.

و عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: «إنّ اللّه تبارک و تعالی یقول: لا یتّکل العاملون لی(1) علی أعمالهم التی یعملونها لثوابی، فإنّهم لو اجتهدوا و أتعبوا أنفسهم أعمارهم فی عبادتی، کانوا مقصرین غیر بالغین فی عبادتهم کنه عبادتی فیما یطلبون عندی من کرامتی و النعیم فی جنّاتی و رفیع الدرجات العلی فی جواری؛ و لکن برحمتی فلیثقوا و فضلی فلیرجوا، و إلی حسن الظنّ بی فلیطمئنّوا، فإنّ رحمتی عند ذلک تدرکهم و مَنّی یبلغهم رضوانی و مغفرتی تلبسهم عفوی، فإنّی أنا اللّه الرحمن الرحیم و بذلک تسمّیت.(2)

و عن أبی عبداللّه علیه السلام : «أیّما عبد أقبل قبل ما یحبّ اللّه أقبل اللّه قبل ما یحبّ و من اعتصم باللّه عصمه اللّه و من أقبل اللّه قبله و عصمه لم یبال لو سقطت السّماء علی الأرض أو کانت نازله نزلت علی أهل الأرض فشملتهم بلیه کان فی حزب اللّه بالتقوی من کلّ بلیّه، أ لیس اللّه عزوجل یقول: « إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ (3)»».(4)

ص :324

1- 1 فی المصدر: «لی».
2- 2 الکافی، ج 2، ص 71، باب حسن الظنّ باللّه، ح 1.
قوله[ علیه السلام ]: وَ إِنْ کانَ جُرْمِی [قَدْ أَخافَنِی مِنْ عُقُوبَتِکَ فَإِنَّ رَجَائِی قَدْ أَشْعَرَنِی بِالاْءَمِنِ مِنْ نَقِمَتِکَ]

أشار علیه السلام إلی مقام المخلصین الذین تساوی رجائهم و خوفهم و لم یزد أحدهما علی الآخر مقدار خردل.

و عن الحارث بن مغیره(1) عن أبی عبداللّه علیه السلام قال: قلت: له ما کان فی وصیه لقمان؟ قال: «کان فیها الأعاجیب و کان أعجب ما کان فیها أن قال لابنه: خف اللّه خیفه لو جئته ببرّ الثقلین لعذّبک و ارج اللّه رجاءً لو جئته بذنوب الثقلین لرحمک. ثم قال أبوعبداللّه علیه السلام : کان أبی یقول: إنّه لیس من عبد مؤمن إلاّ و فی قلبه نوران: نور خیفهٍ و نور رجاءٍ، لو وزن هذا، لم یزد علی هذا و لو وزن هذا، لم یزد علی هذا».(2)

قوله[ علیه السلام ]: قَدْ عَرَّضَنِی [لِعِقابِکَ]

أی: جعلنی مستحقاً لعقوبتک و عذابک.

قوله[ علیه السلام ]: آذَنَنِی [حُسْنُ ثِقَتِی بِثَوابِکَ]

أَی: أعلمنی.

و حسن الثقه: التوکل مع جمع الأسباب

قوله[ علیه السلام ]: وَ إِنْ أَنامَتْنِی [الْغَفْلَهُ]

أی: و إن أغفلنی سوء فطرتی عن التهیّأ للمسیر إلی بساط لقائک.

قوله[ علیه السلام ]: وَ إِنْ أَوْحَشَ [ما بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَرْطُ الْعِصْیانِ وَ الطُّغْیانِ]

أی: و إن حجب ما بینی و بین ساحتک و جعلنی مستوحشاً من طاعتک.

و فیه إشاره إلی أنّ المعصیه حاجبه بین العبد و ربّه و مانعه عن وصوله إلی مقام القرب الصمدانی.

و الْبُشری بالضم: البشاره.

قوله[ علیه السلام ]: [أَسْأَلُکَ] بِسُبُحاتِ وَجْهِکَ

أی: بجلال ذاتک و عظمته من أن یدرک شیء و یصفه شیءٌ.

ص :325

1- 1 سوره الدخان، الآیه 51.
2- 2 الکافی، ج 2، ص 65، باب التفویض إلی اللّه و التوکل علیه، ح 4.
قوله[ علیه السلام ]: بِأَنْوارِ قُدْسِکَ [وَ أَبْتَهِلُ إِلَیْکَ بِعَواطِفِ رَحْمَتِکَ وَ لَطائِفِ بِرِّکَ، أَنْ تُحَقِّقَ ظَنِّی بِما أُؤَمِّلُهُ مِنْ جَزیلِ إِکْرامِکَ، وَ جَمیلِ إِنْعامِکَ فِی الْقُربی مِنْکَ، وَ الزّلْفی لَدَیْکَ وَالتَّمَتُّعِ بِالنَّظَرِ إِلَیْکَ، وَ ها أَنَا مُتَعَرِّضٌ لِنَفَحاتِ رَوحِکَ وَ عَطْفِکَ، وَ مُنْتَجَعٌ غَیْثَ جُودِکَ وَ لُطْفِکَ].

أی بتجلّیات ذاتک فی کلّ شیء التی لم یدرک کنهها شیء و لم یصف کیفوفیّتها شیء، و یحتمل أن یکون المراد الأنبیاء و الأولیاء، فإنّ اللّه تعالی یتجّلی فیهم بصفه نورانیّته، فهم مجالی صفاته و مظاهر أسمائه و مرائی ذاته و هم آل اللّه الذین من عرفهم فقد عرف اللّه و من جهلهم فقد جهل اللّه و من عبدهم فقد عبد اللّه.

و الابتهال: التضرّع فی السؤال.

و العطف: الشفقه.

قوله[ علیه السلام ]: أَنْ تُحَقِّقَ

أی: تکرّمنی بکرائم رحمتک و تشرّفنی بمقام نعمتک حتی لا أکون من الذین ضاعت آمالهم.

و القربی و الزلفی: بمعنی واحد.

قوله[ علیه السلام ]: وَ التَّمَتُّعِ

أی: التلذّذ بمشاهده أنوار قدسک فی کلّ شیء.

قوله[ علیه السلام ]: لِنَفَحاتِ

أی: لهبّ ریاح قربک.

و المنتجع: الطالب للمعروف.

قوله[ علیه السلام ]: فَارٌّ

أی: تائب عمّا أوجب غضبک من المعصیه و الطغیان عاملاً لعمل صالح یوجب رضاک.

قوله[ علیه السلام ]: هارِبٌ

أی: لیس لی ملجأ إلاّ أنت فإلیک ألتجأ و بک أستعین فی مسیری إلیک.

قوله[ علیه السلام ]: أَحْسَنَ مَا لَدَیْکَ

أی: بحسب استعدادی و قابلیّتی لفوزی بلذّه القرب، لاختلاف مقامات القرب باختلاف الاستعدادات، فالقرب الذی به یفوز العوام و یحسبونه أحسن من کلّ شیء غیر

ص :326

القرب الذی یفوز العلماء و هکذا.

و المعوّل: المعتمد.

قوله[ علیه السلام ]: ما بَدَأْتَ

أی: و اجعلنی فائزاً لمقام قدسک و وفّقنی للفوز بجناب قربک، فإنّک لقد عزّت خلقی لتلک الغایه و ابدعتنی لذلک الغرض، حیث قلت: «وَ مَا خَلَقْتُ الجِنَّ وَ الاْءِنسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ(1).»

قوله[ علیه السلام ]: فَلا تَسْلُبْهُ

أی: لاتخذلنی حتی أعمل بمعاصیک، فاحرم عن مقام قربک و البعد عن بساط عزّ عبودیّتک.

قوله[ علیه السلام ]: وَ ما سَتَرْتَهُ

أی: و لا تفضحنی عنه خلقک بکشف الستر عن معایبی التی أخفیتها تحنّناً علیَّ.

قوله[ علیه السلام ]: فَاغْفِرْهُ

أی: بتوبتی و إنابتی.

قوله[ علیه السلام ]: إِسْتَشْفَعْتُ

أی: أجعلک وسیله إلی عفوک، إذ غیرک إنّما یکون مثلی ذلیلاً تحت أمرک و مقهوراً بحکمک، فلا ینبغی لی أنّ أجعله شفیعاً إلیک و أقدّمه وسیله إلی ما لدیک.

و الرغبه: الحرص و الطمع و تستعمل فی السؤال و الطلب.

و الوبل بالفتح و السکون: جمع الوابل و هو المطر الشدید.

و الطول بالفتح: الفضل و النعمه.

و الإغمام: جمع الغمام و هو السحاب الأبیض.

و المرضاه: ما فی رضی الخالق من محاسن الأعمال.

و الجناب: الفناء.

و الوارد: ضدّ الصادر، یقال: ورد الماء إذا قصده و أتاه و صدر عنه إذا رجع.

و الشریعه: مورد الماء للاستسقاء.

و الرفد: العطاء و العون.

ص :327

1- 1 سوره الذاریات، الآیه 56.
و الالتماس: الطلب.

و السنیّ: کالشریف وزناً و معنیً من سنی الشیء اذا أعلی و أضاء.

و الوافد: الوارد و قیل: الماشی.

قوله[ علیه السلام ]: مُریداً وَجْهَکَ:

أی: لا أقصد فی سلوکی إلیک غیرک؛ بل أنت مقصدی فی سیری هذا.

و الطارق: الآتی فی اللیل، قیل: سمّی بذلک لاحتیاجه إلی دقّ الباب.

و المستکین: المقرّ بالاستکانه و هی الذلّه.

قوله[ علیه السلام ]: ما أَنْتَ أَهْلُهُ

أی: تستحقه من العفو و الغفران.


المناجاه السادسه یسمّی بمناجاه الشاکرین


إِلهِی أَذْهَلَنِی عَنْ إِقامَهِ شُکْرِکَ تَتَابُعُ(1) طَوْلِکَ، [وَ أَعْجَزَنِی عَنْ إِحْصَاءِ ثَنائِکَ فَیْضُ فَضْلِکَ وَ شَغَلَنِی عَنْ ذِکْرِ مَحامِدِکَ تَرادُفُ عَوائِدِکَ، وَ أَعْیانِی عَنْ نَشْرِ عَوارِفِکَ، تَوالِی[ أَیادیکَ.

توجّه إلی الحق بوجه الإقرار بالتقصیر عن شکر نعمائه.

فقال[ علیه السلام ]: أَذْهَلَنِی

أی: اغفلنی عن أداء شکرک قدر ما استطیعه کثره احسانک إلیّ بأن کرّمتنی بفضلک و نعمتک فتواترت علیّ من جنابک آلاءٌ لاتحصی و نعماء لا تعدّ فغرّتنی تلک النعم و اغفلتنی عن شکرک و طاعتک، فإنّ العبد إذا أقبل إلیه مولاه بوجه اللطف و الشّفقه قد یغرّ، فلا یبالی عصیانه لحسن ظنّه به.

قوله[ علیه السلام ]: وَ أَعْجَزَنِی

أی: کثره فضلک علی عبدک الذلیل الذی لایقدر علی شیء لقد حملته علی الإقرار بالعجز عن أداء شکرک و احصاء ثنائک و استقصاء نعمائک؛ کیف و لایقدر علی شکر نعمه حقیره انعمت بها عبدک الذلیل الأذلّ أحد من خلقک و لا یستطیع علی إحصاء ثناء

ص :328

1- 1 فی المخطوطه: «ینابع»، و ما أدرجناه من المصادر.
وجهک أحد من عبادک؛ کیف کیف و هم خلق أذلاّء لایدرکون کنه رأفتک و لا یبلغون مقام رحمتک؛ کیف و قد جلّت نعمتک من أن یشکرها أحد و تعالت علواً کبیراً.

ص :329

ص :330

منابع تحقیق


1 الاعتقادات فی دین الإمامیه، تحقیق: عصام عبدالسید، الطبعه الثانیه، نشر: دار المفید، بیروت، 1414 ق.

2 الأمالی، السید المرتضی، تحقیق: السید محمد بدرالدین النعسانی، الطبعه الأولی، نشر: مکتبه آیه اللّه المرعشی النجفی، 1325 ق.

3 بحارالأنوار، العلامه المجلسی، تحقیق: إبراهیم المیانجی و محمد باقر البهبودی، الطبعه الثانیه المصححه، نشر: مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق.

4 تاریخ الإسلام، الذهبی، تحقیق: د. عمر عبدالسلام تدمری، الطبعه الأولی، نشر: دارالکتب العربی، بیروت، 1407 ق.

5 الصحاح، الجوهری، تحقیق: أحمد عبدالغفور العطار، الطبعه الرابعه، نشر: دارالعلم للملایین، بیروت، 1407 ق.

6 الصحیفه السجادیه، الإمام زین العابدین علیه السلام ، تحقیق: السید محمدباقر الموحد الأبطحی، الطبعه الأولی، نشر: الإمام المهدی علیه السلام و مؤسسه الأنصاریان، قم، 1411 ق.

7 عوالی اللئالی، لإبن أبی الجمهور الأحسائی ، نشر: سیّدالشهداء علیه السلام ، قم، 1405 ق .

8 عیون أخبار الرضا علیه السلام ، الشیخ الصدوق، تحقیق: الشیخ حسین الأعلمی، نشر: مؤسسه الأعلمی، بیروت 1404 ق.

9 الکافی، لثقه الإسلام الکلینی ، تحقیق علی أکبر الغفّاری ، الطبعه الثامنه ، طهران ، نشر: دارالکتب الإسلامیّه ، 1375 ش .

10 الکشّاف ، جاراللّه الزمخشری ، إعداد: عبدالرزّاق المهدی ، نشر: دار إحیاء التراث العربی و مؤسسه التاریخ العربی ، بیروت، 1421 ق .

11 نفس الرحمن فی فضائل سلمان، میرزا حسین النوری الطبرسی، جواد القیومی، الطبعه الأولی، نشر: مؤسسه الآفاق، 1411 ق.

ص :331

12 وسائل الشیعه، الشیخ حرّ العاملی ، الطبعه الثالثه ، نشر: مؤسّسه آل البیت علیهم السلام ، قم، 1416 ق .

ص :332

ص :333

ص :334

ص :335

ص :336

ص :337

ص :338

تاریخ فلسفه

اشاره


حکیم میرزا باقر امامی

متوفی (63 یا 1361 ه .ق)

تحقیق و تصحیح: سیّد محمدعلی مدرّس مطلق


«مقدمه»

رساله تاریخ فلسفه


رساله ای که در پیش رو دارید «فلسفه غرب یا تاریخ فلسفه» نام دارد . عنوانی که خود مؤلّف آن ، برایش برگزیده و روی اولین صفحه ، تنها همین عنوان را نوشته است .

پدرم مرحوم آیت اللّه آقای حاج آقا علاءالدین مدرس (13441413 ق) می فرمود : در ایّامی که خدمت مرحوم علاّمه شیخ محمود مفید (12971382 ق) تحصیل می کردم ، یک روز شخصی به هیأت اهل کسب آمد و خود را داماد مرحوم آقا میرزا باقر امامی معرفی کرد و خدمت آقای مفید عرض کرد که : از آن مرحوم ، نوشته هایی باقی مانده و سپس همین دست نوشته ها را درآورده خواست که خدمت مرحوم مفید بگذارد ، آن بزرگوار با اشاره دست به من اشاره فرمود و گفت : بدهید خدمت آقا .

و مرحوم والد وقتی این یادداشتها را در اختیار من گذاشت فرمود : من فقط تأکیدم بر این است که اینها به نام آن مرحوم به چاپ برسد . و چون از صاحب اثر پرسیدم ، فرمود : ملاّک بود و در کوچه باغ کلم زندگی می کرد .

بعد از فوت مرحوم والد ، من در مجله حوزه ، که با عموزاده ما آقا مرحوم آیه اللّه میر

ص :339

سید حسن مدرّس هاشمی (13291419) مصاحبه کرده بود ، دیدم که مرحوم آیه اللّه آقا سید حسن گفته اند که : نزد میرزا باقر امامی ، اشارات شیخ الرئیس را خوانده . پس اخوی را گفتم که : نزد مرحوم آیه اللّه آقا حسن رفته از وی راجع به مرحوم میرزا باقر سؤال کند .

مرحوم آیه اللّه آقا سید حسن تنها گفته بود که : آن مرحوم سال 1361 قمری فوت شده و برای اطلاع بیشتر به مقدمه الشواهدالربوبیه مراجعه شود که آنجا از این مرحوم ذکری به میان آمده ؛ و نیز گفته بود که : میرزا باقر با مرحوم مفید به درس میرزا حسن کرمانشاهی می رفته اند . بعداً در کتاب تذکره القبور مرحوم سیّد مصلح الدین مهدوی دیدم که وی ، خود را از شاگردان میرزا باقر دانسته و فوت آن مرحوم را ماه صفر 1364 ذکر کرده و اساتیدش را آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی معرفی کرده و نوشته : در یکی از اطاقهای شرقی تکیه بروجردی تخت فولاد اصفهان به خاک رفته است .

مرحوم مهدوی وی را حاج میرزا محمدباقر امامی ، فرزند سید احمد و از سادات امامی معرفی کرده . این عبارت اخیر را از این جهت اضافه کردم که در سال 1385 ه .ش که فرهنگستان هنر ، همایش مکتب اصفهان را برگزار کرد ، به نویسنده این سطور پیشنهاد کردند که مقاله ای از چند حکیم متأخر در حوزه اصفهان ترتیب دهم تا در مجموعه مقالات بخش فلسفی ، چاپ شود ؛ و من مناسب دیدم که یکی از این حکماء را هم ، ایشان قرار داده ، ضمناً به این رساله که نسخه منحصر به فرد آن نزد من است بپردازم .

در این تحقیق بر من معلوم شد که در میان شاگردان آخوند کاشی و میرزا جهانگیرخان قشقایی شخص دیگری ، با همین نام و با همین فامیل هست ، لیکن وی از سادات دهکردی بوده ، برادرزاده عالم معروف ، آقا سید ابوالقاسم دهکردی است که در سال 1300 ه .ق متولد و در سال 1367 قمری ، وفات یافته و از او علاوه بر دیوان شعر (که ابتدائاً «معصوم» و بعد «امامی» تخلص می نموده) مثنوی ای در شرح حدیث منقول از کمیل ، به نام حدیث حقیقت بجای مانده ، بنابر این وی را که ظاهراً مدفون در

ص :340

شهرکرد است نباید با مؤلّف این رساله اشتباه گرفت . (شخص اخیر فرزند سید محمّدجواد است) .

حال پس از این بحث مختصر راجع به مؤلّف اثر ، می پردازم به نسخه تألیفی آن مرحوم. پس از فوت مرحوم والد در سال 1372 ه .ش ، من چون شتاب داشتم که به سفارش آن مرحوم ، راجع به چاپ این اثر اقدام کنم ؛ نسخه را در اختیار یکی از محققین گذاشتم تا وی آن را از طریق انتشارات میراث مکتوب به چاپ برساند .

امّا این خواسته نیز محقق نشد و کار با فراز و نشیب های بسیار به انجام نرسید. اکنون به توفیق الهی مقرر گردید این رساله در میراث حوزه علمیه اصفهان به خلعت طبع آراسته گردد؛ و للّه الحمد.

این نسخه در قطع رقعی و دارای 29 ورق و 57 صفحه و یک برگه به قطع پالتویی است . خط آن شکسته نستعلیق ، با جوهر آبی بوده و گاهی اسامی یا عناوین را به خط نسخ تحریر نموده ؛ و گاه روی جملاتی یا کلماتی خط کشیده ؛ و یا کلمه ای بالای سطرها و گاه در حاشیه ، اصلاح و اضافه کرده ؛ و گاه توضیحاتی در حاشیه اضافه کرده که این اخیر را در پاورقی با امضای «منه» آوردم .

پنج صفحه ابتدایی که به فلاسفه قبل از یونان پرداخته را ، خود از 1 تا 5 شماره گذاری نموده و از قسمت فلاسفه یونان شماره گذاری را از نو آغاز کرده به طور مرتب تا صفحه 41 ؛ و بعد یک و نیم صفحه بدون شماره مختص فصل 6 است که معلوم است بلافاصله ، مربوط به بعد از ص 41 است .

اما 7 ورق یعنی 14 صفحه بدون شماره ؛ و موضوعاً از ابتدای اثر تا عقاید افلاطون است که گویا قصد داشته بر اثر قبلی شرح بنویسد ، (شاید هم به قرینه ناتمام بودن اثر اصلی بتوان گفت : ایشان ابتداءً مفصّل شروع نموده ؛ و بعد چون دیده به این تفصیل موفق به اتمام آن نخواهد شد ، به صورت مختصر از نو به نوشتن نسخه اصل مبادرت

ص :341

نموده و مع الأسف باز به اتمامش توفیق نیافته) ، که این 14 صفحه را عنوان (ن .ل) داده در متن یا پانویسها ، مطالب اضافی اش را آوردم .

و اما ورق پالتویی ، مشتمل بر 8 صفحه است که ورق را دوبار تازده 7 صفحه مربوط به فلسفه اسلامی و یک صفحه مربوط به فلسفه غرب که معلوم است چکنویس اولیه مؤلّف بوده که عیناً در آخر آوردم . تصرف من فقط در تغییر رسم الخط بوده و اضافات را بین [ ] آوردم . مابقی عین نوشته مؤلّف است .

و السّلام

سید محمّدعلی مدرّس مطلق

ص :342

برگ اول نسخه خطی تاریخ فلسفه

ص :343

برگ آخر نسخه خطی تاریخ فلسفه

ص :344

بسمه تعالی شأنه

فلسفه ، به عقیده پیشینیان از حکماء ، علم به معرفت خدا و ارواح مجرده و عالم مادیات است ، به برهان عقل یا از راه حواس .

و فیلسوف ، لغت یونانی و به معنی محبّ الحکمه (دوست دار دانش) است .

اول کسی که ملقّب به این لقب گردید ، فیثاغورث یونانی بود . زائیچه این دانشمند در سال 564 قبل از میلاد مسیح است . فیثاغورث برای «لاون» پادشاه آن عصر ، مسائلی که هریک راجع به علمی و قابل تدقیق و بحث بود ، با نهایت دقّت ، شرح و بسط داده و توضیح می نمود .

روزی لاون ملک ، از فیثاغورث سؤال کرد : کدامیک از علوم اتقن و برتر است؟

جواب داد : نمی دانم ؛ من فقط دوستدار دانش و محبّ حکمت هستم ؛ بدین جهت ملقّب به فیلسوف گردید ؛ و پس از آن به هر حکیم و دانشمند ، فیلسوف گفتندی و قبل از او به دانشمندان امور مذکوره، حکیم اطلاق می کردند . و اشیائی که ادراک آن برای انسان ممکن است را حکمت می نامیدند .


قبل از یونان


علوم و صنایع در سلسله بشر ، نسبت به ادوار مختلفه ، مصادف با تغییرات و تقلبات بوده ؛ گاهی به منتهی درجه کمال نسبت به آن دوره می رسیده ؛ و سپس به واسطه انقلابات بنیان کن ، انسان به منتهی درجه انحطاط و ضعف برمی گردید . ولی به کلّی

ص :345

سلسله علوم و فنون در بشر هیچ گاه نابود نمی گردیده و مقداری از آن باقی می مانده و مقدار باقیمانده محتاج به اصلاح و بحث و فحص و تدوین بوده و در هر عصری از اعصار ، مردانی بودند دانش پژوه که در راه دانش کوششها می نموده ، تا متدرجاً علوم و صنایع راه ارتقاء و تکامل را پیموده و هیچ زمان علم از گونه ای مردان خالی نبوده . مانند : دوره کلدانیها که در ابتداء تابش نور علم و فلسفه در آنها خیلی ضعیف و ناتوان بود ؛ و در اثر بحث و تدقیق و تدوین کتب ، روی به ترقی و اوج نهاده ، بواسطه کثرت مجاهدات و مداقات و بحث و تنقید توسعه یافت و از آنها به اهالی فنیقیه و بلاد فارس و هند و مصر و یونان و سایر شعب قرون اولی سرایت کرده ، منتشر گردید .

اوّل کسی که از علماء کلدان معروف و مشهور گردید ، چنانکه عقیده بعضی از مؤلّفین است ، زرواستره است . قدیس ابیفانیوس(1) می گوید : این فیلسوف در زمان نمرود بوده [است .]

پس از آن ، معلم بیلوس (معلم به علم فلک) که در سنه 2130 قبل از میلاد است . این فیلسوف برای کلدانیها کتابی تألیف نمود در علم فلکیات به اسلوب سهل الافاده؛ و به علت تأمل و تعمقی که در سیر کواکب و ستارگان نموده بود ، متخصص در این فن بود؛ و پس از فوتش او را در عِداد و شماره آلهه(2) و خداوندان قرار دادند و دخت او سمیرامیس(3) ، در بابل مقبره ای(4) برای او بنا نمود .

دیگر از فلاسفه معروف آن عصر بدروسوس است که در فن تاریخ مشهور و اول

ص :346

1- 1 امفانوس . . . خ [= مورخ] فلاسفه است که بعداً ذکر خواهد شد . منه
2- 2 در زمان قدیم معمول و مرسوم بود که به اساتید و ماهرین در هر علم . . . اله لقب می دادند . چنانکه فعلاً هم به اساتید ، خداوند می گویند ، مثل اینکه می گویند : خداوندِ علم است . منه
3- 3 این فیلسوف ، مقدم بر بطلمیوس فیلادلف بوده ، در سنه 283 قبل از میلاد . منه
4- 4 از سنگ مرمر (ن .ل)
کسی [است] که علوم کلدانی(1) را به یونانی نقل نمود . و به پاس این خدمت ، اهل آتن تمثال او را که از مرمر ساخته شده بود(2) ، طلا گرفتند .

علماء مذکور در رصد کواکب و مواظبت در سیر آنها ، نهایت تدقیق را می نموده و آلات و اسبابی مانند : دوربین ها که حالیه در رصدخانه ها می باشد ، اختراع کرده که به خوبی سیر کواکب به واسطه آن آلات برای آنها معلوم و معین می شد ؛ و اخیراً در این علم ماهر و استاد شدند و فنون و صنایع نزد آنها با اهمیت و با عظمت بود .

چندی نگذشت که علوم آنها تبدیل به خرافات شد ، زیرا که متوجّه امور موهومه گردیده و چنین پنداشتند که کلیه حوادث مستقبله به واسطه حرکات و قرب و بعد کواکب است و این علم را علم نجوم نام نهادند ؛ و با معرفت و اعتقاد به خداوند متعال جلّ شأنه ، پرستش ستارگان را می نموده و مؤثر و مسبب حقیقی امور آینده را به واسطه حرکات آنها می دانستند .

و کتبی راجع به علم نجوم و تفسیر احلام(3) و سحر تألیف نمودند ؛ و مردم آن وقت عقیده داشتند بر این که پیش آمده برای هرکس از خوب و بد مربوط به ستاره او است ؛ و از روی همین اصل ، احوالات هرکس را نسبت به آتیه او معین می کردند . مانند دوره سلاطین ساسانی که مردمان آن عصر ، خاصه سلاطین به این علم معتقد بودند .(4)

رفته رفته بابل که قصبه ای بود از مملکت کلدانیها ، مرکز سحر و شعبده گردید ؛ و کاملاً شهر بابل منسوب به سحر [شد] و گفته می شد : «سحر بابلی» ؛ تا این که پس از چندی علوم مذکوره تقسیم شد بین اقوام آنها ، و رئیس هر قومی ، جدیّت بلیغ داشت در حفظ آن قسمت و آن را در خانواده خود به ارث برای اولاد خودش می گذاشت ،

ص :347

1- 1 به یونان برد (ن .ل)
2- 2 روی آن را (ن .ل)
3- 3 تعبیر خواب . منه
4- 4 حالیه در ایران هم بعضی به علم نجوم معتقد و منجمین ، امور آینده را پیش بینی می کنند . منه
و رؤسای اقوام ، برای داشتن این علم ، متصدی امور مملکتی [می شدند] و خودشان از تکالیف عامه و خراج معاف بودند .

از بابل در مدت قلیلی ، علوم آنها که مخلوط بود به آن خرافات ، سرایت نمود به فنیقیه و از آن بلاد نیز ، علماء معروف و مشهوری ظاهر گردیدند .

از آن جمله معلم فیرسید (معلم فیثاغورث فیلسوف یونانی) و معلّم اوکوس(1) . این فیلسوف معتقد بود بر این که عالم مرکب از ذرات است .

دیگر معلم بدری تیوس که رئیس عائله [بود] و اخیراً با عائله خود به بلاد یونان رفته و از آن قوم ، ثالیس فیلسوف معروف که اول حکماء یونان است به ظهور رسید .

اهالی فنیقیه به واسطه کثرت تجارت(2) و مستعمرات که در غالب نقاط معروفه زمین داشتند ، در دریانوردی کامل و استاد بوده و به این جهت علوم فلکیه را متقن و ستاره های شمالی(3) را که به مسمار نام نهاده بودند برای راهنمای مسافرت دریا انتخاب نمودند .(4)

تمام مردم به واسطه علوم آنها به آنها اقتداء نموده و از آنها استفاده می کردند . در آن زمان با وجود این که سیر کشتی ها در وسط دریا از جمله محالات عادیه بود ، آنها تا اطراف آفریقا مسافرت می نمودند ؛ و بیشتر چیزی که اسباب سهولت دریانوردی برای آنها کرد ؛ چوبهای جبل لبنان بود که کشتی های خود را از آنها تهیه می نمودند .

ص :348

1- 1 بعضی «موکوس» و بعضی «موسکوس» نقل نموده اند . منه
2- 2 توسعه تجارت آنها به بلاد معموره در آن وقت ، صادرات آنها به تمام نقاط آباد نقل می شد به توسط کشتیها . (ن .ل)
3- 3 و ستاره هایی از طرف شمال برای راهنمایی خودشان به مسافرت دریا انتخاب نموده بودند که آن را بنات النعش صغری می گویند . (ن .ل)
4- 4 در آن وقت فنیقیه مرکز علوم و صنایع و مرکز اصلاحات سایر ملل و مستعمرات آنها بود . (ن .ل)
اهالی فنیقیه به واسطه کثرت تجارت و مطالعات در امور صناعیه(1) و کارهای پرفایده عمل شیشه سازی و صباغی مخصوصاً رنگ ارغوانی که در آن زمان مطلوب سلاطین بود از آنها به ظهور پیوست .

دیگر از مخترعات آنها حروف هجاء است که برای هر صوت اصلی (یعنی حرف) علامتی وضع نمودند ،(2) که آن علائم منشأ از برای حروف مستعمله در کل لغات گردید ؛ و اهالی یونان حروف خود را از آنها اخذ نموده و از حروف یونانی حروف لاتینی استخراج شد .

و نیز از کلدان علوم آنها به نهج مذکور به بلاد فارس سرایت نمود ؛ و مانی و زردشت و بعض علماء دیگر که واضع اصول عبادات بودند در آن وقت به ظهور رسیده و از آن جمله معلم لستانوس بود که علوم فارسی را به یونانی نقل نمود .(3) از آداب آنها گرفتن چتر بالای سر و حرکت با تخت روان و حراست از زنها بوده است .(4)

پس از سرایت علوم کلدان به بلاد هندوستان و خلط به علوم براهمه، علماء معروفی پدیدار شدند و بنابر گفته بعضی از مؤلّفین، اهالی هندوستان در آن عصر، دارای علوم بودند ، مانند : معرفت فلک و حساب حرکات اجسام سماویه و اصابات زیجیه.

گویند : اختراع ارقام حساب(5) و اختراع شطرنج از حکماء آن بلاد است ، ولی مقداری از مطالب آنها بی اصل و از خرافات است ؛ مثل این که معتقد بودند بر این که :

ص :349

1- 1 در (ن .ل) به تأسیس علوم فلکیه نیز اشاره شده .
2- 2 در (ن .ل) وضع علامات به مصریها منتسب شده و استعمال حروف که راه سهل تری است (به جای علائم) به فنیقیها منسوب گردیده .
3- 3 علماء فارس در علم فصاحت و لغت متخصص بودند . منه
4- 4 از آداب مردمان آن بلاد در آن زمان برای محافظت زنها ، گرفتن چتر و حرکت تخت روان بود ؛ و اهالی فرنگستان از آنها این صنایع را اخذ نمودند و مدعی شدند بر این که ، ما اول مخترع این صنایع هستیم . (ن .ل)
5- 5 حساب رقومی (ن .ل)
زمین سطح بسیطی است و در وسط آن کوهی می باشد که کواکب به دور آن حرکت می کنند .

موقعی که اهالی اروپا نیمه برهنه می زیسته و لباس آنها پوست حیوانات بود ، اهالی چین متمدن [بودند] و [در بین آنها] علماء معروفی وجود داشتند ؛ و چینی فقفوری از صنایع قدیمه چین است و تاکنون که این صنعت در غالب ممالک ایجاد شده ، باز به همان اسم نامیده می شود . به علت این که پیدایش آن در ابتداء از اهالی چین بود .

اختراع چاپ ، و باروت و تکمیل صنعت شیشه سازی تا حدّ محدودی اضافه بر آنچه اهالی فنیقیه کشف نموده [بودند] از آنهاست و اکتشاف قوه مقناطیسه معروف ، به آنها نسبت داده شده و مخترعات آنها به حال نقصان باقی ماند ، زیرا در همان درجه واقف شدند ؛ و به زیبایی صورتگری معروف بودند .(1)

در آن عصر مشهورترین علماء مصر ، هرمس(2) بود که علماء وقت را به علم مساحت و فلکیات و علوم الهیه تحریص و ترغیب کرد . مؤلَّفات او نزد کَهَنِه و سحره مصر بعد از او محفوظ ماند . علوم بعد از هرمس در مصر رو به تنزل و انحطاط گذارد ، تا اخیراً دو نفر از فلاسفه آنجا(3) علوم را به قوّه و حال اول برگردانیدند . اهالی مصر علوم خود را از فنیقیه اخذ نموده و معظم آن علوم ، علم هندسه و علم مساحت بود و غیر اینها علوم خود را از آنها گرفتند .

پیدایش افزار برزگری از مصریها بوده ، چنانکه گفته شده است ؛ و مسلّم است که

ص :350

1- 1 در (ن .ل) این پاراگراف که به چین مربوط است پس از قسمت هندوستان و قبل از بحث مربوط به مصر آمده و در نسخه شماره گذاریِ اساس حذف شده که بدین ترتیب اضافه شد .
2- 2 انوبیس که هرمس یا مرکوریوس نیز نامیده شده . . . را از خدایان می دانستند [چه این که[ هر که مخترع امر غریب و جدیدی بود را از آلهه می شمردند . (ن . ل با تلخیص)
3- 3 این دو نفر «سیغواس» و «مرکوربوس» بودند . منه
اولین پایه تمدن بشر ، حسن زراعت است که ادامه حیات انسان بسته به اوست . و نیز اوّل کسی که آهن را به توسط آتش درست کرد ، آنها بودند .

دیگر از مخترعات آنها ، پختن نان و عمل دریاچه ها [(؟)] و حفظ جسد مردگان را به وجه مخصوص که تاکنون آثار آن گاهی هویدا می شود . و ساختن بناهای عالی غریب مانند اهرام برای حفظ اجساد اموات و از کلیه آثار چنین آشکار می شود که مردمان مصر در آن زمان ، طبعاً مایل به کارهای پرزحمت بودند ، برای این که بتوانند با مصادفات و موانع روزگار مقاومت نموده و بر آن غالب شوند .(1)

این بود شرح احوالات فلاسفه و علوم آنها در عالم قدیم بعد از طوفان نوح تا زمان یونانی ها .(2)

و علوم و صنایع بشر قبل از طوفان از ابتداء خلقت آدم ابوالبشر به بعد [را] از کتب مقدسه سماویه می توان فهمید . با ترتیب هریک .

ذکر علوم و صنایع قبل از طوفان و ترتیب آن در کتب مقدسه سماویه :

1 ایام هفته و یک روز برای آسایش عمومی به امر خدای متعال .

2 دوختن جامه و لباس به امر خدای متعال .

3 عمل انسان در زمین .

4 چرانیدن مواشی و گله داری .

5 قربانی نمودن .

6 قتل نفس .

7 بناء شهر .

8 سکنی قرار دادن خیام .

ص :351

1- 1 پاراگراف اخیر از (ن .ل) اضافه شد .
2- 2 یعنی 2200 و کسری قبل از میلاد تا شش قرن قبل از میلاد که دوره یونانیها است . منه
9 ایجاد آلات از مس و آهن .

10 صنعت نجّاری و ساختن کشتی .

اول کشتی که در عالم ساخته شد ، کشتی حضرت نوح بود ، که خود آن حضرت آن را ساخت . و ظهور طوفان سنه 2348 قبل از میلاد است .(1)


فلاسفه یونان


فلسفه در زمان قدیم در شعبی که احوال آنها گذشت ، به منزله طفلی بود نوزاد ؛ چنانچه [= چنانکه] از معارف و علوم آنها معلوم می شود ؛ و در یونان روز به روز حکمت رو به ترقی بود . تا عده ای از فلاسفه ، مشهورترین فلاسفه یونان گردیدند و ملقب به تاجهای حکمت شدند :

1 ثالیس ملطی(2) 2 شیلون قدمونی 3 بیتاقوس میلیتینی 4 بیاس بریتی 5 اکلیبول(3) لندی 6 بریاندرس کورنثی .

این دو نفر اخیر به واسطه سلطه و اقتدار و تعدی به عموم مردم ، تبدیل به دو نفر دیگر شدند . 1 انخرسیس اثقونی 2 ابیمینیدس کریتی . در این وقت حکمت تا حدّی

ص :352

1- 1 (ن .ل) : و به طور خلاصه ، حکماء کلدانی در علم فلک و علم نجوم اشتغال داشتند و از آنها به اهالی فارس پیوست . حکماء فارس در علم فصاحت و علم لغت اشتغال داشتند و از آنجا به اهالی فنیقیه [رسید] و آنها از علوم فلکیه ، علم دریانوردی را یافتند و دیگر اختراع حروف کتابت و عقیده آنها این بود که : عالم مرکب از ذرات پراکنده در فضا است و اهالی مصر علوم خود را از آنها اخذ نموده و بالاترین علوم نزد آنها ، علم هندسه و علم مساحت بود . و غیر این ها ، علوم را از مصریها اخذ نمودند . بنابر گفته بعضی در آن زمان در بریتانیا و فرانسه و جرمانی حکماء معروفی بوده و معارف عالی داشته و لیکن اسامی آنها و علوم آنها را بیان نکرده آن ناقل . از علوم و معارف ملل قرون اولی چنین ظاهر می شود که فلسفه و حکمت در آنها خیلی محدود و ضعیف بوده ، مانند کودک نوزاد و به مرتبه کمال نرسیده مگر در یونانیین .
2- 2 ملیطی (ن .ل)
3- 3 اکلیوبول (ن .ل)
به منتهی درجه کمال رسیده و در واقع دوره صباوت خود را طی نموده و به مرتبه جوانی و شیبوبیّت نائل گردید . مراتب مذکوره ، شش قرن قبل از میلاد مسیح است .

این فلاسفه در این زمان ، همّشان منحصر و مصروف بود به علم قوانین(1) و شرایع مدنیه و انتظام امور عامه مردم به طریق معتدل (یعنی علم سیاست مدن) و معتاد نمودن آنها را به عاداتی که برای انسان لازم است ؛ (یعنی علم اخلاق و تدبیر منزل) و فقط از این فلاسفه ، ثالیس ملطی در علم هندسه و فلکیات کوشش بی اندازه داشت و بدین جهت علّت خسوف شمس و قمر و موقع انخساف هر یک را قبل از وقت از روی حساب نجومی کشف و معین می نمود ؛ سپس متوجه به علوم طبیعیه گردیده و از مسائل غامضه آن فحص می نمود ، چنانچه [= چنانکه] بیان خواهد شد .

یونانیها پس از ظهور و بروز این گونه مسائل علمی از ثالیس ، مایل و راغب به علوم مذکوره و کاملاً متوجه به تحصیل این علوم گردیدند و میل و محبت مفرطی که در آنها نسبت به علوم مذکوره ایجاد شده بود ، سبب شد که پس از چندی مردمان متبحر و برومند در حکمت و علوم مذکوره به ظهور رسیده و عدّه فلاسفه ، بسیار و آراء آنان در مسائل علمیه فلسفیه ، متشتت و مختلف گردید . بدین سبب به دو قسمت منقسم [شدند] ؛ یکی حزب یونانی و دیگر حزب ایطالیایی(2) که شرح احوال هریک مفصلاً ذکر خواهد شد ، انشاء اللّه تعالی . و از هریک از این دو حزب ، طوایف و احزابی به ظهور رسیدند .

ص :353

1- 1 همشان متمحّض به جعل قوانین مدنی (ن .ل)
2- 2 و دسته دیگر فلاسفه رومانی (ن .ل)
فصل اول : در قسمت یونانی

اشاره


(1)

فلاسفه یونانی ، یعنی پیروان و تابعین ثالیس ملیطی . این فیلسوف ارجمند در سنه 640 قبل از میلاد در شهر ملیطه که از شهرهای یونیا است ، تولد یافته و به همین جهت او را ملیطی می گویند .

علومی را که ثالیس از حکماء آسیا و فنیقیه و مصر ، اخذ کرده بود به یونانیها تعلیم می نمود . بدین جهت تعلیم او مسمی به یونانی بود . زیرا که در مملکت یونان تعلیم و به یونانیها می آموخت و پس از پنجاه و نه سال که از عمر او گذشت ، ملقّب به حکیم گردید . از یونانیها اول کسی که به علم طبیعی و هیئت پی برد حکیم مزبور بود ؛ و چنانچه [= چنانکه] سابقاً ذکر شد ، در علم هندسه و هیئت و رصد کواکب ، غایت جدّیّت و کوشش را می نمود .


عقاید ثالیس در طبیعیات

(2)

ثالیس معتقد است که زمین در وسط عالم بر مرکز خود که مرکز عالم است ، متحرک و [این چنین است] به واسطه وضع او روی آبهای دریا و همین علت حرکت اوست(3) بر مرکز خود ؛ و شمس جرم مضیئی است از خود(4) ، که مقدارش یکصد و بیست مرتبه

ص :354

1- 1 حزب یونانی (ن .ل)
2- 2 (ن .ل) : فلسفه ثالیس .
3- 3 (ن .ل) تموّج و اضطراب آبها سبب حرکت آن گردیده .
4- 4 (ن .ل) خورشید جرمی است به ذات خود تابان .
بزرگتر از جرم ماه می باشد ، و ماه جسم غلیظ(1) است که نور شمس به یک جهت از سطح او منعکس [است .]

این حکیم می گوید که : اصل اول تمام موجودات عالم آب است و زمین ، آب منجمد و هوا آب خفیف الوزن(2) و تمام اشیاء دائماً متغیر ، تا بالاخره مرجع تمامی آنها آب می باشد(3) ؛ و نیز می گوید : عالم مملو است از مخلوقاتی که به چشم دیده نمی شود، و تمامت آنها بالذات متحرک و ذی روحند، و تمام موجودات کونیه حساس و این عالم نه اول دارد و نه آخر . (تا بوده چنین بوده و تا هست چنین است).

[این] فیلسوف عالی مقدار ، اول کسی است که قائل شده به ازلیّت و ابدیّت ارواح و می گوید : ارواح غیر قابل فناء و زوالند ؛ و از این روی موت و حیات برای صاحبان روح مساوی است .

از آثار حکیم مزبور است ، ترتیب قواعد فصول سال و تعیین سال را به 365 روز و تحدید هر ماه را به سی روز و زیاد نمودن پنج روز آخر دوازده ماه برای کسر سال(4) (این قاعده را از مصریین تعلیم گرفته بود) ؛ و رصد بنات النعش صغری(5) که ملاّحان مملکت صوریه (فنیقیه) از او استفاده می کردند.

ثالیس اول کسی است که طریقه مقیاس ارتفاع قلاع(6) و امثال آن را در موقع اعتدال(7) شمس از ظل جنوبی آن کشف نمود ؛ و قبل از او احدی به این مقیاس پی نبرده بود.

و قوه جاذبه را از کهربا که پس از مالش ، اجسام خفیفه را به سوی خود جذب

ص :355

1- 1 (ن .ل) : بهم کوبیده و غلیظ .
2- 2 (ن .ل) : منبسط و خفیف الوزن .
3- 3 (ن .ل) : همه اشیاء دائماً در تغیر و تبدل از حالی به حال دیگر ، تا آخرالامر که برمی گردد به اصل اولی که آب است .
4- 4 (ن.ل) : برای تمامیت سال.
5- 5 (ن .ل) : و تشخیص و ترصید دب اصغر ، یعنی بنات النعش صغری .
6- 6 (ن .ل) : و اهرام .
7- 7 اعتدالین (ن.ل)
می نماید ، او کشف نمود ؛ سپس تیمیه که یکی از شاگردان افلاطون است می گوید : کهربائیه ماده لطیفه یا شی ء روحی است که از کهربا خارج شده و اجسام را به سوی خود جذب می نماید .

معارف قدما در باب قوه جاذبه تا همین اندازه بیش نبوده . بعد از آن علماء طبیعی اروپا در این باب دقّت کامل نموده و فهمیدند که کهربائیه یکی از مواد سه گانه طبیعی است که غیر قابل وزن و دو تای دیگر ، حرارت و نور است .

حکیم سابق الذکر ، اول کسی است که کسوف شمس و قمر را از روی قواعد نجوم قبل از وقوع اطلاع و اخبار می نمود . نظم اشعار مسدسه(1) و آلات ملاعب(2) از مخترعات اوست .

میلیطو ، یکی از شاگردان مبرز ثالیس بود که پس از وفات ثالیس بر حسب گفته آن فیلسوف ، جانشین و رئیس بر مدرسه(3) او گردید . میلیطو پس از وفات حکیم مزبور ، به شرح طبیعیات(4) او مبادرت جسته و مقداری از افکار خود [را] بر آن افزود .(5)

پس از فوت حکیم مزبور انکیسامانس(6) که دیگر از تلامذه معروف ثالیس بود ، جانشین او گردید ، بر حسب وصیت آن [فیلسوف] . پس از فوت او انکسوارس(7) شاگرد او ، جانشین [وی شده] و به ریاست مدرسه(8) منصوب و برقرار گردید .

انکسوارس ، از مردمان غنی و منهمک در لذّات خارجیه(9) ولی مایل به علوم

ص :356

1- 1 زیرا اهالی یونان ذوق شعر گویی داشتند و بعضی آنها شعر می گفتند . (پانوشت ن .ل)
2- 2 یعنی بازیهایی که در یونان معمول گردید از قبیل دویدن و کشتی گرفتن و کارهای دیگر که همه آنها راجع به ورزش بدنی بوده (پانوشت ن .ل)
3- 3 پیشوا و استاد بر دانشکده وقت (ن .ل)
4- 4 کتاب طبیعیات (ن .ل)
5- 5 و منتشر نمود . (ن .ل)
6- 6 انکسیمینس . (ن .ل)
7- 7 انکسفوارس (ن .ل)
8- 8 پیشوا و استاد بر دانشکده وقت . (ن .ل)
9- 9 متمول و ثروتمند (ن .ل)
و فلسفه بود ؛ و بدین سبب محصولات املاک خود را بر مدرسه ای که رئیس آن بود ، وقف نمود .(1)

تولد این فیلسوف 469 قبل از میلاد بود (بیرکلیس خطیب مشهور از تلامذه او است)، این فیلسوف عالیمقدار ، از حکماء و معلّمین یونان ، اول شخصی است که فلسفه را به طور واضح و روشن در میانه مردم(2) منتشر ساخت .


عقاید انکسوارس در مسائل حکمت

(3)

حکیم مزبور می گوید : عالم به این نظم و ترتیب صنعت قدیم و بی منتهی ، و شمس ماده ای است مشتعل . به علّت این عقیده آن را تکفیر نمودند .(4) و قائل است به عدم تناهی و اصل تمام موجودات را عدم تناهی می داند .(5)

این دانشمند قائل به الوهیت عقل است ؛ و می گوید : عقل به هر ماده از مواد ، صورت لایق به آن را افاضه می کند .

به این بیان که مواد غیرمتناهیه هر موجودی در این عالم کامن و عقل که ذات مجرد و بی آلایش به مادیات ؛ و امری است وراء عالم طبیعی ، ماده هر موجودی را التیام و سپس شکل و صورت لایق به آن را افاضه می نماید .(6) که در واقع مبداء موجودات را دو امر می داند ، یکی مواد غیرمتناهیه و دیگر عقل ، و عقیده به اله[ی] غیر از عقل ندارد و از این جهت حکماء معاصرینش او را عقل می نامیدند .

ص :357

1- 1 عایدات املاک خود را وقف بر دانشکده نمود . (ن .ل)
2- 2 تمام یونان (ن .ل)
3- 3 فلسفه انکسفوارس (ن .ل)
4- 4 شمس را قطعه آهن مشتعل دانسته و به همین جهت ملت او را تکفیر کردند ؛ زیرا شمس را جرم نورانی و از آلهه می دانستند . (ن .ل)
5- 5 در (ن .ل) ذیل این جمله شرحی دارد که پس از پایان این مبحث در متن می آورم .
6- 6 پس از التیام مواد اجسام به یکدیگر ، عقل صورت را به مواد ملتئمه افاضه می کند و مواد در حیّز وجودند . (ن .ل)
و جوّ را فارغ و خالی نمی داند بلکه می گوید : جوّ مملو است و شاید مقصود او همان مواد موجودات باشد که در این جوّ پراکنده و شاغل آن است ؛ و نیز جسم را قابل تقسیم غیرمتناهی می داند ، اگر چه آن جسم کوچک باشد .(1)

چنانچه [= چنانکه] می گوید : هرگاه آلت تقسیم [دقیق] و قاسم ماهری یافت شود ممکن است ، پای مگسی تقسیم شود به اندازه ای که روی آسمان را بپوشاند و باز هنوز قابل تقسیم است بلانهایت .

دیگر می گوید که : جسم مرکب از اجزاء صغیره متجانسه است ؛ مثلاً خون مرکب از اجزاء صغیره خون و آب مرکب از اجزاء صغیره آب و همچنین سایر اشیاء ؛ جز این که حقیقتاً ممکن نیست جسمی همه اجزاء او متجانس باشد ؛ بلکه مخلوط است با اجزاء دیگری که از جنس آن نیست .(2) مثلاً علف ، مرکب از گوشت و خون و استخوان و عروق است ؛ زیرا که حیوان از او تغذیه می نماید و هر جزئی از اجزاء حیوان جذب می کند از علف جنس خود را و مصحح تسمیه ، نظر به معظم اجزاء است و معظم اجزاء ساتر سطح اعلای مرئی است .(3)

و گمان او درباره شمس آن است که : قطعه [ای است از] آهن سرخ و جرم او بزرگتر از جمیع شهرهایی است که بر آن مرور می کند ؛ و ماه را جسم تاریکی می داند و می گوید : ممکن است مسکون و در او کوه و صحرا ، مانند زمین ، وجود داشته باشد .

ص :358

1- 1 و اجسام را قابل قسمت غیرمتناهی [می داند] برای این که اصل موجودات را عدم تناهی می داند چنانکه ذکر شد . (ن .ل)
2- 2 اجسام را مرکب از اجزاء صغار متجانسه می داند در ظاهر ، ولی حقیقت او را مخلوط با اشیاء دیگر دانسته . (ن .ل)
3- 3 و ظاهر او که علف دیده می شود ، برای آن است که بیشتر اجزاء آن علف است که روی آن را پوشانیده و در نظر چنین می آید . (ن .ل)
حکیم مزبور ذوات الاذناب(1) را عده ای از ستارگان متجر در جوّ(2) می داند که بدون تعین زمان معینی ، یکدیگر را ملاقات نموده و پس از چندی متفرق می شوند .

و در وزش اریاح می گوید : پس از آن که تابش شمس هوا را تقلیل می کند ، موجب وزیدن بادها می گردد .

رعد را از تلاطم ابرها و تصادم با یکدیگر ؛ و برق را از تماس آنها می داند و می گوید : سبب زلزله حرکت هوای مخزون در مغارات زیرزمین است .(3)

و حرکت کواکب را ناشی از هوا(4) ، و زمین را مبسوطه و سنگین تر از تمام عناصر می داند ، و می گوید : از این جهت قسمت اسفل عالم را اشغال نموده .

و نیز می گوید : آبهای جاری بر سطح زمین کم است ، به واسطه آن که حرارت آفتاب آن را بخار نموده و صعود می دهد آن را به سوی جوّ به طبیعت متوسطه هوا و باران شده برمی گردد به طرف زمین .

این فیلسوف در باب بیاضات متکثره که در شبهای صاف ، مانند قوس در آسمان ظاهر و مردم آن را کهکشان(5) می نامند ؛ معتقد است بر این که : این روشنی از انعکاس نور شمس ظاهر می شود برای ما ، برای این که فیما بین بیاضات و زمین کواکبی حاجب نیست ، و قدما آن را راه رفتن خدایان می دانستند ، نزد خدای بزرگ که مشتری است برای مشورت نمودن .

ص :359

1- 1 ستاره دنباله دار . (ن .ل)
2- 2 عده ای از ستارگان سیار در جو می داند که برحسب اتفاق به یکدیگر پیوسته شده .(ن .ل)
3- 3 و زیادتی آب نیل [در تابستان] را از ذوب بلاد حبشه در اوقات سیل آبی آن رود دانسته . (ن .ل)
4- 4 یعنی فشار هوا سبب می شود برای حرکت آنها (ن .ل)
5- 5 و آن را راه واضح و آشکار می نامند .(ن .ل)
پیدایش حیوانات اولیه را از حرارت و غمام می داند و می گوید : پس از پیدایش ، به واسطه تناسل زیاد می شوند ؛ و نیز می گوید : زمین قار ، بعدها دریا و دریا بعدها ، زمین قار می شود .(1)

وقتی سنگی از آسمان به زمین افتاد ، این حکیم گمان برد که آسمان از سنگ ساخته شده و سرعت دوران فلک باعث بر بقاء اوست .(2) و چنانچه یک لحظه وقفه برای او حاصل شود ، هر آینه آسمان(3) خراب و فاسد می گردد .

پس از وفات انکسوارس ، ارشیلاوس طبیعی جانشین او گردید . این فیلسوف ، اول کسی است که علوم طبیعی را از یونیا به اثنیا نقل نمود . و بدین جهت اقسام فلسفه در حزب یونانی از قسمت طبیعی خالی ماند .(4)


«شرح» [بیانات انکسوارس]

(5)

مراد حکیم مزبور [از «این که ترتیب عالم صنعت قدیمی و بی نهایت»(6) است] آن است که : چگونگی این عالم به وضع کنونی که فعلاً موجود است ، از آب و خاک و هوا و خورشید و ماه و سایر کواکب و انواع موالید ، به همین روش و ترتیب ساختمان قدیمی و بلا اول و بی نهایت [است] ؛ یعنی کلیات انواع و سایر موجودات مذکوره فنا ناپذیر و هیچ گاه منتهی به موجود دیگری به طور کلّیه نمی گردد .

ص :360

1- 1 اراضی قاره کنونی ، بعدها دریا می شود و دریاها که فعلاً دریاست ، زمانی می آید که از اراضی قاره می گردد . (ن .ل)
2- 2 علت بقاء اوست که خراب نشده است .(ن .ل)
3- 3 نظام آسمان و زمین . (ن .ل)
4- 4 در نسخه اصل بعد از این قسمت ، بلافاصله به سقراط پرداخته .
5- 5 (ن .ل) حاوی چند شرح و مقایسه است ، ذیل فلسفه انکسفوارس که عیناً در متن آورده می شود .
6- 6 جملات بین « » از متن (ن .ل) گرفته شد .
عقیده این فیلسوف با عقیده ثالیس به این که عالم نه اول دارد و نه آخر ، یکی است ، و لکن با او مخالف است در خصوص این که ثالیس مبدأ و مرجع را ، آب می داند و آن ترتیب عالم را قدیم زمانی می داند ، چنانچه [= چنانکه] شرح «عالم را قدیم بالذات» او بیاید .

حکیم مزبور قائل است به عدم تناهی ؛ و معتقد است بر این که اصل و مبدأ هر موجودی ، عدم تناهی است .

شرح : غیرمتناهی نسبت به شی ء ، گاه از روی مجاز است ؛ مانند این که می گویند : منافع علم بی شمار است ، یعنی : بسیار است نه غیرمتناهی .

و گاهی از روی حقیقت ، اما از جهت این که آن شی ء ، شائبه و قابلیت تناهی را ندارد ؛ بلکه نفس نهایت است ؛ مانند نقطه که بی نهایت است به واسطه عدم شائبه و لیاقت .

و گاهی شی ء قابلیت تناهی را دارد، ولی بالفعل غیرمتناهی است ، مانند دایره که خط متصل بدون نهایت است ، و قابل نهایت ، وقتی که دایره محدود شود به نقطه مفروضه که قطع کند او را .

و گاه ممکن است غیرمتناهی نسبت به شی ای از روی طبیعت و ذات آن شی ء بوده باشد ، نه به واسطه عارضی نسبت به فرد مخصوص ، مانند یک خط غیر متناهی که ذات و طبیعت خط قابل تناهی است . لکن عین این خط بخصوص به واسطه امر عرضی غیر متناهی گردیده و اختلاف فلاسفه در باب تناهی و عدم تناهی ، راجع به قسم آخر است که آیا اجسام بالطبع غیر متناهی است یا متناهی ؟

و نیز اختلاف آنها در کمّ متصل اجسام نیست . زیرا بالحس اجسام از جهت کمّ متصل ، متناهی است و اختلاف در کمّ منفصل اجسام است که قائلین به عدم تناهی می گویند : فضای غیرمتناهی این جوّ مملو است از اجسام غیر متناهی بحسب عدد و آنها ماده اجسامند و عده ای از آن مواد به یکدیگر پیوسته می گردد و صورت لایق ، یعنی شکل در خور آن به او بخشیده می شود . و هر قدر از آن اجسام گرفته شود و کاسته گردد ، باز باقی باشد ، و هیچ زمان به انتهاء نرسد .

ص :361

و حکیم مزبور به این عقیده معتقد است که می گوید : اصل همه اشیاء عدم تناهی است ، و جسم را قابل تجزیه بلانهایت می داند ، چنانچه [= چنانکه] ذکر او بیاید .

فلاسفه تا قبل از حکیم مزبور ، معتقد به وجود موجودی که در وجود محتاج به ماده نباشد ، نبودند و او اول کسی است از یونانیها که قائل به وجود موجود مجرّد گردیده . و نیز تا قبل از او قائل به تعدد آلهه بودند و آلهه را سیارات می دانستند .

و حکیم مزبور ، اول کسی است که قائل به یک اله مجرد و خارج از جسم و جسمانیات گردیده . و این که معتقد است بر قدم عالم ، مقصود او ، قدم ذاتی نیست ؛ زیرا قدیم ذاتی وجودش از غیر نیست و به ذات خود موجود است ؛ بلکه ترتیب عالم را که صنعت قدیمه می داند ، قدیم به زمان است ، یعنی اول زمانی و آخر زمانی ندارد . زیرا صور و اشکال را معلول و مستفیض از عقل که اله است دانسته ، ولی مواد اجسام که فضا مملو از آن مواد است [را] قدیم ذاتی دانسته که در واقع مبدأ عالم آن مواد است و عقل معطی اشکال ، پس از التیام مواد انواع به یکدیگر و این که گمان کرده حیوانات اولیه ناشی از حرارت و غمام است ، منافی با قدم ترتیب صنعت عالم است . زیرا مرتب بودن عالم ، همین ترتیب کنونی موجودات است از انواع موالید ثلاثه و عناصر و انجم ؛ بنابراین انواع ، از جهت وجود نوعی به زعم او قدیمی است و اول ندارد و تبدلات راجع به اشخاص انواع است و این منافی با کلام او در خصوص وجود حیوانات است که اول آنها از حرارت و غمام می باشد .


مقایسه فلسفه حکیم مزبور با استادش


ثالیس معتقد است به قدم ذاتی عالم ، زیرا قائل به مبدئی سوای اشیاء صغار که فضا مملو از آن است که به چشم دیده نمی شود ، نیست و حکیم مزبور غیر از اشیاء مذکوره که مبدأ است ، قائل به وجود موجودی است که معطی و مفیض صور است ، که به اعتقاد او عقل است .

ثالیس ، تمام موجودات را صاحب ادراک می داند ، حتی اشیائی که به چشم دیده

ص :362

نمی شوند و فضا مملو از آنها است . و حکیم مزبور قائل نیست و بعضی را صاحب ادراک می داند ، مانند انسان و حیوان ، و سایر موجودات این عالم را صاحب ادراک نمی داند .

از عقیده ثالیس ، فلاسفه اروپا پی بردند بر این که عالم مملو است از میکروبها .

ثالیس ، ارواح را ازلی و ابدی و فنا ناپذیر دانسته و حکیم مزبور قائل نیست .

ثالیس ، زمین را کروی و متحرک دانسته ، و حکیم مزبور زمین را مبسوط می داند .

ثالیس ، نظر به این که ارواح را ازلی و ابدی دانسته و موت و حیات را مساوی و ورای این عالم ، عالم دیگری را معتقد نیست ؛ لابد و ناچار ، قائل به تناسخ است که ارواح بعد از موت ، تعلق به بدن دیگر می گیرند .(1)

پس از وفات ارشیلاوس ، سقراط که تولدش در سنه 468 قبل از میلاد است . جانشین او و رئیس و معلم بر مدرسه(2) گردید .

سقراط چون که معتقد به علوم طبیعی نبود ،(3) و آن را بی فائده [شمرده] و جزء خصال حمیده فیلسوفان نمی دانست ، لذا علوم طبیعی را ساقط و آن علم یکسره از حزب یونانی کناره گیری کرد . و سقراط همّ خود را مصروف علوم آداب و اخلاق و تمییز آداب و اخلاق جیّده از ردیّه می نمود ؛ و فلسفه را از اسرار خفیه(4) طبیعت که حقیقتاً ادراک آن بر طبایع افهام مشکل است ، برهنه و خالی ساخت .

لیکن فلاسفه سابق بر سقراط که تمام همّ خود را در راه علوم طبیعی صرف می نموده ،(5) نتیجه حیات را فهمیدن علوم طبیعی می دانستند .

سقراط دائماً اشتغال داشت به علم شرایع و آداب مدنیه و آن را به وجه عجیب

ص :363

1- 1 پایان نقل (ن .ل) و بازگشت به نسخه اصل .
2- 2 دانشکده وقت (ن .ل)
3- 3 سقراط از علوم طبیعیه بالکلی اعراض نمود . (ن .ل)
4- 4 زیرا برای طبیعت اسرار خفیه و کارهای نهانی است که اجازه دانش آن را نمی دهد .(ن .ل)
5- 5 و زندگی عمومی را بسته به علوم طبیعیه می دانستند .(ن .ل)
و غریبی تنظیم نموده ؛ به این ترتیب که روش و رفتار انسان را به چندین قسم تقسیم نموده :

یک قسمت ، قوانینی که راجع به روش انسان است از حیث انسانیت او ، مثل این که انسان باید روش او یزدان پرستی و عبادت یزدان باشد ، و باید تحصیل سعادت ابدی را برای خود بنماید ، زیرا که برای نفس انسان موت و فنائی نیست .

قسمت دیگر راجع به رفتار انسان نسبت به اولاد و خانواده خود .

و قسمت دیگر راجع به انسان از حیث اجتماعی بودن او(1) ؛ و برای هریک از اقسام مذکوره ، قوانینی را وضع و تعلیم می نمود .

و بعضی می گویند : سقراط واضع حکمت عملی است .

در یونان جماعتی در آن وقت ، موسوم به سوفسطائیه [وجود داشت] که معتقد بودند که حق با قدرت است . و انسان پس از مرگ فانی [می شود] و قائل به اله عالم نبودند . مردم را به مسلک خودشان دعوت می نموده ، تا بالاخره بر یگانه فیلسوف موحّد یزدان پرست ، غالب و او را محبوس و مسموم نمودند .(2)

پس از فوت فیلسوف یزدان پرست ، شاگردان او به سه قسمت منقسم شدند : قیروانیه ، اشراقیه [و] کلبیه .

قیروانیه ، کسانی بودند از شاگردان سقراط که تمام تعالیم او را درک کرده و بر تعالیم او ثابت بوده و با دسته های دیگر غیر از خودشان اتحاد و موافقت ننمودند .(3)

ص :364

1- 1 مقصود او از این بیان علم اخلاق و تدبیر منزل و سیاست مدن که حکمت عملی است ، می باشد ؛ و قائل به تجرد نفس انسان است . (ن .ل)
2- 2 مدت زندگانی این فیلسوف عالی مقدار هفتاد سال بود و اهالی یونان او را در زندان مسموم نموده ، زندگانی را بدرود گفت . (ن .ل)
3- 3 مایل به آمیزش با غیر نبودند و بدین جهت متحد با جماعت دیگر نشدند ؛ و لیکن در تعلیماتی که از استاد خود فرا گرفته بودند ، تصرف نموده و مخالفت کردند نسبت به مسائلی که ذکر آن عنقریب بیاید . (ن .ل)
اشراقیه ، کسانی بودند که تعالیم استاد خود سقراط را حفظ نموده و وظایف مقرره در مشیخه در سینه ها و قوه حافظه آنها ثابت بود .(1) از آن جمله بیرکلیس خطیب است که به آن سابقاً اشاره شد .

کلبیه ، کسانی بودند که ادراک نکردند تمام تعالیم معلّم خود سقراط را ؛ بلکه بعضی از تعالیم او را ادراک نموده ، بعضی از آنها با اشخاص دیگر که از شاگردان سقراط نبودند متّحد شده(2) و فرقه کلبیه را تشکیل دادند .

اخیراً ، بعض از فرق ثلاثه ، در ظرف مدت قلیلی منقرض [شدند] ؛ زیرا بعضی از آنها به واسطه توطن در بلاد دیگر که مساعد با زندگانی نبود ، دوره حیات را طی ننموده ، ولی کسانی که از آنها در شهر اثینا ساکن شده ، مدت طولانی زندگانی نموده و اخیراً فرقه مشائین شنیکیه از آنها به ظهور رسیدند ؛ و پس از مدت زمانی از دسته ثانی اسطوانین یا رواقیین منشعب گردیده و به ظهور پیوستند .(3)


فرقه قیروانیه


پس از فوت سقراط ، ارستیب که یکی از تلامذه سقراط بود ، رفت به وطن خود ، شیرین (قیروان)(4) و در آنجا دسته ای را تشکیل داد به نام قیروانیه ؛ زیرا که در قیروان

تشکیل شده بود و پیدایش این فرقه در اواسط قرن چهارم قبل از میلاد است . تعلیم آنها مسمی بود به ایدونی(5) ، برای این که ارستیب ، مخالف بود تعالیم استاد خود سقراط

ص :365

1- 1 مطابق تعلیمات استاد خود نسبت به مطالب و عوائدی که کاملاً برای آنها بیان و تشریح شده بود معمول داشته و از آراء خودشان بر آن عوائد چیزی نیفزودند و شیشرون خطیب که از فلاسفه معروف است از این حزب بود .(ن .ل)
2- 2 و به آراء خود تصرفاتی نمودند. (ن .ل)
3- 3 این پاراگراف در (ن .ل) موجود نیست.
4- 4 قیروان ، یکی از شهرهای آفریقا است. (ن .ل)
5- 5 زیرا ایدونی ، یونانی و به معنی مخالفت با استاد در رأی و عقیده است ؛ و این فرقه مخالفت نمودند با سقراط در مسائلی، از آن جمله این که فرقی ما بین خیر و شر نیست ، دیگر آن که سعادت انسان ، منحصر است در لذات دنیویه فقط . (ن .ل)
را. حکیم مزبور می گفت : خوبی و بدی اصلاً با هم فرق ندارند و سعادت انسان را در لذات دنیاوی می دانست .

از حزب قیروانیه چندین حزب دیگر تشکیل شد ؛ یکی ثیودوریه که از تلامذه ثیودور بودند و ثیودور از شاگردان ارستیب . این حزب منکر وجود اله بودند .(1)

دیگر اوجه سیاسیه و آنی شیریدونیه ، پیدایش این دو فرقه به واسطه دو نفر از شاگردان مدرسه قیروان(2) بود که یکی مسمی به اوجه سیاس و دیگر مسمی به آنی شیریده [بودند .] این دو نفر زیاد کردند به تعلیم قیروانیه(3) اشیاء دیگر را ؛ و پس از مدت کمی متفرق [شده] و از بین رفتند .(4)

از این جمله شاگردان سقراط ، اقلیدس مغاروئی(5) است . این مرد بسیار مایل به جدل بود و در فلسفه بی اندازه مجادله و مخاصمه می نمود .(6) در شهر مغارو(7) جمعیتی(8) را تشکیل نمود به نام مغاریکیه .

این جماعت به واسطه مجادله و مخاصمه در مسائل علمیه و حدّت در جواب ، آنها را اریستکیه نامیدند ؛ و چون که تعلیم آنها به طریق سؤال و جواب بود ، به آنها منطقیه می گفتند .

ادبولیدوس که جانشین اقلیدوس و رئیس بر مدرسه(9) او بود ، علم جدل را اختراع

ص :366

1- 1 دیگر از شاگردان سقراط ، ثیودور است که منکر وجود آلهه بود ؛ مقصود او انکار تعدد فقط نیست ؛ بلکه منکر الوهیت است مطلقاً . (ن .ل)
2- 2 دانشکده ثیودوریه (ن .ل)
3- 3 تعلیمات دانشکده (ن .ل)
4- 4 مدتی نگذشت که هر دو حزب متلاشی شد . (ن .ل)
5- 5 که از اهل مغارو است . (ن .ل)
6- 6 در فلسفه بی نهایت مایل به جدل و با دانش آموزان دانشکده مشغول به مجادله و مخاصمه بود . (ن .ل)
7- 7 پس از معاودت به مغارو . (ن .ل)
8- 8 حزبی . (ن .ل)
9- 9 دانشکده (ن .ل)
نمود و از این طایفه ستیلمیوتیوس است که مرد حاذق و(1) مخترع خطابات فصیحه بوده [است .]

دیگر از شاگردان سقراط که اول شاگرد او بود ، فیدوس(2) ینسوی که در ینسو(3) مدرسه باز نمود . عده شاگردان آن مدرسه موسوم به فلاسفه یانسیه اند .(4)

فیدوس ، میتیدموس ارترنیو را جانشین خود قرار داد و رئیس بر مدرسه گردیده در آن وقت عده ای شاگردان موسوم به اریتریکته گردیدند(5) ؛ لکن این دسته در زمان اسکلیبادوس که جانشین بلیطائوس و رئیس بر مدرسه بود ، منقرض گردیدند .


فرقه اشراقیه


حزب اشراقیها را آکادیمه هم می گفتند ؛ زیرا آکادیمه به معنی محل آباد پرجمعیت است ؛ و چون که در بلاد اثینا جایی بود ، آباد و پرجمعیت و یکی از علماء آن محل ، اکادیمیوس بوده که در آن جا تعلیم و تدریس می نمود ؛ بدین سبب آن جا را اکادیمنه می نامیدند(6) ؛ و به واسطه انتساب این فرقه به محل مزبور آن ها را آکادیمیه نیز می گفتند .

این فرقه مقام عالی را حائز و بر جمیع فرق تفوق و برتری پیدا نموده و مدت زیست آنها طولانی بود به واسطه طول زمان در تعالیم آنها تغییرات متکثره روی داد ، بدین جهت اکادیمیه منقسم به سه قسم شد : قدیم ، متوسط [و] جدید . جدید او نیز دو مرتبه تجدید شد .

ص :367

1- 1 با تجربه در علم ، و در انشاء خطابیات فصیح، برتری و تفوق داشت . (ن .ل)
2- 2 قیدوس (ن .ل)
3- 3 الینسو، الیانسیه (ن .ل)
4- 4 الینسو ، الیانسیه (ن .ل)
5- 5 در آن وقت آن حزب [= حزب یانسیه] ، به نام اریتریکته نامیده شده . (ن .ل)
6- 6 افلاطون مدرسه ای تأسیس نمود به نام اکادمی به مناسبت اکادیموس که یکی از فلاسفه بزرگ و از اساتید افلاطون بود . (ن .ل)
مؤسس اکادیمیه قدیم(1) افلاطون اثینوی(2) بود که یکی از معاریف فلاسفه [است[ و هنوز نام او در افواه به طریق ضرب المثل گفته می شود ؛ بدین جهت اکادیمیه قدیمه را افلاطونیه نیز می نامیده و شاگردان او را افلاطونیها(3) می گفتند .

تولد افلاطون در سنه 428 قبل از میلاد است . نظر به وفور علم و شدت اشتهار این فیلسوف ، شیشرون او را افلاطون الهی می نامد . درباره او گفته شده که کتب موسی علیه السلام به دست او افتاد و مطالب بسیاری از آن کتب ، بر فلسفه خود زیاد نمود .

فیلسوف مذکور به علم هندسه بسیار علاقمند بود و بدین سبب بالای در مدرسه خود نوشته بود [که] : کسانی در این مدرسه پذیرفته می شوند که در علم هندسه ماهر و استاد باشند(4) و قواعدی را در علم هندسه اختراع نموده که برای وضوح علوم حقیقیه و استقصاء در آن علوم کمک و معاون بود .

افلاطون در طبیعیّات و محسوسات تابع هیرقلیطس ؛ و در عقلیات و ماوراء طبیعت تابع فیثاغورس ؛ و در آداب و قوانین تابع سقراط بود .


عقاید افلاطون

(5)

افلاطون قائل به سه اصل است : اله ، ماده [و] ادراک . اول : شبیه عقل عقول (یعنی مجرد از ماده و مادیات) .

ص :368

1- 1 یعنی محل و مدْرسی که یک حزب اشراقیها قسمت تعلیم قدیم را تحصیل می نمودند . منه
2- 2 معلم و مدرس قسمت قدیم افلاطون بود . (ن .ل)
3- 3 افلاطیون.(ن .ل)
4- 4 افلاطون علم هندسه را مهم می دانسته و آن را مقدمه برای تحصیل فلسفه [قلمداد می کرده] ، لذا کسانی که بهره کامل از هندسه نداشتند ، در آن مدرسه پذیرفته نمی شدند. (ن .ل)
5- 5 در اینجا (ن .ل) به پایان می رسد و مؤلّف با نوشتن این عنوان ، آن اوراق را ناتمام می گذارد.
دوم : شبیه به سبب اولای تولد و فساد (مانند احجار و اخشاب برای ساختن بیت).

و سوم : مثل جوهر روحانی که قائم به ذات اله است.

این فیلسوف می گوید : خداوند ، دنیا و عالم را خلق کرده ؛ و لیکن نه از عدم محض ، بلکه ماده قدیمه عالم را نظم و ترتیب نموده و مشکَّل به اشکال متنوعه گردانیده است . یعنی خدا ماده این عالم را از خیر عمی به خیر ظهور رسانیده و بعضی را از بعض دیگر تمییز داده ؛ مانند : معمار که خانه را می سازد به اسباب حاضره از سنگ و چوب و غیرها .

افلاطون قائل به تعدد اله [است] و می گوید : آلهه دارای سه رتبه اند : علویین ، متوسطین [و] سفلیین .

آلهه علویین در آسمان [بوده] و به هیچ وجه خلط و آمیزش با انسان ندارند . به علت علو طبیعت و مکان آنها .

آلهه متوسطین که آنها را اجنه نیز می گویند ، در هوا [بوده] و مانند وزراء و دستوران آلهه علویین که نذورات و قربانیها را برای آلهه علویین قبول می کنند و امورات عالم سفلی را به آلهه علویین می رسانند ؛ و هریک از آلهه متوسطین حکمران در یک اقلیم و رئیس در کهانت و مخبر به مغیبات و موجد خوارق عادات می باشند .

آلهه سفلیین ، جای آنها در نهرها و رسول منامات و عجائب ، و تمام عناصر و اجزاء عالم ممتلی و پر است از آلهه سفلی . حکماء امم غیر متمدنه مذاهب آنها بر این اصل متکی و تألیفات و کتب آنها روی همین اصل است .

از جمله تعالیم افلاطون تناسخ ارواح است به طریقی که از فیثاغورس تعلیم گرفته بود (مذهب فیثاغورث در تناسخ ارواح بعدها بیاید) ؛ جز این که افلاطون گمان برده بر این که روح مرکب است از دو امر : یکی جسمانی و دیگر روحانی ؛ و ارواح قبل از اجسام موجودند و آن ارواح ، از آسمان نزول کرده داخل در اجسام می شوند ؛ و اجسام مختلفه به واسطه آن ارواح زنده [شده] و پس از آن که پاک و پاکیزه می شوند به واسطه

ص :369

محال و اجسامی که در آنها هبوط نموده برمی گردند به سوی آسمان ؛ و پس از سنواتی دوباره برمی گردند در اجسام مختلفه دیگر و پلید و نجس می شوند ؛ و دوباره عود می کنند به جانب آسمان و دائماً در طهارت و نجاست ، منتقل از آسمان به زمین می باشند و مدرکات و معارف آن ارواح ، تذکار ماسبق است که محو شده بود نزدشان دوباره متذکر می شوند ، نه این که معارف آنها جدیداً برای آنها حاصل شده باشد .

پس از وفات افلاطون جانشین او در مدرسه افلاطونیه ، شاگرد او اسبوسیب حکیم ، و بعد از او اکسینوکرات مشهور که در سنه 338 قبل از میلاد است ، جانشین حکیم مزبور گردید . و بعد از او اقراطیس که از مشاهیر است ، در سنه 324 قبل از میلاد جانشین او ، و پس از او ارشیسیلاوس خلیفه و جانشین او شد .

در آن وقت که سبب این که زینون رئیس اسطوانیین که بعداً ذکر خواهد شد در تعالیم مدرسه افلاطونیه ، امور بسیاری را داخل نمود و قواعد اصلیه تعالیم مدرسه مزبوره را منحرف ساخت ؛ لذا آکادیمه قدیمه تبدیل به متوسطه گردید .

ارشیسلاوس پس از تغییر در اصول آکادیمه حس ارتجاع در او تولید و خواست تعالیم معلّم خود را به صورت اولیه برگردانده و او را محافظت نماید ؛ از این جهت شروع کرد به رد و نقض تعالیم زینون و پافشاری نمود در قواعدی که اشاعه آن را لازم می دانست در رد تعالیم زینون ؛ از آن جمله این که می گفت : ممکن نیست شناختن شی ءای از اشیاء .

پس از او کارنیاوس جانشین و رئیس بر مدرسه [شد] و شروع در تجدید شرح تعالیم معلم خود نمود . می گفت : عدم امکان ادراک اشیاء ، ناشی از طبیعت و ذات آنها نیست ؛ بلکه به واسطه عارضه واقعی صادق یا عارضه کاذب [است] که حق و باطل را ممزوج به هم می نماید . شناختن اشیاء و تمییز دادن حق از باطل بدون خطر ممکن نیست .

حکیم مزبور جانشین خود گردانید ، کلیتیماکوس را و او جانشین خود قرار داد ، فیلوس را که معلم شیشرون رومانی بود .

ص :370

پس از فیلوس ، انتیوخوس کالوتینی، رئیس بر مدرسه [شد] و شروع نمود در انتصار تعلیم به این که تمام اشیاء ، حقیقت او ، معلوم و واضح می شود . پس از بحث در آن ، حکیم مزبور بعد از آن که معلم اسطوانیه متوسطه شد برگشت به آکادیمه قدیمه ؛ و ضدیت نمود با تعلیم جدید خود بالکلیه در حالتی که به سن شیخوخیت رسیده بود .

دیگر از شاگردان افلاطون ، ارسطاطالیس بود که مدت سی سال نزد او تحصیل نمود . ارسطاطالیس رئیس بر یک دسته از شاگردان اصلی افلاطون که ضد و مخالف با دسته آکادیمه قدیمه بودند گردید . زیرا که پس از وفات افلاطون ، شاگردان اصلی او دو دسته شدند :

یک دسته شاگردان آکادیمه قدیمه [بودند] که مؤسس آن افلاطون بود چنانچه [=چنانکه] سابقاً ذکر شد .

و دسته دیگر که عده آنها بیشتر و زینت و رونق آنها بهتر بود . مخالف و ضد دسته اول .

تولد این فیلسوف در شهر استاچیر از نواحی مقدونیا در سنه 384 قبل از میلاد بوده .

پس از آن در شهر مدلی متوطن گردید . و پس از انتقال اهالی مدلی به لیکاو (جایی است که اهل اثینا برای تعلیم حرب ، بنا نمودند) ، شاگردان فیلسوف مذکور مسمی به مشائیین گردیدند . زیرا از عادت حکیم مزبور این بود که موقع راه رفتن با شاگردانش ، آنها را تعلیم و درس می داد .

این فیلسوف عالیمقدار در جمیع علوم ، خاصه در علم فلسفه و علم سیاست مدن نهایت شهرت را پیدا نمود ، و کتب بسیاری تألیف کرد که تمام اقسام فلسفه را در آن جمع و مبتکر و مبدع مطالب جدیدی در فلسفه گردید ؛ از آن جمله علم منطق که گویند : واضع و مبتکر آن علم ، اوست .

شیخ الرئیس ابوعلی در آخر منطق شفا از حکیم مزبور نقل کرده که می گوید : از سابقین ، قیاسات غیر منضبطی به دست ما بود ، ولی تفصیل و تمییز منتج از عقیم به زحمت شب بیداری ما مرتّب گردید . بنابراین ، واضع منطق ، ارسطو نبوده ، بلکه مؤلّف و مفصل علم منطق ، حکیم مزبور است .

ص :371

پدر اسکندر مقدونی که مقام سلطنت را حائز بود ، ارسطاطالیس حکیم مذکور را برای تعلیم و تأدیب اسکندر مقرر داشت . و اسکندر مأمور نمود او را به عمل و امتحان در طبیعیات ؛ و عده ای از ماهیگیرها و صیادها را مأمور نمود برای آوردن حیوانات که محتاج الیه در عمل و تجربه بود و هشتصد دینار برای مخارج آن عطا نمود .

حکیم مزبور فلسفه را به دو قسمت تقسیم نمود : حکمت عملی و حکمت نظری . تقسیم هر یک از این دو قسمت و وجه انحصار به طریقی که حکماء متأخرین بیان نموده اند ، از این قرار است :

حکمت ، علم به احوال اعیان موجودات علی ما هی علیه ، موافق درخور طاقت بشر است . اعیان موجودات یا افعال و اعمالی که در تحت قدرت و اختیار انسان است ، یا خارج از قدرت و اختیار انسان [دو شِق مقابلی است که حکیم مزبور اقسام حکمت را از آنها استخراج کرده] ، علم به احوال قسمت اول ، هرگاه مودّی به صلاح معاش و معاد انسان است [= باشد] ، حکمت عملی ؛ و قسمت دوم حکمت نظری [است] .

حکمت عملی سه قسم است : زیرا که علم به صلاح ، اگر راجع به انسان منفرداً باشد ، از حیث تحلیه به فضائل و تخلیه از رذائل ، علم اخلاق ؛ و اگر راجع به اهل منزل باشد ، خانه داری یا تدبیر منزل ؛ و اگر راجع به اهل یک مملکت باشد ، قانون مدنی یا سیاست مدن [است .]

حکمت نظری نیز اصولاً سه قسم است : اگر علم به احوال موجودی است که نه در عالم ذهن و نه در وجود خارجی محتاج به ماده نباشد ، علم الهی و فلسفه اولی ؛ و چنانچه در وجود ذهنی محتاج به مادّه نباشد ، ولی در وجود خارجی محتاج باشد ، علم اوسط و ریاضی ؛ و در صورت احتیاج به ماده در ذهن و خارج هر دو ، علم ادنی و علم طبیعی [است] ، و هریک از این اقسام سه گانه ، منقسم به اقسامی است که در محل خود بیان خواهد شد .

و اما علم منطق ، بعضی آن را از حکمت عملی و برخی از حکمت نظری دانسته[اند] .

ص :372

عقائد ارسطاطالیس در اشیاء طبیعیه

فیلسوف مزبور می گوید : اصول هر شی ءای از اشیاء طبیعیه ، سه امر است : عدم ، ماده [و] صورت.

منتظم نمودن عدم را در سلک اصول ، به این بیان است که می گوید : ماده شی ء ، مستلزم عدم صورت آن شی ء است . مثلاً ماده سریر ، قطعات اخشابی است که صورت سریر را فاقد باشد که عدم صورت ، شرط در ایجاد و احداث است ، نه این که از اجزاء ترکیبیه اشیاء باشد . پس عدم را از اجزاء ترکیبیه اشیاء نمی داند ، بلکه اصل سابق در ایجاد و احداث صور لاحقه به مواد می داند .

برای ماده دو تعریف نموده : یکی سلبی ، دیگر ایجابی. در تعریف سلبی می گوید : ماده شی ء نه آن شی ء و نه امتداد و عرض آن شی ء و نه نوع دیگر از امور وجودیه عارضه بر شی ء است.

و در تعریف ایجابی می گوید : ماده ، مبدأ ترکیب اشیاء و منتهای تغییرات اشیاء است.

بر این دو تعریف ایراد نموده اند که : از دو تعریف مذکور استفاده نمی شود که حقیقت ماده چیست که اصل اوّل اشیاء است .

صدرالمتألهین شیرازی ، در کتاب اسفار خود در قسمت جواهر و اعراض ، در باب ترکیب جسم از هیولی و صورت می گوید : مراد به ماده و هیولی نزد مشائین ، نفس استعداد و قابلیت محض است . سپس ایراد شیخ الهی را بیان می نماید که شیخ می گوید : قابلیت محض ، از امور جوهریه نیست ، بلکه باید شی ء ثابت موجودی در خارج متحقق باشد تا قابل و مستعد امر دیگر بوده و قابلیت محض و نفس استعداد ، ممکن نیست موجود بنفسه باشد تا اصل و ماده اشیاء از آن حاصل [شود].

صدرالمتألهین در جواب می گوید : در سلسله موجودات ، باید موجودات امکانیه منتهی شود به موجودی که واجب بالذات است به حکم بطلان تسلسل ؛ همین قسم در

ص :373

سلسله استعدادیات ، باید استعدادات منتهی شود به استعداد محض و نفس قابلیت ، به حکم بطلان تسلسل ، و همین قابلیت محض ، ماده اشیاء و جوهر هیولی است . این مسأله ، مشروحاً در طبیعیات ، در بیان حقیقت اجسام بیان خواهد شد .

اما صورت ، فیلسوف عالیمقدار می گوید : برای حدوث ، جسم طبیعی لازم است به خلاف ماده اصل ثانوی دیگر را که مسما است به صورت ، بعضی تأویل نموده اند که مراد ترتیب اجزاء اصلیه است .

بعض دیگر از مفسرین کلام او می گویند که : مراد به صورت ، جوهر ادعائیه است . مثلاً در فرس ، صورت او غیر از عظم و لحم و عروق و سایر اجزاء اوست ، بلکه جوهری است که آن روح فرس است و این محض ادعاء [است ، چه] روح فرس ، خارج از مواد مذکوره نیست .

متأخرین از حکماء صورت را به دو قسم منقسم نموده : یکی صورت جسمیه که آن را جوهر حالّ در محلّ هیولی می داند و ماده و صورت را متلازم یکدیگر ؛ به این بیان که هیولی ، محتاج به صورت است در وجود ، و صورت محتاج به هیولی است در تشخص .

و دیگر ، صورت نوعیه که عبارت از مبدأ آثار مخصوصه هر نوع است .

حکیم مزبور می گوید که : صوت بواسطه تموّج هوا حادث [می شود] و اجرام ارضیه را مرکب از عناصر اربعه که خاک و آب و هوا و آتش است می داند و می گوید : [از[ این چهار عنصر ، خاک و آب از عناصر ثقیله ؛ و هوا و آتش از عناصر خفیفه و قائل به عنصر خامس است که عنصر افلاک است .

می گوید : تحت کره قمر ، کره آتش است که التهابات ناریه به سوی آن کره صعود می نماید و مادّه را قابل تقسیم به غیر نهایت و عالم را مملوّ و باقی ابدی می داند ، و می گوید : شمس مستمر است در دوران بر حالت کنونی او و برای انسان و سایر انواع حیوانات ، اوّلی نیست ؛ زیرا که اگر برای انسان اوّلی باشد ، لازم می آید انسان بدون پدر و مادر موجود شود و همچنین سایر حیوانات و طیور .

ص :374

این فیلسوف معتقد است که افلاک قابل خراب و فساد نیست ؛ ولی موجودات در جوّ قابل فساد و خراب است بحسب صورت ، لکن اجزاء آن اشیاء باقی ، و فساد نیابد ، بلکه منتقل می شود از محال خود . و از آثار باقیه آن اشیاء ، شی ءای دیگر متکوّن می گردد و دائماً دنیا به این کیفیت تامّه است نه از او جزئی ناقص و نه بر او جزئی زیاد می شود . و چنین گمان کرده که زمین در وسط عالم و افلاک به دور آن متحرک به حرکت ارادی شاعرانه است .

و نیز می گوید : اشیائی که الان زیر آبهای دریا مستورند ، زمین یابس بوده و زمینهای یابس بعداً دریا می شود و این انقلاب سبب محو شدن اشیاء ماضیه است .

و نیز می گوید : و بسا می شود که طاعون و قحط و زلزله و حریق ، سبب فساد عظیم می گردد . و علوم و معارف بدین جهت از بین رفته و اقوام و امم هلاک [می شوند[ و قلیلی از آنها فراراً به بواری رفته و در آنجا بطور توحش زندگانی نموده و رفته رفته زیاد شده ، مخترع علوم و فنونی می گردند که بسا می شود مطابق با علوم سابق و بسا می شود مخالف است .

حکیم دانشمند معتقد است که سعادت انسان در لذّات بدنیه نیست . چنانچه [= چنانکه [ارباب شهوات گمان نموده و نیز در جمع اموال نیست ؛ چنانچه [=چنانکه[ صاحبان آز و طمع گمان برده ؛ بلکه سعادت انسان در سلوک طرق فضائل و اعمال حسن است و شریفترین کارهای عقل تأمّل اوست در کائنات و بحث از اصول موجودات و از افلاک و کواکب و سایر اشیاء طبیعیه ، خاصّه موجود اوّلی ازلی .

و نیز معتقد است بر این که انسان باید معاش و مؤونه زندگانی خود را دارا باشد ؛ زیرا که بدون رزق تحصیل سعادت ممکن نیست و انسان نمی تواند بحث از حقایق اشیاء نموده و تحصیل فضائل کند .

و کسی که مال ندارد ، قادر بر کارهای خوب نیست . و نسبت به احبّاء و دوستان که انسان در حیات خود از دوستی آنها کیف می برد ، نمی تواند کمک بنماید .

ص :375

این فیلسوف می گوید : که سعادت و خوشبختی انسان متکی به سه امر است .

اول : کمالات عقلیه ، مثل سداد رأی و حسن تدبیر و قوه ضبط (حافظه) .

دوم : کمالات بدنیه مانند : جمال و قوت و اعتدال مزاج .

سوم : کمالات دنیویه از قبیل : غنی و پاکی اصل.

در صورت وجود این سه امر ، انسان ، خوشبخت و با فقدان یک یا دو [مورد] از امور مذکوره ، بدبخت و شقی است .

و باز می گوید : محبت بر سه قسم است : شفقت و مهربانی با اقوام؛ و میل و محبت به الفت دوستان، و دوستداری احسان .

از جمله مطالب این مرد بزرگ در باب سیاست ، آنکه می گوید : مملکت به منزله بستانی است که دیوار او ، دولت . و دولت ، سلطانی است که سنت و جریان قانون به او ، قائم . و ملک به آن سنت ، برپا [است .] و ملک ، نظامی است که لشگر پشتیبان و حافظ اوست . و لشگر ، اعوانی است که کفایت آن به مال [است .] و مال ، رزقی است که جمع می کند آن را رعیت . و رعیت ، در کنف عدل ؛ و قوام عالم و مملکت به عدل است . و مملکت ، بستان ، الخ .

پس ، سیاست عبارت از این دایره مشهوره است .

ارسطاطالیس قائل است به وجود موجود اوّلی که ذات حضرت باری تعالی بوده باشد .

و می گوید که : ذات او متّصف است به صفت قضاء و قدر وفاقاً لأفلاطون مراد از اتصاف به قضاء و قدر ، علم ذات باری تعالی است نسبت به اشیاء موجوده .

و از ظاهر کلام او چنین مستفاد می شود که علم را زائد بر ذات و عرضی می داند . و افلاطون ، علم ذات واجب را به مثل افلاطونیه که موجودات منفصله از ذات است ، دانسته و شرح بیان این مسأله ، در علم واجب ، در الهیّات اخص بیان خواهد شد .

دیگر از مطالب این حکیم آن است که می گوید : اصل تمام افکار ، حواس است

ص :376

و استدلال می کند بر این که شخص اکمه ، فرق نمی گذارد فیما بین الوان و شخص اصم ، تشخیص نمی دهد اصوات را . این مطلب تا اندازه ای مسلّم و بحث او در علم منطق باید .

دیگر از مبتکرات او مقولات عشر [است] که اشیاء متعقله را منحصر به این ده مقوله دانسته و هر ماهیت از ماهیات را در تحت یکی از این مقولات مندرج می داند . یکی جوهر و نه مقوله دیگر ، مقولات عرضیه (کم ، کیف ، اضافه ، فعل ، انفعال ، أین ، متی ، وضع و ملک) .

مقوله اولی ، مقوله جوهر و آن ماهیت محصله ای است که در وجود عینی خارجی محتاج به موضوع نباشد ؛ و منقسم است به پنج قسم : عقل ، نفس ، هیولی ، صورت و جسم طبیعی ؛ و برای هر یک از این اقسام ، مباحث طویله الذیلی است که در محل خود مذکور است .

دوم : کمّ ؛ و آن شیئی است که بالذات قابل قسمت باشد و بر دو قسم است : متصل ، منفصل .

کمّ متصل ، آن است که دارای حد مشترک است ، پس از قسمت ؛ چنانچه هرگاه جسمی را به دو قسمت تقسیم کنیم ، حدّ مشترک آن ، سطح ؛ و حدّ مشترک دو سطح ، خطّ ؛ و حدّ مشترک دو خطّ ، نقطه .

و حدّ مشترک ، آن است که هر گاه بر یکی از دو قسمت منضم کنیم ، بر او چیزی افزوده نشود و اگر از او منفصل نمائیم ، از او کم نشود . کمّ متصل یا قارّ است . مانند : خطّ و سطح و جسم تعلیمی(1) و یا غیر قار ، مانند : زمان که حدّ مشترک آن ، «آن» است . پس ، زمان کمّی است غیر قارّ و متصل بالذات .

کمّ منفصل ، مانند : عدد .

ص :377

1- 1 که کمیت ساریه در جهات ثلاث است برای جسم طبیعی . منه
سوم : کیف ؛ و آن هیئت قاره در شیئی است که قابل قسمت و نسبت نباشد ؛ و به چهار قسم منقسم است :

اول : کیفیات استعدادیه ؛ مانند : قوّت بر کتابت و ادراک و صلابت و لینت و ممراضیت و مصحاحیت .

دوم : [کیفیات] نفسانیه مانند : علم و اراده و قدرت و حالات و ملکات .

سوم : کیفیات محسوسه مانند : طعوم و روایح و اصوات و الوان .

چهارم : کیفیات مختصه به کمیات ، مانند : استداره و کرویت ، مثلثه و مربّعیّت و فردیت و زوجیت .

چهارم : اضافه ؛ و آن نسبت فیما بین دو شی ء است ، مانند : ابوت ، بنوت ؛ و خادم ، مخدوم ؛ سلطان ، رعیت .

پنجم : فعل ؛ و آن حالتی است که حاصل می شود برای شی ء به سبب تأثیر او در غیر ، مثل : قطع و ضرب و قتل .

ششم : انفعال ؛ و آن تأثیر از غیر است . مانند : انکسار ، انحراق و تسخن .

هفتم : أین ؛ و آن حالت شی ء است نسبت به حصول آن در مکان ، مثل : کون در خانه یا در فراش .

هشتم : متی ؛ و آن حالت شی ء است نسبت به حصول در زمان ، چنانچه [=چنانکه[ گفته می شود : این امر کی واقع شد؟ در جواب می گویند : دیروز یا امروز .

نهم : وضع ؛ و آن هیئت حاصله برای شی ء است نسبت به اجزاء [اش] به یکدیگر و نسبت تمام اجراء[اش] به امور خارجیه ، مثل : قیام ، رکوع ، قعود .

دهم : ملک ؛ که آن را جده نیز گویند ؛ و آن حالتی است که برای شی ء حاصل شود بواسطه ما یحیط به ، مثل : لباس پوشیدن و زینت کردن و سلاح گرفتن .

بعضی از متأخرین ، مقولات عرضیه را سه مقوله دانسته و آن سه : کم ، کیف و اضافه است و این سه [= سومین] مقوله را شامل هفت قسم دیگر می داند .

ص :378

و بعضی دیگر ، مانند شیخ اشراق ، مقولات عرضیه را چهار مقوله می داند و آن ، سه مقوله مذکوره و حرکت است . که حرکت را مقوله مستقل می داند .

و بعضی از اهل فرنگ می گویند : دانستن این امور چندان فایده ای بر آن مترتب نیست . بلکه به دو جهت مضرّ است : اول این که انسان گمان می کند که این امور مبتنی بر حکم عقلی و محصور به حصر استدلالی است ؛ و حال آنکه اموری است اصطلاحی و جعلی ، و کسانی که حصر نموده اند اشیاء را در این اقسام ، مقصود آنها ریاست بر غیر خود بوده و ممکن است که اشیاء را به طریقی دیگر محصور نمود به حصر جدید ؛ چنانچه [= چنانکه] بعضی محصور نموده و می گویند : اشیاء منحصر است در هفت قسم ، که آن را مواد عقلیه نامند : اول : عقل یا جواهر ادراک . 2 جسم یا جوهر ذوامتداد . 3 مقدار یا صغر هر جزئی از اجزاء . 4 وضع تناسب مابین اجزاء . 5 صورت اشیاء . 6 حرکت . 7 سکون .

دوم : این که متعلمین اکتفاء می کنند به مجرد الفاظ وهمیه ، و گمان می کنند که برای آنها معرفتی نسبت به اشیاء حاصل شده و حال این که نه چنین است و معرفتی به شی ء واقعی که محقق در نفس الامر باشد برای آنها حاصل نشده است .

تحقیق و بیان این که : مقولات عشر مبتنی بر حکم عقلی و حصر او استدلالی است و مجرد اصطلاحی نیست و حصر جدید نیز محل ایراد [است] در مبحث جواهر و اعراض بحث خواهد شد و در اینجا خارج از قسمت تاریخ است .

پس از اقامت ارسطاطالیس در مدت هشت سال در مقدونیا برای تعلیم اسکندر ، دوباره مراجعت نمود به آتن و در لیکاو مدرسه جدیدی تأسیس نمود ؛ و جمع کثیری از شاگردان آن مدرسه که در تحت تعلیم و تربیت او بودند ، تحصیلات خود را به پایان رسانیده و به مرتبه فیلسوفیت نائل و پس از فوت حکیم مزبور هریک از آنها بطور تعاقب رئیس بر مدرسه گردیدند . از آن جمله فیلبس بود که پس از مراجعت به وطن خود (شابستن) کتب ارسطو را همراه خود برد .

ص :379

پس از فوت فیلبس ، وارث او از خوف سلطان عصر (برغامس) که مبادا کتابها را از آنها گرفته و به کتابخانه خود ببرد ، آن کتب را در سردابه ای ، زیرزمین ، پنهان نمودند ؛ و بسیاری از آن کتب به واسطه رطوبت و موریانه فاسد گردید ؛ و پس از مدت یکصد و سی سال ، کتب مرقومه را یافتند و از زیر زمین بیرون آورده ، مردی که مسمی بود به بیلیکانوس ، آنها را خریده و خواست اصلاح نماید . لذا به نوعی از روغن سفید ، روغن مالی کرده ، برای اینکه حروف آن کتب ، ظاهر و هویدا گشته ، مورد استفاده واقع گردد .

لکن به مقصود خود نائل نگردیده و فساد آنها زیادتر گردیده تا طایفه سیلا از رومانیها بعد از مراجعت از آتن به رومیه این کتب را با کتابهای دیگر همراه خود بردند به روم .

تیراینو ، معلم غراماتیک که مُصر بود به تعالیم ارسطو ، به زحمت زیاد مشغول مطالعه و تدریس کتب مرقومه گردید و آنچه را به واسطه رطوبت و موریانه فاسد شده بود ، مطابق فکر و رأی خودش می نوشت و به جای فاسد شده ها می گذارد . [و] پس از آن ، در کتب خود نقل می کرد با این حالت فاسده و فی مابین مردم به همین نحو که نقل نموده بود ، مشهور گردید .

و البته مسلم است که نقل به این حالت ، از حقایق و روحیات مطالب ارسطو دور است .