گروه نرم افزاری آسمان

[جلد اول]






فهرست
فصل اول: پیشگفتار
منظور سهگانه از تألیف این کتاب 18
معنی قضیه ایران 19
رابطه قضیه ایران با امپراتوري هند 21
تاریخ و جغرافیا 22
مسافرت 23
بستگی ملت ایران با ما 24
درام تاریخ ایران 25
ارتباط ایران و انگلستان 26
تقسیمات چهارگانه مسافرت 27
-1 خراسان 27
ایالات مجاور 28
-2 ایالات مرکزي 29
بناهاي قدیمی 30
-3 ایالات جنوب غربی 31
-4 خلیج فارس 32
شرق تغییرناپذیر 32
گیرندگی پایدار آن 33
صفحه 43 از 438
فرق بین مشرق و مغرب زمین 34
افراط و تفریط در ایران 35
تناقض طبیعی 36
کیفیات زندگی 36
سفرنامهها 37
تقسیم سفرنامهها از لحاظ دوره 48
قرن هجدهم 51
قرن نوزدهم 52
درجه اهمیت این سفرنامه 57
فصل دوم: راهها و وسایل- اهدا
به مسافران و جهانگردان ضرورت اطلاعات 60
ایران در کجا واقع است 61
پیریزي این فصل 61
راه انزلی به تهران 61
چگونه باید به انزلی رسید 62
کشتیهاي مسافري دریاي خزر 62
ورود به انزلی 63
مرداب 63
پیر بازار 64
رشت 64
انتخاب اسباب سفر، عزیمت با چهارپاداران 65
حرکت با چاپار 65
هزینه مسافرت با چاپار 67
نوع جاده 68
رشت به قزوین 69
قزوین 71
راه درشکهرو به تهران 74
جاده پستی 75
جاده کاروان 75
مدت مسافرت 76
جاده طرابوزان- تبریز 76
جاده تفلیس- تبریز 77
تبریز به تهران 79
جاهاي قابل ملاحظه 80
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 6
ساس میانه 80
زنجان و سلطانیه 81
جاده مشهدسر به تهران 82
جاده گز به تهران 83
جاده عشقآباد به مشهد 83
از طریق افغانستان 84
راه خلیج فارس- بندر عباس 85
جاده بوشهر به تهران 85
جاده محمره (خرمشهر) به تهران 86
جاده بغداد- تهران 86
راه بغداد 87
صفحه 44 از 438
-1 جاده طرابوزان و سامسون 87
-2 جاده اسکندرون به حلب 88
-3 جاده دمشق 88
جاده خلیج فارس 89
بغداد به تهران 89
کوهها و شهرها و بناها 91
خلاصه کلام 92
لوازم سفر با کاروان 92
اسباب سفر با چاپار 93
زین و برگ 94
توشه 95
رختخواب 97
خوراك و طبخ 98
دارو 98
اسلحه 98
پیشنهادهاي جزئی دیگر 99
موسم سفر 99
فصل سوم: از لندن به عشقآباد
از پاریس به قسطنطنیه 101
پروفسور وامبري 102
کشتیهاي نفتکش در دریاي سیاه 102
شهر و جمعیت باطوم 103
زندگانی روزانه 105
صنعت نفت 105
گمرکخانه روس 106
تجارت و کسب 106
خیالات نظامی روس 107
خط آهن باطوم به تفلیس 108
ساختمان تونل سورام 109
تفلیس 110
هتل لندن 110
عزیمت از تفلیس 111
بادکوبه 112
عبور از دریاي خزر 112
ژنرال انن کف 113
مسافران بومی 114
صحرا 114
فصل چهارم: منطقه ماوراء بحر خزر
اطلاعات جدید 116
ارتباط دریایی در بحر خزر 117
انتقال انتهاي خط به کراسنودسک 118
چند اصلاح دیگر 119
کارخانه غزل اروات و ایستگاهها و ... 119
ناوگان محدود رودخانه جیحون 121
آبیاري مرو و بند سلطان 121
لوکوموتیو و واگن 123
صفحه 45 از 438
تلگراف 123
سرعت و سرویس 124
حملونقل کالا 125
سازمان گمرکی 126
آینده درخشان تجارتی 127
تسهیلات براي مسافران انگلیسی 127
توسعه خط آهن ماوراء بحر خزر 128
توسعه ضمنی خطوط در بخش اروپائی 129
وضع اخلاقی مردم در حوزه ماوراء بحر خزر 130
پارهاي تغییرات اداري 131
استقلال منطقه ماوراء بحر خزر 131
ژنرال کوروپاتکین 132
محکمکاري روس در آسیاي مرکزي 134
آینده 135
فصل پنجم: از عشقآباد به قوچان
ورود به عشقآباد 137
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 7
عزیمت به طرف مرز 138
داستان جاده عشقآباد- قوچان 138
حوزه روس 140
کوههاي روس 141
خطآهنی که خیال ساختن داشتهاند 142
جاده در قسمت ایران 143
دور بادام و امامقلی 143
زباران به قوچان 145
پیشواز به هنگام ورود 147
مهماننوازي جناب خان 148
توصیف کلی 150
اسکان و قدرت کردها 150
سیرت و اخلاق آنها 152
اقتدار ایلخانی 153
خاندان حاکم 153
ایلخان فعلی 154
پسر او 155
شهرت او 155
دو مصاحبه 157
قیافه امیر حسین خان 158
گفتوگو 160
سؤال و جواب 161
هدیه براي خان 163
شامی که از مطبخ خان آوردند 164
شهر قوچان 165
بناها 165
بازارهاي قوچان 166
امیرنشین قوچان 167
راههاي فرعی از قوچان 168
صفحه 46 از 438
فصل ششم: از قوچان به کلات نادري
عزم دیدار کلات نادري 169
ویکتوریاي ایلخانی 170
قوچان به شامگیر 171
طرز خرمنکوبی عهد عتیق 173
زندگانی چادر 173
همراهان من 174
برج رادکان 177
عزیمت به پشته 178
عزیمت به بلغور 179
کتک خوردن راهنماي ما 180
بلغور به ورده 181
باغ خان 182
گردنههاي کوهستانی 183
آب گرم 184
امکان ورود به کلات 184
ورود به کلات 185
دروازه ارغوان شاه 186
مراقبت دروازه 188
گفتگو با پاسبانها 189
رفتار سرباز 190
پاسخ خان 191
تاکتیک ایرانی 191
او روانه شد، او 192
گزارش خان 192
تلاش در بالا رفتن از دیوار 193
چشمانداز هوایی گرداگرد قلعه 194
تاریخ کلات 196
استحکامات نادرشاهی 197
بازیل یا تاتز 197
تاریخ اخیر 198
حق حاکمیت ایران 199
ارزش نظامی کلات 199
پنج دروازه کلات 200
جمعیت 201
آثار قدیم 201
زراعت و مقدار آب 202
بازگشت به وارده 202
عزیمت به کارده 203
جاده مشهد 204
چشمانداز شمال شرقی خراسان 204
حیوانات و زندگی انسانی 206
عجایب طبیعی 207
ورود به مشهد 207
تصادفی در میان همراهان 208
مزار خواجه ربیع 209
صفحه 47 از 438
ورود به شهر مشهد 209
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 8
فصل هفتم: مشهد
تاریخنویسان سابق مشهد 211
تاریخ 212
اندازه و نقشه شهر 214
خیابان 215
گذري به قبرستان شهر 216
بهداري مشهد 217
برجهاي بادگیر و اطاق نگهبان 218
بناهاي مقدس 218
-1 بست 219
-2 صحن 220
-3 حرم امام رضا (ع) 222
ضریح امام (ع) 223
مقبرههاي دیگر 224
اروپائیانی که بارگاه امام رضا (ع) را دیدهاند 224
مسجد گوهرشاد 226
بناهاي دیگر بست 227
کتابخانه آستانه 227
عایدات حضرت 228
جمعیت مشهد 228
دستگاه اداري آستانه 229
مساحت آن محوطه چهارگوش 230
متعه 230
مقبره نادر شاه 231
کلیمیان مشهد 231
بناهاي عمومی 232
مصنوعات 232
مزدها و نرخ اجناس 234
بانک و صرافی 234
ملاقات با جناب والی 234
ارگ 235
صحبت با رکن الدوله 235
پادگان 236
کنسولهاي خارجی در مشهد 236
انتصاب مسیو ولاسف 237
کنسولخانه روس 238
کنسولخانه انگلیس 238
اعضاء و انتصابات 240
شغل و کار کنسولی 240
طوس 241
سیمهاي تلگراف 242
طرز رفتار با خارجیها 243
راههاي فرعی مشهد 243
مشهد به سرخس 243
صفحه 48 از 438
مشهد به هرات 244
مشهد به سیستان 244
مشهد به کاخه 244
مشهد به دوشک 244
فصل هشتم: سیاست و تجارت خراسان
پیریزي این فصل 245
ایالات خراسان 246
وضع طبیعی 246
رودخانهها و زراعت 247
جمعیت 247
تاریخ 248
عایدات 249
تقسیمبندي غنائم 249
حکومت (والی) 250
ریشه مسئله خراسان 250
ولایت استرآباد 250
روسها در آشوراده 251
وضع طبیعی این جزیره 254
جزیره جدید 254
تغییر منطقه اشغالی به نقاط دلخواه 254
تاریخ تکرار میشود 255
پطر کبیر 256
آغا محمد خان 256
دلایل تلاش روسها چیست 257
وضع استرآباد و شاهرود 258
ترکمنهاي ایرانی و روس 259
شورش یموتهاي ایرانی 260
ضعف حکومت مرکزي 261
بجنورد 262
درگز 263
نسبت به دولت روس چه رفتاري دارند 264
کلات نادري 264
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 9
قصد و خیال دولت روسیه 265
مرزهاي ایران و روس 266
تجن 266
دو سرخس 266
تسخیر سرخس بدست عباس میرزا 267
سرخس جدید 268
روسها باز سرخس کهنه را تسخیر میکنند 269
ارزش نظامی 270
مرز شرقی 270
حوزه مشهد 271
نواحی جام، با خرز و خواف 272
قاین 272
جمعیت و حاکمنشین قاینات 273
صفحه 49 از 438
سیستان 274
تبلیغات روس 274
تأثیر حفظ راهآهن ماوراء بحر خزر 275
نواحی داخلی 276
طبس 276
ترشیز 276
تربت حیدري 277
نیشابور و سبزوار 277
شاهرود و بسطام 278
قدرت کلی نظام خراسان 278
پیادهنظام 278
-1 فوجهاي ناحیهاي 278
-2 فوجهاي غیرناحیهاي 278
سوارنظام 279
افراد نامنظم 279
توپخانه 280
تجارت خراسان 280
تجارت سابق انگلستان با خراسان 280
وضع بعدي 282
تفوق ظاهري روس 282
ارقام ایرانی 283
اطلاعاتی که در مشهد بدست آوردم 284
گزارش کنسولخانه انگلیس 284
ارزش واردات روس و انگلیس 284
جادههاي تجارتی انگلیس و هند 285
عوارض وارداتی 286
جادههاي تجارت روس 287
حقوق گمرکی 288
اقلام عمده 288
-1 جنس انگلیسی و هندي 288
-2 جنس انگلیسی 289
-3 کالاي روسی 290
صادرات به روسیه 290
افزایش تجارت ایران و روس 290
-4 صادرات به هندوستان 291
تجارت ایران و افغانستان 291
جمع کل 291
اقداماتی که از ناحیه دولت انگلیس ضروري است 292
طمع روس درباره خراسان 293
خطآهن ماوراء بحر خزر شاهد بارزي است 294
پایگاه بر ضد هند 295
مصالح بریتانیا در خراسان 296
تمایل ایران 297
ابهت روس 298
احساسات نسبت به انگلستان 299
جاده فرعی در خراسان شرقی 300
صفحه 50 از 438
فصل نهم: مسئله سیستان
مرز شرقی ایران 302
-1 ذو الفقار به سیستان 303
-2 سیستان 303
-3 سرحد ایران و بلوچستان 304
-4 سرحد مکران 304
حوزه سیستان 305
اصل نام سیستان 305
موارد استعمال آن 305
وضع کنونی 306
تغییر شکل پیدرپی 307
تاریخ افسانهاي آن 308
تاریخ باستانی 308
تاریخ اخیر 310
کمیسیون مرزي سراف گلداسمیت
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 10
312 در سال 1872
تجزیه سیستان 313
رأي مستقل 314
وضع اداري فعلی 315
جهانگردان اروپائی 316
اهمیت سیاسی سیستان 318
اهمیت آن از لحاظ روس 318
ارزش آن از لحاظ انگلیس 320
اهمیت سوق الجیشی 321
اقدامات فنی 321
خط نوشکی به سیستان 322
آینده افغانستان 323
انتقادي نظامی 324
مخالفان 325
سر. اچ. رالینسن 325
نظریات مساعد درباره برکت طبیعی آن 327
حلقهاي در زنجیره بزرگ 328
فصل دهم: از مشهد به تهران
راه چاپار بین مشهد و تهران 330
سرعت 332
هزینه سفر 332
وزیر پست 333
موافقان و مخالفان چاپار 334
چاپارخانه 335
بالاخانه 338
اسب چاپاري ایرانی 340
مشرب و عادت 341
وضع عمومی راه 342
درس عبرت 343
جدول ایستگاهها و مسافتهاي ... 344
صفحه 51 از 438
خط دیگر 345
عزیمت از مشهد 345
دینداري زوار 346
شریفآباد 347
کاروان جنازه 347
قدمگاه 348
جلگه نیشابور 349
شهر نیشابور 350
تاریخ و شهرت آن 351
ویرانی پیدرپی نیشابور 352
مقبره خیام 353
جادهها 354
معادن فیروزه 354
تاریخچه استخراج 355
عایدات 356
خریداري سنگها 357
نیرنگ 357
زعفرانی 358
سبزوار 359
مناره خسرو گرد 360
تاریخچه آن 361
مهر و مزینان 362
قافله زوار 363
دیگران 365
کاروانسراي 366
کاروان شتر در شب 367
جنبه شاعرانه اضداد 367
تاختوتاز ترکمنها 368
اسکورت نظامی 369
بیم و باك زوار و اضطراب و هیجان ایشان 369
حکایت گرفتار شدن زوار 370
خدمتی که روسها کردهاند 371
پل ابریشم 372
عباسآباد 373
میاندشت 373
دهانه زیدر 374
ارمیان 375
شاهرود 376
بازار 376
بسطام 377
فرستادههائی از جانب حاکم 377
نمایشگران 378
اثاث صحنه نمایش 378
مرحله دوم مسافرت 379
شهرهاي متروك 379
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 11
صفحه 52 از 438
دامغان 381
تاریخ 382
دولتآباد 383
تومولی- تپهها 384
آهوان 385
سمنان 386
لسگرد 387
جاده قشلاق 388
دروازههاي دریاي خزر 389
تنگه سردر 390
ملاحظات متفاوت 391
دروازههاي حقیقی 392
دماوند 394
ایران کیف 394
تهران 396
راههاي فرعی بین مشهد و تهران 396
فصل یازدهم: تهران
شهري قدیم و جدید 398
مدارك قدیم 399
تهران در عهد شاه عباس 400
تغییرات بعدي 401
تهران پایتخت آقا محمد خان 401
حد و وسعت آن در آن موقع 402
شکل ظاهري آن 403
محل سابق سفارت انگلیس 405
تهران جدید 405
داخل شهر 406
توپخانه 408
سایر میدانها 410
نقارهخانه 411
سفارت انگلیس 412
ارگ 414
قصر 414
تخت مرمر 415
موزه 416
جواهرات سلطنتی 417
تخت طاوس و آنچه راجع به آن گفتهاند 421
قول برنیه 424
تاریخ چه میگوید 425
سلیقه شرقی 427
گلستان 428
بار عام شاهانه 428
شاه 428
شمس العماره 431
تکیه دولت 433
تتمه گفتار 434
صفحه 53 از 438
مساجد 435
زندگانی در بیرون خانه 438
سکنه 440
عنصر اروپائی 440
سفارتخانههاي خارجی 442
تهران از لحاظ پایتخت چه مزایا و چه نقایصی دارد 442
مزیتهاي سیاسی 443
اسبدوانی 444
نگارستان 445
گرمابه 448
قصر قاجار 448
قصرهاي دیگر 451
دوشانتپه 452
سفارت انگلیس در قلهک 453
دماوند 454
حوالی جنوب 457
خرابههاي ري 459
ري قدیم 460
خرابههاي آن 462
برج یزید 463
کندهکاري بر سنگ 464
ورامین 465
فصل دوازدهم: ولایات شمالی
مازندران و گیلان 467
ولایت استرآباد 469
11 فهرست ..... ص : 5 تاریخچه این شهر 469 ایران و قضیه ایران فهرستج 1
اي فعلی 470
سنگفرش شاه عباسی 471
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 12
سکنه استرآباد 472
صنعت محلی 472
زندگانی روستایی 473
ولایات بحري 474
-1 رشته ساحلی 474
-2 جنگل و زمینهاي قابل کشت 475
-3 کمربند جنگلی 476
شهرها و کشاورزي 477
-4 کوههاي عریان 478
سکنه 478
لباس 478
تأثیر اقلیمی دریاي خزر 480
محصول 481
تاریخ تجارت ابریشم 481
جدول محصولات باارزش آن 482
سابقه تنزل این محصول 485
مراکز کنونی پرورش کرم ابریشم 486
صفحه 54 از 438
طرز پرورش کرم ابریشم 487
منابع دیگر 487
عایدات 488
تاریخ 489
تهاجم روسها 491
تاریخ اخیر 494
قصرهاي شاه عباس کبیر در اشرف (بهشهر) 495
فرحآباد 497
شهرهاي مازندران 498
ساري 498
بارفروش (بابل) 499
مشهدسر 501
آمل 501
خطآهن تا دریا 502
راه جدید به تهران 503
شهرهاي گیلان، رشت 504
امکانات اصلاحی 506
خیالات دولت روس درباره گیلان و مازندران 507
خطرات اقلیمی 508
خطرات آن سرزمین 509
فصل سیزدهم: پادشاه- خاندان شاهی- وزیران
عامل فردیت در حکومت ایران 512
خاندان قاجار 513
ناصر الدین شاه و قیافه او 515
سلامت و عادت 518
مراتب فضل و دانش او 520
ذوق و هوس 522
شوخطبعی او 523
علاقه به حیوانات 524
شاه در مقام فرمانروایی 525
محیط چاپلوسی 526
سنگدل است یا رحیم 527
سفرهاي شاهانه به اروپا 530
مقایسهاي با فرمانروایان سابق 531
533 مقایسهاي بین 1848 و 1891
در حضور شاه 534
حرمخانه شاه 535
کثرت زادوولد در میان قاجارها 538
فامیل شاه 539
پسرانش و مسئله جانشینی بر تخت شاهی 540
مظفر الدین ولیعهد 541
صفات ولیعهد 542
ظل السلطان 545
پیشبینیهاي غلط 547
مصاحبهاي با شاهزاده 548
نایب السلطنه 551
صفحه 55 از 438
افراد دیگر خانواده شاهی 553
برادران شاه 553
دار الشوراي دولتی 554
طرح امور شوري 554
وضع حاضر 555
وزیران دولت 556
امین السلطان 557
امین الدوله 560
قوام الدوله 560
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 13
یحیی خان مشیر الدوله 560
وزیران دیگر 562
امیر نظام 563
صاحب دیوان 563
شوراي پنجنفري 564
فصل چهاردهم: حکومت
استبداد مطلق 565
حقوق جدید 566
کاهش واقعی حق خداداد 566
تحدیدات مؤثر 567
سلسله مراتب اداري 568
تغییرات در اقتدارات شاهی 569
تقسیمات اداري 569
-1 ایالات 570
-2 ولایات 571
-3 شهرهاي داخلی و توابع 571
رسم خرید و اهدا 571
لیست مالیاتی (طومار) 574
مداخل 574
شرح واقعیات 575
تأثیر این رسم در حال روستائیان 577
دلیلهاي سکوت و رضا 578
مواجب قلیل مأموران رسمی 579
دوام مقام 579
پیشکش یا تقدیمی 580
خلعت شاهی 581
دستگاه تباه اداري 583
بیعلاقگی نسبت به امور عمومی 584
دستههاي نوکر و غلام 585
تشریفات زاید اداري 585
حقوق و القاب 586
دو قسم قانون 587
شرع یا احکام مذهبی 588
محدودیت اختیار 589
عرف یا قانون عادي 590
دعاوي حقوقی و حکمیت 591
صفحه 56 از 438
شکنجه و مجازات 593
زندانها 594
نقایص و معایب این سیستم 595
اقدامات اصلاحی 596
پیشنهاد تدوین قانون 599
اثرات این ترتیب در سیرت ملی 600
فصل پانزدهم: تأسیسات و اصلاحات
دورنماي تاریک 602
صندوق عریضه 603
طرح این فصل 604
نامههاي پستی 604
تلگراف برقی 605
روزنامهها 606
تاریخ جراید ایران در گذشته و حال 607
سکه 611
ضرابخانه دولتی 612
سکههاي رایج جدید 612
جریان طلا 613
لزوم بانکهاي اروپایی 613
بانک خاور 614
بانک شاهنشاهی ایران 615
مواد امتیازنامه 615
افتتاح عمارت بانک 618
حق انحصاري نشر اسکناس 618
آزمایش دوره مغول 618
نظریه جدید 619
اسکناسهاي بانک شاهنشاهی 619
فعالیت بانک در سال اول 620
امتیاز سال 1872 رویتر 621
زوال 622
دلایل شکست 623
امتیازگران 625
طرحهاي اخیر 626
جادههاي مشرق زمین 627
احتیاج به جاده در ایران 628
راههاي ارابهرو فعلی 629
راههاي فرعی 630
راههاي چاپاررو 630
جاده جدید بین تهران و شوشتر 631
جادههاي آینده 633
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 14
سیاست راهسازي 633
شرکت اندریس و استولزه 635
تعلیم و تربیت در ایران 635
مدارس ابتدائی 636
تعلیمات متوسطه 637
صفحه 57 از 438
کالج سلطانی تهران (دار الفنون) 638
اداره و انضباط 639
مدرسههاي ولایات 640
زمینه محدود 640
هیئتهاي مسیحی در ایران 640
تاریخ عیسویت 641
آزادي مذهبی در ایران 644
انگیزههاي خصومت 644
نتایج عملی 645
قدرت اسلام 646
یهودیان در ایران 647
عقبماندگی آنها 647
محرومیت و زجر کشیدن آنها 648
خلاصه 649
یادداشتی راجع به مسکوکات ایران 650
فصل شانزدهم: ایالات شمال غرب و غربی
اهمیت خاص سیاسی آذربایجان 655
وضع کوهستانی آن 656
آب و هوا 657
جمعیت 658
عایدات و مخارج 658
تبریز 659
زلزله 660
تاریخ قدیم 660
اهمیت تجارتی 662
تسخیر آن بوسیله روسها 662
آمار اخیر 663
کبودمسجد و ارگ 663
محله اروپایی 665
حکومت 666
وفاداري نسبت به تاج و تخت 667
نظریات روس 667
تجارت آذربایجان 668
سیاست حمایتی روس 670
آمارهاي اخیر 670
تجارت صادراتی 672
وضع کنونی و آینده 672
لشکریان آذربایجان 673
پیادهنظام 673
سوارهنظام 674
توپخانه 674
تمرین و اسلحه 674
پادگانهاي آذربایجان 675
خطهاي تلگراف 676
اردبیل 676
دریاي شاهی یا دریاچه ارومیه 678
صفحه 58 از 438
کشتیرانی در دریاچه 679
گودالهاي مرمري 680
مراغه 681
اورمیه (رضائیه) 682
اصل نسطوريها 682
سازمان مذهبی 684
مارشیمون 685
حدود و اقتدار او 686
عقیده در شعارهاي مذهبی 687
دستگاه تبلیغ مذهبی 688
-1 پرزبیترهاي امریکائی 688
-2 کاتولیکهاي فرانسوي 689
-3 پروتستانهاي سویس 690
-4 هیئت کلیساي انگلیس 690
نتایج کار هیئتها 691
تعداد و قیافه نسطوريهاي ایرانی 693
ناکامیها و رنجها 694
مالیات 695
ارامنه 695
کردستان 696
اصل و تاریخ کردها 697
مذهب و زبان 698
پیشه و سیرت 699
طغیان شیخ عبید الله 701
عده کردهاي ایرانی 702
-1 ایلات سرحدي 703
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 15
-2 کردستان خاص 704
-3 کردهاي کرمانشاه 705
محصولات 707
کرمانشاهان 708
وکیل الدوله 709
طاق بستان 710
کتیبههاي پادشاهان ساسانی 711
شکارگاه 712
بیستون 715
کتیبههاي داریوش 716
نوع کندهکاريها 718
گنجنامه لوحهها 719
همدان 719
اکباتاناي قدیم 720
مرز ایران و عثمانی 721
فصل هفدهم: قشون
تاریخ نظامی ایران 724
برادران شرلی 727
انحطاط آن در دوره آخرین پادشاهان صفوي 728
صفحه 59 از 438
لشکر نادرشاهی 729
فتحعلی شاه 730
لشکر عباس میرزا 731
-1 افسران فرانسوي 731
-2 افسران انگلیسی 732
قدرت لشکري ایران 734
تأثیر روش اروپائی 735
-3 دوره انحطاط 737
-4 افسران انگلیسی 739
لشکر محمد شاهی 740
شکست کار و ... 740
-5 افسران فرانسوي 742
-6 افسران ایتالیائی، مجارستانی ... 742
-7 مراجعات مجدد براي افسران انگلیسی 743
-8 افسران اتریشی 744
-9 افسران روسی 745
عناصر بازمانده خارجی 746
نظام جدید 746
تعداد نیروهاي نظامی 747
دسته سواران جنگی نامنظم 749
سوارهاي نیمهمنظم 751
-1 فوج اصفهان 751
-2 فوجهاي قزاق 754
فوجهاي قزاق تهران 755
-1 فوج مهاجر 755
-2 فوج بومی 755
پیادهنظام 758
مواجب و جیره 759
اونیفرم 760
اصلاح لشکري 761
تقسیمات منطقهاي 762
صنف توپخانه 762
توپها 763
اسلحه و مهمات 764
قورخانه 765
سرباز ایرانی و اسلحه او 765
آتشبار شتر 766
گروه اتریشی 766
خرج نظام 766
درجهداران ایرانی 767
کالج سلطانی 768
کالج نایب 769
بیمارستان نظامی 769
سربازان 769
رژه پادگان تهران 772
فوجها در حال حرکت 772
صفحه 60 از 438
دستگاه اداري نظام 773
استعداد نوسرباز ایرانی 774
امکان اصلاح 776
آینده نظامی ایران 777
فصل هجدهم: راهآهن
نظریهاي درباره فایده راهآهن 779
موانع طبیعی 780
امتیاز سال 1872 رویتر 781
ایران و قضیه ایران، فهرستج 1، ص: 16
782 1875 - امتیاز فالکنهاگن 1874
783 امتیاز آلئون سال 1878
امتیازات آمریکائیها و انگلیسیها 783
امتیازنامه سال 1882 بواتال 783
خطآهن شاه عبد العظیم 784
پیشرفت یا شکست آن 784
ترامواي تهران 785
خطوط جدید 786
راهآهن آمل- محمودآباد 786
امتیازات دیگر 788
شرح مختصري از موانع 788
کمیابی اجناس محلی 789
ضدیت روسها 790
جلوگیري از تأسیس راهآهن 790
بازهم جلوگیري 791
ناروائی سیاست روس 792
جهات احتمالی خطوط آهن در ایران 793
-1 تفلیس- تبریز- تهران 793
-2 بادکوبه- لنکران- رشت تهران 795
-3 مشهدسر- تهران 795
-4 جلگه گرگان 795
-5 عشقآباد- قوچان- مشهد 796
-6 دوشک- سرخس- مشهد 796
-7 تهران- مشهد 797
-8 راهآهن سیستان 798
-9 راهآهن سراسري ایران 798
-10 بوشهر- تهران 799
-11 خرمشهر- بروجرد- تهران 799
-12 بغداد- تهران 801
خطآهن هندوستان- مدیترانه 801
خطآهن جلگه فرات و دجله 801
موانع این نقشه 802
موانع طبیعی 803
مانع سیاسی 803
مانع نظامی 804
ایراد اقتصادي 805
خلاصه 805
صفحه 61 از 438
طرحهائی راجع به گسترش خطآهن- هاي ایران 806
شوشتر- شیراز- بندر عباس 806
خطآهن واقعی ارتباطی سراسر ایران 807
خطآهن بارکشی آسیاي صغیر 807
راهآهن مصر و عربستان 808
نتیجه 808
فهرست اسامی اشخاص 811
فهرست اسامی ایلات و طوایف 819
فهرست مکان 821
ص: 1
مقدمه مترجم
این کتاب در باب جغرافیا و تاریخ و سیاست ایران و شامل هزار و یک نکته است که براستی خواندنی است. تردیدي نیست که
خوانندگان هوشمند عنوان این کتاب و یا لااقل نام نویسنده آنرا شنیدهاند. مترجم که با یکیک کلمات هزار و چهارصد صفحه این
دو مجلد سروکار داشته و براي درك نکتهها و مضامین آن از صرف وقت و دقت فروگذار ننموده است جرأت اظهار این نظر را
دارد که با همه طنز و کنایههائی که مؤلف نسبت به ایرانیان آورده، پارهاي اظهارنظرهاي منصفانه نیز دارد، از جمله در فصل آخر
ایرانیان که قوم و مردمی ممتازند و در سرزمین خود از روزگاران بسیار دراز، شهریاري و زبان و دین و آداب و » : نوشته است
و باز در «. شخصیت خاص به خود داشتهاند، دلیلی ندارد آزادي خویش را از دست بدهند و فرمان دولتی بیگانه را گردن نهند
در نزد شاه و قسمت عمده اتباع وي، انگلیسیها افرادي خوشوجهه بشمار میروند مگر هنگامی که در گفتار » : همین فصل مینویسد
خود لحن ناروا نشان بدهند که آن در نظر مردمی با آداب که به تاریخ خود غرور میورزند و از وقار فطري نیز برخوردارند لابد
«. نفرتانگیز است
کسانی که با حوصله کافی به خواندن این دو مجلد همت میگمارند ملاحظه خواهند کرد که در فصلهاي سیگانه کتاب، شاید
نکته و مطلبی راجع به وضع و حال کشور ما خاصه در قرن گذشته نیست که نویسنده دقیق از بررسی
ص: 2
و تحقیق درباه آن صرفنظر کرده باشد و از این جهت هم هست که خود او مدعی است که در زمینه ایرانشناسی شاهکاري پدید
آورده است. بعلاوه شیوه تحریر کتاب بسیار ممتاز و از لحاظ نثر انگلیسی اثري ارجمند و عالی است. وینستون- چرچیل. در کتاب
را از جهات انسجام کلام و کلمات وزین که در این کتاب به کار برده است نیک « کرزن » خود « نویسندگان زبردست معاصر »
ستوده است.
شاید علاقهمندي کنجکاو استفسار کند پس چگونه چنین اثر ممتاز و جامعی تاکنون به زبان فارسی درنیامده بوده است. این
پیشآمد به نظر اینجانب چند دلیل داشته است: یکی آنکه در زمان انتشار این کتاب (تقریبا نود سال پیش) و تا مدتها بعد از آن،
ترجمه آثار سنگین خارجی به زبان فارسی هنوز در ایران معمول نشده بود، ولی در همان نیمه آخر قرن نوزدهم نیز به دستور نظام
السلطنه (حسینقلی خان مافی) والی فارس این کتاب بوسیله میرزا محمد نام، شاگرد دار الفنون تهران در سال 1311 هجري قمري در
شیراز بطور خیلی ناقص ترجمه شد. اما آن کار سبب خاص داشته است به این معنی که بانی ترجمه در موقع مسافرت کرزن به ایران
و رفتن او به خوزستان در شوشتر والی بوده و در حین همین سفر بین مسافر مغرور و میزبان مأمور برخورد نامساعد مختصري روي
داده بود و شاید سرکار والی میخواسته است از عطف و اشارههاي احتمالی مؤلف در سفرنامه او مستحضر شده باشد. ولی این
ترجمه آزاد که فقط نسخه خطی جلد اول آن در کتابخانه مجلس شوراي ملی موجود است بنظر اینجانب درخور اعتماد نیست و
تنها از جهت شیوه ترجمه و تحریر متداول آن دوره شاید قابل توجه باشد.
دلیل دیگر ظاهرا این بوده است که تقریبا سی سال بعد از انتشار کتاب، نویسنده ابتدا کفیل و سپس وزیر امور خارجه بریتانیا و پنج
سال در آن مقام باقی بود و طی آن با وجود درخواست ناشران از موافقت با تجدید چاپ امتناع ورزید. از اینرو تا دو سال پیش که
طبع دوم این کتاب را در لندن انتشار دادند همواره بسیار کمیاب و دور از دسترس همه کس بود. علت دیگرهم شاید این باشد که
بالغ
ص: 3
در تهران طبع و نشر شده بود و از قرار معلوم همین « جهانگردي کرزن در ایران » بر بیست سال قبل ترجمه بسیار مجملی تحت عنوان
نام و نشان براي انصراف دیگر نویسندگان کافی نمود. اما نباید گفت این کتاب را که در باب ایرانشناسی قدر و مقام ممتاز دارد و
در ادبیات انگلیس هم اثري برجسته بشمار آمده لرد کرزن معروف نوشته است، بلکه در حقیقت جرج ناتانیل کرزن جوان سی و
دوسالهاي که تازه از سفر ششماهه خود در ایران بازگشته بود، و فقط عضویت مجلس مبعوثان را داشت نگاشته است.
صفحه 62 از 438
زندگانی کرزن را کموبیش بسه دوره متمایز تقسیم کردهاند، نخست از تاریخ تولد (ژانویه «1» سه تن از نویسندگان شرححالش
1859 ) تا 39 سالگی که وي نایب السلطنه هندوستان و جوانترین سیاستمداري بود که حائز آن مقام شد. کتاب حاضر جزو آثار این
دوره از زندگانی اوست که میتوان بشرح ذیل خلاصه نمود:
جرج ناتانیل کرزن اولین فرزند یازدهگانه پدر و مادر خود بود. مادرش او را با نهایت سختی زائید و سه روز در زایمانش درد
کشید. این ماجرا در روح مادر اثر گذاشت و تا پایان عمر این فرزند را بد میداشت. این رفتار مادر در سیرت و اخلاق فرزند بزرگ
سر بیاثر نبود، و حتی نوشتهاند که در رفتارش نسبت به دیگران خاصه زنان تأثیر نمود. از هفتسالگی جرج زیر دست پرستار
بدسرشتی افتاد. این بانو در کار تربیت او و خواهرانش اختیارات تمام داشت و نسبت به کودکان سختگیري بسیار میکرد. پس این
پیشآمد هم در روح او اثري ناگوار گذاشت. عجبتر آنکه جرج در مدرسه نیز گرفتار مربی خشنی شد، و سرنوشت باز او را دچار
حقد و کینه ساخت و اثرات سوء قدرتنمائی و بدمنصبی این مربی در ذهن او راسخ گردید. اما با همه این ناکامیها و گرفتاریهاي
خانه و مدرسه وي
______________________________
. )Robert Mozley( رابرت موزلی ، )Harold Nicolson( هارولد نیکلسن ، )Lord Ronald Shea( 1)- لرد رانلدشی )
ص: 4
شاگردي بسیار کاري و ممتاز بود و چندینبار جایزه و امتیاز گرفت. در دروس و بخصوص انشاءنویسی استعداد فراوان نشان داد.
وارد شد، و مدارج ترقی را از آنجا پیدرپی پیمود. ولی پدر و مادرش حتی در « ایتن » سپس برسم خانوادههاي اشرافی به کالج
جشنهاي کالج بدیدن فرزند نمیرفتند و از او تشویق و حمایتی نمینمودند.
کرزن از همان اوان جوانی خود را برتر از دیگران میپنداشت و سوداي ریاست و رهبري داشت. در کالج همیشه شاگرد اول بود و
در سراسر دوران تحصیلی بیش از شاگردان دیگر جایزه ربود. در هجدهسالگی سرپرستی چند گروه از دانشجویان را بر عهده داشت
و از همین موقع آثار نبوغ جوان خودساخته رفتهرفته نمایان میگردید.
در سال 1878 به دانشگاه اکسفورد رفت و هنگام این دوره تحصیلی وقتی نزد پدر و مادر به خانه اجدادي (در داربیشایر ولایت
مرکزي انگلستان) رفته بود، در حین سواري از اسب فروافتاد و به ستون فقراتش آسیب شدید رسید.
هرچند ظاهرا معالجه شد اما تا پایان عمر از این درد مینالید و این ناخوشی در کار و زندگی او اثرات ناگوار نمود.
جرج کرزن در سفر و در حضر همواره سرگرم نوشتن و از اوان جوانی به فضل و ادب مشهور بود و ازاینرو عالیترین جایزه ادبی
دانشگاه اکسفورد بمناسبت مقالهاي که در باب بیت المقدس نوشته بود نصیب او گردید.
مینویسند از 24 سالگی کرزن قامت و چهره دلپذیر یافت و در همهجا مورد توجه زنان بود و به محافل ادبی رفتوآمد داشت. در
سال 1884 جایزه دیگري را در مسابقه تاریخنویسی دانشگاه اکسفورد برد و انگشتنما شد و از کار و رفتار او آثار برتري و سروري
نمودار بود. در این دوره توجه زعماي حزب محافظهکار را جلب کرد.
در سال 1886 به عضویت مجلس مبعوثان منتخب گردید. سپس به سفر دور دنیا رفت و طی همین مسافرت بود که نام شرق نزدیک
در ذهنش نقش بست.
ص: 5
سه سال بعد با عنوان خبرنگار روزنامه تایمز به ایران آمد. در بازگشت به مطالعات وسیعی در باب کشور ما پرداخت و در 31
سالگی به تحریر این دو مجلد مشغول شد و میگویند نه ماه شب و روز را در خانه حقیري که در حومه لندن اجاره کرده بود صرف
کار این تألیف نمود. یکسال قبل از آنهم در مراجعت از سفر آسیاي مرکزي کتابی راجع به این موضوع نوشته بود که بر شهرت و
آوازه او بسیار بیفزود.
در حین نگارش کتاب ایران، لرد سالزبوري مقام معاونت دیوان هند را باو داد ( 1891 ) و نوشتهاند که شرط احراز آن سمت را این
پیشنهاد قرار داد که وي در کتاب خود از حدت کلام و شدت انتقاد بکاهد، ولی خود او در مقدمه مینویسد که در آن موقع جلد
دوم تا نیمه چاپ شده بود. این کتاب را جراید زمان اثر بزرگی درباره ایران بشمار آوردند و هنگامی که در سال 1892 انتشار یافت
شاهکار » : دوستانش ستایشها نمودند و از جمله تامس هاردي شاعر و نویسنده انگلیسی از این تألیف نیک تعریف کرد و باو نوشت
.« تو و تتبعات تو، مایه انفعال دیگر دانشمندان ما شده است
کرزن در دوره وزارت خارجه لرد سالزبوري معاون او و مهردار سلطنتی شد. این مقام ثانوي در آن سن و سال جوانی قبلا نصیب
را نوشت و با اینکه داستان عشقی او با زنی زیبا و هنرمند انگلیسی بر سر « مرزهاي هندوستان » کسی نشده بود. در این ایام وي کتاب
زبانها افتاده بود، در واشنگتن با دختري امریکائی از خانوادهاي ثروتمند ازدواج کرد و در 39 سالگی با احراز عنوان لرد از جانب
ملکه ویکتوریا جوانترین نایب السلطنه هندوستان شد.
تا اینجا دوره اول زندگانی او تمام میشود که چون با کار تألیف این کتاب ارتباط داشته ذکر اجمالی آن ضرور نموده است. دو
دوره دیگر زندگی او داستانهاي شگفت و گاهی غمانگیز فراوان دارد که شاید شرح آن در این مقدمه لازم نباشد. در خاتمه باید
افزود که کرزن به دو آرزوي عمر خود نرسید، یکی با وجود دوبار ازدواج فرزندي پسر نصیب او نگردید، دیگر آنکه از احراز مقام
صفحه 63 از 438
ص: 6
صدارت که عالیترین هدف زندگانی او شده بود بازماند و در واقع دل شکسته و ناکام در 64 سالگی بسال 1925 میلادي
درگذشت.
ترجمه دو مجلد این کتاب حاصل بیش از یک سال و نیم کار تقریبا شبانه- روزي است، کاري که به تصدیق اهل نظر نسبتا دشوار
بود و بعضی اوقات طاقت- فرسا مینمود و این سختی و دشواري هم نه از آن جهت بوده است که نویسنده جوانی جویاي نام کتابی
سنگین حاوي صدها اسامی اعلام توأم با مضامین و عباراتی حتی به زبانهاي لاتین و یونانی تألیف نموده بلکه ضمنا بر آن سر بوده
است که این اثر وزین را نشانه نبوغ ادبی و سیاسی خود عرضه کرده باشد. با آنکه مترجم عزم و علاقه تام داشته است که در این
کار شرط درستی و امانت را همواره رعایت نماید و براي احراز مقصود خویش نیز از بررسی چند کتاب معتبر فارسی و یا استفسار
نظر ارباب فضل فروگذار ننموده است، باز اگر در پارهاي فصلها خطا و قصوري ملاحظه شود از خواننده هوشمند انتظار عفو و
عنایت اصلاح دارد که در این کار شعار مترجم این بیت نغز خواجه حافظ شیرازي بوده است.
قدر وقت ار نشناسد دل و کاري نکندبس خجالت که از این حاصل اوقات بریم وحید مازندرانی
تهران- اردیبهشت 1347
ص: 7
دیباجه
این کتاب که نتیجه سه سال کار تقریبا بیانقطاع و مسافرتی هم به مدت شش ماه در سرزمین ایران و سفري قبلی به نواحی همجوار
آن و از آن پس نیز ادامه مکاتبات با مقامات صاحبنظر مقیم آن کشور است به این امید و آنهم رجاء واثق انتشار مییابد که تا
زمانی که اثري بهتر از این تألیف نشده باشد اثر استواري در زبان انگلیسی راجع به ایران باشد. وقتی که در پائیز 1889 به عنوان
خبرنگار روزنامه تایمز به ایران رفتم منظور عاجلم این بوده است که طی نامههائی که لزوما از لحاظ تعداد و تفصیل محدود باشد
در ضمن از فرصت استفاده نموده اطلاعات «1» شرح خلاصهاي درباره وضع سیاسی قلمرو شاه براي روزنامه مزبور فراهم سازم
اضافی فراوانی بدست آوردم که در آن مورد استفاده از آنها غیرمقدور و ازاینرو غیرممکن بود نقایصی را که درباره ایرانشناسی
جدید وجود دارد و من در مطالعات قبلی بدان برخورده بودم برطرف سازم. بنابراین معلوماتی که بدان ترتیب و همچنین بعدا در اثر
کاوشهاي مداوم و مکاتبه فراهم آمده است مطالب دو مجلد این کتاب را تشکیل میدهد.
هنگامی که راجع به موضوع موردنظر خود بررسی بیشتري نمودم به این حقیقت پی بردم که منابع اطلاعاتی ما در باب ایران بسیار
ناقص است. با آنکه
______________________________
1)- این نامهها که هفدهتا بوده است به تناوب از نوامبر 1889 تا آوریل 1890 در روزنامه تایمز انتشار یافت. )
ص: 8
تألیفاتی ممتاز و در بعض زمینهها آثاري وزین درباره آن کشور طی ربع اول این قرن و حتی تا نیمه قرن حاضر انتشار یافته باز تا
همین تاریخ ثانوي کتاب جامعی راجع به همه مسائل ایران نوشته نشده است.
نویسندگانی در اینجا و آنجا رشتههاي متعددي را در باب این موضوع برگزیده و در مواردي هم خدمت ممتاز انجام داده و آثاري
را که جنبه اختصاصی و محدود داشته است به وجود آوردهاند، ولی حتی در تألیفات ایشان هم برطبق معمول من به این نکته
برخوردهام که از وصف و بیان جهات و نقاطی یا بحث کردن در مطالب و مسائلی به این دلیل خودداري نمودهاند که آن
موضوعات را چنانکه باید و شاید نویسندگان پیشین نوشتهاند. ولی هرقدر که مطالعاتم را بیشتر به دورههاي پیشتر کشانیدم، یا به
چنان شاهکاري که عطف کرده بودند هیچ وقت دسترسی نیافتم (چون وجود خارجی نداشته است) یا آنکه در اثر اکتشافات
باستان- شناسی و یا وقایع سیاسی بعدي آن مطالب را کهنه و بیاعتبار یافتم. پس ناگزیر با انتساب به اهمال و همچنین رعایت قدر و
احترام زحمات گذشتگان دست از آن کار کشیدم.
اطلاعات صحیح راجع به ایران در واقع به قدري پراکنده است که هر مسافري که در صدد گردآوردن معلومات کتبی کافی به
منظور سفري از هر جهت جامع و کامل در سرزمین ایران برآید خواه و ناخواه ناچار خواهد شد که حیوان باربر جداگانه براي حمل
کتابخانهاي شامل مجلدات ضروري همراه داشته باشد. از این- رو هرچه بیشتر در کار خود پیش رفتم به همان اندازه هم زمینه اقدام
و اهتمامی که بر عهده گرفته بودم در نظرم فراختر آمد تا سرانجام به این حقیقت برخوردم که احتیاج مبرم و بسیار ضرور براي
تألیف کردن اثري جامع راجع به همه شئون زندگانی عمومی در ایران درباره سکنه آن، ولایات آن، شهرهاي آن، راهها و
جادههاي آن و در باب آثار باستانی آن و حکومت و مؤسسات آن و منابع آن و تجارت و دارائی و سیاست آن و در باب اقدامات
عمرانی فعلی و آینده آن و خلاصه راجع به تمام آن مبانی که زندگی این ملت بر آن مبتنی بوده است در میان است.
ص: 9
اکنون که این کار خطیر را بر عهده گرفتهام از لحاظ رفع نقصان صلاحیت خویش که بیش از دیگران خود به آن اعتراف دارم،
همچنین براي هموار ساختن مراحل خالی سیر و سفرهاي خود به وسیله بررسی دقیق و یا پژوهش و تحقیق از راه خواندن کتابها یا
صفحه 64 از 438
مراجعه به رأي واجدین صلاحیت تا آنجا که مقدور بوده است جهد وافی نمودهام. کتابهائی را که به زبانهاي اروپائی راجع به
ایران در عرض پانصد سال اخیر نوشته شده است که به 200 تا 300 جلد میرسد شخصا یکایک آنها را خوانده و یا به هرکدام
مراجعه کردهام و از چندصد ارجاعی که در این دو مجلد به کتابهاي مزبور شده است به راستی میتوانم گفت که یکی نیست که
عطف و ارجاع صحیح نباشد به این معنی که نتیجه مطالعه شخصی خودم نباشد و از کتابهاي دیگر راجع به منابع موردنظر نقل
شده باشد و این کار به جاي آن بوده است که مطالب دست دومی را از کتابهاي دیگر برگرفته باشم. به آن دسته از خوانندگانم که
شاید به این طرز کار و تلاشم پوزخند بزنند با کلمات ولتر جواب میدهم:
و به « فراموش نکنید که چقدر کتاب خواندهام تا اینکه زحمت شما را در خواندن آنها کم کرده باشم و از این بابت ممنون باشید »
آن کسانی که اظهار تعجب نمایند خاطر نشان میسازم که جز این کار، امکان نداشته است که صحت و سقم آنچه را که مسافران
یا نویسندگان سابق گفته یا کردهاند ارزیابی کنم و بخصوص بازنمایم که ایشان چه چیزهائی را نگفته و نکردهاند و نه یاراي آن را
میداشتم که نقایصی را در تاریخ که مورد توجه آنها واقع نشده بوده است برطرف کنم همان نقایصی که مورخ معمولی که
توجهش به تأثیرات مهم است طبعا در مدنظر نمیآورد و نه این شرح و تصویري که میخواهم عرضه کنم وحدت منظوري را که
در این کتاب خواستارش بودهام حاصل میکرده است.
با آنکه غایت اصلی این تألیف را میتوان سیاسی محسوب داشت مقادیر عمدهاي مطالب تاریخی در صفحات آن مندرج است
چون خواه من شرح وقایع گذشته
ص: 10
ایالات مهم و ایلات و شهرها را وصف کنم و یا سعی نمایم مراحلی را که ایران از عالم بیتمدنی به مرحله تمدن پیموده است و
هنوزهم طی میکند نشان بدهم در این حین و حالی که ضربات کند گذران زمان در شرق به سروصداي تند و شدید گردونههاي
زندگی غربی مبدل میشود، یا آنکه الیاف شناوري را برگیرم که هرگاه به صورت رشته واحدي بافته شود وجه ارتباط بین اروپا و
بخصوص انگلستان و ایران را که در عرض سه قرن وجود داشته است و به همان نسبت هم تأثیرات روابط بین المللی و تجارتی آن
را نمایان خواهد ساخت به همین قسم در عالم باستانشناسی نیز من فراموش نکردهام که در حالیکه ایران بیش از هرچیز دیگر
میدان زورآزمائی دیپلماتها و بازار کسب و کار تجار بوده است آثار باستانی فراوانی دارد که موضوع قلمفرسائیها واقع شده و
هنوز هم فکر و هوش دانشمندان مشهور را مشغول میدارد.
مساعی ایشان این جانب را براي جهد در کاري که به ارزش و اهمیت آن اعتقاد راسخ داشتهام مجهز ساخته است در همان کوشش
و کاري که شاید شور و علاقه محقق از مشاهدات افرادي ناظر و شاهد همراهی یابد و او را در انجام دادن منظور یاري نماید.
بنابراین، کتاب حاضر علاوه بر آنکه ممکن است مورد توجه سیاستمداران و افراد مبتدي واقع شود به درد مطلعین نیز میخورد.
در توصیف شهرها و اماکن به حدي بسط و دقت به کار بردهام که هیچ کشور شناخته دیگر به آسانی امکان ادعاي آن را ندارد و
کمتر محل عمده و معتبر در ایران هست که در طی این دو مجلد وصف کافی و یا اشارهاي راجع به آن نشده باشد. فهرستهاي این
کتاب هم تا سرحد امکان همان منظوري را انجام میدهد که از یک فرهنگ جغرافیائی انتظار میرود. در خاتمه امیدوارم نقشهاي
که یک سال کار و مراقبت در تهیه آن صرف شده است پیشرفت نمایانی نسبت به آثار چاپشده قبلی در نظر آید. طرح اصلی آن
به دست ماهر آقاي تورنر تهیه شده است و طبع آن را در اینجا، مدیون همت عالی انجمن پادشاهی جغرافیائی میباشم که مسئولیت
فراهم کردنش را برعهده گرفتهاند. راجع به یادداشتها و افراد ذي-
ص: 11
صلاحیتی که آنها را جمعوجور کردهاند و قاعدهاي که در تنظیم آنها به کار رفته است موضوع را به مقالهاي معطوف میکنم که
هنگام نخستین انتشار آن در نشریه انجمن مزبور شماره فوریه 1892 نوشتهام. در اینجا فقط میتوانم اضافه کنم که هیچ نامی در
صفحات آن یافت نمیشود که درباره هویت و املاي آن شخصا نظارت نکرده باشم. با اینحال بدون شک اشتباهاتی را در بردارد،
ولی تردیدي نیست که این خطاها در اثر سهلانگاري نبوده است بلکه از آن جهت است که معلومات ما راجع به بسیاري از نقاط
هنوز ناقص است. نقشههاي کوچکتر را آقاي شاربو طراح انجمن پادشاهی جغرافیائی که ظرافت و درستی هنر ایشان بیشک و
گمان موجب تحسین همگان است به پیشنهاد اینجانب مختص این کتاب تهیه کرده است.
هرگاه در انجام دادن این کار یا حتی برتر از آن راجع به بخشهاي سیاسی و عمومی موضوع خویش که در فصل پیشگفتار
گفتنیهائی در باب آن خواهم داشت خوانندگان کتاب در مقام مقایسه این تألیف با آثار مشابهی راجع به کشورهاي غربی برآیند
و به نقایص بارزي از لحاظ چگونگی موضوع و یا اطلاعات برخورند باید به استحضارشان برسانم که در شرق منابع رسمی
اطلاعات در دسترس عامه نیست. نشریات رسمی و آمارهاي منطبق با اسلوب علمی و احصائیه و جراید و مجلات هیچکدام از آن
چیزهاي گوناگون دلپذیر- که هنوز مورد تردید است که آیا بر خوشبختی انسان میافزایند یا آنکه مایه اصلی تشویش ذهنیاند-
وجود ندارد. ارقام و اطلاعات صحیح، که اساسا و ذاتا توهینی به قوه تخیل مشرق- زمینی است، در ایران فقط با جستجوي طولانی
صبورانه و مقایسه دقیق نتایج مقدار کثیري تحقیقات جداگانه حاصلشدنی است و من به راستی میتوانم گفت که سطرهائی ازین
کتاب گاهی ساعتها کار و نیز مکاتبه طولانی براي من پیش آورده است.
صفحه 65 از 438
از جمله مشخصات خاصی که من در این اثر فراهم آوردهام، موارد ذیل را باید خاطرنشان کنم. در پایان آن بخشهائی که راجع
است به ولایتی مخصوص
ص: 12
یا قسمتی از کشور، فهرستی از جادههاي عمده که در نواحی مجاور هست و نویسندگان سابق از آنها عبور یا نامشان را ذکر
کردهاند ترتیب دادهام. در سرزمینی عاري از خط آهن یا کتابچه راهنماي رسمی، مسافر تازهوارد اگر بخواهد از کورهراهی بگذرد
احتمال قوي هست که به این نکته التفاتی ننماید که آیا فرد دیگري سابقا از خط سیر او گذشته است و یا آنکه وي در زمین بکري
سفر میکند، در صورت اول من براي او وسیله مقایسهاي فراهم و در شق ثانی او را با مسئولیتهاي کار اکتشاف آشنا میسازم.
به جلد دوم ضمیمه کنم، اما رشته فصول کتاب به اندازهاي « جغرافیا و سفر در ایران » بدوا امیدوار بودم که شرح و فهرستی راجع به
دراز شده است که باید مجلد جداگانهاي براي انجام یافتن این منظور اختصاص بدهم. در عوض هنگام بحث راجع به هریک از
محلات یا موضوعات، فهرست نسبتا کاملی که حاصل مطالعاتم بوده است از تألیفات مربوط در زبانهاي اروپائی ضمیمه کردهام و
جدولها و شجره انساب و فهرستهائی نیز که هیچوقت سابقا انتشار نیافته است در متن کتاب آوردهام.
راجع به نظریات سیاسی مندرج در این اثر مایلم هرگونه مسئولیت را برعهده خود بگیرم. این نظریات از منبع دیگري اتخاذ نشده
است و احتمال قوي در این است که سفارت بریتانیا در تهران با مجموع آن موافق نباشد. بعلاوه این نظرها از ناحیه هیچیک از
دوستانم که در این فصل از زحمات ایشان سپاسگزاري میکنم گرفته نشده است و اگر نظریاتم در نزد دوستداران ایران خوشآیند
ننماید بیشک و گمان ناشی از هیچگونه احساس غیردوستانه نسبت به آن ملت و سرزمین نیست که حفظ منافع حقیقی آن منظور
من است و همچنین با این اعتقاد صمیمانه اظهار شدهاند که عین صواباند. معیار حقیقتگوئی درباره مسائل رسمی تابع عقاید
مختلف است ولی دستکم اجازه بفرمائید که من از زمره کسانی باشم که از دروغ- هاي سیاسی بیزارند و سرانجام اجازه بدهید که
این نکته را هم اضافه کنم که کلیه مطالب این دو مجلد غیر از فصل راجع به تخت جمشید در زیر چاپ بود که من
ص: 13
ازاینرو نظریات مندرج در این کتاب تماما متعلق به فردي عادي است و مبتنی بر استقلال «1» رسما با دیوان هند بستگی یافتهام
کامل از رأي مقامات رسمی و عاري از هر قسم الهام و تلقین است.
درباره املاي صحیح نامها کوشیدهام بین شیوه متداول و اسلوب دقیق علمی طریقهاي انتخاب کنم که آسان و بري از سبک علمی
خشک باشد. ضبط اسامی ایرانی یا عربی به خطی که فاقد حرکات و علایم اصوات است اصولا دشوار مینماید و تلفظ اسامی
فارسی در نزد هندیها که انگلیسیها بیشتر با آنان آشنا هستند با آنچه در خود ایران تلفظ میشود خیلی متفاوت است و از این جهت
در بسیاري از موارد تولید اشکال و محظور میکند. در موارد متعددي نیز ناگزیر سبک و معیارهائی را در املا اختیار کردهام که
بعدا زمینه این کار قرار گرفت، مثلا بوشهر نه ابوشهر و مشهد نه مشهاد. در جاهاي دیگر سعی نمودهام صحت تقریبی را با نقل
صوت تلفظ صحیح محلی تا حدي که مقدور بوده است توأم کنم و گاهی در این باب به تغییر و تفاوت طرز کار ناچار شدهام و این
فقط تا آن اندازه پیش آمده است که در واقع احترازناپذیر بوده است.
اگر این مجلدات کموبیش به غایت مطلوب نویسنده نزدیک شده باشد فقط در اثر همراهی بیحد و قیاسی بوده است که نصیبم
گردیده است. مسافرتم و مطالعاتم براي احراز چنین منظوري هیچ کافی نمیبود اگر آن اقدامات با همکاري بیدریغ مقامات و
افرادي که از آنان استمداد کردهام تقویت نمیگردیده است بخصوص اطلاعات فراوانی که تا آخرین ساعت نشر این کتاب از
نامهنگارانی در خود ایران به دستم رسیده است و همچنین با اعتماد کافی و وافی درباره صحت مطالب خود به انتشار این صحایف
نمیپرداختهام، هرگاه بنابر توالی تنظیم مطالب هریک از آنها را به قصد امعاننظر از جانب واجدین صلاحیت بیشتر از خودم به
طهران نمیفرستادهام و در بسیاري از موارد هم این صفحات را در معرض قضاوت صاحبنظران برازنده مشابهی از کشور خویش
قرار نمیدادهام.
______________________________
1)- معاون وزارت هند شده بود. م )
ص: 14
همان «1» یکی از این همکاران ارجمند، چه از جهت فضل و دانش و چه به مناسبت میزان مساعدت و یاري ژنرال آ. هوتوم شیندلر
وجود گرامی است که بعد از تصدي چند مقام مهم در خدمات وابسته به ایران اینک مشاور بانک شاهنشاهی در تهران است. وي
علاوه بر مزیت اقامت طولانی در آن کشور تبحر دانشمندان و شور و شوق پیشقدمان را داراست و تقریبا در همه اوراق این دو
مجلد شخصا امعاننظر کرده است و مقادیر کلانی اطلاعات اصلی را نیز در اختیارم گذاشته است. وقتی که میاندیشم که اگر
همکاري بیدریغ و پایدار او نمیبود چه اشتباهات عمدهاي در این دو مجلد راه مییافت بر خود همیلرزم. کمتر کسانی با این همه
شایستگی عالی که خود براي نوشتن کتاب طراز اول دارند حاضرند چنین همراهی سخاوتآمیز درباره تعالی قدر و مقام کتابی که
که «2» به نام شخص دیگري هست بنمایند. از میان عده دیگري که در خود ایران یاريام کردهاند باید نام آقاي جی. ار. پریس
اکنون کنسول بریتانیا در اصفهان است و آقاي جی. جی.
صفحه 66 از 438
معاون اداره خط تلگراف هند و اروپ در شیراز را یاد کنم و همچنین میزبانان متعددم از سال 1889 تا 1890 و کسان «3» فاهی
دیگري که مراتب امتنانم نسبت به آنها کمتر نیست و ترجیح دادهاند که در این تقدیرنامه اسمشان ذکر نشود. در انگلستان سر. اف.
با نهایت کرامت همکاري خود را براي امعاننظر در فصول مربوط به سیستان و ایالات جنوب شرقی ایران که وي «4» گلداسمید
که «5» راجع به آن صاحبنظر عمده ماست ارزانی داشته و در موردهاي دیگر نیز با من یاري نموده است. سرهنگ اي. سی. راس
تا این اواخر نماینده انگلستان در بوشهر بوده همکاري مشابهی در باب فصلهاي راجع به جنوب ایران و خلیج فارس کرده است. و
«7» سرکنسول شایسته ما در تبریز راجع به بیشتر فصولی که شامل شمال آن کشور است، آقاي سسیل اسمیت «6» سرهنگ استیوارت
عضو موزه بریتانیا تفاصیل مربوط به پاسارگاد و تخت جمشید را که شخصا هم بازدید کرده
______________________________
A .Houtum Schindler-(1)
J .R .Preece-(2)
J .J .fahie-(3)
Sir .f .Goldsmid-(4)
E .C .Ross-(5)
Stewart-(6)
Cecil Smith-(7)
ص: 15
بهرهمند شدهام. «1» است از راه لطف از مدنظر گذرانید و سرانجام در موردهاي متعدد از رأي فاضلانه و نیکآزموده سرآلفرد لیال
عکسهائی که زینتبخش متن کتاب است یا خود برداشتهام و یا به- وسیله دانشجویان ایرانی کالج پادشاهی (دار الفنون) تهران و
را میآورم تهیه شده است چند عدد «3» و آقاي هربرت ولد بلوندل «2» یا دوستان شخصیام که از جمله ایشان اسامی سرگرد سایر
کلیشه هم با اجازه کرامتآمیز کتابخانه هاشت پاریس تهیه گردیده است.
آگاهی کامل دارم که اجراي چنین طرح و منظور بزرگی با وجود موجبات مساعدي که فوقا بیان شده است بدون خبط و خطا دور
از امکان بوده است.
بهترین لطفی که خواننده در حین برخورد به اشتباه نسبت به اینجانب خواهد نمود و سپاسگزارم خواهد فرمود اصلاح آن است تا
در صورت تجدید چاپ این کتاب مورد استفاده واقع شود. لحظهاي پیش راجع به تهیه جلد مکملی اشاره کردهام.
امیدوارم چنین مجلدي را در عرض سال جاري انتشار بدهم و آن مشتمل بر فهرست کتابها در باب تاریخ و جغرافیا و سیاحت در
ایران و جدول اوزان و مقادیر و سکهها و مبالغ سرشاري هم اطلاعات اضافی و آمار خواهد بود که در حین تألیف این کتاب فراهم
آمده است. این مجموعه بیشتر درخور استفاده پژوهندگان خواهد بود نه خوانندگان عادي، هرچند که امیدوارم نفراتی هم از میان
ایشان با نهادن آن در کتابخانه خود قرین امتنانم سازند.
در خاتمه از عهده من ساخته نیست که درباره این تألیف ثانوي خویش که زحمات بیشتري صرف تهیه آن شده است استقبال
ابراز شده بوده است. «4» لطفآمیزي زیاده بر آن انتظار داشته باشم که بیش از دو سال پیش نسبت به نخستین کتاب کممایهترم
1892 ج ر ج . ن . ن ز ر ک ______________________________
Alfred Lyall-(1)
Sawyer-(2)
Weld Blundell-(3)
است. م « روسیه در آسیاي مرکزي » 4)- منظور کتاب )
ص: 17
فصل اول