گروه نرم افزاری آسمان

فصل چهارم منطقه ماوراء بحر خزر





اشاره
من صداي قدم پیشروان اقوامی را که خواهند آمد میشنوم و نخستین موج پست از امواجی را که بزودي دریائی انسانی در آنجا »
خواهد غلطید،
« مواد اصلی یک امپراتوري که در حال تشکیل است و گرم کار، درهمریختگی دنیائی عظیم را سر و صورتی خواهد داد
«1» جی. جی. ویتییه « برشاهپر عقاب » از اشعار
صفحه 115 از 438
اطلاعات جدید-
پیش از اینکه داستان مسافرتم را دنبال کنم قصد دارم در فصلی اجمالی تازهترین اطلاعات درباره خطآهن ماوراء بحر خزر و
سرگذشت آن خطه را نیز بیان کنم تا این کتاب حتی الامکان شامل آخرین اطلاعات مربوط به ترقیات آن سامان باشد. آن دسته از
خوانندگانم که بخواهند بدون درنگ شرح مسافرت ایرانم را ملاحظه نمایند مختارند که این فصل را نادیده انگارند. در کتاب
تاریخچه این راهآهن را تا سال 1889 شرح دادم، بعدا هم نویسندگانی به بیان این « روس در آسیاي مرکزي » سابق خود به نام
.«2» موضوع پرداختهاند. اما به معلومات ما در اینباره چیز عمدهاي نیفزودهاند
خیال میکنم قدرت این ادعا را داشته باشم که یگانه فرد انگلیسی هستم
______________________________
J .G .Whittier-(1)
درباره نمایشگاه 1890 تاشکند مندرج در خلاصه مذاکرات انجمن جغرافیائی Yate 2)- دو مقاله جالبتوجه اي. سی. ییت )
که در نشریه انجمن جغرافیائی اسکاتلند درج شده است مستثنی است. « مسافرتی به تاشکند » سلطنتی ژانویه 1891 و
ص: 117
که دوبار از این حدود عبور کرده است و اطلاعات این فصل مکمل مطالبی است که در کتاب مزبور مندرج است. این فصل با
نام دارد البته بیارتباط نیست، زیرا که تقریبا 300 میل از راهآهن حوزه کار ژنرال اننکف در « ایران و قضیه ایران » داستانی که
موازات و از نزدیک مرزهاي ایران میگذرد و این موضوع تاکنون اهمیت فراوان از جهت تأثیر و نفوذ بر سیاست و تجارت ایالت
عمده ایران یعنی خراسان داشته است و احتمال هست که اهمیت بیشتري هم احراز کند و از تنها ناحیهاي که به سبب سوق الجیشی
امکان صدمهاي نسبت به این خطآهن وجود دارد همانا حملهایست که از کوهستانات سرحدي ایران که در جنوب آن خط واقع
است پیش آید. پارهاي از این مطالب محتاج توضیحات بیشتري است که در فصول آینده بیان خواهد شد.
ارتباط دریائی در بحر خزر-
در حالحاضر اوزونآدا نه فقط دو سرویس کشتیرانی هفتگی دارد یکی متعلق به کمپانی قفقاز و دیگري شرکت مرکوري که از
بادکوبه شروع میشود بلکه سرویس کشتیهاي دیگر از همین بندر و کشتی دیگري نیز هر هفته از حاجی ترخان (استراخان) هست که
بنابراین جادهاي از طریق تزارستان و حاجی ترخان فعلا کوتاهترین و متناسبترین راه از «1» در سال 1889 شروع شده است
انگلستان به آسیاي مرکزي است و حتی اگر وسیله مستقیمی هم از حاجی ترخان به اوزونآدا نباشد سرویس مستقیمی که از کرانه
غربی دریاي خزر به سمت جنوب میآید به بادکوبه و از آنجا نیز جلوتر میرود، مسافر ماوراء بحر خزر را با همان سرعتی که در
خطوط ماوراء قفقاز میسر است به مقصد خواهد رسانید.
زمستان سال بعد شنیدم که قرار است کشتی همه روزه بین بادکوبه و آنجا
______________________________
1)- علاوهبر کمپانیهاي قفقاز و مرکوري که با کشتیهاي متعلق به خود بین بنادر روس در سواحل بحر خزر و اوزونآدا )
رفتوآمد دارند کمپانیهاي ذیل را نیز میتوان نام برد. شرکت کشتیرانی لبد، شرکت بحر خزر و دروجنا و شرکت کشتیرانی
ماسیس و شرکت برادران کامنسکی و کمپانی کوسیس.
ص: 118
رفتوآمد کند و همه این مطالب کموبیش حاکی است که براي حملونقل مسافر و گاهی کالاي تجارتی چه استفاده سرشاري از
خطآهن ماوراء بحر خزر میشود.
انتقال انتهاي خط به کراسنودسک-
تا موقع مسافرتم مسئله بسیار مورد بحث، انتقال انتهاي خطآهن اوزونآدا به کراسنودسک هنوز حل نشده بود.
هرچند که هیأت خاصی از سنپطرزبورگ علیرغم میل ژنرال اننکف جداگانه اعزام شده بود و این هیأت در گزارش خود از
پیشنهاد انتقال طرفداري نمود که مآلا از جانب وزارت جنگ تزار هم دستور لازم صادر گردید.
جاي تردید نیست که این راهحل نهائی خواهد بود، زیرا که کراسنودسک از لحاظ عمق ساحلی مزیت بیشتري دارد ( 20 تا 25 پا
عمق در مقابل 12 تا 14 پا) و بواسطه وفور آب و یا در واقع وجود آب سالم بیشتر و بعلاوه راه کوتاهتر آن تا بادکوبه، در هرحال
بمناسبت پارهاي پیشرفتهاي تجارتی و احتیاجات احتمالی نظامی خطآهن ماوراء بحر خزر و بسط کار کشتیرانی تجارتی در
دریاي خزر که ناشی از ترقی شهر بادکوبه است و شاید اگر بندر پطروفسک (که مانند بادکوبه ساحل عمیق دارد) بوسیله راهآهن با
خطوط اروپائی مربوط شود در این- صورت بکلی دور از صلاح است که فرض و یا قبول کرد که این بندر آسیائی در کنار خلیجی
که عمق کافی ندارد و رویهمرفته در فصل زمستان یخبندان است و از لحاظ انبار کالا یا بارگیري اجناس یا پیاده کردن قشون نیز
صفحه 116 از 438
داراي مزیتی نیست در وضع فعلی تثبیت شود. اما ژنرال اننکف علاقه سرشاري به اوزونآدا دارد همان علاقهاي که پدر و مادري
نسبت به یگانه فرزند بیمار خویش دارند و از گفتههاي او استنباط کردم که براي جلوگیري از انتقال با تمام امیدواري و قدرت
مبارزه خواهد نمود.
وي از من پرسید که فایده 24 پا عمق چیست اگر عمق 14 پا هم وافی و کافی باشد و در کجا میتوان بندرگاه بهتر از لنگرگاه چوبی
اوزونآدا پیدا کرد.
ص: 119
موقعی که من به او عدلهاي پنبه را که درهم و برهم به انتظار حمل در ساحل ریخته بود تذکر دادم وي افزود که در کجا میتوان
این همهجا و فضاي خالی سراغ نمود؟
تنها دلیل قوي که بر ضد انتقال قابل ذکر است سرمایه هنگفتی است که به نظر من در اوزونآدا خرج شده است و هزینه 53 میل
خطآهن اضافی که مورد احتیاج است موجب افزایش پارهاي محمولات خواهد گردید، ولی چنین افزایشی شاید حتی بیش از اندازه
مورد علاقه بازرگانان با تقلیل کرایه حمل بار به بادکوبه جبران گردد که حالا از اوزونآدا هرپوت ده کوپک (روسی) کرایه
دریافت میشود، ولی گفتهاند که میتوان آنرا از کراسنودسک به بادکوبه تا پنج کوپک پائین آورد.
که در 32 میلی اوزونآدا واقع است شروع میشود و به «1» انشعاب این خطآهن که بودجهاش هم تصویب شده است از ملاقري
کراسنودسک که هشتاد و پنج میل فاصله دارد خواهد پیوست.
چند اصلاح دیگر-
و غازان چیک مسیر خطآهن را در حدود 60 میل تغییر خواهند داد، ولی چون موقع شب از «2» شنیدم که بین ایستگاههاي بالاایشم
این ناحیه گذشتم تعیین صحت و سقم این اظهار دور از امکان بوده و شاید هم فقط ریلها را تعویض میکردند. جاده نفت بالاایشم
به آنجا کشیده بودند دیگر مورد استفاده نیست. هزینه استخراج نفت در اثر فقدان «3» که در اصل یک رشته خطآهن دکاویل
تصفیهخانه در ساحل شرقی دریاي خزر نسبت به مخارج حمل از دستگاههاي پالایشگاه بادکوبه بیشتر میشده است.
کارخانه غزل اروات و ایستگاهها و نهرهاي سرپوشیده و پلها
در غزل اروات که 160 میل تا اوزونآدا فاصله دارد کارخانه بزرگی تأسیس کردهاند با هزینهاي در حدود پنجاه هزار لیره و
مهندسی انگلیسی مقیم سنپطرزبورگ این کارگاه را ساخت و گفتهاند لوکومتیو و لوازم عمومی سراسر خط را تأمین
______________________________
Mullah Kari-(1)
BAlaIshem-(2)
Decauville-(3)
ص: 120
خواهد کرد. این مهندس را از استخدام کارشناس خارجی و یا خرید جنس از خارجه اکیدا ممنوع کرده بودند.
کارخانه مزبور پس از تکمیل در حدود 600 نفر کارگر خواهد داشت در همه ساختمان نور برق هست و در آمودریا (جیحون) هم
حال بدین منوال است و پیشنهاد شده بود با این وسیله واگنهاي مسافرتی را هم روشن کنند. ترنی که با نور برق روشن شده باشد و
سریعا از میان بیابان ریگزار عبور کند تضاد تازه و جالبی که در این منطقه کم نیست بر آنچه هست خواهد افزود. در قسمتهاي
جلوتر، ساختمان ایستگاهها همهجا تمام شده بود و بناهاي ناتمام موقت که در سال 1888 دیده بودم به عمارتهاي پاکیزه آجري و
سنگی مبدل شده بود.
در عرض سال گذشته مبلغ سرشاري براي ساختن پلهاي جدید و مسیلها صرف کردند تا از طغیانهاي ناگهانی و خطرناك که
بواسطه بارندگی در کوهستانهاي ایران ایجاد میشود جلوگیري کنند، ولی باوجوداین اقدامات سی میل از خط آهن حدود غزل
اروات که همیشه در معرض خطر بوده است باز در اثر سیل و طغیان در ماه ژوئیه خراب شد و این درست همان خطري است که به
صورت وخیمتر در قسمت راهآهن بولان در بلوچستان وجود دارد که رويهمرفته نگاهداري آنرا دشوار میسازد.
مقاطعهکار لهستانی که پل چوبی بزرگ جیحون و پلهاي کوچک تجن و مرغاب را ساخته، در کشتی همسفر «1» آقاي بیلینسکی
من بود و قرارداد تازهاي براي تعویض پل چوبی تجن به فلري به مبلغ سی هزار لیره تحصیل کرده بود و قرار است همین کار بر
رودخانه مرغاب در مرو بشود، ولی به نظر نمیرسد که تاکنون هیچکدام از این دو کار انجام یافته باشد هرچند که پل جدیدي از
الوار بر رودخانه زرافشان در قرهگل ساختهاند.
پل بزرگ جیحون در چارجوي (فراموش نکردهایم که آنرا شاهکار ارزانی وانمود کرده بودند و در ظرف صد روز با صرف مبلغ
سی هزار لیره تمام شد)
______________________________
صفحه 117 از 438
Bielinski-(1)
ص: 121
باز چند ماه پیش درهم شکست و این خرابیها هم بواسطه سیلاب و طغیان و یا تغییر مسیر رودخانه دور از امکان نیست. اما
رویهمرفته چنین بنظر میرسد که این کار در اثر شرایط محلی از تأسیسات گران بیشتر متناسب است و با تعمیرات مرتب و توسعه
دادن مسیر آب که در مقابل فشار طغیان بهتر استقامت نماید شاید احتیاج اصلی رفع خواهد شد.
شنیدهام که بعدا مسیر آب نیم میل به سمت مشرق انحراف یافته است و ناچار شدهاند پل را هم متناسب با این تغییر بزرگتر کنند.
ناوگان محدود رودخانه جیحون-
در ضمن پیشرفتی هم در مورد کشتیرانی رودخانه جیحون در حوالی چارجوي حاصل نشده است. دو کرجی که براي حمل بار یا
مسافر و یا افراد نظامی آماده ساخته بودند بواسطه پیچوخمهاي مسیر رودخانه ناگزیر در بالاي رود به دو کشتی تزار و تزاریت مهار
مسافتی در حدود 140 میل میرسیدند یک هفته بود. این مدت «1» شده بود بعلاوه در آن موقع مدت معمولی که کشتیها به قرقی
بعدا تقلیل یافته و مدت مسافرت در قسمت علیا چهار روز و به طرف پائین رودخانه سه روز شده است و موقع شب هم کشتی از
هیچطرف حرکت نمیکند. اصلاحات بیشتري ضروري است تا رودخانه براي کشتیرانی تجارتی آماده شود و بتوانند کالا به
افغانستان حملونقل کنند و زمان بیشتري هم لازم خواهد بود که از لحاظ نظامی نیروي ضربتی روس را در آسیاي مرکزي تقویت
نماید.
آبیاري مرو و بند سلطان-
راجع به مرو اقدامات شهامتآمیزي که سال گذشته در آنجا به منظور احیاء واحه مرو بوسیله ساختن بند سلطان بر رودخانه مرغاب
در 30 میلی مرو جدید شده بود و مسئله آبیاري آن حدود که قرار بود با وجوه شخصی خود تزار انجام یابد اطلاعات سربسته
غمانگیزي به من رسیده است که پیشرفت نهائی آن اقدام را به کلی مشکوك میسازد و گفته شده است که مرغاب
______________________________
Kerki-(1)
ص: 122
آب کافی براي مشروب ساختن و کانال کشیدن و آبیاري کردن به میزان وسیع و قابلملاحظهاي ندارد و تبخیر آب در دریاچه بالا
سبب کاهش کلی مقدار آب میشود.
«1» از طرف دیگر یک مهندس انگلیسی که در همان اوان تأسیسات مزبور را بازدید کرده بود اقدامات سرهنگ کوزل پوکلفسکی
ولی «2» را چه از جهات کاردانی و یا مقدار کاري که شده بود تأیید نمود و این شخص در اجراي کامل نقشه خود تردیدي نداشت
این موضوع که از لحاظ نتیجه کار شک و تردیدهائی در میان است به نظر من از ارقام متضادي که مقامات رسمی روس گاهی
راجع به اراضی قابل کشت انتشار میدهند آشکار میشود.
ابتدا گفته بودند که 800 هزار هکتار زمین آبیاري و کشت خواهد شد بعد این رقم به 300 هزار تنزل یافت و سیر قهقرائی آن حتی
به حداقل که جمعا رقم ناچیز 18 هزار جریب است رسید و این رقم به همان نسبت کمتر از میزان معقول است که ارقام بالا بعلت
مبالغه غیرقابل قبول میباشد و همچنین اگر کارها چنانکه باید و شاید تعقیب و تمام شود دلیلی وجود ندارد که نتیجه مطلوب حاصل
نشود.
چنانکه در قرون وسطی و حتی صد سال پیش هم بندهائی وجود داشته که جنگجویان بخارائی از بین بردهاند و در اثر همین
عملیات آبیاري بود که جلگه مرو از لحاظ حاصلخیزي در شرق شهرت بینظیري داشته است. اگر زمینهاي پهناور آبیاري و
زراعت شود به همان نسبت بر میزان جمعیت افزوده خواهد شد.
عقیده پوکلفسکی این بود که آن حدود گنجایش یک میلیون نفر جمعیت دارد یکصد خانوار از دونگانها یعنی مسلمانهاي چینی را
از کلچه براي آزمایش
______________________________
. 1)- رجوع شود به رساله جالبتوجه افسر نامبرده سرهنگ اچ. ال. ولز در شماره 15 نشریات هیأت مهندسان پادشاهی 1889 )
2)- ولی در اینکه اطلاعاتم درست بود و پیشبینی قرین نگرانیام مورد داشت از اینجا معلوم میشود که در پائیز 1889 خبر رسید )
که سد بزرگ ساخت پوکلفسکی درهم شکست و سیلاب مرغاب یا آنرا بکلی از بین برد و یا دستکم صدمه بسیار رسانید و
امپراتور مالک آن اراضی از یک طرف مهندس انگلیسی را اخراج و از طرف دیگر هم از دولت بریتانیا استخدام سرکولن
را که در آبیاري جلگه نیل سابقه کار داشته است تقاضا نمود و این وضع مضحک خوشآیندي Colin Moncreiff مونکریف
شده بود که کارشناس انگلیسی خبط روسها را در کار آبیاري مرو اصلاح نماید. بنابر گزارش مونکریف طرح پوکلفسکی اساسا
متروك و قرار شد نقشه تازهاي براي آبیاري مورد امتحان قرار گیرد.
صفحه 118 از 438
ص: 123
به مرو کوچ دادند و میگویند چندصد خانوار دیگر (ظاهرا اروپائی) براي استقرار در املاك تزار در نظر گرفته شدهاند. در تنها نقطه
دیگر که برنامه آبیاري را با آوردن مهاجر در نظر دارند، اراضی وسیع بین آمودریا و رودخانه زرافشان است که دولت روس با امیر
بخارا براي حفر کانال از جیحون مشغول مذاکره است.
لوکومتیو و واگن-
ارقام جدید راجع به مقدار دستگاههاي راهآهن ماوراء بحر خزر خالی از اختلاف نیست، ولی مجموع ارقام زیر، کموبیش مقرون به
صحت است. از قرار معلوم 120 تا 130 لوکومتیو در سراسر این خط هست و در حدود جمعا دوهزار واگون و کامیون و ماشین از
هر قبیل دارند و میگویند تعداد تانکر حمل آب 150 عدد است. این ارقام حاکی از پیشرفتهائی است که حاصل شده است هرچند
که میزان کافی احتیاجات بازرگانی یا نظامی هنوز تأمین نشده است علاقه تام ژنرال اننکف در رعایت صرفهجوئی و تنظیم ترازنامه
خوش ظاهر با آنکه از جهتی بسیار پسندیده است، لیکن تا حدي مانع پیشرفت کار آن خطه شده است.
تلگراف-
سه رشته سیم به موازات خطآهن از بحر خزر تا سمرقند و از آنجا به تاشکند امتداد دارد و از اینجا هم رشته فرعی از قزلاروات تا
بجنورد و از آنجا به چیکیشلر و استرآباد و از قرهبند به سرخس و از مرو به تخته بازار (پنجه) و از چارجوي به خیوه و از ایستگاه
راهآهن بخارا به شهر هست. به من اطلاع دادند که از چارجوي به پست متقدم قرقی کنار جیحون و سرویس دیگر جاها به وسیله
کبوتران نامهبر صورت میپذیرد.
قضیه مربوط ساختن سیمهاي تلگراف روسی در خطوط متقدم از قبیل سرخس یا تخته بازار با رشتههاي تلگرافی هندوستان از طریق
افغانستان از راه هرات و قندهار و از آنجا با نصب سیمهائی از طریق خشکی از اروپا به هندوستان ذهن بعضی از افسران انگلیسی را
مشغول داشته بود، ولی علاوهبر موضوع مصلحت این کار که سزاوار تأمل است اوضاع و احوال فعلی طوري نیست که اجراي چنین
نقشهاي مطلوب باشد.
ص: 124
سرعت و سرویس-
در مورد اولین مسافرتم به ماوراء دریاي خزر در سال 1888 سفر از اوزونآدا به سمرقند که نهصد میل است هفتاد و دو ساعت طول
کشید و این مدت حالا براي ترنهاي مسافري و پستی که هفتهاي دو سه بار بسته به فصل رفتوآمد میکنند تا حدود 60 ساعت
کاهش یافته است که ده ساعت آن صرف توقف در ایستگاهها میشود. با ترنهاي کند هرروز مسافران و کالاهاي تجارتی حملونقل
میشوند و ترانزیت با پانزده ساعت تأخیر به مقصد میرسند.
اخیرا قطار مخصوص خوراك و نوشابه نیز به ترنها ضمیمه کردهاند و به جاي بوفههاي راکد سابق است که فقط در ایستگاههاي
بزرگ دیده میشود.
ترازنامه-
ارقام دریافتی و هزینه عملکرد راهآهن ماوراء بحر خزر که گاهی رسما انتشار میدهند و گاهی نیز ژنرال اننکف در اختیار
روزنامهها میگذارد و گاهی هم از منابع خصوصی به خارج نشر میکند بدبختانه به همان اندازه متفاوت و مختلف است که همین
مراجع ارقام و اطلاعات متفاوتی راجع به هزینه اصلی ساختمان این راهآهن منتشر کردهاند.
مخارج اداره کردن آن در سال 1887 اضافهاي به مبلغ 40 هزار لیره نسبت به درآمد نشان میداده است و در سال 1888 سی هزار
Novoe لیره اضافه خرج شده است و کسري نیز در همین حدود براي سال 1889 انتظار میرفته است، اما روزنامه نووورمیا
241 لیره اعلام و ضمنا اشعار داشت که اضافه درآمد هفت هزار لیره بوده ، جمع هزینه اداره راهآهن را در آن سال 731 Vremya
است، ولی ژنرال اننکف ارقام مبالغهآمیزتري در اوزونآدا به این جانب ارائه داد.
که یگانه وزیر دارائی شایسته دولت روس است و در پائیز 1890 از ماوراء بحر خزر بازدید «1» بودجه تنظیمی آقاي ویشنگرادسکی
287 لیره قلمداد نمود که کموبیش در همان ، نمود هزینه راهآهن ماوراء خزر و کشتیرانی جیحون را در سال 1889 جمعا 235
120 لیره براي سال 1890 ، حدودي است که روزنامه نامبرده انتشار داده بود. از طرف دیگر همین وزیر، مخارج اضافی به مبلغ 447
______________________________
VISHNEGRADSKI-(1)
ص: 125
صفحه 119 از 438
407 لیره خواهد شد و از آن ، نسبت به سال قبل پیشبینی کرده است که جمعا براي هزینه راهآهن و کشتیرانی در آن سال 682
.«1» 29 لیره براي سال 1890 در پیش خواهد بود ، پس هم شنیدهام که اضافه هزینه بیشتري در حدود 000
حملونقل کالا-
یک موضوع قابل شک نیست که مقدار حملونقل کالا در این خط سریعا رو به افزایش است و بازهم بیشتر از این خواهد شد.
350 تن بود که ، 21 پوت یا 675 ،741 ، وزن اجناسی که در سال 1889 بوسیله راهآهن ماوراء بحر خزر حملونقل شده جمعا 880
146 تن بوده در همین سال ارزش فرآوردههاي ، 9 پوت یا 275 ،069 ، در جزو آن محصولات بومی و مواد خام آسیاي مرکزي 081
صنعتی و قند که با راهآهن به ماوراء بحر خزر و بخارا و ترکستان رسیده 94 درصد بیش از سال 1888 بوده و حال آنکه قیمت
صادرات آسیاي مرکزي به روسیه که شامل پنبه و پشم و ابریشم و خشکهبار و غلات بوده 127 درصد ترقی نموده است.
از اجناسی که فعلا صادر میشود جالبتوجهترین و تا این تاریخ از لحاظ مقدار افزایش روزافزون صادرات پنبه از کشتزارهایی است
2 ،200 ، در 1889 معادل 000 «2» 19 تن ، 1 پوت یا 655 ،213 ، که در آسیا پیوسته در حال توسعه است. در سال 1888 معادل 274
3 تن از آنجا صادر ، 193 پوت یا 116 ، 4 تن (که 229 ، 252 پوت یا 077 ، 35 تن میباشد. در ژانویه 1890 برابر 760 ، پوت یا 484
شده بود). این ارقام نشان میدهد که افزایش ماهانه آن از سال پیش بیشتر شده است هرچند که هنوز بپایه انتظار اطمینانآمیز ژنرال
اننکف نرسیده است که به این جانب اظهار داشته بود که سالانه جمعا چهار میلیون پوت خواهد شد، ولی خبر دادند که در ماه
ژوئن بیش از یک ربع میلیون پوت پنبه در بندر اوزونآدا افتاده بود تا امکان حمل آن پیش آید و راهآهن هرروز بیست هزار پوت
جدید میرسانید.
______________________________
323 لیره وانمود کرد که تصور آن از لحاظ نویسنده دور از ، 1)- ولی در فوریه 1891 روزنامه نووورمیا اضافه درآمدي معادل 610 )
امکان است.
2)- قبل از ساختمان راهآهن ماوراء بحر خزر جمع صادرات سالانه پنبه از آسیاي مرکزي به روسیه اروپائی بوسیله کاروان از طریق )
اورنبورگ 9680 تن بود.
ص: 126
50 لیره نسبت به همین مدت در سال 1889 بوده ، دریافتی براي پنج ماه اول 1890 در نتیجه همین افزایش صادرات بیش از 000
است. بازرگانهاي افغانی هم براي نخستینبار بعد از افتتاح این خطآهن ارتباط مستقیم حاصل کردند و چند صد لنگه پنبه به مقصد
.«1» چارجوي فرستادهاند
سازمان گمرکی-
بواسطه استفاده عمده تجارتی که از این خطآهن میشود و جریان یافتن اجناس از هر سو به این مقصد ایجاد سازمان کامل گمرکی
را در ماوراء بحر خزر ایجاب نموده است و چنانکه در روسیه مرسوم است اساس آنهم بر این فکر نهاده شده است که حتی
الامکان از رقابت بیگانه جلوگیري شود و اتباع روس را مشمول حمایت قرار دهد و از محصولات داخلی و فرآوردههاي روس
تقویت گردد. گمركخانه اصلی در اوزونآدا است ولی شعبههائی در قزلاروات و عشقآباد و ارتیک و کاکاوردسک و تجن و
سرخس و مرو و بولتان و تخته بازار دائر کردهاند.
2 درصد نسبت به ارزش جنس عوارض گمرکی در اوزونآدا از تمام اجناس که از راه دریا وارد میشود دریافت 1 / یک میزان 2
میدارند. حقوق گمرکی مشابهی نیز مطابق بهاي جنس در بازار محلی از تمام اجناسی که از راه خشکی از مبدأ اروپائی یا ایران یا
هندوستان به ماوراء بحر خزر برسد خواه به منظور مصرف محلی و یا برسم ترانزیت به بخارا و خیوه و ترکستان صادر شود دریافت
میدارند و همچنین اجناسی که از راه اوزونآدا به روسیه اروپائی یا قفقاز حمل گردد مجاز است که بدون عوارض گمرکی حمل
شود و نیز همه قسم کالاي ایرانی که به رسم ترانزیت به مقصد اروپا صادر میشود از گمرك معاف میباشد مشروط بر اینکه از طریق
عشقآباد و یا ایستگاههاي دیگر خطوط آهن ماوراء قفقاز به مقصد ارسال گردد.
______________________________
1)- به منظور تقویت و پیشرفت بیشتر تولید پنبه به وسیله بازرگانان روسی ساکن آسیاي مرکزي وزیر مالیه در سال 1890 طرحی را )
به تصویب رسانید که 170 هزار هکتار زمین در ترکستان به هیأت تجارتی و صنعتی آسیاي مرکزي اجاره بدهند مدت اجاره نود
سال بود که در پانزده سال اول اصلا مبلغی پرداخت نمیگردید.
ص: 127
آینده درخشان تجارتی-
از آنچه بیان شد و چیزهائی که من در طی مسافرت دوم خود دیده یا شنیدهام نظریات سابقم تأیید میشود که خطآهن ماوراء بحر
صفحه 120 از 438
خزر آینده بسیار درخشانی دارد. این راهآهن که از کشورهائی سیر و عبور میکند که هنوز منابع پیشرفته کافی ندارد تأثیر قاطع در
محمولات وارداتی و صادراتی ماوراء بحر خزر و خراسان و بخارا و افغانستان شمالی و ترکستان روس دارد. صادرات روسیه را به
این کشورها میرساند و از آنجاها پشم و پنبه و ابریشم و منسوجات و پوستهاي شرق را به روسیه میبرد و در ظرف چندسال آینده
وسیله ارتباط حیاتی سراسر آسیاي مرکزي خواهد شد که مایه اصلی زندگانی نیمی از قاره اروپا را تأمین و رشتههاي ارتباط مشرق
و مغرب زمین را بیش از پیش به هم نزدیک خواهد کرد.
این خطآهن در دست روس جهت فرمانروائی بر آسیا بیش از دهها گئوك- تپه یا پنجه ارزش دارد. این نشانه تسخیر کامل و
بیخونریزي است. درود فراوان ما به ژنرال اننکف که با انرژي بیپایان در فراهم کردن این وسیله ارتباط رنج بسیار برده است.
تسهیلات براي مسافران انگلیسی-
درباره تسهیلاتی که جهت مسافران انگلیسی در این خطه وجود دارد من شنیدم که مخالفت کمتري از سابق نسبت به عبور و سفر
بیگانهها مینمایند هرچند که این خبر شاید ناشی از یک تصور کلی باشد نه استنباط از روي مواردي که دیده شده است بعلاوه در
این خط رفتوآمد مسافران بحدي زیاد است که ممکن است مسافر خارجی بدون اینکه جلب توجهی نماید عبور کند، ولی این
نکته را هم باید خاطرنشان کرد که اگر مدرك مخصوص از سنپطرزبورگ در دست نداشته باشد همواره در معرض خطر و حتی
امکان اخراج از آن سرزمین خواهد بود.
شاید به مرور زمان از حدت این مقررات تا حدي کاسته شود درهرحال تجربههاي متمادي مسافران انگلیسی از آن جمله یک بانو
در این خطآهن چندان خوشآیند نبوده و نسبت به آنها با سوءظن و خشونت رفتار شده است. دبیر اول
ص: 128
یکی از سفارتخانههاي بریتانیا را باتهام بیاساسی به اداره پلیس بردند و من بارها شنیدم که این بدرفتاریها جوابی به تعریفهاي
.«1» بیاندازه اعتمادآمیز من در باب اوضاع و سیاست روس در آسیاي مرکزي بوده است
توسعه خطآهن ماوراء بحر خزر-
من از توسعه راهآهن ملاقره- کراسنودسک که به تصویب دولت هم رسیده است صحبت داشتهام. خط پیشنهادي فرعی از
چهارجوي به قرقی در امتداد ساحل یسار آمودریا که در دوره قرین ترس و هراس جنگ افغانستان در بهار 1889 خیلی راجع به آن
صحبت شده بوده است، اینک از انظار افتاده و شاید هم دیگر مطرح نشود مگر آنکه موجباتی پیش آید. از جهت دیگر کار توسعه
دادن انتهاي کنونی خطآهن بصورت بارزي درآمده است و ژنرال اننکف اظهار امیدواري میکرد که بتواند اجراي این نقشه را از
بعد نیز معلوم شد که تزار پیشنهاد کمیسیونی را که براي رسیدگی این کار مأمور شده بود تصویب نمود «2» ماه مه 1890 آغاز کند
و درباره ایجاد راهآهن سراسري سیبري رضایت خود را اعلام داشت. انتهاي این خط در ساحل اقیانوس آرام در ولاديوستک و
طول
______________________________
1)- میل دارم به این مناسبت در اینجا یادآوري کنم که براي نویسندگان انگلیسی موجبات بسیار هست که نسبت به روسیه در )
آنگونه اموري که دو ملت بر سبیل اتفاق رقیب سیاسی هستند با رعایت انصاف و جوانمردي رفتار کنند. بعد از انتشار کتاب قبلی
خود که در آن نیتم این بود که نسبت به روسها در آسیاي مرکزي با نظر عدالت و انصاف سخن گفته باشم و گمان هم میکنم که
به این نیت عمل شده باشد، ولی تنها اظهار اطلاعی که از وجود این کتاب از ناحیه روسها دیدم مقالهاي سراسر طنز و کنایه از قلم
بهترین نویسنده روسی در مطبوعات انگلیسی بود که در آن هر عبارتی از کتاب مرا که حاکی از تعریف و ستایش روسها نبود
سانسور آن مملکت بد جلوه داد و در یک روزنامه درجه- اول روسی این اظهارنظر هم شده است که اگر یک نفر انگلیسی نسبت
به مزایاي روسها در آسیاي مرکزي اینطور اظهار عقیده کند روسها چه اندازه بیفکر باید باشند که از سادهلوحی ما استفاده
بیشتري ننمایند.
2)- سروان ییت که آخرین مسافر انگلیسی خطآهن ماوراء بحر خزر است (اکتبر 1890 ) براي من تعریف میکرد که صحبت از این )
اقدام در میان است که خط را از سمرقند به خوقند ادامه دهند تا از خرج پلسازي بر جیحون اجتناب شده باشد.
ص: 129
«1» . آن 4785 میل خواهد بود و ساختمانش ده سال به طول خواهد انجامید و هزینه آن از 25 تا 40 میلیون لیره برآورد شده است
اگر این نقشه عملی شود طولی نخواهد کشید که راهآهن ماوراء بحر خزر که تا تاشکند امتداد یافته است دیر یا زود با خط عمده
سیبري اتصال یابد و حلقه دور روسیه اروپائی را کامل خواهد کرد و میگویند محل تلاقی شهر امسک خواهد بود. در آن سوي بحر
خزر هم صحبت از یک خط فرعی در میان است از قريبند به تجن و سرخس که با این ترتیب روسیه 80 میل بیشتر به هرات
نزدیک میشود.
صفحه 121 از 438
توسعه ضمنی خطوط در بخش اروپائی-
اینک نظري هم به قسمت اروپائی میاندازیم در همانجائی که سیستم راهآهن قفقاز ادامه ضروري و مکمل خط آهن ماوراء بحر
خزر بشمار میرود و خواهیم دید که پس از تأخیرهاي طولانی گفتهاند که خط ولادي قفقاز- پطروفسک مورد تصویب امپراتور قرار
با آنکه نظریات دیگري هم هست مبنی بر اینکه خطوط روسیه مرکزي و ولگا از راه تزارستان به خطآهن «2» . گرفته است
پطروفسک ملحق شود مقارن همین احوال هیئتی مأمور شدند که امکان ساختن تونلی را از میان کوههاي قفقاز از ولادي کاوکاز یا
رسیدگیهائی نیز در جریان «3» . نقطهاي در مجاورت آن به خط باطوم- تفلیس بررسی و گزارش تسلیم نمایند
______________________________
1)- بعد از اختلافنظر طولانی درباره نقشههاي متضاد یک سیستم مختلط راهآهن و خطوط آبی و راهآهن سراسري در مارس )
1891 نسبت به این طرح اخیر تصمیم اتخاذ شد این فقط از زلاتوست انتهاي خط فعلی سامارا- اوفا به ناحیه معادن میاسک و
چلییابنسک ( 84 میل) و از آنجا از طریق توکالینسک، کائنسک، مارینسک کراسه، سیاسک و کافسک به نیژنی اودینک میرسد
6 لیره هر میل برآورده شده است. سپس خط از راه اوختوسکایا، ایرکوتسک، بایکال / 11 لیره یا 500 /807 / هزینه ساختمان 500
36 لیره است. کار از /765 / جنوبی سرتنسک خابارووکا به ولادي وستک 2965 میل میرسد طول کلی 4785 هزینه کلی 000
هردو سمت شروع و با عجله چند میل ریل هم در طرف ولاديوستک گذاشتهاند تا تزارویج در تابستان 1891 مراسم افتتاح را انجام
دهد.
1 لیره خرج آن خواهد شد در برآوردهاي مالی روسیه در سال ،200 ، 2)- این خط 160 میل طول خواهد داشت و گفتهاند 000 )
1891 مبلغ صد هزار لیره براي مخارج مقدماتی این کار اختصاص یافته است از پطروفسک تا بادکوبه امتداد خط دیگري به طول
220 میل نیز مطرح است.
3)- میگویند چنین خطی که از خط اصلی در ایستگاهی در شمال ولادي کاوکاز جدا میشود ممکن است در امتداد گردنه )
مقابل خطآهن تفلیس ظاهر شود، اما Gori کوهستانی قفقاز سیر و از تونلی به طول 5 میل عبور و در مسافت 113 میلی جلو گوري
هزینه این کار بسیار هنگفت خواهد بود.
ص: 130
است درباره خطی از آجی- کابول در مسیر باطوم- بادکوبه به آستارا در سرحد ایران. حقیقت امر که تمام این پروژههاي گوناگون
در عینحال مورد توجهاند دلیل بر اینست که روسیه عاقلانه اهمیت سرشاري براي اصلاح رشتههاي ارتباطی مستقیم بین روسیه
اروپائی و خطه خزر قائل است چون هرگونه عملیات نظامی که در جناح شرقی بحر خزر پیش آید از لحاظ تقویت و تأمین لوازم
آن باید تقریبا به نحو تمام و کمال به حفاظت ارتباط خود با غرب متکی باشد.
وضع اخلاقی مردم در حوزه ماوراء بحر خزر-
هنگامیکه در ماوراي دریاي خزر سیر مینمودم این شرح مختصر را براي درج در روزنامه تایمز قلمی ساختم:
گوشهایم برحسب معمول از داستان تحریکات و افتضاحات پر است. بدمستی، قماربازي و مفاسد دیگري که مقامات ما از آن »
آسودهاند میگویند در جرگههاي نظامی روس در ماوراء بحر خزر سخت شایع است و این روایات نیز آنقدر در همه جا و پیوسته
شایع است که نبایستی عاري از حقیقت باشد. جوانانی که در روسیه اروپائی مرتکب کارهاي زشت و یا از راه قمار پریشان روزگار
شده باشند و یا به اعمال ناروا اعتیاد یافته باشند به تأدیبخانههاي موقتی آسیاي مرکزي تبعید میشوند و به نظر میرسد که روسها از
این حقیقت غافلاند که زندگانی نکبتبار یکنواخت آن حدود سبب ترك آن کارهاي خلاف نمیشود، بلکه مایه تجدید و تکرار
آن خواهد شد. ازاینرو هر ایستگاه راهآهن در آسیاي مرکزي کانون فساد و رسوائی است و هر آدم سرشناسی عدهاي بدخواه دارد
که در از بین بردنش از هیچ کاري دریغ نخواهد شد.
صورت ظاهر آراستهاي حاجب عدم رضایت و زشتخوئی و حرکات عنیفی است که مقداري از آن را که ناشی از هواي خطرناك
آن نواحی و وضع زندگی سخت نفرتانگیز است میتوان بخشید، ولی حرف در اینجاست که آیا دولتی که به این صورت در
آسیاي مرکزي اسم و رسم دارد اعتبار اخلاقیاش در تعالی است و یا اگر روزي نیروهاي آن بر ضد دشمن خارجی به کار افتد در
«. اثر چنین وضع و حال ناهنجار طولانی دوچار سستی و فتور نخواهد گردید
ص: 131
پارهاي تغییرات اداري-
این اشاراتم که البته از روي بیفکري و یا فقدان مصلحتاندیشی بر قلم نیامده است از قرار معلوم سبب رنجش حضرات شده اما
چند ماه بعد هنگامیکه بواسطه پیشآمد بعضی افتضاحات و دسیسهها که پایه جامعه ماوراء بحر خزر را تکان داد این گفتهها خیلی
مقرون به حقیقت نمود و آن وضع ناهنجار تا موقعی دوام داشت که سرانجام تغییراتی در هیأت حاکمه آنجا راه یافت.
صفحه 122 از 438
ژنرال ،«1» من در اصل موضوع که حائز اهمیت نیست وارد نمیشوم خلاصه جریان این است که فعلا به جاي ژنرال کماروف
فرمانده کل ماوراء بحر خزر است و سرهنگ علیخانف از مقام مهم و پرمسئولیت خود در مرو برکنار شده و در «2» کوروپاتکین
اختیار مقامات نظامی قفقاز قرار گرفته است و آقاي چاريکف نماینده تمام عیار روسیه در دربار بخارا نیز برکنار و دوست من
که نام او جزو هیأت مرزي افغانستان شهرت یافته و تا این اواخر در لیورپول (انگلستان) سرکنسول دولت روس بوده «3» آقاي لسار
به جاي او تعیین شده است.
اندکی بیشتر در سمت مشرق ژنرال روزنباخ نیز دیگر حاکم کل تاشکند نیست و ژنرال وروفسکی که سابقا رئیس پلیس اودسا بود
جاي او را گرفته است.
ژنرال اننکف هم از طوفان تهمت و فساد مصون نمانده است، ولی چنین مینماید که با وجود همه اتهامات هنوز در مقام خود باقی
«4» . است
استقلال منطقه ماوراء بحر خزر-
این تغییرات که اثراتش خالی از اهمیت نخواهد بود در عینحال با تجدید اساس حکومت ماوراء بحر خزر که از دیرباز مورد توجه
بوده است مقارن گردید.
در 29 مارس 1890 در سنپطرزبورگ فرمانی صادر و دستگاه اداري جداگانهاي براي منطقه ماوراء بحر خزر مقرر شده است که
دیگر مگر در موارد استثنائی تابع حکومت قفقاز نخواهد بود و از استقلال نسبی برخوردار میباشد و
______________________________
Komaroff-(1)
Kuropatkin-(2)
Lessar-(3)
4)- در مارس 1891 اعلام شد که دیگر ژنرال اننکف سمت مدیر کل راهآهن ماوراء بحر خزر را نخواهد داشت و آن کار )
برعهده ژنرال کوروپاتکین واگذار شده است.
ص: 132
به همان ترتیبی که در ترکستان هست این امتیاز را هم دارد که با وزارت خارجه در سنپطرزبورگ حق مکاتبه خواهد داشت.
این تغییرات که دیرزمانی تحت مطالعه بوده هرچند دور از انتظار مینمود بواسطه ازدیاد اهمیت سیاسی و وضع ممتاز ماوراي دریاي
خزر کاملا بجا بوده است ضمنا چهار نفر خان مرو که در کتاب سابق خود احوال ایشان را بازنمودم از اختیارات اداري نسبت به
افراد ایل و طایفه خود محروم گردیدند، اما مقرري دولتی سالانه به مبلغ 120 لیره تمام عمر دریافت خواهند داشت و افسران روس
جاي ایشان را گرفتهاند.
بارزتر از این کار دلیل و شاهدي درباره زوال موفقیتآمیز مبانی قدیم قبیلهاي و عادات و رسوم دیرین که در میان اقوام مغلوب
ترکمن وجود داشته است نمیتوان یافت، همان مردمی که تا ده سال پیش با فاتحان خویش که اکنون نسبت به آنها رویه اطاعت و
بندگی دارند مبارزه مینمودند.
ژنرال کوروپاتکین-
صفات شخصی فرماندار جدید از وضع و شکل تازه حکومت آنجا هم بیشتر قابلتوجه است. بجاي یک پرفسور آرام و فارغ از
عوالم جنگ که از کار طبقهبندي مجموعه حشرات خود بیش از بازدید کردن نفراتش رضایت خاطر حاصل میکرد حالا عنصر
آن سرباز ممتاز و رزمشناس آسیاي مرکزي گردیده است. «1» معتمد و علی البدل اسکوبلف
کوروپاتکین که در سال 1848 تولد یافته از 18 سالگی وارد خدمت نظام ترکستان شده و علاوهبر نبردهاي دیگر در محاصره و
سرانجام تسخیر سمرقند شرکت داشته است و پس از اتمام دوره تحصیل در دانشکده نظام در 1874 یکسال در الجزایر همراه نیروي
اعزامی فرانسه در صحراي کبیر بود و اولین کتاب خود را در باب آن جنگ نوشت. سپس به آسیاي مرکزي بازگشت و در نبرد
خوقند در لشکر اسکوبلف خدمت کرد و در آن مورد مجروح و به دریافت نشان سن جرج نایل شد. در 1876 براي مذاکره عقد
قراردادي با یعقوب بیک کاشغر (درست ضد
______________________________
Skobeleff-(1)
ص: 133
مأمور شد و این موضوع را داستان کتاب دوم خود قرار داد. «1» ( مأموریت هیأت انگلیسی فورسایت
در جنگ روس و عثمانی وي رئیس ستاد ژنرال اسکوبلف و در مراحل نهائی آن نبرد رئیس ستاد ارتش قسمت آسیاي مرکزي شد
و در این شغل و مقام کتاب سوم خود را درباره جنگ اخیر نوشت. در 1879 وي باز به آسیاي مرکزي مراجعت کرد و فرماندهی
صفحه 123 از 438
گردان پیادهنظام ترکستان و سال بعد هم با عملیاتی درخشان فرماندهی عدهاي را در صحراي ترکمن برعهده داشت با این هدف که
با قواي اسکوبلف در گئوكتپه ملحق شود و درست به موقع به مقصد رسید و فرماندهی یکی از سه ستون یورشی را در دست
گرفت و از آن پس در تمام مسائل اداري و نظامی مشاور کل وزارت جنگ در سنپطرزبورگ بوده و اینک در بحبوحه زندگانی
به عالیترین منصبی نایل شده است که بیشتر از هر سردار دیگر روس راجع به آن اطلاع و بصیرت دارد.
شایستگیهاي نظامی و حسن شهرتش در دلاوري انتخاب او را حائز اهمیت مخصوص میسازد و نمیتوان هم فراموش نمود که وي
نویسنده طرح محرمانهاي درباره حمله نظامی روس به هندوستان است که رويهمرفته از ناحیه مقامات نظامی آن کشور نمونه
درستترین و نقشهاي قابل اجرا شناخته شده است و من در فصلهاي آینده از آن صحبت خواهم کرد.
ژنرال کوروپاتکین هماکنون ( 1891 ) دوره فرمانروائی تازهاي را در ماوراء بحر خزر آغاز نموده و تمرینهاي نظامی و جنبوجوش
نفرات برنامه روزانه است. وي سالانه 1400 لیره مقرري و 800 لیره هم اضافات دریافت میدارد که 600 لیره کمتر از مواجب
کوماروف است. آقاي لسار شاید بیش از هر افسر روسی یا انگلیسی درباره مسائل مرزي آسیاي مرکزي اطلاع و بصیرت دارد.
هم به عنوان مرد عمل مشهور است. سلف او ژنرال روزنباخ اهل «2» ژنرال ورفسکی
______________________________
Forsyth-(1)
Vrevsky-(2)
ص: 134
صلح و آرامش بود. بنابراین به موجب این سه انتصاب، انگلیسیها دلیل معقولی در اختیار دارند تا بپندارند که قضیه آسیاي مرکزي
لزوما دوره جدید و پرحدتی خواهد داشت و از مصالح روس در آن نواحی شاید با مراقبت و هوشیاري کمنظیري دفاع خواهد شد.
در هنگامی که مشغول نوشتن این کلمات بودم شنیدهام که ژنرال کورو- پاتکین نمونهاي از طرز کار رژیم خود را نشان داده و در
آغاز حکومت خود فرمان اخراج تمام خارجیها را از ماوراء بحر خزر صادر کرده است که از جمله ایشان همان مهندس انگلیسی
بوده که نامش را ذکر نمودم.
محکمکاري روس در آسیاي مرکزي-
به راستی که این نکته از نظر ما پوشیده نیست که روس با بینش فراوان ساعی است که این دوره صلح و آرامش را براي استقرار
قدرت خویش در متصرفات جدید صرف کند. تأثیرات این فتوحات بزرگ نیک عیان است اگرچه چندي اختلال در وضع و حال
قواي او ایجاد نمود.
بحران 1885 روسیه را حتی بیشتر از ما براي پیشرفت فاقد آمادگی لازم نشان داد، اما طی پنج سال اخیر پیشرفتهاي سریع و با ارجی
نصیب او شده است.
در صورتیکه وضع نیمه و ناتمام بسیاري از اقداماتش چنانکه اشاره کردم نشانهاي است که هنوز تا تحقق تمام مقاصد بزرگ روس
خیلی وقت باقی مانده است. اینک اگر نظر خودمانرا به عقب در سراسر صحنه از بحر سیاه تا جیحون برگردانیم حفر کانال سورام و
فواید جدید خطآهن ماوراء قفقاز و خط دیگري که قرار است از شمال کوههاي قفقاز به جنوب تفلیس کشیده شود، یا راهآهن از
ماوراء بحر خزر به پطروفسک و ازدیاد پیدرپی ناوگان بحر خزر و تغییر انتهاي خط سیر راهآهن به کراسنودسک و افزایش تعداد
ترن و لوکومتیو و وسایل مربوط و اصلاح خطوط ماوراء بحر خزر و تجدید اساس حکومت آنجا و برتر از همه سست نمودن
رشتههاي همبستگی عشایري در میان ترکمنها و ساختمان سربازخانههاي تازه در مرو و آمودریا و قرقی و سایر جاها و تأسیس
پادگانهاي نظامی در نقاط متعدد بخصوص
ص: 135
در شیخ جنید نزدیک قرهتپه در مرز افغانستان و گماشتن افسران روسی در قشون امیر بخارا (که خبر آن در شماره ژانویه 1891
مسکوگازت درآمده است) و خطآهن پیشنهادي سرخس به تاشکند با آنکه هریک از آنها به تنهائی حائز اهمیت میباشد اگر
بطوریکه هدف دولت روس است همه باهم و کاملا انجام یابد وضع و موقع روس را بصورت غیرقابل وصفی بالاتر از اوضاع و
احوالی که آن دولت در سال 1885 داشته است ترقی خواهد داد.
از طرفی هم دولت روس در صدد است که تعلیمات اجباري براي اتباع آسیائی خود در مدارس روس برقرار و در نواحی ماوراء بحر
خزر مطابق وضع روسیه اروپائی ترتیب گذرنامه را معمول سازد و اگر ما فاصله پانصد میلی آنجا را با محلی که در نقشه تحت
عنوان افغانستان هست، خیز برداریم و به داخل آن سرزمین فاصل مرموز که حریم نفوذ هندوستان است نظر بیاندازیم و ملاحظه
کنیم که چه اقداماتی در آنجا شده است شاید مثل روسها در طرف خود، ما نیز از آنچه کردهایم موجبات خوشنودي فراهم داشته
باشیم.
هردو طرف سرگرم گرد آوردن تدارکاتاند، اما این آمادگی براي جنگ سبب دوام صلح میشود و تجربه نیک آموخته است که
دو کشور آماده جنگ به- ندرت گلاویز میشوند تا دو دولت دیگري که خود را براي جنگ و ستیز درست آماده نکرده باشد یا
صفحه 124 از 438
اینکه طرف مجهز سخت در صدد است که از عقبماندگی طرف دیگر طرفی بربندد.
آینده-
اگر در حالحاضر بخواهند که من راجع به آینده نزدیک سیاسی آسیاي مرکزي نظري اظهار کنم (چون پیشبینی کامل و قاطع کار
و مرور زمان به «1» عاقلانهاي نیست) خواهم گفت که علایم و آثار هنوز حاکی از صلح و صفاست
______________________________
1)- وقتی که این سطور در زیر چاپ است شایعات اضطرابانگیزي به گوش میرسد که روسها در سمت پامیر و نقاط دیگر باز به )
راه پیشروي افتادهاند که بعید نیست این حرکت ما را در آستانه دوره آشفتهاي قرار دهد.
ص: 136
هردو طرف نشان داده است که پیشآمد هرگونه تصادمی فقط به نقطه معینی و یا زمان کوتاهی محدود نخواهد ماند، بلکه عواقب
وخیم دربر خواهد داشت که پیشبینی آن آسان نیست.
تمایلات بارز صلحخواهی تزار زمامدار کنونی روس اینک رکن عمدهاي بشمار است هرچند که در یک جامعه بیاعتبار اتکاي به
عامل فردي خود مایه خطر است در هر صورت امید است همین علاقه صلحخواهی در فکر فرزند ارشد او هم که اخیرا از متصرفات
هندي ملکه (ویکتوریا) بازدید کرده است وجود داشته باشد و چنانکه طی نیم قرن اخیر مشهود بوده افغانستان کلید معضلات زمان
است و اگر دولت روس کماکان رعایت احترام و حفظ تعهد و کلام خود و همچنین سرحدات همسایگانش را بنماید سالیان دراز
قزاقها و افراد سپاهی (هند) با دوستی و صفا خواهند زیست.
ص: 137
فصل پنجم از عشقآباد به قوچان