گروه نرم افزاری آسمان

فصل بیست و نهم بازرگانی و تجارت






قسمت اول- تجارت ایران با اروپا
اشاره
قسمت دوم- تجارت جدید ایران
رشته تاریخ
در تعقیب ادعائی که بارها در این کتاب عنوان کردهام که منظورم آن است فصلهاي خالی تاریخ ایران را که امعان نظري درباره آن
نشده است و همچنین وضع کنونی آن را تعریف کنم، از اینرو در نظر دارم داستانم را راجع به تجارت فعلی ایران و زمینه رقابت
سختی که بین انگلستان و روسیه فراهم است با پیش- درآمد مختصري در باب سابقه این رقابت و وقایعی آغاز کنم که ایران را
ابتدا در راه ارتباط تجارتی با کشورهائی انداخته بود که مدتی است دوره شکوه و رونق کار آنها به پایان رسیده و سپس رفتهرفته
بازارها و دروازههاي او در انحصار دو دولتی افتاده است که در آن روزگار هنوز خورشید طالع ایشان تابان نشده بود، ولی سرانجام
ایران را خریدار استوار و طالب کالاي مسکو و منچستر و بمبئی ساخته است.
من اثر و کتابی نیافتهام که در آن جهد و اهتمام سودمندي براي کشف تاریخ روابط تجارتی سه قرن و نیم اخیر ایران با کشور ما
شده باشد. با آنکه دو قرن و نیم از مدت مزبور، این روابط تجارتی بهجاي ارتباط سیاسی بشمار میرفته و افراد و هیأتهائی با عنوان
سفیر و نماینده تام الاختیار مأمور و داراي امتیازها و فرمانهائی
ص: 630
صفحه 413 از 570
شده بودند که به عهود و قراردادهاي اتحاد موفق شدهاند و قسمتی از مدارك دوره مذکور سرشار از شرح و تفصیل بسیار
جالبتوجه و به همین مناسبت در خور یاد- آوري است، چون مایه اعتلاي نام انگلستان میشود. با تألیف و پیوستن این مطالب
پراکنده که از منابع متعدد فراهم آمده است امیدوارم ضمن تحریر صحایفی از تاریخ که تا اندازهاي در طاق نسیان مانده بود این
نکته را هم روشن سازم که عرایضی را که از جانب کشور خود درباره تجدید حیات مادي ایران عنوان میکنم چه موجبات قدیم و
چه ارج و مقام سنگینی دارد.
ایران سرزمین رابط
ایران که بین خاور دور و مغرب زمین واقع و بوسیله دو دریا احاطه شده است، از روزگاران قدیم نقش عمدهاي در روابط تجارتی
بین آسیا و اروپا داشته است. کاروانهاي عهد عتیق بارهاي خود را از میان صحراها و دشتهاي آن حملونقل و گنجینههاي هند و
تاتارستان و حتی چین را تا حدود مدیترانه میبردهاند و دریانوردان لااقل 4000 سال پیش از زمان فنیقیها تا دوره ما کرانههاي
جنوبی و جزایر آنرا سیر کردهاند. شرایط نامساعد زندگی در اقلیم شمالی، بحر خزر را کمتر موردتوجه قرار داده است. تاریخ
کشتیرانی تجارتی این دریا که بیشتر به دوره نسبتا اخیر مربوط میشود از لحاظ ادوار برجسته خود با رقیب جنوبی قابلقیاس
نیست. حتی گفتهاند که تاریخ قدیم تا حدود زیادي تاریخ مبارزه تجارت ترانزیت مشرق زمین از راه خلیجفارس و بحر احمر بوده
است به همان کیفیتی که تاریخ جدید جهان قدیم رويهمرفته با افتتاح راه هند از طریق اقیانوس و کرانه دماغه امید بستگی دارد.
اقوام تاجر
تعداد دولتها و تعدد کشورها که طی دوره طولانی همزمان با تاریخ نوشته جهان نظارت منطقه بین آسیا و اروپا را در دست
داشتند و یا سعی مینمودند که چنین تسلطی را احراز کنند، بدینترتیب مستقیما یا غیرمستقیم در وضع ایران نفوذ و تأثیر داشتهاند
که حالتی فوقالعاده است. فنیقیها، آشوریها، بابلیها، یونانیها، پارثهها، رومیها، عربها، مردم ژن و فلورانس و ونیز، ترکها، ارامنه،
ص: 631
پرتغالیها، انگلیسیها، هلندیها و روسها همگی پنجه خود را جهت دستیابی بر کلید گنجینههاي مزبور مشرق بکار و زحمت
انداختهاند. تجار هریک از این ملتها، راهی از طریق خشکی یا دریا پیدا و بعضی از ایشان کار تاریخنویسی را با پیشه بازرگانی
توأم ساخته بودند. بیرق هر ملتی بهتناوب بر آبهاي ایران سایه انداخت و یا اینکه سکه و پول آنها در بازارهاي ایران دست بدست
گشت.
از بامداد تاریخ مضبوط تا روزگار قبل از میلاد مسیح بازارهاي عمده مبادله کالا بین شرق و غرب بر کناره رودخانه کلده که از
بوده و در «1» دهانه خلیجفارس فاصله چندانی نداشت واقع بوده است، در این ناحیه بابل سرزمین رفتوآمد و شهر تجار و ترودن
همین حدود مقر سلوکیدها و تیسفون و بصره و بغداد بنا شده است.
ما اطلاعات دقیقی « نئارخوس » با لشکرکشی اسکندر درواقع باب تجارت هند و اروپا افتتاح گردید چنانکه در اثر سفر دریاسالار او
از وضع قدیم خلیجفارس داریم. در دوره جانشینهاي سلوکید او و باز جانشینان این عده یعنی رومیان تجارت بین آسیا و اروپا از
سه راه جریان یافت، یا بوسیله کاروان از طریق جیحون و دریاي خزر و یا از راه خلیجفارس و سوریه و یا از طریق بحر احمر و مصر
و دروازه اسکندریه و از این سه راه سنگهاي قیمتی و مروارید و ادویه و ابریشم مشرق به اروپا رسید.
هنگامی که پایتخت امپراتوري رم به بیزانتین منتقل گردید راه تجارتی مصر از رونق افتاد و راه خشکی به هندوستان که از طریق
صفحه 414 از 570
افغانستان و ایران و آسیاي صغیر تا بسفور بوده مورد استفاده قرار گرفت و رفتهرفته تجارت ابریشم منحصر به ایران شد تا در دوره
فرمانروائی ژوستینین، دو تن رهبان که از چین میآمدهاند در لولههاي نی تخم کرم ابریشم همراه بردند و با پرورش آن در اروپا
راه رقابت را گشودند. قدري بعد فتوحات فرقههاي اسلامی کار شکست اسکندریه را تمام کرد
______________________________
Teredon-(1)
ص: 632
و نظارت بر جریان تجارت مشرق خاصه خلیجفارس به اعراب رسید. قیس یا کیش و هرمز یکی پس از دیگري کانون تجارتی خاور
به بازار بصره میرسید. «1» زمین شد و در کشتیهاي عرب اجناس کتاي
وضع و حال بدین منوال بود که جمهوريهاي ایتالیا وارد صحنه تجارت شدند و بار دیگر اروپا رقیبوار وارد میدان کار شد. این
جریان با تجدید علاقه درباره مشرق که نتیجه جنگوجدال بین صلیب و هلال بود نیک تقویت گردید.
میگویند ونیز حتی از سال 550 میلادي ابریشم از شرق وارد میکرد و تا سیصد سال بعد که دوره سلطه تجارتی آن طول کشید
این وضع و حال دوام یافت.
و سپس فلورانس در قرن دهم باز راه تجارت با هندوستان را از طریق مصر گشود. از سوي دیگر ژن توجه «2» با همراهی امالفی
خود را به جاده شمالی از طریق بحر سیاه و قفقاز معطوف نمود و در آغاز قرن چهاردهم راه خشکی از طرابوزان معمول شد که
هنوز مورد استفاده است. تجارت بین شرق و غرب در دست اقوامی بود که برشمردهام تا در اواخر قرن پانزدهم پیشآمدي اتفاق
افتاد که تأثیر بینظیري در سیر تاریخ داشت و وضع قدرت دولتها را دگرگون و نقشه عالم را تجدید نمود.
در نوامبر 1497 و اسکودوگاما دریانورد پرتغالی از راه دماغه امید (جنوب افریقا) راه جدیدي به هندوستان باز کرد و براي پرتغال
قرنی سرشار از شهرت و ثروت فراهم ساخت.
تفوق پرتغالیها
هنوز دو سال از قرن جدید نگذشته بود که کاشف کامیاب با سمت فرماندهی دستهاي قوي از چند ناو دوباره بکار افتاد تا آنچه را
خداوند » که فقط کشف کرده بود اینبار تصرف کند. فرمانی هم از دستگاه پاپ صادر و به امانوئل پادشاه پرتغال لقب پرطمطراق
انتونی دوسالدانها، فرنسیس و ،«3» اعطا شد. تریستان دوکونها « دریاداري و فتح و ظفر و بانی تجارت با اتیوپی، ایران و هندوستان
برتر از همه الفونسو دالبوکرك با نیروي نظامی به نصب
______________________________
منطقه جنوب خاوري آسیا. م. Cathay-(1)
Amalfi-(2)
Tristan de Cunha-(3)
ص: 633
پرچم پرتغال در هر نقطه قابل تصرف و اشغال اقدام نمود و دستور داد هرکه در برابر جاننثاران مسیح مقاومت نماید گلوله و
شمشیر نصیب یابد. راجع به پیشروي البوکرك در خلیجفارس شرحی در فصل مربوط باین دریا مذکور افتاد.
در موقع مرگ او در سال 1525 متصرفات پرتغال بشکل امپراتوري درآمد و در نیمه آن قرن در اوج ترقی و شهرت خود بود.
بدون اجازه دولت پرتغال هیچ کشتی در اقیانوسها حق عبور نداشت.
صفحه 415 از 570
فاتحان براي خود حق انحصاري مبتنی بر زور تأمین کرده بودند. از ژاپون تا بحر احمر همه بیرق آن دولت در اهتزاز بود. ضمنا ظلم
و جور نایب السلطنههاي پرتغال و فساد و بدکرداري مأموران جزء و تعصب و تنگنظري آن کسانی که میپنداشتهاند کار تجارت
را با رسالت روحانی توأم سازند رفتهرفته پایه و اساس دستگاهی را که با زور و قلدري نهاده شده بود سست نمود. درعینحال نیز
خبر فتح و پیروزي پیوسته این پیشآهنگان استعمار در اروپا طنین افکند و در بعضی دلها شوق و هیجان انداخت، ولی در میان توده
مردم وحشت و نگرانی ایجاد کرد.
اقدام انگلیسیها
در هیچ کشوري مثل انگلستان که آن موقع در وضع برزخی بین قرون وسطی و جهان جدید میزیست حس رقابت تحریک نشده
بود و ضمنا در هیچجاي دیگر هم چند صباحی انحصار پرتغالیها را با کمال حقارت تحمل ننمودند و اندیشه درافتادن با آن دولت
با سلاح خود او و در میدان کار خود او هیچ بخاطرها نرسید.
کاشفان و تجار اوایل دوره خاندان تئودر در اجراي میل و علاقه خود که بر هند دست یابند و بر گنجینههاي افسانهاي شرق چنگ
اندازند جز این فکري در سر نداشتند که براي اجتناب از رقابت پرتغالیها راه اختصاصی تازه تا مقصد محبوب خویش جستجو
کنند. راههاي شمال غربی و شمال شرقی که میپنداشتند متناسب باشد هردو با احراز توفیق مورد آزمایش قرار گرفت.
از ادوارد ششم فرمانی گرفت که اجازه «1» در سال 1553 سباستیان کابوت
______________________________
Sebastian Cabot-(1)
ص: 634
باشد و این خود دلیل و شاهدي « کمپانی تجار پیشقدم در راه اکتشاف مناطق و قلمرو و جزایر و نقاط ناشناخته » مقدماتی پایهگذاري
است که آن اقدام بر چه پایه بیاطلاعی قرار داشته و ناشی از کمبود معلومات جغرافیائی بوده است. در همان سال سر. هیوویلوبی
بر «2» با دو کشتی از جانب شمال شرقی براه افتاد و منظور دستیابی بر گنجینههاي زر جدید بود، ولی وي در کرانههاي لپلاند «1»
که ریچارد چانسلر ناخداي آن بود راه دریاي ابیض در «3» اثر سرمازدگی درگذشت، ولی کشتی سومی به فرماندهی استفن بورو
پیش گرفت و به کشف ارخانگل توفیق یافت.
این واقعه تصادفی و غیرقابل پیشبینی نتایجی درخشان داشت. چانسلر به داخله روسیه رفت و به دربار گراندوك مسکوي که همان
ایوان و اسیلاویچ مخوف باشد رسید و از طرف او مورد استقبال قرار گرفت و کمپانی مشترك انگلیس و روسیه یا مسکوي را
اساس نهاد و به عزم تجارت از طریق خشکی و راه روسیه با سرزمینهائی که در مشرق و جنوب بحر خزر واقع شده بود اقدام کرد.
صادر گردید. در 1555 ماستر انتونی « ماري » در سال 1557 یک فرمان رسمی شرکت و همکاري بنام این کمپانی از جانب فیلیپ و
باتفاق ریچارد و رابرت جانسن از طرف هیأت مدیره کمپانی مزبور اعزام شدند که راه تجارتی پیشنهادي با آسیاي «4» جنکینسن
مرکزي را کشف کنند. این دو نفر از راه مسکو به حاجی ترخان سفر کردند و در آنجا براي نخستینبار بیرق انگلیس (صلیب سرخ
سنجان) را در دریاي خزر برافراشتند و سلامت تا بخارا پیش رفتند و بازآمدند و تا آنجا که اطلاعات خودم نشان میدهد اولین
انگلیسیهائی بودند که به تاتارستان قدم نهادند و اسبابی را که مورد علاقه بود براي اقدامات دامنهدارتر فراهم ساختند.
کمپانی مسکوي و ایران
صفحه 416 از 570
ضمنا کمپانی درصدد برآمد که ایران را نیز در حوزه عملیات خویش قرار دهد و از این کار دو منظور در پیش داشتند: اول آنکه بر
ولایات ابریشمخیز شیروان و مازندران و گیلان که در جهت شمالی و مجاورت
______________________________
Sir Hugh Willoughby-(1)
Lapland-(2)
S .Burrough-(3)
Master Anthony Jenkinsen-(4)
ص: 635
بحر خزر واقع بود دست یابند و چنان مینمود که این طریق چیرگی آسانی را بر پرتغالیها میسر میگرداند، چون ایشان میتوانستند
این جنس گرانبها را فقط از حدود خلیجفارس خریداري و صادر کنند و بین آن دریا تا محل تولید این محصول صدها میل فاصله
بود. دوم آنکه از راه ایران امکان دستیابی بر ذخایر مرموز هندوستان که از طریق دریا در دسترس پرتغالیها افتاده بود از راه
خشکی مقدور مینمود.
سفردیده به اتفاق ادوارد کلارك اعزام شد که درصدد آزمایش برآیند. ایشان با خود جامههاي زرین و « جنکینسن » بنابراین باز
ظروف و مروارید و زمرد و سایر جواهرات و همچنین پارچههاي پشمین (کشمیري) با نامهاي از جانب ملکه الیزابت به عنوان
صوفی کبیر شاهنشاه ایران و ماد و پارثه و هیرکانی و کارماناريها (کرمان) و مارجیها و مردم ماوراء دجله و همه اهالی بین »
همراه داشتند. « دریاي خزر و خلیج ایران
القاب مزبور که بیشک و شبهه در نزد شهریار صفوي نیک خوشآیند مینمود، ضمنا حاکی از میزان اطلاع محدودي است که
حتی فاضلترین دانشمندان دوره تئودور در باب ایران داشتند. داستانهاي این هیأت و دستههاي دیگر که بعدا کمپانی مسکوي
فرستاد متضمن نامههائی است که بدست عاملان کار نگاشته آمد و به سبک زیبندهاي طبع و تجدید چاپ شده است و از جمله
نیکوترین سفرنامه- هائی است که به رشته تحریر درآمده است.
هیئتهاي اعزامی تجارتی
در ظرف بیست سال از 1561 تا 1581 شش دسته هیأت تجارتی از طرف کمپانی مسکوي به ایران روانه شدند و بدون شک کمتر
از ابتداي امر به مانعی « جنکین سن » عمال تجارتی با شهامت بیشتري آنهم در شرایطی سخت دشوار بکار پرداخته است. خود
برخورد کرد که هر فرد سستاراده را از پا میانداخت. وقتی که او در اوت 1562 در دربند که آن موقع شهري ایرانی بود پیاده شد
راه قزوین پیش گرفت و به حضور شاه طهماسب رسید و نامه ملکه را تسلیم کرد که شاه در جواب با لحنی عاري از آداب اظهار
داشت:
و باین ترتیب خواستار بازگشت او شد. « اي کافر ما را به دوستی با کفار احتیاجی نیست »
ص: 636
اکراه پادشاه در ایجاد روابط تجارتی با هیأت انگلیسی این بود که وي تازه اختلاف خود را با عثمانی رفع کرده بود و در آن موقع
1562 را در - سوداگران ترك تجارت حدود شمالی ایران را بمقصد مدیترانه و اروپا در دست داشتند. جنکینسن پردل زمستان 3
مسکو گذرانید و به ترتیب کار هیأت ثانوي پرداخت. این دفعه تامس الکوك و ریچارد چنی که از عمال کمپانی بودند باین
مأموریت رهسپار شدند، اما عاقبت کار ایشان از دسته قبلی هم سختتر شد. عبد اللّه خان امیر شیروان (که تابع ایران بود) و از
صفحه 417 از 570
جنکینسن حمایت نموده بود از این بابت خشمناك بود که یک نفر روسی یک مسلمان ایرانی را کشته بود. الکوك که از حمایت
شهریاري محروم مانده بود هنگام بازگشت در راه کشته شد و چنی با مشقت بسیار فرار کرد.
ساخته « یاروسلاو » دسته سومی که از حاجی ترخان در ژوئیه 1565 در کشتی که بیست و هفت تن ظرفیت داشت و براي کمپانی در
بودند عزیمت نمودند. آنها با ناملایمات مختصري روبرو شدند، اما زمینه را براي کار تجارت مساعد نیافتند.
که یکی از مدیران کمپانی بود تحریر شد، الکساندر کی چین که یکی از «1» این داستان طی چهارنامه بوسیله ارتور ادواردز
همکاران او بود و ریچارد دیویس یکی از ملاحان در اثر ناخوشی وفات کردند، ولی ادواردز که در مه 1566 به قزوین آمد، شاه را
وي به پارچههاي پشمین لندنی اظهارعلاقه میکرد و سه چهار دست از انواع آن جامه نیکو » : خیلی بیش از پیش مساعد یافت
داشت، ایرانیان از پارچههاي لندنی زیاد صحبت میدارند و آنهائی که در این رشته بااطلاعاند بیش از تهیه پوشاك زنان یعنی
پارچههاي محلی نسبت بآن اظهار علاقه مینمایند، زیرا که جنس محلی هیچ استحکام و دوام ندارد و در حین پوشیدن مثل کاغذ
در این مورد شاه طهماسب امتیازنامه و اجازه به کمپانی مسکوي داد و مزایاي زیر را درباره آنها مقرر فرمود: .« چروك میشود
معافیت از تمام باجها و گمرك، حمایت کالاي ایشان از آسیب همه عمال مزاحم، حق مسافرت در سراسر خاك ایران،
______________________________
Arthur Edwards-(1)
ص: 637
استرداد تمام مطالبات حقه آنها، مصونیت از گزند دزدان و همراهی در بارگیري اجناس. ادواردز صورتی هم از کالاي انگلیسی که
و ماهوت و چوب و فاستونی سرخ و «1» در ایران زمینه فروش داشت براي کمپانی فرستاد که از آن جمله بود پارچههاي پشمین
مس و همچنین اقلام صادراتی که او میتوانست از راه دریاي خزر بفرستد و مشتمل بر ابریشم خام، فلفل، زنجبیل، جوز هندي،
گوگرد، زاج، برنج، مازو، میخک، چوب سدر. نامههاي او اشارات جالبتوجهی نیز راجع به روسها دارد که از آن نخستین ایام
آثار همچشمی و حسادت تجارتی که بعدها اثرات خطیري داشت مشهود است:
روسها از تجارت ما در این حدود دل خوشی ندارند، زیراکه محبوبیت ما در این صفحات از ایشان بیشتر است و بواسطه عادت »
مستی، مردم آنها را بد میدارند. امید است که مأمور کمپانی در این نواحی باین قبیل کارهاي ناروا گرفتار نباشد و هیچگونه
.« بدنامی باو و نسبت بد به ما قابل انتساب نباشد
دسته چهارمی شامل ارتور ادواردز مدیر عامل، جان اسپارك، لارنس چپمن، کریستوفر فوست و ریچارد پرینگلر بودند. ایشان در
اوت 1568 به ایران وارد و متوجه شدند که وضع دگرگون است و با وجود فرمان سابق شاه در موقع پیاده شدن کمکی نرسید.
چپمن که به تبریز رفته بود دید که بازارها انباشته از اجناس رقیب یعنی عثمانیها، ارامنه و کالاي ونیزي است. در قزوین هم بازار
2 عدل پارچه پشمین در انگلستان سفارش داده شده ، فروش مساعد نمینمود و پادشاه برخلاف نوازش قبلی که به اتکاي آن 000
بود از خریداري پارچه خودداري نمود. مدیرانی هم که به گیلان سفر کرده بودند همهجا نماینده عثمانی را مستقر دیدند.
مایه دلخوشی مختصر فقط این بود که چپمن توانست از شاه طهماسب فرمان تازهاي دریافت کند که جواز مسافرت به گیلان و
سراسر ایران بود و در صورت
______________________________
از ده کرسی در ولایت سوفلک تهیه میشده است و تجارت پارچههاي پشمی را در آنجا دستهاي از Kersies 1)- این پارچههاي )
مهاجران اهل فلاندر شروع کرده بودند.
ص: 638
صفحه 418 از 570
طوفان و خرابی کشتی میتوانست از اهالی ساحل استمداد کند و نیز اجازه باراندازي و نگاهداري کالا در صورت وفات نماینده
کمپانی و کرایه کردن شتر با نرخ عادي و استعانت از پاسداران جادهها و تهیه مسکن و آذوقه و خریداري یا ساختمان خانه اعطا
شده بود.
دسته پنجمی حتی به خطرات بیشتري گرفتار شدند و در نفرات آن زیادتر از دفعات پیش تلفات جانی اتفاق افتاد. در کشتی تامس
را در ژوئیه 1568 ترك کردند. عدهاي شامل تامسن بانیستر، لارنس چپمن، جفري « یاروسلاو » که هفتاد تن ظرفیت داشت ایشان
سروان لیوئل پلوم تري (وقایعنگار هیأت) و دیگران بود. در حین سیر بسمت پائین ولگا تاتارها بر ایشان حمله بردند و ،«1» دوکت
فقط بعد از زدوخورد شدید مهاجمان ناپدید شدند. هنگامی که سرانجام به ایران رسیدند دوکت راه تبریز پیش گرفت و در آنجا
دو سال و نیم ماند. بانیستر به قزوین رفت که چون پادشاه را در وضع و حال مساعد دید اجناس فراوانی فروخت و بیشتر تقاضاهاي
او مورد اجابت قرار گرفت، هرچند که وي در اقدام خود جهت تجارت با هندوستان شکست خورد و چنین مینماید که اولین باري
بود که آن کار پیشنهاد شده بود. از آن پس گرفتاریهاي پیدرپی باین گروه مخلصان روي آورد.
در ژوئیه 1571 بانیستر در گنجه درگذشت، چپمن هم وفات کرد. در ظرف پنج هفته پنج تن از ایشان جان دادند و دو نفر دچار
دستبرد شدند. بازماندگان با سرکردگی دوکت در مه 1573 سوار کشتی شدند، ولی هنوز داستان گرفتاریهاي آنها تمام نشده بود
که در بحر خزر دزدان بحري قزاق به آنها حمله کردند و پس از مقاومتی دلیرانه که چهارده تن از دشمن تلف شدند و همه
انگلیسیها زخمی شده بودند ناگزیر براي نجات دادن جان خود کشتی را از دست دادند. دزدان آنها را در دقایقی سرباز بدست
امواج سپردند که سرانجام به حاجی ترخان رسیدند.
تصادف دیگري نیز در حین عبور از ولگا داشتند تا بالاخره در اکتبر 1754 دوکت
______________________________
Dueket-(1)
ص: 639
و پلوم تري واموس ریال قدم به انگلستان نهادند آن هم پس از سفري خطرناك که کمتر از مهالک دیگر شیردلان انگلیسی نبود،
حتی در آن روزگار اقدامات جسورانه و کارهاي بسیار خطیر و دشوار.
عزیمت نمود و رئیس عده چهار نفري همان ارتور «1» ( پنج سال بعد در ژوئن 1579 دسته ششم و آخرین از گراوزاند (گرایوزاند
ادواردز بود که در دو هیأت قبلی هم شرکت داشته و خطر مرگ را پشت سر گذاشته بود، اما در این سفر بخت چندان با او یاري
ننمود، زیراکه سال آینده در حاجی ترخان درگذشت و این قهرمان روئینتن نیز این دفعه راه همراهان پیشین را پیمود.
شاه طهماسب هم در سال 1576 وفات کرده بود و عثمانیها دشمن دیرین او درصدد برآمدند که کنار و گوشه قلمرو ایران را
تصرف کنند. هیأت انگلیسی که در بهار 1580 از حاجی ترخان سوار کشتی شدند در بادکوبه شنیدند که شیروان را ترکها در
تصرف دارند و شمخاله هم ویران شده بود، پس پیاده شدند و از راه خشکی تا دربند پیش رفتند و در آنجا فروش عمدهاي نکردند
و چون کشتی آنها سوراخ شده بود مرکب دیگري اختیار کردند. در دهانه ولگا گرفتار یخبندان شدند و پس از سختیهاي فراوان
عدهاي در سپتامبر 1581 به لندن رسیدند و کمپانی که از لحاظ مالی در تنگنا، ولی از جهت غیرت و جرأت اعضا نیک توانگر بود
از سر عقل و صلاح درصدد برآمد که از چنین کاري که سراسر خطر بود دست بردارد.
علتهاي شکست
برخلاف وضع فعلی با حیرت میخوانیم که فعالیت تجارتی انگلیس بنابر دعوت روسها آغاز گردید و بازرگانان انگلیسی از
صفحه 419 از 570
مساعدت آنها برخوردار بودند و بیشتر تجارت آنها هم از طریق راههاي خاکی و رودخانه- هاي آن کشور جریان داشت. دلیلهاي
این پیشآمد حیرتانگیز بقرار ذیل است:
روسها در آن روزگار از لحاظ امور تجارتی پاك عقب مانده بودند و به اعزام هیأتهاي
______________________________
Gravesend-(1)
ص: 640
بحري جرأت نمینمودند و حاضر بودند که از تجربه و دانائی دیگران بهرهمند شوند.
بعلاوه ایوان مخوف احتیاج مبرمی بوسایل و اجناس داشت، بخصوص لوازم نظامی که فقط از خارجه امکان وصول آن بود و تجار
انگلیسی از لندن براي او میآوردند و در ازاي آن از حقوق و مزایا در خاك روسیه استفاده مینمودند.
شکست این فعالیت تجارتی انگلیسها را به چند علت نسبت دادهاند:
فقدان آشنائی کافی نخستین افراد انگلیسی از وضع و حال سرزمینهائی که براي تجارت میرفتند و عدم وقوف بمیزان قدرت رقابت
ترکها و ارامنه و بازرگانان ونیزي که بواسطه استقرار و ممارست طولانی آنها در بازارهاي ایران بآسانی قابل شکست نبودند. طرز
اداره نادرست، خطراتی که در بحرپیمائی دریاي خزر وجود داشت، تا حدي هم اثرات اقلیمی ایران و قسمتی هم بواسطه فقدان
امنیت که لازمه رفتار عاري از تمدن و آشفتگیهاي آن زمان بود؛ اما بالاتر از همه راه بس طولانی و دراز سیروسفر دریا و رودخانه
و خشکی بوده است که اجناسی که باین ترتیب تا ایران میرسیده از عهده رقابت با جنسی که از حدود نزدیکتر غربی و جنوبی
وارد میکردند برنمیآمده است، بههرحال تاریخ اقدام دلیرانهتر از این در عالم تجارتی انگلستان سراغ ندارد و سزاست که نام
مدیران شجاع این کمپانی را به همان اندازه پاینده نگاه داشت که ملاحان نامی که نامونشان نوینی باین جزایر برازنده غربی دادهاند.
اجازه به سر. انتونی شرلی
مدتها بعد از تاریخی که بازرگانهاي انگلیسی این راه شمالی ایران را از طریق روسیه و دریاي خزر ترك کردند، پایان همان قرن
شاهد اقدام تازهاي شد که من در اینجا بشرح آن میپردازم. در سال 1600 سر. انتونی شرلی یک مرد آبرومند انگلیسی که خداوند
بخت و اقبال بود در صحنه ایران عرض اندام کرد. وي بنابر تلقین دوست خود ارل اسکس که آن موقع نایب السلطنه در ایرلند بود
به دو منظور به ایران آمد: یکی شاه را ترغیب کند که در اتحادي بر ضد عثمانی همکاري نماید، دیگر آنکه روابط تجارتی ایران و
انگلستان تجدید شود. وي در ونیز با چند تن از تجار ایرانی ملاقات کرد که از مقصود ثانوي او
ص: 641
نیک پشتیبانی نمودند. این نماینده خودکار، اما براستی برازنده را شاه عباس با احترام فراوان پذیرفت و نسبت به خود او هم علاقه
شخصی ابراز فرمود و علاوه بر آنکه او را به نمایندگی خود در دربارهاي مسیحی فرستاد فرمانی نیز باو داد که:
و .« تا دنیا باقی است معتبر و منشأ خیر و اثر باشد و بدون آنکه احتیاجی به تجدید باشد در دوره خودم و جانشینهاي من تغییر نیابد »
او را از همه باجها و عوارض گمرکی معاف و تمام مطالبات حقه او را از راه قانونی قابل استیفا محسوب و حمایت از شخص و مال
او و آزادي مذهبی او و حق سفر و اقامت او در قلمرو شاهی را بدون هیچگونه آسیب و گزند که شامل حال همه تجار عیسوي نیز
باشد مقرر داشت، ولی بهنظر نمیرسد، بازرگانهاي انگلیسی از این مزایا بهره عاجل حاصل کرده باشند هرچند که بدون شبهه مایه
تشویق ایشان در اقدامات بعدي در اقلیمهاي جنوبی شده است.
صفحه 420 از 570
«1» سر. جان مریک
در اوایل قرن جدید بوسیله مذاکره با تزار روسیه سعی تازهاي معمول شده بود که وي بار دیگر جادههاي قلمرو خود را بین
انگلستان و شرق باز کند. در سال 1346 سر. جان مریک براي چنین مأموریتی از جانب جیمز اول به مسکو نزد تزار میکائیل
مانع اعطاي چنین امتیازي گردید و با «2» فدورویچ که اولین نفر از خاندان رومانف بود عزیمت نمود، ولی محافظهکاري بویارها
این بهانه که تا جنگ روس و لهستان باقی است کاري قابل اقدام نیست، این تقاضا مورد قبول نیفتاد.
100 مارك به تزار بدهند تا ، در سال 1618 کمپانیهاي مسکوي و هند شرقی باهم یکی شدند و پیشنهاد شد که وامی بمبلغ 000
بعنوان سفیر در همان سال براي «3» « سر. دودلی دیجه » . شاید رضایتش را براي تجدید تجارت ترانزیتی از قلمرو او بدست آورند
مذاکره و امضاي قرارداد اعزام شد، اما باز این هیأت همکاري انجام نداد. سی سال بعد هنگامی که خاندان سلطنتی در انگلستان از
میان رفت و رسم کامن ولث برقرار شد، تزار همه مزایائی را که خارجیها در روسیه داشتند لغو
______________________________
John Merrick-(1)
Boyars-(2)
Dudley Digge-(3)
ص: 642
و تمام تجار انگلیسی را از مسکو اخراج کرد و فقط آرخانگل را مستثنی ساخت.
یک قرن بعد بود که در عهد پادشاهی اعتدالی و بدست کمپانی روسی این نقشه مدت کوتاهی بمرحله اجرا درآمد.
«1» جیلز هوبز
در سال 1619 ما بنام جیلز هوبز برمیخوریم که نماینده کمپانی هند شرقی بود و مدیرانش او را مأمور کردند که همان راه جنکین
سن را به ایران از طریق مسکو و حاجی ترخان تعقیب کند. وي بعد از مسافرتی پرحادثه که هفده ماه طول کشید به اصفهان رسید و
پیشنهاد کرد که جاده شمالی از نو باز شود. در آن اوان پرتغالیها در ایران نفوذ تجارتی بسیار داشتند و عاقبت کار این انگلیسی
نامدار را بشرح ذیل گفتهاند:
حضرات گرامی، این تجارت ایرانی شما که در روزگار صباوت است دشمنانی بسیار دارد، ترکها، عربها ارامنه و پرتغالیهاي از »
خودراضی که زبان دروغساز ایشان بکشور پادشاهی و ملت ما صدمهاي وارد نتواند کرد، بلکه درگاه خداوند را متأذي میدارد.
.« امید است نکبت و بدنامی نصیب خود ایشان خواهد گردید
بلندپروازي فرانسويها
هانواي مینویسد که در اوایل قرن هفدهم فرانسویها طرحی ریخته بودند که راه تجارت به ایران و بحر خزر را از طریق آرخانگل و
مسکو دایر کنند. این نقشه که راجع به آن از ناحیه دیگري تأیید ندیدهام و با سایر نقشههاي فرانسوي تفاوت دارد و در اینجا
شرحش خواهد آمد بجائی نرسید.
سفارت هلشتاین
صفحه 421 از 570
اقدام دیگري در تجدید کار جاده شمالی از ناحیه کاملا تازهاي آغاز شد. در اوایل قرن هفدهم کارخانههاي ابریشمسازي هلشتاین
در اروپا مقام شامخی احراز کرده بودند. از اینرو بخاطر یکی از تجار هامبورگ بنام بروکمن خطور کرد که با آوردن ابریشم خام
ایران از راه مستقیم فواید کلان
______________________________
Gils Hubbes-(1)
ص: 643
نصیب خواهد گردید و ثروت سرشاري که در اثر مزایاي دریائی راه جنوب به خزانههاي پرتغالیها و هلندیها فرومیریخت از طریق
شمالی نیز قابل حصول خواهد بود و چون به تنهائی حتی با همکاري دوستان تاجرپیشه خویش بحد کافی توانا نبود، بروکمن از
دوك هلشتاین در این کار استمداد نمود که او هم بیدرنگ به تجارت اظهار علاقه و اقدام کرد و در سال 1637 بروکمن را با چند
تن دیگر به ایران فرستاد. ایشان بین راه در مسکو ترتیب زیانبخشی براي جریان تجارت ترانزیت آزاد از طریق روسیه با گراندوك
مسکوي تمهید کردند.
در ورود به ایران بزودي پی بردند که حقوق گمرکی و عوارض دیگر امکانی براي سودیابی ایشان باقی نمیگذارد بنابراین
بروکمن لحن کلام خود را عوض و خود را نمایندهاي سیاسی قلمداد و اتحادي با ایران بر ضد عثمانی پیشنهاد کرد. ماجراي این
سفارت و سرنوشت تلخ و شیرین کار او را با شرح زیبا و دلنشین منشی او آدام اولئاریوس که نسبت به بروکمن حس خصومت
شدید داشت به رشته تحریر کشید. شاه صفی اول از گفتار و بیان آشفته جناب سفیر حیران مانده بود و گفتهاند که وي در این
مأموریت خود چنان شکست یافته بود که در بازگشت سرش را بر باد داد.
پطر کبیر و کمپانی روس
اینک که جریان قرین توفیق تجارت انگلیس را در حدود جنوبی بررسی میکنم و باین موضوع در همین فصل خواهم پرداخت پس
از گذشت یک قرن به دورهاي میرسیم که اقدام تازهاي که بهیچوجه عاري از موجبات شهامتآمیز نبوده است، ولی افسوس به
همان اندازه هم بیحاصل و کمطالع بشمار میرفته است از ناحیه کمپانی مشترك روس و انگلیس آغاز شد.
این شرکت که ضمنا مرکز کار خود را به سن پطرزبورگ انتقال داده بود درصدد افتاد راه تجارتی مسکو- حاجی ترخان- بحر خزر
بشمال ایران را بار دیگر باز کند. در فاصله بین این کار و اقدامات سابق، روسها سعی کرده بودند که خود دست در کار تجارت
شوند و مرکز عملیاتی هم در شماخیه تأسیس کردند، ولی در
ص: 644
آنجا گرفتار تاختوتاز لزگیها شدند و در یکی از آن موارد بسال 1712 کالاي تجارتی یکی از بازرگانهاي روسی بنام پورنیف را
200 کورون به غارت بردند. ، به مبلغ 000
در این موقع پطر کبیر فرمانروا بود و از جمله کارهاي برجسته که ذهن این وجود فوقالعاده را مشغول داشته بود این بود که راههاي
بدطالع را مأمور کرد که راههاي «1» « بکوویتز » قدیم یا تازه تجارت ترانزیتی شرق را از طریق روسیه باز احیا کند. در سال 1717 وي
سابق جیحون را رسیدگی کند و در 1718 فرمانی صادر و تجارت همه خارجیها را در داخله قلمرو خود آزاد کرد.
در سال 1722 با استفاده از وضع آشفته ایران که در اثر حمله افاغنه اتفاق افتاده بود و حکومت شاه طهماسب عاجز مینمود پطر به
ولایات شمالی ایران حمله کرد که شرح آنرا سابقا ذکر نمودم. تجارت ابریشم گیلان از جمله مسائل تجارتی بود که توجه وي را به
صفحه 422 از 570
آن حدود معطوف داشت. ضمنا او سعی نمود که کار کشتیرانی را در بحر خزر با کمک کاپیتن انگلیسی بنام بروس که او را
مأمور بررسی سواحل این دیار کرده بود، ترقی دهد.
زندگی پطر براي مشاهده اجراي نقشههاي او دوام ننمود، اما چند ماه قبل از وفات (ژانویه 1725 ) بوسیله یک تاجر انگلیسی بنام
ریچارد مین وارینگ به تجار لندن پیشنهاد کرد که در تجدید تجارت بین انگلستان و شمال ایران از طریق روسیه که 150 سال پیش
از آن این کار راکد مانده بود اقدام کنند.
با مرگ او این خیالات هم از میان رفت، ولی در دسامبر 1734 آن، ملکه روسیه در اجراي صادقانه نقشه پطر امتیازنامهاي امضا و به
اتباع انگلیس حق تجارت با شمال ایران را اعطا و مقرر نمود که بنابر قیمت کالا سه درصد عوارض گمرکی پرداخت شود.
قدري بعد در 1738 جان التون از افراد انگلیسی با نبوغی نادر و بیپروا
______________________________
Beckovitz-(1)
ص: 645
که بانی نقشه مزبور بود و در خدمت روسها تجربیاتی در امور آسیاي مرکزي حاصل کرده بود و میپنداشت که منابع ثروت خانات
را بوسیله راه جدیدي از استراباد تا بخارا میتوان به جریان انداخت به مدیران کمپانی روس و انگلیس در سنپطرزبورگ پیشنهاد
کرد که از این راه جدید استفاده نمایند. وي به اتفاق شخصی بنام مونگوگراهام در سال 1739 از مسکو عزیمت کرد و در حاجی
ترخان سوار کشتی و در پیر بازار پیاده شد و عریضه رسمی به رضا قلی میرزا فرزند نادر شاه نوشت و به وي که در غیاب پدر که به
فتح هندوستان رفته بود در مشهد نایب السلطنه بود تسلیم و جوابی دریافت کرد که باو اجازه وارد کردن جنس در قلمرو ایران از
بحر خزر تا اتوك در کنار سند (که نتیجه پیروزي نادر در شش ماه قبل از آن بود) اعطا نمود، و اجازه داد که در رشت یا دیگر
نقاط خانه خریداري یا ساختمان کند و فقط در موقع ورود به ایران عوارض گمرکی پرداخت نماید.
التون که از این مزایا بوجد آمده بود نظریات مبالغهآمیزي راجع به آینده تجارتی اظهار نمود و در بازگشت به سنپطرزبورگ نامه
پرطنطنهاي بدولت انگلیس نوشت و از نامه او تجار لندن چنان به هیجان آمدند که علیرغم مخالفت شدید کمپانی عثمانی و شرق
نزدیک و کمپانی هند شرقی که از رقابت چنین عامل جدیدي سخت نگران شده بودند از ناحیه کمپانی روس نهضت نیرومندي
پدید آمد و کار دولت به شکست منجر شد و چند تن از اعضاي کمپانی را احضار کردند که در پارلمان توضیحاتی بدهند.
سرانجام قانونی تصویب شد که حاوي مقرراتی درباره تنظیم امور تجارتی بود. سوابق این کار و جریانات بعدي آن از قلم تواناي
یوناس هانواي بما رسیده است که خود یکی از ارکان کمپانی و از اهالی نیکوکار لندن با شهرتی بسیار و هوشمندي سرشار بود.
جان التون و یوناس هانواي
دولت انگلیس اجازهاي از طرف روسها دریافت داشته بود که دو کشتی در غازان واقع در ساحل ولگا بسازند که در ژوئن 1742
« ملکه روسیه » بکار افتاد. التون که به ریاست هیأت تعیین شده بود در کشتی
ص: 646
سایر مدیران کمپانی روانه شدند، بزودي حسد و رقابت بین دو گروه بروز کرد که بیشتر « الیزابت » حرکت کرد، در کشتی دیگر بنام
ناشی از رفتار خودسرانه و تحکمآمیز التون بود که در ژانویه 1743 بدون اجازه و یا اطلاع کمپانی براي کار کشتیسازي در بحر
را که سفرهاي تجارتی « ملکه روسیه » خزر بخدمت نادر شاه درآمد و شرح آنرا در فصل راجع به بحریه ایران ذکر کردم. وي کشتی
بین رشت و بادکوبه و دربند کرده بود در اختیار گرفت و به بررسی سواحل شرقی دریا تا حدود شمالی خلیج بلخان پرداخت.
صفحه 423 از 570
شایعات مربوط به اقدامات او تا سنپطرزبورگ رسید و موجب تحریک سوءظن شدید دولت روس گردید. یوناس هانواي که در
این موقع یکی از مدیران کمپانی مقیم پایتخت بود براي انجام تحقیقات این وقایع اعزام شد. وي در موقع ورود به ایران در پایان
سال 1743 زود بوضع امور پی برد و دریافت که الطاف درباري دیگر ضامن کار تجارت نیست و مشاهده کرد که مأموران روسی
در همهجا رویه حسادتآمیز و دشمنانه دارند. چون در فکر اقدام مستقل بود بیدرنگ درصدد برآمد که نقشه اصلی التون را اجرا
و جاده بین استراباد و مشهد را افتتاح کند. وي در استراباد گرفتار آشوبی محلی شد و کاروان او را هنگام خروج توقیف و مقداري
از اجناسش را مصادره کردند و خود او با اشکال از خطر مرگ گریخت و بدست ترکمنها اسیر افتاد و چون بالاخره فرار کرد از
راه مازندران و گیلان خود را به قزوین رسانید و به همدان که اردوگاه نادر شاه بود رفت و فرمانی براي استراباد اموال مسروقه خود
گرفت. بعد از تصادمی با التون که نسبت به تحریکات او در کار کشتیسازي همواره اعتراض داشت با بار ابریشم خام ایران را در
سپتامبر 1734 ترك و به سنپطرزبورگ مراجعت کرد و در آنجا تقریبا پنج سال آینده را ماند. گزارش او را راجع به ابریشم گیلان
در فصل مربوط به ولایات شمالی باز نمودم.
دست کشیدن از کار
از مدیران کمپانی روس که در ایران مانده بودند
ص: 647
فنمیروپ به مشهد رفت و دو سال هم در آنجا ماند بدون اینکه توفیقی حاصل کند.
گراهام را نیز در سمنان کشتند و از پانزده تن اروپائی که استخدام شده بودند پنج نفر بین سالهاي 1740 و 1744 در قزوین هلاك
شدند. تب نوبه و ناخوشی هم زندگی افرادي را که در رشت مانده بودند تباه ساخت.
کنسول روس در این شهر با کونین نام بخصوص رفتار عنادآمیزي مینمود، اقدام التون هم وضع را بدتر کرد. روسها از خیالات
دریائی نادر شاه ناراحت شده بودند و اداره تجارت روس دستوري صادر کرده بود که هیچ جنسی به عنوان التون از سرزمین روسیه
حق عبور نداشت. بنابراین کمپانی روس در لندن که سخت نگران مینمود حکم احضار التون را صادر و سالانه 400 لیره براي او
مقرري تعیین نمود و درصدد برآمدند که کار خود را با اقدامات هانواي توأم سازند.
ولی التون این ترتیب را مختل و از مراجعت خودداري کرد و فرمانی از نادر شاه براي ادامه اقامت در ایران دریافت داشت. وضع
کارها از بد به بدتر گرائید و در نتیجه اعتراضهاي پیدرپی و آزار روسها دو کشتی انگلیسی را تجار روسی حاجی ترخان تصاحب
کردند که از آن پس با بیرق روس در دریاي خزر کار میکردند.
در نوامبر 1746 ملکه روسیه فرمانی صادر و تجارت انگلیسیها را در بحر خزر بکلی ممنوع کرد. بقیه مدیران انگلیسی مدتی بیهوده
سرگردان ماندند تا شاید در رفع خسارت ایشان اقدامی معمول شود، اما بعد از کشته شدن نادر شاه در ژوئن 1747 مبلغ 80000 لیره
پول ایشان به غارت رفت و در دوره آشفته بعدي هم زمینهاي براي جبران خسارت و یا تجدید ابهت ایشان فراهم نیامد.
از اینرو در سالهاي 1748 و 1749 مراجعت کردند، پس آخرین تلاش انگلیسیها براي گشودن راه تجارتی شمال مانند اقدامات
قبلی آنها با شکست سختی مواجه گردید و همآهنگ با این وضع و حال قرین حرمان و ننگ بود که التون بانی قسمتی از این
گرفتاریها سه سال بعد در اثر مرگ فجیعی از بین رفت.
ص: 648
ترازنامه
صفحه 424 از 570
در عرض شش هفت سالی که این اقدام طول کشید کارهائی که انجام شده بود اگر نتوان گفت که نیک برجسته بود، بیسود و
بهره هم نبوده است و تقریبا یگانه اقدام صدور ابریشم خام از ایران و وارد کردن پارچه انگلیسی و اجناس اروپائی باین مملکت بود.
سعی در تجارت با مشهد بهنظر هانواي پاك بیهوده و بهتر آن بود که سران کمپانی در همان رشت اقامت مینمودند و بجاي تلاش
با رسم و راه کار عادت میکردند. ترازنامهاي که وي انتشار داد حاوي کموبیش ارقام ذیل است:
- 174 لیره. صادرات ابریشم خام از ایران در سالهاي 9 ، 690 کورون یا 398 ، 1743 معادل 492 - واردات به ایران در سالهاي 6
93 لیره. هانواي مینویسد که قیمت ابریشم خالص در حدود 10 شلینگ هر ، 373 کورون یا 375 ، 1743 بارزش در ایران 500
15 شلینگ یعنی سود 50 درصد بفروش میرسید، محاسبهاي که در نظر او با توجه به / گیروانکه بود و با تفریق مخارج بقیمت 6
خطر کار هرچند که بزرگ بود باز میارزید.
علتهاي شکست
دلیلهاي شکست هم تجارتی بود و هم سیاسی و بخصوص دلیل ثانوي. چنان رقابت سختی بین روسها و انگلیسها و ارامنه درگرفته
انگلیسیها نیروي خود را صرف کار خویش و رفع حسادتهائی .«1» بود که بازارهاي گیلان پر از اجناسی بود که خریدار نداشت
میکردند که میان شرکتهاي رقیب پیش آمده بود. ایران هم در آن دوره بقدري وضع پریشان و آشفته داشت که در افراد رمقی
براي خرید جنس باقی نمانده بود، اما برتر از همه جهات یکی رفتار خصومتآمیز روسها بود که از کار خودسرانه ولی شهامتآمیز
التون سخت برآشفته بودند، دیگر وضع بغرنج و پرهرجومرج ایران بعد از نادر شاه که هانواي راجع به آن شرح صادقانه و مبسوطی
باقی گذاشت.
در سرزمینی که به آن صورت دچار انحطاط و پریشانی شده بود پیشرفت
______________________________
1)- ارامنه هم مجبور شدند که کار تجارت را در سال 1745 یعنی چهار سال قبل از اتباع انگلیس ترك کنند. )
ص: 649
آسان کار تجارت بسیار بعید مینمود. موقع مناسبی را هم براي آن اقدام انتخاب ننمودند. درهرحال ضدیت روس قابل پیشبینی
بود، زیراکه مردم آن از ابتداي امر نسبت به تجارت خارجیها نظر خوش نداشتند و سیاست امپراتوري نیز باندازه کافی قوي بشمار
نمیرفت تا مانع کار ایران در ایجاد نیروي دریائی و احتمال رقابت آن در بحر خزر شود. موضوع شگفتبار این است که روسها
بدرآمدي که از تجارت ترانزیتی انگلیس بدست میآوردند اعتنائی نداشتند و آنرا در اقدامی که بواسطه وقوع در سرزمین خودشان
تحت تسلط آنها بود بهره وافی نمیپنداشتند.
این آخرین دفعه بود که بیرق انگلیس در دریاي خزر به اهتزاز درآمد و سپس به وقایعی منجر شد که در قرن حاضر برطبق مدرك
رسمی سیاسی این دریا را بدریاچه اختصاصی روس مبدل ساخت.
کمپانی عثمانی و شرق نزدیک
اینک بشرح حوزه جنوبی که قرار بود راه تجارتی به ایران شود، میپردازم، چنانکه گفتهام پرتغالیها در اواسط قرن شانزدهم بر
آنجا تسلط کامل داشتند و نفوذ آنها در آن حدود باندازهاي زیاد بود که رقابت با ایشان از طریق دماغه امید بکلی غیرممکن
مینمود. اولین باري که انگلیسها در این راه به رقابت تجارتی با آنها در خلیجفارس پرداختند بوسیله تشکیل کمپانی عثمانی و
صفحه 425 از 570
شرق نزدیک بود که در سال 1581 اتفاق افتاد و هدف این بود که ابریشم ایران را از طریق بصره و بغداد و حلب به بنادر مدیترانه
برسانند. از همین راه تجار از انگلستان به هند رفتند و با توجه به مزیت تجارت با هندوستان بود که نسبت باین راه اظهار دلبستگی
مینمودند و ایران درواقع رابط و واسطه بشمار میرفته است.
اولین انگلیسی که از این طریق به هند رفت، تامس استفنس در سال 1579 بود و باز میشنویم که استاد تامس هدسن بسال 1580
در تبریز بود و در 1581 جان نیوبري از همین راه نخستین سفر خود را به ایران و جزیره هرمز شروع کرد و در 1583 در مسافرت
مشابهی رالف فیچ و دیگران را همراه داشت که شرحش را قبلا ذکر کردم.
ص: 650
کمپانی هند شرقی
سپس چیزي اتفاق افتاد که نهفقط در وضع قواي دول اروپائی بسیار مؤثر واقع گردید، بلکه اثرات آن تا اقصی نقاط مشرق زمین
رسید و غیرمستقیم به تسخیر امپراتوري هند براي انگلستان در سال 1578 منجر شد.
تخت و تاج پرتغال و اسپانیا هر دو به فیلیپ دوم رسیده بود و از آن پس پرتغال جزو دولت مقتدر دیگري بشمار آمد و در سال
1588 نیز عظمت هر دو دولت و تفوق ایشان در دریا که تا آن موقع با حریف نیرومندي درنیفتاده بودند با تارومار شدن آرماداي
شکستناپذیر در دریاي مانش پاك درهم شکست. از آن تاریخ به بعد است که خیالات بلند انگلستان زمینه پهناورتري را «1»
ایجاب کرده بوده است.
در سال 1591 یکدستگاه خصوصی تجارتی با خطه شرق در لندن تأسیس یافت، اما نتیجهاي دربر نداشت. سال بعد کشتی بزرگ
که بدست افرادي انگلیسی افتاده بود در دورتموث (ساحل جنوبی انگلستان) لنگر انداخت. در این «2» پرتغالی بنام مادرهدي دیوس
کشتی علاوهبر مقدار معتنابهی کالاي تجارتی اوراق و اسناد تجارتی و راجع به متصرفات پرتغال در مشرق بدست آمد که اساس
کار پیگذاري کمپانی هند شرقی در زمان الیزابت بسال 1599 گردید.
در 1598 خیالات دور و دراز انگلیسیها از شنیدن این موضوع چند برابر شد که کورنلیوس و انهوتمان تاجر هلندي که در اثر
قرض در لیسبون در زندان بود ضمن یادداشت تمام اخبار و اطلاعات تجارتی پرتغال را با شرق بدست آورد و انحصار کار ایشان را
با مسافرتی از طریق دماغه امید بر باد داد. پس موقع آن رسیده بود که با وجود تأخیر، انگلستان نیز قدم در میان بگذارد. در 31
دسامبر 1600 کمپانی هند شرقی لندن که با عنوان کلی کمپانی لندن یا کمپانی قدیم مشهور شده، اولین فرمان تأسیس شرکت
سال بعد نخستین هیأت شامل چهار کشتی به فرماندهی سر. جیمز لنکستر .«3» تجارتی را از ملکه الیزابت دریافت داشت
______________________________
1)- نیروي عظیم بحري اسپانیا. م. )
Madre di Dios-(2)
3)- بنابراین مراحل عمده پیشرفت کار کمپانی را بشرح ذیل میتوان خلاصه کرد: فرمان اول راجع بدوره 1600 تا 1612 صادر )
شده بود که جیمز اول آن اجازه را در سال 1609 براي ابد مقرر نمود.
ص: 651
از انگلستان عزیمت کردند. بین سالهاي 1600 و 1612 دوازده بار از این قبیل دستهها روانه شدند و آن بهعنوان سفرهاي جداگانه
شناخته میشده است، زیرا که هزینه سفر از صندوق شرکت پرداخت نمیگردید، بلکه مشترکین داوطلب تأمین میکردند.
آخرین دسته اعزامی تحت فرماندهی کریستوفر نیوپرت اولین گروهی بودند که به ایران هم رفتند و سر. رابرت شرلی را از سفر
صفحه 426 از 570
بازگشت سفارتی او به انگلستان همراه بردند. از سال 1613 این مسافرتها بحساب خود کمپانی آغاز شد که با یکی از آنها سر.
ددمورکتن و سر. تامس هربرت در سفر خود به دربار شاه عباس به سال 1626 عزیمت نمودند.
نخستین دادوستدها با خلیجفارس
هنوز دیرزمانی از تشکیل این کمپانی نگذشته بود که نمایندگان آن یعنی شرکتهاي عثمانی و شرق نزدیک (لوان) که در سال؟؟؟
فرمانی از ملکه الیزابت دریافت داشته بودند در ایران شعبه باز کردند و در سال 1609 جوزف سالبانک و رابرت کاورت از هند از
طریق قندهار و سیستان و کرمان و یزد به اصفهان آمدند و چنین گزارش دادند:
هرگاه کشتیهاي ما قادر باشند به خلیجفارس رفتوآمد کنند در اصفهان مرکز تجارت سودمندي میتوان برقرار ساخت و پنجاه »
درصد سود در هرمز و اصفهان میسر خواهد بود، طی هشتاد روز سفر خود از ناحیه اسیران متعدد و تجار شهر بزرگ جلفا اطلاع
.« کامل باین کار دریافت داشتهایم
______________________________
در 1635 شرکت آسادا (ماداگاسکر) تشکیل و در 1650 با کمپانی لندن یکی شد. قسمتی از این شرکت که جدا مانده و در سال
1655 از کرومول فرمانی گرفته بودند در 1657 به کمپانی لندن پیوستند و جواز تازهاي از جانب حامی کل (کرومول) صادر شد.
فرمانهاي دیگر در سالهاي 1661 و 1677 و 1683 صادر گردید. در 1698 شرکت رقیب تازه بقصد تجارت با هند شرقی تأسیس و
شرکت جدید نام یافته بود و تا سال 1714 باقی و رقابت شدیدي بین دو کمپانی برقرار بود که سرانجام بههم ملحق و با عنوان
نام یافت و جواز کارش بسال 1793 « کمپانی محترم هند شرقی » و رسما به « شرکت بازرگانان انگلستان جهت تجارت با هند شرقی »
بهوجود آمد و در سال 1858 به پایان رسید. « امپراتوري هند انگلستان » تجدید شد. در دوره این کمپانی بود که
ص: 652
شاردن مینویسد که انگلیسیها اولینبار در سال 1613 به ایران آمدند (منظورش برقراري تجارت از راه جنوب است) اولین فرمانی
که بنام آنها توانستم بدست بیاورم مورخ اول سپتامبر 1615 از جانب شاه عباس در مورد سفر سر. آر. شرلی تا جان کروثر و ریچارد
استیل است که آنها نیز از طریق خشکی از هند به اصفهان رفته بودند و در این فرمان دیده میشود که:
در سال 1617 اطلاع حاصل میکنیم که مدیران انگلیسی .« حکام همه بنادر ایران باید نسبت به کشتیهاي انگلیسی همراهی نمایند »
«1» برسم دائمی در اصفهان استقرار یافتند. در همان سال قرارداد تجارتی تازه شاه عباس با آقاي کنوك نماینده کمپانی امضا شد
در 1619 کارخانهاي در جاسک تأسیس گردید که پیش از آنکه بندر گمبرون به روي تجار انگلیسی باز شده باشد از راه خشکی
با پایتخت ایران تجارت میکردند.
1 ،000 ، در همان سال جیلز هوبز که نامش را قبلا هم یاد کردم گزارش داد که مصرف سالانه ابریشم خام ایران در اروپا 000
600 لیره است. نرخ فروش در ایران هر گیروانکه 8 شلینگ بوده. در سال 1622 ، گیروانکه از قرار هر گیروانکه 12 شلینگ و یا 000
انگلیسیها با همکاري ایرانیان، پرتغالیها را از
______________________________
در موقع انتصاب از طرف کمپانی در ایران بوسیله مدیران آن بهترین مدیر و عامل در قلمرو پادشاهی Connock 1)- اي. کنوك )
را آزردهخاطر ساخت چون خود را سفیري از جانب جیمز اول Roe عنوان شده بود. این موضوع حضرات و خاصه سر. تامسرو
قلمداد کرد و نامهاي از پادشاه براي شاه عباس آورد. شاه او را در آوریل 1617 بار داد. شهریار امر داد شراب آوردند و در قدح
بزرگ بسلامتی همایونی نوشیدند، شاه فرمود نماینده پادشاه انگلستان که برادر ارشد اوست خوش آمده است و دوستی وي را
صفحه 427 از 570
بسیار محترم و مغتنم میدارد و جاسک یا بندر دیگري که مورد احتیاج است در اختیار او و از هر جهت آزادي عمل و کار که
درخور مقام اوست فراهم باشد. سپس شاه وعده کرد سالانه 1000 تا 3000 عدل ابریشم به جاسک برسانند، بدون آنکه عوارضی
جانشینهاي کنوك بدستور رو عهدنامه تازهاي به شاه پیشنهاد » . دریافت و بهاي آن هر پوندي 6 شیلینگ تا شش شلینگ و نیم باشد
کردند، اما شاه از امضاي آن ابا و قراردادي را که با کنوك امضا شده بود تأیید فرمود، ولی در 1619 به کمپانی هند شرقی انحصار
انگلیسیها تعهد کرده بودند که «. تجارت ابریشم را در خلیجفارس اعطا کرد و آن اجازه را با مهر و امضاي همایونی مزین ساخت
یک سوم وجه نقد و دو سوم جنس تقدیم دارند.
ص: 653
هرمز بیرون و خود در گمبرون که بندرعباس شد و شرحش را در باب خلیج فارس ذکر کردم تفوق تجارتی احراز کردند.
فرانسويها
اینک با انحرافی از اصل موضوع، ورود رقیبان دیگر اروپائی را در صحنه کار مورد امعاننظر قرار میدهم. درست در همان موقعی
که کمپانی هند شرقی لندن تأسیس مییافت شرکت مشابهی نیز در فرانسه پایهگذاري شد.
سالهاي 1604 و 1611 و 1615 تاریخ پیدایش دستگاههاي متوالی فرانسوي از روي نمونه انگلیسی بشمار میرود. به اولین اشارهاي
سفیر «1» که من راجع به روابط تجارتی فرانسه با ایران برخورد کردهام مربوط بسال 1626 است که ریشلیو شخصی را بنام لوئیدئه
در دربار شاه عباس کبیر تعیین و او را مأمور کرد که مانع همدستی ایران با اسپانیا برعلیه عثمانی شود و براي بازرگانان فرانسه در
راه تجارتی شرق نزدیک تسهیلات فراهم سازد، ولی این نماینده از قسطنطنیه جلوتر نرفت چون بین او و سفیر فرانسه در آنجا نزاع
«3» و دیگري پرگابریل دوشینون «2» اتفاق افتاد و مأموریتش از بین رفت. دو سال بعد دو برادر روحانی یکی پرپاسفیک دوپروانس
وارد عرصه کار شدند و از جانب شاه عباس مورد نوازش قرار- گرفتند و سلطان خانهاي در اصفهان به آنها داد.
که درباره تجارت با کشورهاي آسیائی علاقه «4» در سال 1642 ریشلیو کمپانی هند شرقی جدید تأسیس کرد و در 1664 کلبر
بیشتري نشان میداد و همدستی هلندیها را هم تأمین کرده بود به اقدام جدیدي همت گماشت. سه نفر نماینده فرانسه در معیت دو
که نماینده سیار پادشاه فرانسه بودند به ایران اعزام شدند. شاه عباس ثانی که علاقه خاصی «5» جهانگرد آقایان دولالن و بولاي
نسبت به اروپائیان داشت و خواستار امضاي عهدنامه دوستی با شهریاران ما بود، از آنها نیک استقبال نمود.
با آنکه پادشاه ایران از ورود چنین نمایندگان کمشأن و مقامی از جانب
______________________________
Deshayes-(1)
Pere pacifique de provence-(2)
Pere Gabriel de Chinon-(3)
Colbert-(4)
Bulaye De Laloin-(5)
ص: 654
چنان پادشاه عظیم الشأن آزردهخاطر شده بود باز بایشان فرمانی داد و بمدت سه سال آنها را از تحمیلات مالیاتی و گمرك معاف
نمود و مثل سایر تجار خارجی حق تجارت داد و وعده کرد بعد از دریافت هدایاي قیمتی از طرف پادشاه فرانسه یا کمپانی قرارداد
جدید امضا شود.
صفحه 428 از 570
در اصفهان بین نمایندگان فرانسه پیوسته نزاع بود. دولالن در 1666 وفات کرد و در 1668 هیأت مدیره کمپانی تصمیم گرفت که
مدیر جدید که از هندوستان عزیمت کرده بود تا ارتباط تجارتی را تجدید کند «1» تجارت با ایران را تعطیل کند، اما آقاي گوستن
بسال 1673 در شیراز درگذشت. ملاحان کشتی که او را آورده بودند بر سبیل تفنن درصدد برآمدند که خود را سفیر معرفی کنند
و از شاه جوازي براي تجارت در سراسر قلمرو او بدست آورند، ولی ظاهرا مزایائی نصیب آنها نگردید، و وزیر شاه اظهار کرد که
پس از ورود نماینده جدید از طرف پادشاه فرانسه امتیازات بیشتري داده میشود.
در سال 1708 مسیو میشل را لوئی چهاردهم فرستاد که او با شاه سلطان حسین قراردادي امضا کرده پادشاه کبیر معاهده تازهاي با
نماینده دروغی ایران که نامش محمد رضا بیگ بود امضا نمود. دستگاههاي فرانسه تا هجوم افاغنه در اصفهان برقرار بود و در این
موقع ناچار به تعطیل شدند. ایشان کارخانهاي نیز در بندرعباس داشتند.
روسها
در همان گیرودار بسال 1664 نمایندگانی هم از جانب گراندوك مسکوي شامل دو نفر با 800 تن همراهان در اصفهان ظاهر و با
احترامات بسیار مورد پذیرائی واقع شدند و آنها را در یکی از عمارتهاي شاهی جا دادند و آنها با حرکات بیآداب خود چنان آن
محل را خراب کردند که شاه عباس ثانی آنها را اوزبگ فرنگی نامید. بهنظر شاردن نظر شاه این بود که در میان مسلمانها چنین
جنس و افرادي که آنهمه بد بار آمده باشند و مثل یوزبگها بیتربیت باشند وجود ندارند و از اینرو در میان اروپائیها کسانی که
از لحاظ چهار صفت مزبور
______________________________
Gueston-(1)
ص: 655
در ردیف مسافران مسکوئی باشد یافته نمیشود. سپس معلوم گردید که غرض واقعی این عده تجارت بود و عنوان سفیر را هم از
آن جهت اختیار کردند که اجناسی را که با خود همراه آورده بودند از عوارض گمرکی معاف باشد. شاه که از این بدکرداري
مضاعف بسیار دلسرد شده بود بدون کلمهاي جواب، ایشان را بازگردانید. جواب گراندوك نیز نسبت باین رفتار چنانکه در مجلد
اول این کتاب مذکور افتاد حمله به ولایت مازندران بود.
هلندیها
رقیب سوم که خیلی هم مهیبتر بود پا در میان نهاد. در سال 1580 هلندیها استقلال خود را از اسپانیا و پرتغال اعلام داشتند و از آن
پس شهرت درخشانی را در بحرپیمائی و تجارت آغاز کردند. بعد از شکست نیروي بحري بزرگ اسپانیا در دریاي مانش (ترعه
انگلیس) و همچنین مسافرت موفقیت- آمیز هارتمن یکی از هموطنان خویش که شرحش را ذکر کردم جرأت بیشتري یافتند که
مآلا به استقرار آنها در جزیره جاوه منجر شد. این جریانات چنان هیجانی در هلند ایجاد کرد که شرکتهاي متعدد جهت تجارت با
کمپانی هند » شرق تأسیس یافت و همه این شرکتها نیز با فرمانی از جانب زمامدار اعظم به هم ملحق و بسال 1602 موجب تشکیل
گردید. « شرقی هلند
در ظرف بیست سال این تازهواردان همه نقاط ممتاز تجارتی تصرفی پرتغال را در آسیا تصاحب کردند. ایشان ابتدا به جزیره هرمز و
در عهد پادشاهی شاه عباس ثانی مقر خود را به بندرعباس انتقال دادند و در اصفهان و بصره هم اداراتی دایر کردند. راجع به
صفحه 429 از 570
سرنوشت کار ایشان در ایران اتفاق نظر نیست. در معاهده اولی خود با شاه تعهدات تجارتی مستقیم با او برعهده گرفتند که
میگویند برد با پادشاه بود. در سالهاي 1652 و 1666 سفیرانی از هلند به اصفهان آمدند که شاید قرارداد بهتري فراهم سازند و از
هیچ ملت اروپائی در » هر دو طرف مقدار زیادي حرف و کار دوپهلو مشهود افتاد چنانکه بنابر قول شاردن در نیمه همان قرن
تجارت با ایران مثل هلندیها رندي و مهارت ننمودند و ایشان بزودي گوي سبقت را در تجارت
ص: 656
انگلیسیها از این رقابت هلندیها زیان فراوان دیدند و بیشک و گمان در قرن هفدهم مقام دوم را .« با ایران از دیگر رقیبان ربودند
در خلیجفارس داشتند و هر دو ایشان از تهاجم افاغنه و محاصره اصفهان در 1722 لطمه بسیار بردند. اما هلندیها با فروش شکر
400 کورون تسلیم نمایند. در قرن ، بقیمت گزاف به محصوران نفع سرشاري برده بودند بوسیله محمود افغان ناچار شدند که 000
هجدهم و بخصوص پایان آن قرن وضع پاك دگرگون شد. روح خسیس و انحصارطلب هلندیها که همهگونه فداکاري براي
انحصار تجارت ادویه نموده بودند زهر جان ایشان شد و در جنگهاي بزرگی که پیش آمد تقریبا تمام متصرفات خود را در
دریاهاي خاور به حریف خویش انگلستان باختند.
بخت و طالع انگلیسیها
ضمنا رونق تجارت انگلیس را در ایران بشرح ذیل میتوان پیگیري نمود: از پادشاهان، یکی بعد از دیگري فرمانهائی دریافت
گردید که شرایط و مزایاي سابق را تأیید یا تجدید کرد و یا توسعه و ترقی داد.
از قرار معلوم شهریاران صفوي غالبا شم تجارتی را به نهایت دارا بودند. شاه صفی اول در موقع تجدید قراردادي که اسلاف او امضا
60 لیره ابریشم را (از خود او) پیشبینی کرد که یک سوم نقد و دو سوم ، کرده بودند سالانه 1500 لیره و هرساله خریداري 000
جنس تحویل شود و مثل این است که طرز کار و تجارت انگلیسیها در این دوره چندان تعریف نداشت و رقابت بین شرکتهاي
انگلیسی حتی در آبهاي خلیجفارس نیز محسوس مینمود، فقط با تنفري که نسبت به هلندیها در میان بود مدیران کمپانی را از
کنارگیري بازداشت.
ایرانیان از همان ابتداي کار مواد قرارداد راجع به هرمز و بندرعباس را زیر پا نهادند. در سال 1679 جرگه هیأت مدیره کمپانی بار
دیگر درصدد افتاد که کار تجارت با ایران را بکلی رها کند، ولی سیاست اعتراض و نامهنگاري اختیار شد. چارلز دوم قبلا نامهاي
به شاه سلیمان فرستاده بود و خواستار شد که در حکم سال 1670 تجدیدنظري شود که مبلغ پرداختی به انگلیسیها هرساله
ص: 657
45 لیور یا 15000 کورون تخمین شده بود- اما دولت ، در بندرعباس- بنابر قرارداد اصلی نیمی از درآمد گمرکی تا حدود 000
ایران از فیصله امر مضایقه و استناد مینمود که درآمد گمرك دیگر در اختیار دولت نیست، بلکه به اجاره واگذار شده بود و
انگلیسیها نیز از اجراي بعضی از مواد قرارداد اصلی شانه خالی کرده بودند. بنابراین در سال 1683 سر. تامس گرنتام را به ایران
فرستادند که دعوي انگلستان را جدا تعقیب کند، ولی چون بندر گمبرون را بواسطه جنگ بین ایران و هلند در محاصره یافت دست
خالی مراجعت کرد. اما بزودي با وجود ضدیت هلندیها نمایندگان انگلیس در ایران توفیق حاصل کردند و فرمانهاي تازه و
مساعدتر صادر شد و در سال 1697 بجاي قسمتی از بدهی مربوط به بندرعباس ابریشم دریافت کردند.
در سراسر این مدت نماینده انگلیس در اصفهان وضعی نیک ممتاز داشت و او را فرستاده معتبر پادشاه مینگریستند. در سال 1699
شاه بهکارخانه انگلیس سرافرازي حضور بخشید و این التفات شهریاري به قیمت 1200 لیره تمام شد.
با عنوان «1» ضمنا پیوستگی کمپانیهاي قدیم و جدید در سال 1708 ، به دوران پرخاشگري و رقابت خاتمه داد و به اعزام پرسکوت
صفحه 430 از 570
نماینده شرکتهاي متحد به اصفهان منجر گشت که نامهاي از ملکه آن، خطاب بشاه سلطان حسین همراه داشت. سپس دوره
بیسروسامانی و آشفتگی بواسطه هجوم افغانها و عثمانیها و جنگهاي داخلی بعد از آن فرارسید. انگلیسها ناچار شدند دستگاه
خود را در اصفهان و بعدا نیز در بندرعباس تعطیل کنند. راجع بوضع کار آنها آبهرینال شرح ذیل را نوشته است:
در این دوران آشفتگی عمومی، فروش انگلیسها در ایران فقط یکصد بسته جنس پشمی و 2000 گیروانکه آهنآلات و »
همینمقدار هم مس بود.
.« 554 لیره) نصیب ایشان ساخت ، 1 کورون نقد (- 687 ،300 ، 1 تا 000 ،200 ، این اجناس جمعا 000
______________________________
Prescott-(1)
ص: 658
در سال 1763 بوشهر مرکز تجارتی کمپانی هند شرقی در خلیجفارس انتخاب شد و باآنکه در سال 1770 موقتا به بصره انتقال یافته
بود سه سال بعد مجددا باز بوشهر مرکز این کار و رسیدگی بامور هر دو نمایندگی مزبور به حکومت بمبئی واگذار شد. ابتدا
هرسال فقط یک کشتی وارد بوشهر میشد با 60 تا 100 عدل پارچه نخی و آهن و شکر و پارچه حریر، اما از سال 1790 تجارت
بین خلیجفارس و هندوستان با سرعت افزایش یافت و در 1809 واردات پارچه نخی از راه بوشهر به حدود 600 عدل رسید. هنگامی
که سر. جان ملکم در سال 1800 نخستینبار به دربار فتحعلی شاه آمد با این شهریار قراردادي که هم تجارتی و هم سیاسی بود امضا
نمود و بموجب آن بیشتر مزایاي دستگاه سابق تجدید و امتیازاتی تازه نیز اعطا گردید و قرار شد که تجار انگلیسی و هندي با
معافیت از مالیات در هریک از بنادر ایران حق اقامت داشته باشند و در انجام پیشه و تجارت خود مشمول حمایت شوند و بافراد
انگلیسی حق داده شده بود که در هر شهر و بندري خانه خریداري کنند و یا بفروشند. آهن و مس و فولاد و ماهوت با معافیت از
عوارض گمرکی وارد ایران شود و عوارض بر اجناس دیگر افزوده نشود.
بدبختانه این عهدنامه به تصویب نرسید و با سایر قراردادهاي آن دوره از لحاظ اعتبار محل تردید و انکار قرار گرفت، اما در سال
1828 بنابر مواد مندرج در عهدنامه ترکمنچاي که عوارض پنج درصد از روي ارزش جنس بر صادرات و واردات روسیه در
عهدنامه بود سرمشقی به میان آمد که مورد پیروي همه اروپائیانی واقع گردید که با ایران تجارت میکردهاند.
در سال 1841 عهدنامهاي بوسیله سر. جان مکنیل (وزیر مختار انگلیس) پس از مذاکره امضا شد که انگلستان را جزو دولتهاي
کاملۀ الوداد قلمداد کرد و برقراري نمایندگی تجارتی را در دو کشور پیشبینی نمود. ضمنا در سال 1810 نمایندگیهاي تجارتی
در بوشهر و مسقط و بغداد و بصره توأم شد و در 1812 نمایندگی تجارتی در بوشهر منحل و بجاي آن نماینده سیاسی در آنجا
مستقر شد.
ص: 659
در سال 1822 تجدیدنظر کلی درباره پایگاههاي خلیجفارس پیش آمد.
کار مدیران محلی و دلالها از بین رفت و عنوان نماینده مقیم و نمایندگان محلی مرسوم و وضع کار تمام دستگاهها سیاسی شد. این
تغییرات ناشی از آن بود که ایران در حیطه سیاست اروپائی درآمده بود و روابط بین آن کشور و دولت ما بجاي آنکه از قول و قلم
تاجر و دلال نوشته آید بصورت گزارشهاي مأموران سیاسی درآمد.
از روزگاري که ملکم پا بر خاك ایران نهاده بود تا این موقع وضع کارها تغییراتی انقلابی حاصل نمود و درحالیکه وزارت خارجه
دولت انگلیس در ابتداي این قرن اطلاعات اندکی راجع بوضع و حال ایران داشت در این هنگام گروه انبوهی از منشیان و دبیران
دست در کار اوراق و اسنادي دارند که از تهران میرسد.
صفحه 431 از 570
در سال 1872 نظارت بر امور کرانههاي خلیجفارس از حیطه اختیار حکومت بمبئی به حکومت هندوستان انتقال یافت و تا امروز
مأموران انگلیسی مقیم بوشهر و بغداد را این حکومت انتخاب و بودجه کارشان را تأمین میکند.
دیگر گماشتههاي یک کمپانی سرنوشت تجارتی ملت ما را در دست ندارند، بلکه این کار برعهده دستگاهی است که مرتبا هرسال
گزارشهاي خود را بمرکز ارسال میدارد و وزارت خارجه هم به انتشار آنها اقدام میکند که خود نشانه بارزي است که چه خدمت
باارزشی انجام میدهند و معلوم میدارد که حدود کارها تا چهاندازه وسعت و اهمیت یافته است.
توسعه رشتههاي خاص و یا بسط طرق تجارتی در قرن حاضر با عطف نظري بوضع تجارت فعلی ایران که ذیلا بشرح آن خواهم
پرداخت نیک عیان خواهد گردید. این بحث و کلام تاریخی را که پیش آوردهام بسیار متناسب و شایسته خواهم یافت اگر براي
خوانندهاي که در تعقیب کردن سخنانم عنان صبر را از دست نداده باشد بتوانم ثابت کنم که انگلستان بواسطه سنتها و خدمات
خویش حق راسخی توأم با منافع نافذ در تجارت ایران دارد و هدف مطلوبی را که من از جانب کشورم عنوان و پیروي از آنرا تأکید
میکنم ناشی از حرص و آز ملی و یا هوس
ص: 660
و راز بسط نفوذ مادي نیست، بلکه میراث مشروع گذشته است که از هر جهت ما را دلیل سرافرازي است.
قسمت دوم- تجارت جدید ایران
تغییر صحنه کار
در ضمن بازگشت از شرح و بیان روزگار گذشته به بررسی وضع کنونی تجارت ایران با دگرگونی تقریبا کامل شرایط طبیعی و
عواملی انقلابی مواجه میشویم که در صحنه کار پدیدار شده است. غیر از یک راه خروجی خلیج فارس که حملونقل آنرا هم
بیگانگان در دست داشتند تجارت ایران سابقا محدود به خشکی بود. ایران که در برزخی بین دو دریا واقع گردیده است راههاي
کاروانی داشته که از روزگار قدیم محل عبورومرور قافلههاي شرق و غرب بوده است اما بیشتر این جادههاي جناحی فعلا متروك و
خالی است و عصر کاروان رفتهرفته سپري میشود.
پیشرفت کار دریانوردي و پیدایش قوه بخار امر تجارت را بطرق بحري انداخته است و دریاهاي شمالی و جنوبی که همواره وسیله
حمایت عمدهاي براي ایران بود اینک عامل تجاوز بیگانه و مایه گرفتاري اوست. در دریاي خزر زمامداران روسی و در خلیجفارس
انگلیسیها بر خانه او دق الباب میکنند و صادرات و وارداتی که روزي حملونقل آن موجب جلبنظر اقوام اروپائی بود و نیمی از
دارائی ایشان را فراهم مینمود، حال در چنگ روس و انگلیس افتاده است.
غرور پرتغالیها از بین رفت و دیگر نام آن کشور در میان نیست و مگر چند قطعه توپهاي پوسیده و برجهاي فروریخته اثري از
وجود آنها دیده نمیشود. هلندیها که در سابق خلیجفارس را در زیر پا داشتند و مقاصد خود را به شهریاران ایران تحمیل میکردند
اکنون فقط کنسولیاري در بوشهر دارند. ژن و ونیز هم مدتهاست که از صف کشورهاي مستقل خارج شدهاند. ارامنه هنوز در
بازارهاي ایران رفتوآمد و تجارتی دارند، ولی کارشان خردهفروشی است و آنرا هم تا روزي ادامه میدهند که بانگ شکست
کسب و کار آنها برآید، وانگهی ارمنستان را نمیتوان ملتی محسوب داشت و توانگري آنها امري خودمانی است.
ص: 661
سیادت بحري به دوره جدال طولانی پایان داد. و گفتار پمپه سردار نیک به ثبوت رسیده است. کشمکشهاي سابق به جنگ
تنبهتن بین کشور نیرومند بحري شمالی و قدرت دریائی دولت جنوبی مبدل شده است. آلمان و اتریش و فرانسه نیز سهمی در
صفحه 432 از 570
تجارت وارداتی ایران دارند، اما رقیبهاي مهیبی بشمار نمیروند. از این پس بشرح و بیان مبارزه جاري دو نیرو و قواي متقابل و
آینده کار این دو دولت مبارز خواهم پرداخت.
تفوق روسیه در شمال
با آنکه ظهور روسیه چون دولتی مهیب در صحنه کار از دوره زمامداري پطر کبیر محسوس بود و در اثر شکست آخرین اقدام
تجارتی انگلیس در بحر خزر که در نیمه اول همان قرن اتفاق افتاد این خطر شدیدتر مینمود باز تا جنگ بین ایران و روس در ربع
اول قرن حاضر و بخصوص از موقع انعقاد عهدنامه ترکمنچاي در سال 1828 تفوق قدرت تجارتی روس در شمال ایران چندان
تثبیت نشده بود.
«1» در معاهده قبلی گلستان در سال 1813 بحر خزر بصورت دریاچه اختصاصی روس درآمده بود، ولی در سال 1817 یرمولف
سفیر روسیه بیهوده سعی نمود که نماینده تجارتی روسیه را در رشت مستقر سازد، ولی دربند و بادکوبه و لنکران از آن پس بجاي
تعلق به ایران بنادر روس شده بود و فقط مرور زمان لازم بود که قدرت نافذ یک طرف و ضعف و ناتوانی طرف دیگر راه را کاملا
براي استقرار نفوذ فاتح هموار کند.
در سال 1828 معاهده سیاسی ترکمنچاي که برتري مقام روسیه را در شمال غربی تسجیل کرده بود، قراردادي تجارتی ضمیمه
داشت که در زمینه بازرگانی هم نفوذ آن دولت را سخت مستقر گردانید. برقراري حق گمرك پنج درصد نسبت به ارزش کالا
درباره همه اجناسی که به روسیه صادر و یا از آنجا وارد میگردید نمونه و سرمشقی براي تمام دول فراهم شد که قرارداد مشابهی
مبتنی بر شرط کاملۀ الوداد با دولت ایران امضا کردند، ولی فقط در سی سال اخیر است که روسیه بارزش غنایم سیاسی خود پی
برده و یا درصدد بهرهبرداري از آن برآمده است.
______________________________
Yermoloff-(1)
ص: 662
در همین مدت است که انقیاد قفقاز قطعی و کامل شد و در اثر آن ابتدا پوتی و سرانجام باطوم بوسیله راهآهن به بادکوبه اتصال
یافت. در عین حال ایجاد ارتباط با خط آهن از مرکز روسیه به ولگا و حاجی ترخان و توسعه کشتیرانی در رودخانه مزبور و
بخصوص تشکیل بحریه تجارتی بزرگ در دریاي خزر باهم بدون اغراق موجبات تفوق و انحصار تجارتی ایران و روس را در
شمال تأمین و تقویت نمود. خاصه ترقی حیرتانگیز بادکوبه با توسعه صنعت نفت موجب تقاضا و ضمنا تهیه بازار نزدیکی براي
محصولات چوب، پوست، غله برنج و خشکهبار ایران شد. اخیرا هم پیدایش راهآهن ماوراء بحر خزر از جانب شمال شرقی دروازه
تازهاي را به جانب ایران گشود و دامنه نفوذ برتر روس را تا خطه خراسان وسعت بخشید و آن دولت را در سراسر حدود شمالی
قلمرو همایونی مقتدر گردانید.
در تمام این مدت بواسطه حمایت ناشی از سیاست مالی که سخت جنبه انحصاري داشت، همان سیاستی که روسها اول جادههاي
تجارتی قفقاز را بروي اجناس ایران که ترانزیت بمقصد اروپا صادر میگردید بازگذاشتند تا دادوستد و گردش پول را در این راه
رایج و معمول سازند، سپس همین جاده را مسدود کردند تا سود و ثمر آنرا بخود اختصاص داده باشند و این ترتیبی است که دولت
روسیه معمولا معافیتهائی قایل میشود و یا کرایه اجناسی را که با کشتی به ایران یا شرق میرود تخفیف میدهد. ناگزیر کنترل
بازارهاي شمال بدست روسها افتاد و تنها در مواردي جنس انگلیسی امکان رقابت داشت که بواسطه مرغوبیت با وجود هزینه
سنگین حمل بار با کاروان از بحر سیاه و بغداد یا خلیجفارس بفروش میرسید.
صفحه 433 از 570
بعلاوه باید خاطرنشان ساخت که حدود و ثغور روسیه از جهات خشکی یا دریا در شمال، راههاي بمراتب آسانتري براي رخنه و
نفوذ است تا جادههاي متقابلی که انگلستان از طریق جنوبی مورداستفاده قرار میدهد. با آنکه ایران در کرانههاي بحر خزر نیز مانند
سواحل خلیجفارس بندر درستی ندارد باز فاصله این نقاط تا بنادر روسیه به آن اندازه بعید و زیاد نیست که بمبئی یا لندن از سواحل
ایران صدها فرسخ دور افتادهاند.
مرز روسیه از تبریز پایتخت تجارتی ایران فقط 80 میل فاصله دارد.
ص: 663
کشتیهاي روسی قادرند که بار خود را در 160 میلی تهران که پایتخت سیاسی و مرکز عمده جمعیت است خالی کنند و بهیچوجه
کتلهاي اشکآور بین سواحل جنوبی و مرکز، میان روسیه و بازار فروش شمالی نیست، وانگهی باید در نظر داشت که چه تفاوت
کلانی بین مسافت از منچستر تا تهران با تهران و مسکو هست.
نفوذ انگلیس در جنوب
خوشبختانه این برتري وضع روسیه که شرح آنرا به تفصیل گفتهام نه بدون رقیب است و نه انحصاري است و در سراسر مرکز و
جنوب ایران نفوذ انگلستان را در برابر دارد که بواسطه دوري روسیه از اقیانوس هند آن دولت هیچگاه نتوانسته است رقابتی بنماید و
در حال حاضر همچنان استوار و پابرجاست که قابل رخنه و تجاوز نیست. این تفوق که بموقع پیشبینی و با نقش مؤثر انگلستان در
تأمین صلح و امنیت خلیجفارس از آغاز این قرن مستقر شده است و هنوز هم در حال توسعه و ترقی است به زمان ما خیلی نزدیکتر
از زمانهاي است که تجارت روس در شمال رو به پیشرفت نهاده است و تحقق آن در بیست سال اخیر تدبیر و میتوان گفت که با
حفر کانال سوئز آغاز شده است.
115 تن شد که از آن ، 1 تن بود. در 1881 بالغ بر 000 ، در سال 1876 ظرفیت محمولات کشتی از انگلستان به خلیجفارس فقط 200
113 تن کالاي انگلیسی از بندر بوشهر ترخیص گردیده است. در 1870 فقط ماهی یک بار کشتی از بمبئی به ، مقدار 000
خلیجفارس میرفته و حداکثر سه یا چهار کشتی هم از انگلستان وارد میشده است. فعلا سرویس هفتگی یا دوهفتگی بسیار منظم
است که شرحش را در باب خلیجفارس ذکر نمودم. این پیشرفت حیرتآور را به چهار دلیل نسبت دادهاند: کاهش مسافت بواسطه
گشایش کانال سوئز. افزایش فعلی امنوامان در خود ایران و آشنائی به احتیاجات بیشتر، بواسطه سیاست انحصارطلب دولت روسیه
که راههاي شمالی را بروي همه کشورها بسته است و این سبب شده است که انگلستان در بسط و ترقی راههاي جنوبی توجه
بیشتري بنماید.
«1» بالاتر از همه جهات مزبور ترقی و اصلاح نیروي بخار و ارزان شدن کرایه حمل بار
______________________________
69 شلینگ هر تن بود. در 1883 به 30 شلینگ رسید و حالا کمتر است. / 1)- در سال 1870 کرایه آهن از لندن تا بوشهر 6 )
ص: 664
سابقا اجناس منچستر از طریق عثمانی به ایران میرسید حالا از انگلستان مستقیما به بمبئی و از آنجا به ایران حمل میشود.
از طرف دیگر این سرویس حملونقل که ترقی آن از آبادانی بنادر جنوب و درآمد سرشار تجارتخانههاي ایرانی و اروپائی نیک
آشکار و همچنین است افزایش عایدات سالانه گمرك که از این بابت راههاي تجارتی شمال گرفتار بزرگترین مانع و مزاحمت
شدهاند. اقلیم سواحل جنوبی مخوف و طاقتفرساست.
مسافت بین بندرها و بازارها سخت طولانی است و گردنههاي بین راه در بدي ضرب المثل و مایه وحشت است. در اینکه با وجود
صفحه 434 از 570
همه این موانع مختلف تجارت انگلیس و هند ترقی نموده و زمینه کار خود را توسعه داده است حاکی از هنر و همت در صنعت و
کار است.
منطقه میانه
این است وضع تفوق دو رقیب شمالی و جنوبی که بسیار هم ریشهدار است، بطوري که نفوذ روس در یک طرف، نفوذ متقابل
انگلیس را سمت دیگر دربر دارد و بین آن دو منطقهاي است که طرفین با نظر رشک و حسادت سعی بر توسعه زمینه نفوذ خود در
آن دارند و سرانجام کار که هنوز هم تعیین نگردیده است از جهتی مشخص میزان قدر و قدرت هرکدام و رکن احتمالی وضع
آینده هریک از طرفین مبارز است. در این مقوله و مجادلهاي که درگرفته است من با این مزیت نیکو وارد میشوم که آشکار سازم
تاکنون انگلیسها در حیطه کار رقیب پیشرفت بیشتري حاصل کردهاند تا ایشان در منطقه نفوذ ما.
جمع صادرات ایران
اما پیش از آنکه شرح این موضوع را باز نمایم که درواقع جزئی از مسئله عمده تجارت ایران بطور کلی است، در نظر دارم شرح
اجمالی نیز بیان و تا سرحد امکان نظریهاي درباره ارزش کلی مسئله اخیر اظهار کنم تا میزانی از چگونگی آن غایت مطلوبی که
روس و انگلیس راجع به آن مبارزه دارند، بدست داده باشم. در فصل دیگري مربوط بمنابع ایران شرحی در خصوص محصولات
محلی این سرزمین ذکر نمودهام که بعد از رفع نیازهاي داخلی از لحاظ خوراك و پوشاك مردم آن، مجموع صادراتش را به دیگر
کشورها تشکیل میدهد.
ص: 665
در اینجا قصدم آن نیست که شرح اطلاعات را تکرار کنم، بلکه میخواهم فقط ارزش صادراتی را روشن سازم. براي جزئیات،
خوانندگانم به اقلام جداگانه آن فصل مراجعه خواهند کرد. جدول ذیل ارزش تقریبی صادرات ایران را تا آخر 30 سپتامبر 1889
نشان میدهد و نظر خودم این است که اگر ارقام مزبور نقص و اشتباهی دربر داشته باشد بیشتر از بابت نقصان است و جمع کل هم
از جهت مقدار و هم ارزش از ارقام مذکور بیشتر میباشد.
صادرات ایران مربوط بسالی که 30 سپتامبر 1889 پایان آن بوده است
1 تومان ،900 ، تریاك 000
پنبه 000 ر 500 تومان
پشم نشسته 000 ر 64 تومان
ابریشم خام 000 ر 300 ر 1 تومان
ابریشم پیله 000 ر 50 تومان
انقوزه 000 ر 280 تومان
مازو 000 ر 100 تومان
کتیرا 000 ر 100 تومان
زالو 000 ر 1 تومان
صفحه 435 از 570
تنباکو 000 ر 300 تومان
توتون 000 ر 50 تومان
فرش 000 ر 300 تومان
شال 000 ر 35 تومان
کشمش 000 ر 160 تومان
خشکبار 000 ر 250 تومان
زعفران 000 ر 60 تومان
پوست دباغی نشده 000 ر 20 تومان
پوست دباغی شده 000 ر 10 تومان
چرم 00 ر 50 تومان
نیل 000 ر 10 تومان
برنج 000 ر 000 ر 1 تومان
فیروزه 000 ر 20 تومان
شراب 000 ر 1 تومان
اسب 000 ر 60 تومان
گله و گوسفند 000 ر 10 تومان
خرما 000 ر 25 تومان
دارو 000 ر 30 تومان
مواد رنگی 000 ر 90 تومان
گندم و جو 000 ر 200 تومان
آذوقه 000 ر 20 تومان
گلاب 000 ر 50 تومان
اجناس پشمی 000 ر 100 تومان
نمک 000 ر 10 تومان
ادویه 000 ر 100 تومان
بذر 000 ر 26 تومان
متفرقه 000 ر 160 تومان
جمع 000 ر 442 ر 7 تومان
ص: 666
که با تسعیر 35 قران یک لیره نرخ روز مجموع مزبور معادل 000 ر 126 ر 2 لیره خواهد شد.
نوع واردات
اینک به موضوع واردات و ذکر جمع ارقام آن میپردازم و ناگزیر مسئله رقابت روس و انگلیس و سهم نسبی را که این دو کشور از
صفحه 436 از 570
این بابت دارند اندکی به تأخیر میاندازم. باآنکه ایران از جهات محصولات متنوع طبیعی و مصنوعات نیک غنی است در این
صحایف ملاحظه شده است که فاقد وسایل و اسبابی است که از لحاظ غربیها مایحتاج زندگانی و مایه راحتی افراد متمدن
محسوب میشود.
در این کشور مقدار بسیار محدودي شکر تولید میکنند و یا اصلا تولید نمیشود نه محصول قهوه دارد و نه چاي، هرچند که
مصرف هردو جنس مزبور در ایران بحد وفور است. معادن نفتش هنوز دستنخورده است و کوچهها و خانههاي آن با مواد نفتی
روسی و امریکائی روشن میشود. با آنکه شایع است که سنگهاي قیمتی باندازه کافی که رفع احتیاج کند داراست باز همه طلا و
نقره مورد لزوم را از خارجه وارد میکند. تا وقتی که معادن مس و آهن آن محک آزمایش نخورده باشد، اولی را بصورت اوراق
و ثانوي را بشکل میله خریداري میکنند.
نکته یأسآور این است که باآنکه گفتهاند مس در همه نقاط این کشور هست حتی یک ظرف غذاپزي نیست که با فلز محلی
ساخته شده باشد. ظروف و کارد و قاشق و بلور و شیشه و چینی و بدل آن را باید از خارجه وارد کنند و از آهن فقط چیزهاي خیلی
خام و خشن میسازند و ساختن شیشهآلات مرسوم نیست.
و حتی هنر سرامیک را هم از دست دادهاند. تقلید از سبک و رفتار اروپائی ایشان را به صرف مشروبات الکلی فرنگی معتاد ساخته
است.
ایرانیان که بنحو جالبتوجهی اهل شکارند همه ابزار و وسایل آنرا باید از خارج تهیه کنند. جواهر و ساعت هم مال خارجه است.
در خود ایران حتی
ص: 667
یکدانه از ادوات زندگی قرین تجدد ساخته نمیشود. هر اعیان ایرانی کالسکه یا درشگه شخصی باید داشته باشد، کی شنیده است
که این دستگاهها را در ایران بسازند. سرانجام باید موضوع بیحد و قیاس و غیرقابل تقلید لباس هر دو طبقه زنان و مردان را
خاطرنشان ساخت. چلوار و پارچههاي پیراهنی و نخی در همهجا مصرف میشود، حقیرترین افراد اجناس ساخت منچستر تا مسکو
میپوشند و کرباس نیلی کشور را که زن روستائی بر پیکر بیقواره خود میاندازد از بمبئی وارد میشود.
ایران درواقع از سر تا پا همه لوازم زندگی خود را باید از غرب بیاورد و سراسر ظاهر او را متاع محیط و دیاري میپوشاند که وي
باطنا و از ته دل نسبت به آن نفرت دارد.
منابع اجناس خارجی
مرکز عمدهاي که اجناس مورد احتیاج ایران را فراهم میسازند انگلستان، روسیه، فرانسه، آلمان، اتریش و هندوستاناند و بنحو
اختصار میتوان اظهار کرد که واردات از انگلستان شامل چلوار، چیت، پارچههاي پیراهنی سفید و خاکستري و پارچههاي باصطلاح
مکزیکی و پارچههاي راهراه ترکی و پارچههاي عریض، آلات مسی، ظروف، شمع و اسلحه و مهمات.
از روسیه پارچههاي نخی از قبیل، شکر، نفت، شمع، چراغ، ظروف، آئینه، بدل چینی، فلزات، کالسکه، یراق، سینی، سماور. از
فرانسه قند، شیشهآلات، ظروف چینی، اجناس ابریشمی. از آلمان و اتریش شیشه و بلور، پارچههاي پشمی قاشق و کارد، شکر. از
هندوستان چاي، چلوار، برنج و روي، دارو، ادویه، حریر و گلابتون و دبیت.
ارزش جمع واردات
صفحه 437 از 570
مجموع بهاي این واردات از سال 1889 غیر از شمش و مسکوك که اقلام عمده است، ولی نتوانستهام ارقام آنرا بدست بیاورم بشرح
ذیل بوده است:
ص: 668
668 ارزش جمع واردات ..... ص : 667 قند 000 ر 000 ر 1 تومان ایران و قضیه ایران ج 2
ر 000 ر 80 تومان
چاي 000 ر 200 تومان
ادویه 000 ر 000 ر 1 تومان
نفت 000 ر 180 تومان
آرد 000 ر 1 تومان
چلوار 000 ر 000 ر 3 تومان
پارچههاي ابریشمی و پشمی انگلیسی 000 ر 800 ر 1 تومان
پارچههاي ابریشمی و پشمی اتریشی 000 ر 100 تومان
پارچههاي ابریشمی و پشمی فرانسوي 000 ر 50 تومان
پارچههاي ابریشمی و پشمی روسی 000 ر 50 تومان
پارچههاي اتریشی 000 ر 000 ر 1 تومان
پارچههاي روسی 000 ر 500 تومان
فلزآلات انگلیسی 000 ر 70 تومان
فلزآلات اتریشی 000 ر 20 تومان
فلزآلات (روس) 000 ر 10 تومان
بلور و ظروف چینی اتریش 000 ر 120 تومان
بلور و ظروف چینی فرانسه 000 ر 80 تومان
بلور و ظروف چینی روسی 000 ر 100 تومان
مشروبات 000 ر 10 تومان
جواهر و ساعت 000 ر 50 تومان
آهن 000 ر 165 تومان
شیشه پنجره 000 ر 100 تومان
قهوه 000 ر 50 تومان
دارو 000 ر 40 تومان
نیل 000 ر 150 تومان
اسلحه 000 ر 50 تومان
کنف و کیسه 000 ر 20 تومان
متفرقه 000 ر 200 تومان
جمع 000 ر 696 ر 13 تومان
صفحه 438 از 570
مجموع واردات مزبور بنابر نرخ تسعیر معادل با 100 ر 913 ر 3 لیره میشود. جمع توأم ارزش واردات و صادرات بنابر جدول فوق
(با آنکه از منابع رسمی تهیه کردهام صحت و اعتبار آنرا تضمین نتوان نمود) بالغ بر 400 ر 039 ر 6 لیره است که اگر واردات
شمش سیم و زر مسکوکات را هم تقریبا برآورد کنیم مجموع واردات ایران بارزش 000 ر 300 ر 6 لیره میشود.
میزان برآورد مطابق عواید گمرك
وسیله دیگري براي تخمین ارزش کلی
ص: 669
واردات ایران که کمتر جنبه علمی دارد، درآمد گمرکی است. در فصل گذشته ترتیبی که عایدات گمرك تحصیل میشود ذکر
کردم درحالیکه بر اجناس وارداتی از اروپا یا صادرات بوسیله تجار خارجی پنج درصد بنابر ارزش جنس عوارض گمرکی اخذ
میشود. بازرگانان ایرانی از سه تا هشت درصد و یا حتی بیشتر، بسته بموارد مختلف میپردازند. همچنین باز نمودهام که بنابر رسم
اجارهداري گمرك که در همه ایران جاري است، اجارهدار علاوهبر مبلغ مقرر که بدولت یا حضرت شهریاري تقدیم میدارد بهره
کلانی نصیب خود او میشود که میتوان گفت بعد از وضع درآمد رسمی تقریبا بیست درصد است. بنابراین با منظور نمودن چهار
درصد بر ارزش جنس داخلی یا خارجی و افزودن بیست درصد حق اجارهداري جدول ذیل مبلغ تقریبی تجارت واقعی ایران را طی
نه سال اخیر از 1880 تا 1889 نشان میدهد.
ص: 670
ملاحظه میشود که رقم آخري در حدود 000 ر 700 لیره از رقم مندرج در جدول سابق تجاوز میکند و آن رقم را من کمتر از
مقدار واقعی تلقی کرده بودم. نظریه خودم بنابر محاسبههائی که راجع بمیزان تجارت در بنادر مختلف کردم و شرح آنرا در اینجا
ذکر میکنم، مجموع تجارت ایران را درحالحاضر بین 000 ر 000 ر 7 لیره و 000 ر 500 ر 7 لیره میتوان برآورد کرد. این نظریه
.«1» تقریبی است که از دو مقام معتبر دریافت داشتهام و از این مبلغ واردات دو سوم و بقیه صادرات است
سالنامه گوته، صادرات را 000 ر 120 ر 3 لیره واردات را 000 ر 280 ر 5 لیره و جمع کل را 000 ر 400 ر 8 لیره گفته است. آقاي
هربرت دبیر سفارت انگلیس در تهران در گزارشی بوزارت امور خارجه راجع بسال 1886 بنابر عایدات گمرکی جمع کل صادرات
را 000 ر 888 ر 2 لیره، واردات را 000 ر 012 ر 5 لیره و مجموع را 000 ر 900 ر 7 لیره نوشته و بر این مبلغ یک چهارم نیز ارقام
گمرکی دیگر جاها را که بدست آورده بود افزود که درنتیجه بالغ بر 000 ر 875 ر 9 لیره برآورد نموده است. در گزارش بعدي
ارقام مبالغهآمیزي راجع بسال 1885 آورده است. صادرات 000 ر 366 ر 4 لیره، واردات 350 ر 768 ر 5 لیره جمع کل 461 ر 134
ر 10 لیره.
ولی از این مجموع 10 درصد باید تفریق کرد به دلایل ذیل:
-1 چون در مورد صادرات مأموران گمرکی اظهار تجار را قبول میکنند بدون اینکه بازرسی پیش آید.
-2 چون راجع به واردات پنج درصد بنابر ارزش جنس بر قیمت اظهار شده تاجر افزوده میشود که خیلی بیشتر از مبلغی است که
وي نسبت به صاحب صنعت اروپائی یا هندي پرداخته است. بنابراین آقاي هربرت واردات را تخمینا 000 ر 250 ر 5 لیره و صادرات
را 000 ر 000 ر 4 لیره یا جمع کل را 000 ر 250 ر 9 لیره ذکر کرده و نیک آشکار است که ارقام پیشنهادي خیلی بیشتر از مقدار
واقعی است.
______________________________
1)- الیزه رکلو (جغرافینویس فرانسوي در قرن نوزدهم) جمع کل تجارت را 000 ر 000 ر 6 لیره نوشت. سالنامه ویتاکر، صادرات )
صفحه 439 از 570
را 000 ر 260 ر 2 لیره و واردات را 000 ر 850 ر 3 لیره قلمداد کرده است.
ص: 671
شریانهاي تجارتی ایران
اشاره
با شرح تقریبی جمع ارزش تجارت ایران در زمان حاضر، حال به بررسی توزیع حوزههاي آن و سهمی که روس و انگلیس هرکدام
در این زمینه دارند میپردازم. در موقع شرح و بسط مربوط بشهرها مانند مشهد و تبریز و اصفهان و شیراز وضع تجارتی موجود
هریک را با دقت وافی بیان کردم.
در اینجا خلاصه نتایج امر را ذکر و براي آگهی از جزئیات، خواننده را به سخنان سابقم راهنمائی میکنم.
در فصلهاي پیش بارها در مرزهاي ایران سیر و با رعایت ترتیب مسائل مختلفی را که از الحاق یا تداخل سرحدات این کشور با
دیگر همسایگان ایجاد میشود شرح دادم. اجازه بفرمائید بار دیگر آن سیروسفر را تکرار کنم تا وضع فعلی تجارتی ایران چنانکه
باید و شاید مورد بررسی واقع و در هرمورد نیز شرایط مساعد یا نامساعد که از لحاظ دو رقیب وجود دارد توضیح شود. تعدادي
راههاي عمدهاي که مجراي تجارت وارداتی یا صادراتی ایران است هفده تاست که میتوان آنها را بنابر مناطق متعدد شمال غربی،
شمالی، شمال شرقی، شرقی، جنوبی و غربی تقسیم کرد.
منطقه شمال غربی:
-1 خط طرابوزان و تبریز
در حوزه شمال غربی دو جاده از اروپا هست که هر دو به تبریز میرسند که بزرگترین مرکز توزیع جنس در ایران بشمار میرود و
از اینجا راهی به قزوین و تهران هست. یکی از دو جاده مزبور را میتوان مسیر تجارتی انگلستان نامید که پایگاه آن بندر طرابوزان
در ساحل بحر سیاه است. دیگر جاده روس است و از تفلیس کرسی قفقاز شروع میشود. جاده تجارتی طرابوزان ابتدا در سال
1830 بوسیله عباس میرزا فرزند فتحعلی شاه ولیعهد ایران آغاز شد که چند کشتی محمولات انگلیسی از طریق اسلامبول و این بندر
به ایران رسید.
در همین اوان بود که دولت انگلیس در دوره نخستوزیري لرد ابردین براي نخستینبار کنسولی به طرابوزان اعزام کرد. در سال
1830 از میان جمعا
ص: 672
26 کشتی اروپائی (غیر از عثمانی) فقط یک کشتی انگلیسی باین بندر آمده بود.
در 1832 از میان چهل و دو کشتی دوتا. آقاي استاکلر که از این راه در سال 1832 سفر کرده بود بواسطه اهمیت تجارتی طرابوزان
پیشنهاد کرد که کنسولی هم در تبریز و نمایندهاي تجارتی در ارز روم تعیین شود (اینک در هردو جا کنسول داریم) و راجع به
طی دو سال گذشته محمولات محدودي بوسیله دو تن از افراد بیباك ارسال و از » : تجارت این خط سیر وي چنین نوشته است
جانب ایشان اظهار شده است که اجناس انگلیسی خریداران مشتاق دارد و در حدود 000 ر 750 لیره جنس از طریق ارز روم به ایران
صفحه 440 از 570
.« رسیده است
در اثر تشویق عباس میرزا شخصی بنام بورگس از راه طرابوزان باب تجارت را با تبریز و تهران افتتاح کرد. در سال 1836 سرهنگ
استوارت گزارش داد که:
اشتیاق تحصیل جنس انگلیسی باندازهاي زیاد است که اخیرا سه تن از شاهزادگان شبانه به انبار کالاي بورگس (در پایتخت) رفته »
همین نویسنده باز میگوید: «. و خریدهائی کردهاند، با آنکه شاه این کار را شدیدا منع کرده بود
روسها دو سوم بیشتر از انگلیسها جنس صادر میکنند، ولی تجار ما باآنکه بوسیله عهدنامهاي مشمول حمایت نمیباشند، رفتهرفته »
در بازار وضع ممتازتري بدست میآورند. صادرات سالانه آنها از طریق طرابوزان که مقصد عمده آن ایران است به 000 ر 900 لیره
.««1» میرسد که در حدود هفت هشتم مجموع وارداتی است که به ایران میرسد
-2 خط تفلیس- تبریز
راه تجارتی طرابوزان- تبریز در حال رونق و ترقی و موجب پیشرفت تجارت انگلستان بود تا وقتی که روسها به کشیدن خط آهن
ماوراء قفقاز از پوتی اقدام کردند و احتیاطا راه تجارت آزاد را در قفقاز باز گذاشته- بودند، ولی در سال 1877 باین خیال که
رقابت خارجی مانع ترقی صنایع آنهاست
______________________________
1)- این نظریه جالبتوجهی است، چون مجموع واردات را در آن موقع در حدود 000 ر 030 ر 1 لیره قلمداد و معلوم میکند که )
سهم تجارتی از طریق خلیجفارس چهاندازه محدود بوده است.
ص: 673
حکم منع تجارت ترانزیتی قفقاز را صادر کردند. از اینرو بیدرنگ باز حملونقل کالا در جاده طرابوزان به جریان افتاد و نرخ
این «2» بقدري گران بود که فرستادن کالا از آن طریق ممتنع مینمود «1» کرایه بار بوسیله راهآهن روسیه با قید مهر سربی بر بستهها
فرمان حمایتی بعدا اصلاح شد و صحبت از تجدید سیاست تجارت آزاد بمیان آمد، اما در 1883 تمام این شایعات و افکار بکلی
متروك شد و میتوان گفت که از آن پس تجارت ترانزیتی پاك از بین رفت.
تا چند سال بعد از 1883 چنین مینمود که جاده تجارتی طرابوزان سودي را که انتظار میرفته است با وجود مسدود شدن جاده رقیب
تأمین نمیکند هرچند که درست روشن نبوده است که کاهش حملونقل تا چهاندازه ناشی از انحراف به مسیر جنوبی یا راههاي
ورود به خلیجفارس بوده است.
از سال 1887 ارقام واردات و صادرات ایران و انگلستان پیوسته سیر سعودي نشان داده است و مجموع تجارت بین دو کشور از این
جاده در 1889 به 140 ر 610 لیره ترقی نموده است. این جاده خط سیر ممتازي جهت پیشرفت تجارت انگلستان بهنظر نمیرسد، زیرا
با وجود آنکه گمرکخانههاي عثمانی عوارضی بابت ترانزیت دریافت نمیدارند، باز طی کردن 500 میل نواحی کوهستانی (که
گاهی در زمستان قابل عبورومرور نیست) بین بندر و محل فروش جنس فاصله است و اگر فواصل بین راههاي خشکی و دریائی را
در نظر بیاوریم که اجناس کشورهاي رقیب ناگزیر از پیمودن است حیرتافزاست که مملکتی مانند انگلستان با همه موانع سختی که
در راه خود دارد باز چنانکه در فصل آذربایجان نشان دادهام
______________________________
1)- موضوع از این قرار است که مبلغی معادل ارزش کامل جنس در گمرکخانه روسیه در بندر ورودي سپرده میشود و جنسها )
را پلمپ میکنند. در ورود به بندر مقصد مهرها را بازرسی نموده و در صورتی که بین راه دست نخورده باشد جوازي صادر
صفحه 441 از 570
میشود و برطبق آن صاحب کالا ودیعه خود را مسترد میدارد، ولی آشکار است که از این کار تاجر دو نوع ضرر را تحمل میکند
یکی راکد ماندن وجه سپرده او و دیگر مبلغی که بابت تأمین پرداخت مینماید.
2)- حمل پیانو از مارسی به تهران از طریق پوتی بنابر این سیستم 120 لیره خرج دارد که درواقع بیشتر از کرایه باري است که از )
ورود به سرحد روسیه بآن تعلق گرفته است، یک دستگاه عکاسی با 13 فرانک کرایه از مارسی به پوتی میرسد و از اینجا تا تهران
180 فرانک خرج حمل آن میشود.
ص: 674
نهفقط سهمی در تجارت آن حدود دارد، بلکه قادر است بازار فروش را تقریبا کنترل کند. مسافت از مسکو تا تبریز بوسیله
کوتاهترین راه- از طریق آستارا در ساحل بحر خزر- 1582 میل است که 214 میل آن با کاروان طی میشود. مسافت لندن تا تبریز
از طریق طرابوزان 5176 میل است که 520 میل آن راه کاروانی است.
هرگاه ارقام تبریز را با آمار طرابوزان مقایسه کنیم در سال 1889 نتیجه بقرار ذیل خواهد بود:
تبریز راه ترانزیتی طرابوزان بمقصد ایران و از آنجا
مجموع واردات 891 ر 853 لیره/ واردات از انگلستان/ 040 ر 574 لیره
مجموع صادرات/ 456 ر 389 / لیره/ صادرات به انگلستان/ 100 ر 36 لیره
مجموع تجارت/ 347 ر 243 ر 1 لیره/ جمع/ 140 ر 610 لیره
ملاحظه میشود که تقریبا 70 درصد واردات تبریز و 11 درصد صادرات آن یا نیمی از کل تجارت در دست انگلیسیهاست. نتیجه
با توجه بشرحی که در فصل سابق آمده است بیشتر رضایتبخش خواهد نمود و در تنها زمینهاي که روسیه قادر است خطر جدیدي
پیش آورد، انگلستان درواقع حاکم بر میدان کار است.
در همین دوره ارقام تجارتی روس با تبریز از طریق جلفا بنابر آمار رسمی عایدات تجارت خارجی روسیه در مرزهاي اروپائی و
آسیائی آن که در سنپطرزبورگ انتشار یافته است واردات را 220 ر 22 لیره و صادرات روسیه را 035 ر 120 لیره نام برده است.
-3 خط آستارا- تبریز
دو راه فرعی نیز به مقصد تبریز منتهی میشود که یکی کاملا جاده روسی از بندر آستاراست که بهیچوجه با وضع مساعدي که دارد
و درخور انتظار است از آن استفاده نمیشود. ارقام روسی راجع به تجارت این راه در سال 1889 بقرار ذیل بوده: واردات روسیه
404 ر 52 لیره، صادرات به روسیه 716 ر 198 لیره.
-4 خط اسکندریه- تبریز
دیگر راه کناره مدیترانه است، از طریق حلب
ص: 675
و موصل از اسکندریه تا ساحل سوریه که هنوز معدودي از کاروانها میپیمایند.
من نتوانستهام ارقامی درباره تجارت این خط بدست بیاورم و شاید هم ارقامی در کار نیست، ولی بهرحال مقدار معتنابهی نخواهد
بود. حملونقل مختصري نیز بین بغداد و تبریز از طریق سلیمانیه وجود دارد، اما این خط را نمیتوان از طرق تجارتی ایران محسوب
داشت.
صفحه 442 از 570
حوزه شمالی- بازار تهران
اشاره
منطقه ثانوي یا شمالی مقصدش تهران و تأمین حوایج ولایاتی است که از این مرکز مهیا میشود. در اینجا بواسطه وضع انحصاري
روسیه در دریاي خزر و سیستم عوارضی مانع و مزاحمی که در خط آهنهاي روس قبل از ورود جنس به بندر مرسوم است قسمت
اعظم تجارت را در دست روسها متمرکز ساخته است.
روسیه بوسیله دو راه از بحر خزر با پایتخت ارتباط و تجارت دارد یکی راه عمده کاروانی رشت به تهران، دیگر مشهدسر تا پایتخت
که راهی کوتاهتر، ولی بینظمتر و رویهمرفته خط سیري گرانتر است. در این دو جاده احدي را با روسیه یاراي رقابت نیست و با
مزیت طبیعی وضع نافذ قطعی در بازار تهران دارد. بنابراین از لحاظ یک فرد انگلیسی مایه خشنودي است که در روزنامههاي روسیه
ملاحظه کند که آن دولت از کاهش تجارت خود در شمال بسیار نگران و شاکی است.
بهنظر این جانب تأسف آنان به هماناندازه بیمورد است که ابراز وجد و سرور انگلیسیها.
در اثر استفسارهائی که از افراد صالح کردهام این نتیجه حاصل شده است که وضع بازار تهران بقراري است که ذیلا بیان خواهد
شد: تجارت وارداتی از جنوب یعنی خلیجفارس که کاملا در دست انگلیسیهاست در ده سال اخیر ترقی شایان توجهی کرده است
و در مورد بعضی از اجناس تجار ما را با وجود مزایاي سرشاري که رقیب دارد نیک قادر به رقابت خواهد نمود. از اینرو بازار
پارچههاي نخی درحالحاضر بوجه متعادلی بین دو طرف تقسیم شده است و شاید وضع انگلستان
ص: 676
اندکی هم بهتر باشد. اتریش قسمت کلی شیشه و بلور و پارچههاي پشمی را وارد میکند. روسیه درواقع انحصار تجارت شکر و
نفت و شمع را در اختیار دارد.
قسمت عمده تجارت پایتخت خواه ناخواه در دست روسیه است، هرچند که بیشتر اجناس وارداتی او ارزانبهاست و از این جهت
صورت جالبتوجهی به جمع تجارت آن کشور نمیدهد.
در اینکه روسیه از وضع فعلی خود ناراضی است با مطالبی که تاکنون ذکر کردهام آشکار میشود و همچنین نمایشگاهی از اجناس
گوناگون روسی بوسیله بنگاه معروف مسکو (کونشین) که در موقع اقامتم در تهران افتتاح شده بود تا نظر خریداران محلی را جلب
و سفارشاتی از جانب بازرگانان ایرانی دریافت کرده باشد اما بعدا من در روزنامههاي روسی خواندم که آن اقدام اثر چندان
درخشانی نداشته است که بهنظر من خواه از لحاظ انواع و خواه انتخاب اجناس مرغوب احراز موفقیت را ایجاب میکرده است. و
گفتهاند که قیمت کالا براي سلیقه ایرانی گران بود و مهمترین فروش رضایتبخش خرید یک جفت تنگ از طرف پادشاه بود.
این نظر و احساس رایج در روسیه که نفوذ تجارتی او در شمال ایران به خطر افتاده است شاید این دولت را ترغیب خواهد نمود که
بساختن یکی از دو رشته خط آهن که سابقا اشاره کردهام اقدام کند. عقیده خودم این است که خواه چنین کاري بکند یا راهآهنی
نسازد باز قسمت اعظم تجارت شمال در دست او خواهد ماند غیر از پارچه و قماش که انگلستان کماکان در وضع بهتري با او
رقابت خواهد کرد.
-5 خط رشت- تهران
تجزیه و تحلیل کردن اقلامی که تجارت این حدود شمالی را تشکیل میدهد کار آسانی نیست دلیل آن هم فقدان آمار تازه است.
376 / آخرین ارقامی که راجع به حوزه رشت دیدهام مربوط بسال 1883 میباشد که تجارت از طریق انزلی را از حیث واردات 443
صفحه 443 از 570
259 لیره قلمداد کرده بود که جمع آن 693 ر 635 لیره میشود. / لیره و صادرات را 250
-6 خط مشهدسر- تهران
ارقام مربوط به همین سال از طریق مشهدسر
ص: 677
واردات را 746 ر 179 لیره و صادرات را 710 ر 135 لیره نشان میدهد که مجموع آن 456 ر 315 لیره است. این ارقام بهنظر من
صحیح نمیآید، زیراکه در هر دو مورد مزبور تمام تجارت از راه دریا در دست روسها و قسمت عمده واردات و صادرات هر دو در
اختیار آنهاست. بدبختانه در آمارهاي تجارتی دولت روسیه اثري از ارقام وارداتی یا صادراتی مربوط به بنادر بحر خزر دیده
نمیشود، بلکه تجارت از راه دریا و خشکی را باهم ذکر میکنند.
-7 بندر گز- استراباد
رويهمرفته میتوان گفت که منطقه شمال شرقی همان ایالت پهناور خراسان است که شرح راجع به تجارت آنجا را در جلد اول
این کتاب به تفصیل یاد کردم. خطوط سوق الجیشی این منطقه که ذکر شده بود همان راههاي تجارتی آن و دو جاده است یکی
راهی که از دریا از طریق بندر گز واقع در جنوب بحر خزر و استراباد و شاهرود وارد میشود که باز در انحصار روسهاست.
-8 خط عشقآباد- مشهد
دیگر راه جدیدي است که با خط آهن ماوراء بحر خزر در عشقآباد و ناگزیر در کنترل روسیه است، مربوط میگردد. قبل از این
که راهآهن مزبور طی ده سال اخیر دایر شود راه گز استراباد جاده اصلی واردات روسیه به منطقه شمال شرقی ایران بود و از آنجا در
خراسان توزیع و تا هرات نیز صادر میگردید. آمار راجع بسال 1881 که خط آهن ماوراء بحر خزر به عشقآباد رسید و آخرین
سال رونق کار راه تجارتی گز بود بقرار ذیل بوده است: واردات 640 ر 287 لیره که معادل 000 ر 256 لیره آن قماش بود. (قسمت
عمدهاش از مسکو رسید هرچند که مقدار زیادي از آن از انگلستان از طریق اسلامبول وارد شده بود) صادرات 280 ر 86 لیره که
این ارقام که سرهنگ لوت کنسول انگلستان در استراباد فرستاده با آماري که در «1» نصف آن ابریشم و جمعا 920 ر 373 لیره بود
سنپطرزبورگ منتشر ساختند انطباق ندارد، اما مقامات محلی آنرا تأیید کردهاند.
______________________________
274 و براي من روشن نیست که رقم ، 209 لیره صادرات 515 ، 1)- ارقام راجع بسال 1883 را بشرح ذیل دیدهام: واردات 448 )
آخري را از کجا آوردهاند.
ص: 678
بعد از افتتاح خط آهن ماوراء بحر خزر این جاده اهمیت سابق را از دست داده است. درحالحاضر خراسان و شمال غربی افغانستان
کالاي خود را بوسیله خط آهن ژنرال اننکف دریافت میدارند. بنابراین ارقام مربوط به گز خیلی تقلیل یافته و نماینده انگلستان در
استراباد جمع واردات محلی از روسیه را واردات 900 ر 51 لیره نوشته است که از آن مبلغ 090 ر 19 لیره کالاي روسی بوده و
مجموع صادرات را 000 ر 20 لیره که جمع کل 900 ر 71 لیره میشود. راجع به تجارت مشهد در فصل مربوط باین ایالت
خاطرنشان کردم که اجناس انگلیسی که از راه دور خشکی از طریق طرابوزان به تبریز و تهران میرسیده در سال 1889 معادل 429
ر 23 لیره بود و کالاي هند و انگلیسی که از راه بندرعباس وارد شده است 871 ر 60 لیره بود، ولی ارزش واردات روسیه در همان
صفحه 444 از 570
سال که بیشتر از طریق عشقآباد و قوچان رسید 408 ر 110 لیره بوده است. بعلاوه اشاره نمودم که بواسطه وضع ممتازي که روسیه
در این حدود نسبت به انگلستان دارد رقابت کردن با اجناس ارزان قیمت روسی که از راه نزدیک وارد میشود سخت دشوار است.
تفوق کلی تجارتی روسیه در خراسان موضوعی است که هرکس که با آن سرزمین آشناست و از بازارهاي آن بیاطلاع نیست
انکار نتواند کرد، چنانکه نظري سریع به نقشه، این حقیقت را آشکار خواهد نمود. بطوري که گفتهام کار عمدهاي که براي پیشرفت
تجارت انگلستان در این حدود قابل انجام است آن است که توجه خود را به مناطق جنوبی مسیر تجارت هند و انگلستان معطوف
سازیم و امنیت راههاي مرتبط با خلیجفارس که درحالحاضر وضع ناهنجاري دارد بیشتر شود و نماینده کنسولی انگلیس در
بندرعباس، کرمان و یزد تعیین و موجبات بسط تجارت بمبئی فراهم شود.
راههاي ترانزیت:
-9 مشهد به خیوه و بخارا
- از مشهد تجارت ترانزیتی کالاهاي هند و انگلیس بخصوص چاي بمقصد خیوه و بخارا برقرار است. از مبلغ 714 ر 123
ص: 679
لیره چاي سبز چینی که در سال 1889 از بندرعباس بمشهد رسید 857 ر 122 - لیره آن ترانزیت بمقصد خانات بود. این موضوع
باورکردنی نیست، اما عین حقیقت است که امیر افغانستان عوارض سنگینی وضع کرده است بطوريکه جاده انحرافی به بخارا جهت
فروش چاي هندي ارزانتر از راه مستقیم پیشاور از طریق کابل تمام میشود. یک پوند چاي که در هندوستان 12 آنه ارزش دارد
هنگامیکه به مشهد میرسد 16 آنه و در مقصد بخارا 18 آنه بفروش میرسد که اگر از راه کابل ارسال گردد قیمت آن بالغ بر 21
آنه میشود. امیر افغان بر هربار شتري که از راه کابل به بخارا حمل میشود 80 روپیه عوارض تحمیل میکند و امیر بخارا هم در
مرز دو و نیم درصد از ارزش جنس عوارض میگیرد.
-10 مشهد به افغانستان
تجارت ترانزیتی که چندان هم مهم نیست بین مشهد و شمال غربی افغانستان هست. در سال 1889 واردات خراسان از این راه 272
ر 17 لیره بود که بیشتر شامل پوستین و پسته و ترنجبین و تریاك و صادرات هم 299 ر 18 لیره مشتمل بر قماش شکر، آهن و فولاد
بود.
-11 راه ترانزیتی افغانستان از هندوستان
در روزگار قدیم راه تجارتی دیگر که خیلی هم مستقیمتر بود بین هندوستان و شمال شرقی ایران از طریق گردنه بولان و قندهار و
فراه و هرات وجود داشت. مسافت این راه از طریق چمن جلوترین نقطهاي که راهآهن بلوچستان انگلیس پیش آمده است تا مشهد
2 لیره / فقط 680 میل است که کمتر از سی منزل میشود، ولی عوارض کمرشکن امیر افغانستان که هر گیروانکه بار در حدود 2
1890 سر. آر. سندرمن که کمیسر انگلیس در بلوچستان بود از راه - است باعث تعطیل کامل این راه شده است. در زمستان 91
قدیمی قافلهرو از جنوب بلوچستان از طریق لسبلا و پنگجور که بواسطه وضع بیثبات آن حدود از مدتها پیش متروك شده بود به
ایران عبور و آنرا بررسی کرد.
چون بلوچستان تابع نظارت مستقیم انگلستان است این امکان کاملا در میان است که جاده مزبور باز دایر و راه تازهاي بین
صفحه 445 از 570
هندوستان و جنوب شرقی
ص: 680
ایران باز شود. ضمنا با خشنودي خاطر خبر میدهند که راه دیگري نیز از پایگاه متقدم انگلیسی در چمن در ناحیه پیشین از طریق
سیستان به مشهد اخیرا افتتاح گردیده و اکنون در معرض استفاده است. درحالیکه سفر کاروانی بین بندرعباس و مشهد هفتاد و پنج
تا نود روز طول میکشد این راه جدید در چهل روز طی میشود و احتیاجی هم به مسافرت طولانی دریا نیست، بلکه خط آهن در
اختیار است.
امید است که این راه در آینده توسعه بسیار حاصل کند.
حوزه جنوبی:
-12 خط بندرعباس، کرمان، یزد و مشهد
اینک به نواحی شمالی که خواه و ناخواه تابع نفوذ روسیه است و نفوذش در آن حدود بطوريکه دور از انتظار هم نیست بیشتر
است، ولی در مواردي نیز با جهد و تلاش بسیار از ناحیه هند و انگلستان رقابتی در میان است به منطقه جنوبی یا بحري عطف توجه
میکنیم که در آنجا وزنه قدرت بکلی و انحصارا از آن انگلیسهاست. مجاورت بمبئی و دسته قوي کشتیهاي تجارتی انگلستان و
سیاست استوار و هوشمندانه که از دیرباز در این نواحی آغاز و تعقیب شده است- تقریبا تنها منطقه روابط تجارتی ایران و انگلیس
که مصداق واقعی این عنوان میباشد وضع انحصاري تجارت را در خلیجفارس به کشور ما داده و از این پایگاه احتیاجات شهرها و
دهات جنوبی ایران و تا حدي نیز ایران مرکزي بوجه غیرقابل تهدید تأمین میشود.
-13 خط لنگه- لارستان
در امتداد ساحلی خلیجفارس سه لنگرگاه بندرعباس لنگه و بوشهر واسطه قسمت عمده تجارت هند و انگلستان با ایراناند.
در سال 1889 از مقدار 396 ر 114 تن محمولات کشتی که به بندرعباس رسیده بود 496 ر 104 تن جنس انگلیسی و در لنگه از
111 تن آن انگلیسی بوده است. ، 118 تن 745 ، 82 تن و در بوشهر از 570 ، 119 تن 780 ،280
-14 خط بوشهر- شیراز- اصفهان
اشاره
ارزش اقلام وارداتی و صادراتی از انگلستان و هندوستان یا برعکس که انتشار یافته است از لحاظ مقیاس تجارتی قابل اعتماد
نیست، زیراکه بعضی اجناس از قبیل قند مارسی و بلورآلات اتریشی
ص: 681
از طریق بمبئی در کشتیهاي انگلیسی و بوسیله تجار انگلیسی به ایران وارد میشود، اما در لنگه اقلامی را که از راه دریا وارد و به
بنابراین ارزش واردات از انگلستان و ،«1» داخله فرستاده میشود یا برعکس مأموران گمرك ایرانی در هر دو صورت قید میکنند
هند در سال 1889 از میان همه کشورها بمبلغ 506 ر 353 لیره و صادرات به هند و انگلستان 258 ر 185 لیره از مجموع صادرات
ایران یعنی 129 ر 336 لیره بوده است. در لنگه ارقام مزبور بشرح ذیل بوده است:
صفحه 446 از 570
واردات 156 ر 285 لیره از مجموع 939 ر 589 لیره و صادرات 988 ر 379 لیره از مجموع 147 ر 586 لیره که بنابر دلیل مذکور
درخور اطمینان نیست.
در بوشهر از مجموع واردات 822 ر 790 لیره 018 ر 744 لیره و از مجموع صادرات که 076 ر 535 لیره بود 902 ر 251 لیره. از این
بنادر بندرعباس مبدأ راههاي کاروانی مهمی است که بشهرهاي عمده کرمان و یزد (که تا ساحل تقریبا 24 منزل است) میرسد و
لوازم مورد احتیاج آنها شامل پارچه و قماش چلوار، نخ، اوراق مس، سرب، برنج، شکر، چاي، رنگ، ادویه، شیشهآلات و ظروف
غالبا از هندوستان وارد و در مقابل تریاك، پشم، پنبه، روناس، بادام، پسته و غیره صادر میشود. مقصد نهائی این کاروانها خراسان
است. بوشهر نیز مبدأ جادههاي کاروانی عمده در ایران میباشد که من هم از همان راه سفر کردم، از خلیجفارس از طریق شیراز،
اصفهان، کاشان، قم به تهران منتهی میشود. لنگه بندر ولایت لارستان است.
افزایش سریع
سابقا اشاره نمودم که این ترقی سریع و رضایتبخش امور تجارتی فقط در ظرف بیست سال اخیر پیش آمده است و بیشتر هم ناشی
از افتتاح کانال سوئز بوده است. در اینجا میتوان بمنظور مشخص نمودن وضع و حال اختصاصی، کار میزان افزایش را از عایدات
هرکدام از بنادر مزبور قضاوت کرد.
______________________________
306 لیره است، ، 304 لیره و در صورت صادراتی 667 ، 1)- از اینرو مرواریدي که در ستون وارداتی لنگه درج شده است 957 )
157 لیره و در فهرست صادراتی ، یعنی جنس واحدي دوبار مشمول عوارض میشود، همچنین مسکوکات در ستون واردات 812
146 لیره است. ،325
ص: 682
طی پانزده سال از 1873 تا 1888 ارزش واردات و صادرات بوشهر تقریبا 000 ر 000 ر 5 روپیه ترقی نمود و در ظرف ده سال از
1878 تا 1888 تجارت بندرعباس نیز به همین میزان افزایش یافت.
در سال 1874 گمرك بوشهر بمبلغ 000 ر 40 تومان اجاره داده شده بود.
در 1889 به 000 ر 99 تومان و در سال 1874 درآمد گمرکی بندرعباس را به 000 ر 30 تومان، ولی در 1889 بمبلغ 000 ر 35
تومان اجاره دادند. در 1874 گمرك لنگه 6500 تومان و در 1889 به 12000 تومان باجاره واگذار شد. با ابراز خوشوقتی این نکته
را هم اظهار میکنم که این رشته ترقی سر دراز خواهد داشت و مجموع تجارت انگلستان و هندوستان نیز از طریق خلیجفارس در
آینده پیشرفت خیلی بیشتري حاصل خواهد کرد.
بنابراین مایه خشنودي است که در این میدان رقابت انگلستان افتخار آوردن چهار پنجم واردات را باین شهر احراز کرده است و در
آنجا تجارتخانههاي انگلیسی و هندي هست، ولی روسها دستگاهی ندارند (اما تجار محلی به تجارت کالاي روسی مشغولاند)
روسها در بازار تهران در زمینه فروش بعضی از اقسام پارچه و چیت رقابت میورزند.
در بوشهر تا اصفهان مسافرت کاروانی با قاطر هست که در سی تا سی و پنج روز طی میشود و کرایه بار هر قاطر شامل دو لنگه 41
قران است. از رشت تا اصفهان سفر کاروانی با قاطر تقریبا بیست و پنج روز طول میکشد. در روزنامههاي انگلیسی شرح
ملامتآمیزي دیدهام که نوشته بودند چرا تجارت اصفهان باید در دست مؤسسات هلندي و سویسی باشد و نویسنده از فرط نادانی
غافل از این معنی بوده است که کمپانیهاي هولز و زیگلر که نویسنده نام آنها را آورده بود تجارتخانههاي انگلیسیاند و تقریبا
تمام تجارت آنها با انگلستان و اجناس انگلیسی است و مرکز کارشان هم لندن و منچستر است.
صفحه 447 از 570
هست « کمپانی تجارتی خلیجفارس » بنگاه سوم انگلیسی هم تحت عنوان
ص: 683
که در اصفهان شعبه تأسیس کرده است و در بغداد و بصره و بوشهر و شیراز و تهران نیز شعبه دارد. کمپانی زیگلر در اصفهان، یزد،
تهران، تبریز، سلطانآباد، رشت، مشهد و شاهرود داراي شعبه است. کمپانی هوتز بیشتر فعالیت خود را به نقاط جنوبی محدود نموده
است و در بوشهر و شیراز و اصفهان و بروجرد و یزد و بغداد و بصره و عثمانی نمایندگی دارد. کمپانی گريوپل که شرکت بزرگ
تجارتی انگلیسی در بوشهر و بصره است در اصفهان نماینده دارد و همچنین کمپانی ساسون نماینده اروپائی در بوشهر و اصفهان
دارند.
در فصل نوزدهم فهرست واردات عمده اصفهان و صادرات مهم آنرا ذکر نمودم و از سیاق کلام نیک آشکار بود که اصفهان حد
شمالی منطقه نفوذ انکار- ناپذیر انگلیس است و در شهرهاي پرجمعیت مثل تهران و ولایات غربی نیز بررسی و تحقیقات جدي
ادامه دارد. چند سال قبل بعضیها پیشبینی کردند که اختیار تجارت اصفهان از دست انگلیسیها بیرون خواهد رفت و عدهاي بدین
مناسبت شادمانیها نموده بودند، اما بنابر تجدید جهد و تلاش تجارتی که در این نواحی معمول شده است برتري انگلستان محرز
است و از دلایل آن شیوع زندگی تجمل- آمیز در خانوادههاي توانگر طبقه بالا و متوسط ایرانی است، بعلاوه رفتار بیآداب و
اعتبار درازمدت که تجار روس بخصوص در تبریز داشتهاند و بدینوسیله خواستهاند در بازار آنجا تأثیر شدید نمایند که در نتیجه آن
لطمه و کاهشی در مقدار تجارت شمال راه یافته و برعکس زمینه تجارتی جنوب متناسبا بسیار وسیع شده است که شرح آنرا قبلا
بهنحو اجمال بیان کردم.
حوزه غربی:
-15 خط محمره، شوشتر، بروجرد
سرانجام اکنون نوبت بررسی منطقه غربی است که داراي دو راه است یکی آماده و منظم و دیگري راه تجارتی ناقص و نامرتب که
با داخله ایران مربوط میشود.
راه مرتب اولی درحالحاضر وسیله قسمت عمده تجارت خارجی ایران
ص: 684
میباشد و قرار است راه ثانوي بعدا عامل این استفاده تجارتی بشود، منظورم جادههاي بغداد و محمره است، اما راه دوم هنوز
شایستگی این نام و شهرت کافی تجارتی را ندارد و در یکی از فصلهاي پیش راجع به کشتیرانی و استفاده تجارتی از رودخانه
کارون اشارهاي در این زمینه کردهام.
از شوشتر راه کاروانی هست که آقاي مکنزي آنرا تعریف و چگونگی بهرهبرداري از آنرا باز نموده است و سرگرد ولز و ژنرال
شیندلر و آقاي لینچ نیز شرحش را نوشتهاند و از طریق مالمیر و سرزمین بختیاري در مسافتی معادل 260 میل به اصفهان میرسد، اما
وضع خشک و خطرناك این راه و فقدان پل و کاروانسرا سبب شده است که تجار اصفهان به استفاده از آن توجهی ننمایند و با
وجود امتیازنامه حملونقل کارون بهنظر نمیرسد که در آینده نزدیکی مورد استفاده بیشتري واقع شود.
در نقشه ساختمانی جادهها که اشاره کرده بودم و فعلا مورد اجراست پیشبینی کردهاند که راهی نیز از بروجرد به اصفهان ساخته
شود و در حدود 210 میل است و شنیدهام که تجار اصفهانی با اشتیاق تمام در انتظار انجام این کار هستند و امید فواید بسیار دارند،
از جهت مسافت بواسطه دوري از دریا چندان تأثیر نخواهد داشت، چون فاصله اهواز از طریق بروجرد به اصفهان به همان اندازه از
صفحه 448 از 570
بوشهر و شیراز یعنی 500 میل خواهد بود، ولی چون ارابه در این جاده بکار خواهد افتاد و سرویس واگون خواهد داشت وسیله
ترانزیتی بهتر و سریعتر از راه کوهستانی مخوف جنوب خواهد بود. برجستگی راه تازه، اگر تمام و خوب اداره شود از لحاظ
انگلیسیها این خواهد بود که شهرها و دهات جنوب غربی ایران یعنی دزفول، شوشتر، خرمآباد و بروجرد با سکنه بالغ بر 17000
نفر و جلگههاي اطراف آن که بسیار حاصلخیز است و سلطانآباد مرکز فرشبافی و توابع این شهر که بمناسبت کثرت محصول غله
در ایران اهمیت فراوان دارد در دسترسی آسان خلیجفارس واقع میشود و منسوجات انگلستان و هندوستان سهلتر بدست سکنه
ص: 685
این حدود خواهد رسید و کرمانشاه با 60000 نفر جمعیت و همدان 15000 نفر که درحالحاضر فقط با جاده بغداد که در دست
عثمانی است مربوط میباشد همه در حیطه نفوذ جنوب خواهند افتاد و موجب استفاده بیشتر از صنایع منچستر و بمبئی خواهد
گردید.
در پائیز 1890 کنسولیار دولت انگلیس در محمره تعیین شد و از آن موقع اولین گزارش تجارتی مربوط به آن حوزه را فرستاده
146 لیره و ، 1 لیره بقیه تمام از هندوستان وارد شده است) 140 ، است. بنابر قول او مجموع واردات سال 1890 (که غیر از مبلغ 500
49 لیره آن به هند صادر شده بود. ولی واردات مزبور شامل اقلامی نیست که ، 53 لیره قلمداد کرده است که 540 ، صادرات را 100
با قایق از بصره آورده بودند و مسلم هم نیست که همه آن براي مصرف در بازارهاي ایران بوده است، زیراکه از محمره از طریق
بهمنشیر ارسال جنس به کویت که در آن طرف خلیجفارس و در دست عثمانی است معمول بوده است. سیستم حملونقل کالا در
رودخانه کارون تاکنون براي رفع احتیاجات داخله و نقاط بالاتر از شوشتر پیشرفتی حاصل نکرده است، چون دولت ایران با وجود
قول و وعدهاي که داده بود هنوز درباره تسهیلات گمرکی آن حدود اقدامی ننموده است.
-16 خط بغداد، کرمانشاه
اشاره
سپس موضوع راه ترانزیت از خلیجفارس به مغرب ایران از طریق دجله و بغداد پیش میآید. در این راه کشتیهاي کمپانی هند و
انگلیس از بمبئی و شرکت ایران و بمبئی حملونقل تجارتی را در دست دارند و بارها را از بمبئی به بندر بصره میآورند. دو
تجارتخانه- کمپانی داربی- اندروس بغداد و یک تجارتخانه محلی در بصره بنام اسفر که کشتیهاي متعدد در اجاره دارد سرویس
تجارتی مستقیم از لندن تا بصره دارند. در این بندر اجناس را در قایقهاي بزرگ بومی متعلق به کمپانی کشتیرانی دجله (برادران
لینچ) و یا در کشتیهاي عثمانی که بین بصره و بغداد رفتوآمد دارند حمل میکنند.
درحالحاضر دو کشتی انگلیسی و چهار کشتی عثمانی در این خط مشغولاند
ص: 686
و بعد از وصول اجناس در بغداد و انجام تشریفات گمرکی کاروانها کالا را از طریق خانقین به مقصد ایران در کرمانشاه، همدان و
تهران میبرند و کاروان مسافت 500 میل را در بیست و هشت روز طی میکند. کرمانشاه و همدان هردو حاکمنشین منطقهاي
پرجمعیت و مرکز توزیع جنسهاي تجارتی در توابع پهناوري هستند. براي اقلام سنگینوزن و گرانقیمت اروپائی مانند پیانو یا
کالسکه این راه وسیله حملونقل بهتري به تهران میباشد، چون هم راه نزدیکتر است و هم کتلهاي بسیار سخت بوشهر- شیراز
در سر راه نیست.
اجناس تجارتی این راه باید از دو گمرکخانه ایران و عثمانی ترخیص شود هرچند که دستگاه عثمانی بیشتر مایه ترس و نگرانی
است، هم بمناسبت تأخیراتی که در جریان کار پیش میآورند و هم 7 یا 8 درصد که از روي ارزش جنس عوارض گمرکی اخذ
صفحه 449 از 570
میکنند و این وجه دریافتی را پس از خروج جنس از گمرك خانقین بمقصد ایران مسترد میدارند. از معایب کار این جاده
بستهبندي مجدد کالا در بصره است، ولی مقررات قرنطینه عثمانی که با مهارت خاص چنان تهیه کردهاند که افراد را کاملا
خشمگین و ناراحت کند از آنهم بهمراتب بدتر است.
براي همه کشتیهائی که از بمبئی وارد میشود یک روز قرنطینه الزامی است حتی در موقعی که در خود عثمانی وبا باشد و در
هندوستان اثري از آن دیده نشود. تنها دلیل این سختگیري را حرص دریافت عوارض یک روز قرنطینه میدانند.
هنگامی که خودم با کشتی تا بغداد سفر میکردم مأموران عثمانی در بصره کاري باز هم زنندهتر کردند. پنج روز قرنطینه براي تمام
کشتیها که از ایران میآمد، و یا از بنادر آن عبور کرده بود مقرر داشتند، نه از آن جهت که ایران دچار وبا بود بلکه چون کشتی
کمپانی هند و انگلیس که حامل این جانب بود در بوشهر توقف نموده و مرا در محمره پیاده کرده بود که هیچ علتی براي این کار
آنها در میان نبوده است.
ترکها نه در کار کشتیرانی شط العرب نظارتی داشتند و نه حق دخالتی در کار بنادر ایران که در ساحل یسار شط واقع شده بود.
این اقدام آنها بیآدابی
ص: 687
تمام نسبت به ایرانیان و بخصوص شهر محمره بود که عثمانیهاي مقیم بصره از رونق و ترقی کار این شهر بسیار نگراناند و حسادت
میورزند و میپندارند که در آینده قسمت عمده تجارت فعلی آنها را خواهد گرفت. در حین شرح مسافرت خودم اشاره نمودم که
مأموران گمرکی آنها در اسلامبول نسبت باین جانب چه اندازه بدرفتاري کرده بودند. در خاتمه کلام نیز ناگزیرم باز یادآوري کنم
که از لحاظ اشکالتراشی بیدلیل و مزاحمت اداري ناشی از بدجنسی تا آنجا که خودم دیدهام باید عرض کنم مردمی مثل ایشان
روي کره ارض پیدا نمیشوند.
ارقام تجارت ترانزیتی
بدست آوردن ارقام و آمار در عثمانی هماناندازه بسیار دشوار است که در ایران هم آسان نیست، هیچگونه ارقامی راجع به تجارت
ترانزیتی ایران از طریق بغداد انتشار نیافته است، ولی در مدت اقامتم در این شهر از معتبرترین منابع مقدور، آمار ذیل را فراهم و
25 بار قاطر هرساله از ، 20 تا 000 ، سپس آنرا مقابله و تطبیق کردهام و در مورد واردات قرین صحت بوده است. در حدود 000
بغداد در این خط عبور میکند.
اجناسی که از راه دریا بمقصد ایران میرسد و این کاروانها میبرند تقریبا بشرح زیر طبقهبندي میشود: مصنوعات خاصه پارچه و
150 لیره ترك (هر لیره معادل 34 قران)، ، قماش منچستر و همچنین پارچههاي نخی و پشمی اروپائی 7000 تا 8000 بار بقیمت 000
20 لیره، دارو و فلزات- شامل ادویه، قهوه، چاي، شکر، نیل، قرمزدانه، مس و روي 7000 ، مصنوعات هندي 1000 بار به قیمت 000
300 لیره ، 30 لیره مجموع ارزش اقلام مزبور 000 ، 100 لیره ترك، قند بخصوص از مارسی 6000 بار بقیمت 000 ، بار بارزش 000
270 لیره انگلیسی. ، ترك یا 000
با این فرض که هربار قاطر که از بغداد بمقصد ایران روانه میشود سابقا از ایران به بغداد میرسیده و بهاي واردات و صادرات برابر
بوده است. راوي اطلاعات این جانب در بغداد ارزش صادرات ایران را که از این شهر بوسیله دریا یا خشکی بخارجه میرفته است
(که بیشتر آن پشم، پنبه، فرش، تریاك، کتیرا و خشکه-
ص: 688
300 لیره عثمانی یا ، بار بود) یا چیزهائی براي مصرف محلی در بغداد (مثل تنباکو و روغن و ماهی تازه و خشک) همین رقم 000
صفحه 450 از 570
540 لیره انگلیسی تخمین ، 270 لیره انگلیسی گفته است و بنابر همین فرض مجموع تجارت ترانزیتی ایران را میتوان 000 ،000
2 لیره برآورد میکرده است و عایدات گمرکی آنرا ،475 ، نمود که بهنظر او در حدود یک ربع تمام تجارت بغداد بود که 000
115 لیره محسوب میداشته است. ،000
خوشبختانه بعدا بدو منبع اطلاعات دیگر دسترسی یافتهام. ارقام گمرکخانه کرمانشاه در سال 1889 کموبیش با ارقام مذکور در فوق
تطبیق مینموده است بخصوص ارقام وارداتی به ایران با اطلاعات واصل در بغداد انطباق داشته و ارزش آن با رعایت ارقام جزء
95 لیره در بغداد ، 270 لیره بمبلغ محدود 266 ، 232 لیره بوده است، اما ارزش صادرات از ایران را از رقم احتمالی 000 ، جمعا 530
327 لیره میشده است. در خط بغداد- تهران تجارت ، تقلیل میدادهاند که بنابراین مجموع تجارت ترانزیتی از طریق بغداد 796
کالاي انگلیسی افزایش کلی دارد.
همان دلایلی که مانع رسیدن روسیه به خلیجفارس است در این خط هم صدق میکند و فقط از راه تبریز حوایج همدان و کرمانشاه
را میتواند فراهم سازد.
خلاصه بغداد هم جزو حیطه خلیجفارس بشمار میرود و از اینرو در منطقه نفوذ غیرقابل انکار انگلستان است.
-17 خط بغداد و کردستان ایران
مقداري هم تجارت وارداتی و صادراتی بین بغداد و کردستان ایران دیده میشود، بخصوص با سنندج حاکمنشین این ولایت که
چون غالبا از حوزه گمرکخانه وارد نمیشود، بدست آوردن ارقام آن دور از امکان است، ولی در مجله اطاق تجارت اسلامبول
شماره 17 مه 1890 رونوشتی از گزارش درج شده است که به وزیر امور خارجه عثمانی تسلیم شده بود و در آنجا رقم تجارتی با
10 لیره، پشم ، 4 لیره ترك، حیوانات بخصوص گوسفند 000 ، کردستان ایران در سال 1889 بشرح ذیل بوده: صادرات فرش 000
،2000
ص: 689
105 لیره ، 77 لیره مجموعا 000 ، 10 ، حبوبات، کشمش، مازو، کتیرا، بادام، کندر و تنباکو 000 ، لباسهاي پوستی 2000 ، کره 000
39 لیره اجناس وارداتی به خود عثمانی بوده که مربوط بجاده ، عثمانی یا 500 ر 94 لیره انگلیسی که از آن مقدار میگویند 000
مورد بحث میشود.
، 10 لیره ترك، پوست 5000 ، متفرقه 2000 جمع 000 ، واردات ترکیه به کردستان ایران در همان گزارش بقرار ذیل بوده: مازو 000
15 لیره انگلیسی مجموع تجارت عثمانی و کردستان در این ناحیه فقط 400 ر 50 لیره انگلیسی قلمداد شده ، 17 لیره ترك یا 300
است که مربوط به محصولات محلی است و بنابراین ربطی بکار تجارت انگلیس و روس ندارد.
خلاصه
اینک بار دیگر سیر خود را در نواحی مرزي ایران تمام و نقطه به نقطه عملکرد فعلی یا احتمالی تجارت خارجی را تشریح کردهام،
همانطوري که همین کار را سابقا راجع بامکانات خطوط آهن کرده بودم. خلاصه کلام را هم میتوان بشرح ذیل بیان کرد: در
مناطق شمال غربی و شمال شرقی بدون هیچگونه انکار با نواحی روسیه سروکار داریم که در پارهاي قسمتهاي آن رقابت شدید
انگلیس در میان است. در منطقه جنوبی تفوق انگلیس نیک استوار شده است و رفته رفته نیز بیشتر میشود. در منطقه غربی آثار
نفوذ تجارت انگلستان مشهود است و میتوان آنرا در آینده تقویت نمود. در حوزه میانه هم انگلیسیها قویا پا در میان نهاده و
بهتدریج و پیوسته به بسط نفوذ خود مشغولاند. جمع ارزش تجارت انگلیس را با ایران در آخرین آمار اداره تجارت انگلستان بشرح
صفحه 451 از 570
ذیل ذکر کردهاند:
467 لیره، اما براي این جانب انطباق ارقام مزبور با ، 104 لیره جمع کل 000 ، 363 لیره، واردات از ایران 000 ، صادرات به ایران 000
آنچه راجع به بنادر شخصا تحصیل و ذکر نمودم دور از امکان است.
گزارشهاي کنسولی حاکی است که در سال 1889 صادرات انگلستان به ایران از قرار ذیل بوده: از طریق طرابوزان 040 ر 574 لیره،
بوشهر 452 ر 415
ص: 690
لیره، لنگه 821 لیره، بندرعباس 505 ر 7 لیره جمع کل 818 ر 997 لیره یعنی تقریبا سه برابر ارقام اداره تجارت. از طرف دیگر در
صادرات ایران به انگلستان تفاوت رقم کمتري دیده میشود و در گزارش کنسولی مزبور بشرح ذیل مندرج میباشد:
از طرابوزان 100 ر 36 لیره، بوشهر 990 ر 83 لیره، لنگه 915 ر 9 لیره، بندرعباس 137 لیره جمع کل 142 ر 120 لیره. در هر دو
مورد مزبور باید بخاطر داشت که جمع کل را که ذکر کردهام و راجع به چهار بندر است که دروازههاي عمده ورود کالا به ایران
میباشد، اگر ارقام دیگر هم مثلا راجع به جاده بغداد فراهم آید حاصل کار بیشتر سزاوار توجه و بیاعتباري آمار اداره تجارت
(انگلستان. م) آشکارتر خواهد شد.
مقدار تجارت ایران و هند و انگلیس
من به سهم خود تصور میکنم که بهترین محاسبه آن است که تجارت ایران را با انگلستان و هندوستان توأم محسوب کنیم،
محصولات صنعتی هند پرداخته و حاصل کار اتباع انگلستان است که بوسیله کشتیهاي انگلستان حمل میشود. در اینجا از لحاظ
روشن نمودن جریان کار آماري را که در بنادر هندوستان تنظیم یافته است و در گزارش سالانه تجارت هند انگلیس مندرج میباشد
ذکر میکنم و آن مربوط بسال 1889 است:
واردات ایران از هندوستان
4 روپیه ،971 ، -1 محصولات و مصنوعات خود هند 020
12 روپیه ،256 ، -2 مصنوعات انگلستان، مستعمرات و خارجی 030
17 روپیه ،227 ، جمع 050
صادرات از ایران به هندوستان
25 روپیه یا ،266 ، 1 روپیه مجموع تجارت ایران و هند با کالا فقط 210 ،309 ، 8 روپیه کشمش و مسکوك 580 ،039 ، کالا- 160
2 لیره که هرگاه این مقدار بر مجموع تجارت ایران و ،014 ، 27 روپیه یا 299 ،624 ، 1 لیره که با شمول مسکوکات 680 ،842 ،327
انگلستان از طریق طرابوزان
ص: 691
افزوده شود بهنظر من جمع کل تجارت ایران و هند و انگلستان بالغ بر 000 ر 000 ر 3 لیره خواهد شد که از آن بیش از 000 ر 000
ر 2 لیره واردات انگلستان و هند به ایران است و بقیه صادرات از ایران.
صفحه 452 از 570
مقدار تجارت ایران و روسیه
هیچ آمار تجارتی روس و ایران که هراندازه تخمینی تنظیم یافته باشد نتایج بهتر و قابل مقایسه با ارقام بالا نمیتواند بدست دهد. از
نشریات روسی که قبلا نیز اشاره نمودم و اداره گمرك سنپطرزبورگ انتشار داد، ارقام ذیل مربوط بسال 1889 دیده میشود:
واردات ایران از روسیه
-1 از حدود قفقاز از طریق بادکوبه و آستارا:
محصولات غذائی/ اجناس خام و نیمهساخته/ چهارپایان/ مصنوعات/ جمع
704 لیره ، 144 لیره/ 908 ، 5 لیره/ 718 ، 58 لیره/ 189 ، 496 لیره/ 760 ،341
-2 از حاجی ترخان:
177 لیره ، 111 لیره/ 012 ، 8 لیره/ 640 لیره/ 411 ، 56 لیره/ 825 ،136
881 لیره ، جمع کل 920
صادرات ایران به روسیه
-1 از حدود قفقاز از بادکوبه و آستارا:
مواد غذائی/ اجناس خام و نیمهساخته/ چهارپایان/ مصنوعات/ جمع
799 لیره ، 117 لیره/ 359 ، 39 لیره/ 627 ، 131 لیره/ 229 ، 510 لیره/ 692 ،811
-2 از طریق حاجی ترخان:
365 لیره ، 9 لیره/ 609 ، 197 لیره/ 5 لیره/ 825 ، 158 لیره/ 683 ،096
1 لیره ،164 ، جمع کل 968
در نشریه مزبور تجارت ترانزیتی بین ایران و اروپا از طریق روسیه بشرح ذیل درج شده است:
ص: 692
114 لیره. ، 112 لیره جمع 644 ، 2 لیره، صادرات از ایران 076 ، واردات به ایران 526
ارقام وارداتی نیک نشان میدهد که سیاست تجارتی مانع و مزاحم دولت روسیه در قفقاز تا چهاندازه در کاهش واردات خارجی از
آن راه تأثیر نموده است.
با آنکه اطمینان کامل ندارم، ولی عقیدهام این است که آمار مزبور تجارت ایران و روس شامل اجناسی میشود که از طریق خط
آهن ماوراء قفقاز به خراسان وارد میشود و بر فرض اینکه شامل آن هم باشد ارزش سالانه تجارت روس و ایران جمعا بالغ بر
2 لیره یا یک ملیون لیره کمتر از تجارت ایران و هند و انگلیس است. حال اگر وضع متقابل و مزایاي روسیه را با ،000 ،000
انگلستان و توابع آن از جمله هندوستان مقایسه کنیم بدون شک و شبهه موازنه خیلی بیشتر بسود تجارت انگلستان است.
موانعی که در کار تجار بیگانه است
در اینکه مقدار تجارت هند و انگلستان با ایران تا این میزان پیشرفت نموده است درواقع دال بر وجود و پایداري آن صفات و
صفحه 453 از 570
غرایزي است که کشور ما را در عرصه رقابتهاي صنعتی سرآمد کشورهاي جهان ساخته است. در مورد ایران با جرأت میتوان
گفت که با وجود انعقاد قراردادهاي تجارتی و حمایتهاي کنسولی و دولتی هنوز راه تجار خارجی آسان هموار نشده است.
درباره موانع طبیعی جهت ترقی تجارت از قبیل فقدان بنادر و وضع راههاي قاطررو و تاحدي نیز عدم امنیت قبلا مطالبی ذکر نمودم.
پیشآمد ناگهانی آفات وبا و طاعون و سیستم ناهنجار اجاره دادن درآمد گمرك همه مانع پیشرفت کسب و کار تجارتی است،
تجارت غله هم غالبا بواسطه احتکارهاي حرصآمیز که متناسب با روش آزمندانه بعضی از حکام است موجب لطمه و اختلال
میشود.
این محظورات و اشکالات گاهی بیسروصدا و آرام برخلاف عدل و انصاف و یا علیرغم مصالح عمومی معمول و یا مرتفع
میشود. اشکال دیگر حواله و ارسال
ص: 693
وجوه است که غالبا ناشی از تغییر و تفاوت نرخ تسعیر میباشد که شاید تأسیس بانک در ایران دیر یا زود در رفع این محظور
کمکی بنماید.
اشکال دیگر بیاعتنائی تجار ایرانی در رعایت قول و قرارهاي تجارتی است. نظریه ایشان نسبت به قرارداد تجارتی این است که تا
وقتی که منافع آنها تأمین باشد معتبر است و همینکه به جهتی از جهات از قبیل تنزل قیمت یا تغییري در وضع بازار سودي در میان
نباشد و یا انجام منظور مشکوك نماید کار قرارداد و معامله نیز لنگ و بیاعتبار خواهد شد. پس در حین صرف چاي و تناول قلیان
موضوع را با طرف در میان میگذارند که قصد فسخ قرارداد را دارند و حال آنکه بنابر همان قرارداد سفارش جنس به مبدأ داده
از این لحاظ هیچ دغدغه خاطر یا آثار ندامت و یا حتی .«1» شده بود و گاهی نیز حتی چیزي به ورود کالا در مقصد نمانده است
نگرانی از عواقب کار در اظهارات ایشان نمودار نیست. با این ترتیب و بواسطه فقدان قواعد و مقررات تجارتی یا دادگاهی که
ضامن اجراي قراردادهاي تجارتی باشد تاجر بیگانه باید خواه و ناخواه راه تسلیم و رضا پیش گیرد و گاهی نیز کمترین اثر
معذرتخواهی در کار نیست. خود من جنسی را بمبلغ 200 قران از تاجري خریده بودم وقتی که روز آینده کسی فرستادم که معلوم
شود چرا تحویل ندادهاند جواب رسید که فروشنده از آن معامله پشیمان شده است و 400 قران بابت قیمت جنس مطالبه دارد.
ورشکستگیهاي به تقصیر که بعضی ملاها در طرفداري از بدهکاران خاطی اعمال نفوذ میکنند مانع دیگري در کار تجارت است.
درواقع تدوین قانون تجارت اگرچه کار ناقصی هم باشد بسیار ضروري است تا وسیله حمایت بازرگانهاي خارجی شود.
______________________________
1)- در اینکه ایرانیان از این جهت عوض نشدهاند میتوان چند سطري از نامه لارنس چپمن یکی از مدیران کمپانی روسیه را که )
اخلاق همه افرادي که » : در چهارمین مورد اقدام براي احیاي تجارت بحر خزر در سال 1568 نوشته است شاهد آورد، وي مینویسد
در این مملکت با آنها برخورد میکنید طوري است که چانه زدن اجتنابناپذیر است. هرگاه جنسی را خریداري کنند و بعد آنرا
دوست نداشته باشند پس میآورند و ناچار میشوید که وجهش را مسترد دارید و نامه سلطان که حاکی از خلاف این روال است
.« چون کاهی است که بدست باد افتاده باشد
ص: 694
آینده
این بوده است وضع تجارت ایران و حوزهبندي آنکه در حدود امکان بشرح و تفصیل آن پرداختهام. اینک هرگاه توجه خود را
بآینده معطوف سازیم از لحاظ یک نفر انگلیسی شاید بصورت نمایانی مایه تشویق و خوشبینی فراهم است. اصلاح بنادر اگر
صفحه 454 از 570
روزي موردتوجه و عمل واقع شود و ساختمان راههائی که شروع کردهاند، ایجاد خطوط آهن در آینده نسبتا دور همه در پیشرفت و
تعالی کارها خاصه تجارت ایران و انگلستان تأثیر فراوان خواهد داشت.
گاهی نزد خود همیاندیشم که اقدامات انفرادي در چنین زمینه مساعدي سبب چه کارهاي عمدهاي خواهد شد. از رسوم ستوده
روسها تأسیس نمایشگاه مصنوعات خودشان است و اجناس را با مهارت بسیار انتخاب نموده نمایش میدهند آنهم در شهرهاي
مشرق زمین که هنوز درست برسم و زندگانی غربی آشنائی حاصل نکردهاند. پس چرا ما هم نمایشگاهی از کالاهاي هند و
انگلیسی در تهران ترتیب ندهیم؟ نمایندگان اطاقهاي تجارت و سیاحان بازرگان یا افراد ورزیده عامل، بهندرت ایران را محل
فعالیتهاي اقتصادي خود برمیگزینند. بهنظر من در هیچ کشور دیگري براي کاوش و تحقیقات و تخمین و دریافتن سبک و سلیقه
محلی باندازه ایران زمینه فراهم نیست. عرض باریکه پارچهها یا طرح زمینه، یا درجات رنگ یا پهناي حاشیه همه از لحاظ مردمی
بسیار مشکلپسند و باذوق مانند ایرانیان اهمیت حیاتی فراوان دارد. بعلاوه ذوق و سلیقه بسته به نقاط مختلف متفاوت است آنچه را
که در یکجا دوست دارند در محل دیگر موردپسند نیست و چیزي که امروز شایان علاقه است شاید فردا ممنوع باشد. با توجه
کافی نسبت باین نکات و پیگیري اقداماتی که تاکنون نتایج نیکو داده است امید است انگلستان بهرههاي درخشانی از تجارت
آینده خود با ایران بدست آورد.
ص: 695
فصل سیام