گروه نرم افزاری آسمان

فصل دوم: جهانشناسی
اشاره







1. آفرینش جهان و زمین چگونه بوده است؟
2. غیر از دنیا چه جهانهاي دیگري وجود دارد؟
3. مقصود از عالم ذر چیست؟
4. با توجه به عالم ذر، آیا انجام تکالیف و بندگی ما لازم است؟
ص: 31
1. آفرینش جهان و زمین چگونه بوده است؟
1. پرسش:
صفحه 15 از 74
1. آفرینش جهان و زمین چگونه بوده است؟
پاسخ:
چگونگی پیدایش جهان از اندیشههایی بوده که همیشه فکر بشر را به خود مشغول کرده است.
قرآن کریم در آیات متعددي به تفکر در خلقت آسمان و زمین دعوت میکند و گاه در مورد پیدایش آسمان و زمین اشاراتی
دارد.
دانشمندان کیهانشناس نیز در این مورد نظریاتی ابراز کردهاند و بعضی صاحبنظران خواستهاند با انطباق آیات قرآن با برخی از
را اثبات کنند که این مطالب قابل نقد و بررسی میباشد. « اعجاز علمی قرآن » ، این نظریات علمی
مفسران و صاحبنظران در این مورد به این آیات توجه کردهاند:
به وجود آیید (و شکل » : سپس به آفرینش آسمان پرداخت در حالی که بصورت دود بود؛ به آن و به زمین دستور داد ...» .1
«1» «.( گیرید): ... آنها گفتند ما از روي طاعت میآییم (و شکل میگیریم
ص: 32
آیا کافران ندیدند که آسمانها و زمین به هم پیوسته بودند و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم و هر چیز زندهاي را از آب قرار » .2
«1» «؟ دادیم؟ آیا ایمان نمیآورند
در مورد پیدایش جهان چند نظریه در بین کیهانشناسان جدید وجود دارد که یکی از این دیدگاهها که از سوي اکثر اخترشناسان به
نسبت داده شده « ژرژگاموف » انفجار بزرگ) است که به دانشمند روسی ) « مهبانگ » عنوان بهترین نظریه موجود تلقی میشود نظریه
است. خلاصه این دیدگاه آن است که حدود 20 بیلیون سال پیش تمام ماده و انرژي موجود در جهان در نقطهاي بسیار کوچک و
فشرده متمرکز بوده است. این نقطه کوچک و بینهایت چگال و مرکب از ماده- انرژي منفجر شد و به فاصله چند ثانیه پس از
انفجار این آتشگوي، ماده- انرژي با سرعتی نزدیک به سرعت نور در همه سو منتشر شد، پس از مدت کمی (احتمالًا چند ثانیه تا
«2» . چند سال)، ماده و انرژي از هم تفکیک شدند و تمام اجزاء گوناگون جهان امروز، از دل این انفجار نخستین بیرون ریختهاند
در تفسیر نمونه ذیل آیه اول، (فصلت/ 11 ) اینطور آمده است:
نشان میدهد که آغاز آفرینش آسمانها از توده گازهاي گسترده و «. آسمانها در آغاز به صورت دود بود » :« هی دخان » جمله
عظیمی بوده است و این با آخرین تحقیقات علمی در مورد آغاز آفرینش کاملًا هماهنگ است. هم اکنون نیز بسیاري از ستارگان
آسمان به صورت توده فشردهاي از گازها و دخان هستند.
« رتق » همچنین تفسیر نمونه در ذیل آیه دوم (انبیاء/ 30 ) سه تفسیر در مورد
ص: 33
پیوستگی و جدائی) آورده است که ما یکی از آنها را نقل میکنیم: ) « فتق » و
به هم پیوستگی آسمان و زمین اشاره به آغاز خلقت است، که طبق نظرات دانشمندان، مجموعه این جهان به صورت توده واحد
عظیمی از بخار سوزان بود که بر اثر انفجارات درونی و حرکت، تدریجاً تجزیه شد و کواکب و ستارهها از جمله منظومه شمسی و
«1» . کره زمین بوجود آمد و باز هم جهان در حال گسترش است
« ماء » کلمه ««. او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز (شش دوران) آفرید و عرش (قدرت) او بر آب قرار داشت » .3
گفته میشود، مانند فلزات مذاب و امثال آن. « ماء » است اما گاهی به هر شیء مایع « آب » معناي معمولی آن
آمد چنین استفاده میشود که در آغاز آفرینش جهان هستی به صورت مواد مذابی بود (یا گازهاي « ماء » از آنچه در تفسیر کلمه
فوقالعاده فشرده که شکل مواد مذاب و مایع را داشت) سپس در این تودهي آبگونه حرکات شدید و انفجارات عظیمی رخ داد و
صفحه 16 از 74
قسمتهایی از سطح آن پی در پی به خارج پرتاب شد. این اتصال و به هم پیوستگی به جدائی گرائید و کواکب و سیارات و
«3» . منظومهها یکی بعد از دیگري تشکیل یافتند
«4» « وَالَأرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحَاهَا » .4
زمین را بعد از آن گسترش داد.
ص: 34
از مادهي دَحو (بر وزن محو) به معناي گستردن است. بعضی نیز آن را به معناي تکان دادن چیزي از محل اصلیش تفسیر « دحا »
کردهاند و چون این دو معنا لازم و ملزوم یکدیگرند به یک ریشه باز میگردد.
این است که در آغاز، تمام سطح زمین را آبهاي حاصل از بارانهاي سیلابی نخستین فراگرفته « دحو الارض » به هر حال منظور از
بود این آبها به تدریج در گودالهاي زمین جاي گرفتند و خشکیها از زیر آب سربرآوردند و روز به روز گستردهتر شدند تا به
«1» .( وضع فعلی درآمد (و این مسأله بعد از آفرینش زمین و آسمان روي داد
«2» « وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الَأرْضَ » .5
او کسی است که زمین را گسترش داد.
اشاره به همان مطلبی باشد که دانشمندان زمینشناسی میگویند که تمام زمین در « مد الارض » و در ذیل این آیه آمده است: شاید
آغاز زیر آب پوشیده بود سپس آبها در گودالها قرار گرفت و خشکیها به تدریج از آب سر برآوردند و روز به روز گسترده
شدند تا به صورت کنونی درآمدند.
«3» « وَالَأرْضَ مَدَدْنَاهَا » .6
و زمین را گستراندیم.
در اصل به معناي گسترده ساختن و بسط دادن است و به احتمال قوي در اینجا اشاره به سربرآوردن خشکیهاي زمین از زیر « مدد »
آب است. زیرا میدانیم در آغاز سطح کرهي زمین بر اثر بارانهاي سیلابی زیر آب پنهان بود و سالیان درازي بر این منوال گذشت،
بارانهاي سیلابی فرو نشستند، آبها در گودالهاي زمین
ص: 35
دحو » جاي گرفتند و خشکیها به مرور زمان از زیر آب نمایان گشتند این همان چیزي است که در روایات اسلامی به عنوان
«1» . معروف شده است « الارض
بررسی و نتیجهگیري:
معلوم است که هر کدام از این آیات ممکن است به مرحلهاي از تحولات و شکلگیري آغاز خلقت جهان اشاره داشته باشد. ظاهر
شروع شده است، با نظریه مشهور خلقت جهان یعنی نظریه مهبانگ تا حدود زیادي « دخان » آیات قرآن در مورد آغاز خلقت که از
همخوانی دارد و در نقاطی با هم مشترك است. یعنی از ظاهر قرآن و علم بر میآید که جهان در ابتدا از گازهاي داغ تشکیل شده
تعدد نظریهها در » است. اما آیات قرآن در مورد عناصر دیگر نظریه مهبانگ (مثل انفجار اولیه) مطلب صریحی ندارد. با توجه به
در حال حاضر نمیتوان هیچکدام را به صورت قطعی به قرآن نسبت داد بلی اگر « عدم اثبات قطعی آنها » و « مورد آغاز خلقت
بگوئیم احتمال دارد که مقصود از دخان همان مراحل گاز بودن جهان باشد و ... اشکالی ندارد.
را اثبات میکند چرا که نوعی رازگوئی علمی « اعجاز علمی قرآن » اگر روزي نظریه مهبانگ به صورت قطعی اثبات شود این مطلب
«2» . قرآن کریم است. اما این مطلب به صورت کنونی آن، بیش از یک هماهنگی شگفتانگیز ظاهر قرآن و علم نیست
اما در مورد آیات دیگر (آیات دوم تا ششم) قرآن صریحاً به پوشیده بودن
صفحه 17 از 74
ص: 36
سطح زمین از آب اشاره نکرده است و همانطور که گذشت مفسران با کلمهي احتمال نظرات دانشمندان را با آیات قرآن تطبیق
دادهاند نه به صورت قطعی و حتمی.
معرفی کتاب:
1. تفسیر نمونه ذیل آیات ذکر شده و همچنین ذیل آیات 9 الی 12 سورهي فصلت و ذیل آیهي 54 سورهي اعراف.
. 2. کتاب پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضائیاصفهانی، ج 1
3. کتاب قرآن و طبیعت، گذشته و آینده جهان، دکتر عبدالکریم بیآزار شیرازي.
ص: 37
2. غیر از دنیا چه جهانهاي دیگري وجود دارد؟
2. پرسش:
2. غیر از دنیا چه جهانهاي دیگري وجود دارد؟
پاسخ:
و ما با توجه به آیات قرآن کریم و روایات اهلبیت علیهم السلام سه «1» از زاویههاي مختلف جهانهاي متفاوتی تصور میشود
تقسیم بندي ارائه میکنیم که قلمرو هر کدام از همدیگر جداست:
اول: عالم ذر- عالم دنیا- عالم برزخ- عالم آخرت:
1. عالم ذر:
جهانی که پیش از دنیا بوده و خدا از بندگان خود بر توحید اعتراف گرفت که در پاسخ پرسش بعدي مطالب بیشتري در این مورد
بیان میشود.
2. عالم دنیا:
عالمی است که بعد از عالم ذر قرار دارد و محلی براي آزمایش انسان است؛ به طوري که موفقیت در این آزمایشها توشهاي براي
و محلی براي کاشتن و مراقبت کردن است تا در آخرت « دنیا مزرعهي آخرت است » آخرت او به حساب میآید. به عبارت دیگر
محصول آن برداشت شود.
ص: 38
3. عالم قیامت:
متعددي هستند که خداوند در قرآن از آن نام برده و منظور «1» قیامت- یوم الحسرت- یوم الدین- یوم الحساب و ساعۀ و ... اسامی
همهي این اسامی، همان عالم قیامت میباشد.
«2» در قرآن آمده در آستانهي آن روز خورشید تاریک میشود، ستارگان رو به خاموشی میروند کوهها همچون پنبه زده میشوند
و ... سپس در صور اسرافیل دمیده میشود و همگی میمیرند و با دمیدن دوبارهي حضرت اسرافیل، همگی زنده میشوند و در
و در این روز «3» . صحنه قیامت حاضر میشوند. آري در این روز است که هر کس میداند چه چیزي براي خود آماده کرده است
است که انسان تک تک اعمال خود را مشاهده میکند و میبیند که هیچ عمل کوچک و بزرگی از قلم نیفتاده و همگی در
«4» . پروندهي اعمال او ثبت شده است
4. عالم برزخ:
صفحه 18 از 74
توضیح: واژه برزخ به معناي چیزي است که ما بین دو چیز دیگر واقع میشود. (حائل بین دو شئ)
از این رو به عالمی که بین عالم دنیا و قیامت واقع شده است عالم برزخ میگویند.
ص: 39
عالم برزخ از دیدگاه قرآن
برخی از آیاتی که به وجود عالم برزخ اشاره دارند عبارتند از:
و به کسانی که در راه خدا کشته میشوند، مردگان نگویید؛ بلکه [آنان زندگانند، ولیکن (شما با درك حسی) متوّجه » .1
«1» «. نمیشوید
اي پیامبر) هرگز مپندار کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند، بلکه [آنان زندهاند، [و] در پیشگاه پروردگارشان روزي ) » .2
«2» «! داده میشوند
در پاسخ او گفته میشود:) هرگز چنین نیست! این سخنی ) «. باشد که من در آنچه ترك کردهام، [کار] شایستهاي انجام دهم » .3
«3» «. است که او (فقط) گوینده آن است؛ و فرا روي آنان برزخی است تا روزي که برانگیخته میشوند
آل » ( عذاب آنها (: آل فرعون) آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه میشوند: و روزي که قیامت بر پا شود (میفرمایند » .4
«4» «. فرعون را در سختترین عذابها وارد کنید
عالم برزخ از دیدگاه روایات
از نظر روایات در کتب معروف شیعه و اهل تسنن روایات فراوانی است که با تعبیرات مختلف از جهان برزخ و خلاصه جهانی که
میان این عالم و عالم آخرت قرار دارد سخن میگوید:
1. در حدیث معروفی میخوانیم که علی علیه السلام هنگام مراجعت از جنگ صفین
ص: 40
«1» : وقتی که نزدیک کوفه کنار قبرستانی که بیرون از دروازه قرار داشت رسید، رو به سوي قبرها کرد و فرمود
اي ساکنان خانههاي وحشتناك و مکانهاي خالی و قبرهاي تاریک! اي خاك نشینان! اي غریبان! اي تنهایان! اي وحشت زدگان! »
شما در این راه بر ما پیشی گرفتید و ما نیز به شما ملحق خواهیم شد، اگر از اخبار دنیا بپرسید به شما میگویم خانههایتان را دیگران
ساکن شدند. همسرانتان به نکاح دیگران درآمدند، و اموالتان تقسیم شد. اینها خبرهایی است که نزد ما است نزد شما چه خبر؟!
اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده شود حتماً به شما خبر میدهند که بهترین زاد و توشه براي » : سپس رو به یارانش کرد و فرمود
«. این سفر پرهیزگاري است
دوم: عالم انسانها- عالم جنها- عالم فرشتگان:
1. عالم انسانها:
میباشد که اگر این انسان تحت تربیت « مادي و معنوي » : و داراي دو بعد « جسم » و « روح » مجموعهاي است از «2» وجود انسان
رهبران الهی قرار گیرد در
ص: 41
سیر صعودي از فرشتگان برتر میگردد. و از ملک پران شود و آنچه در وهم ناید آن شود.
و اگر شاگردي رهبران الهی را نپذیرد و چون گیاهی خود رو رشد کند و شهوات خود را آزاد بگذارد و در میان هوسها غوطهور
شود، در سیر نزولی از حیوانات هم پستتر میشود.
«1» . و با اختیار و ارادهي خود یکی از این دو راه را انتخاب میکند
صفحه 19 از 74
به هر حال جهان انسانها با وجود زندگی فردي و اجتماعی و خانوادگی یکی از جهانهاي پیچیده هستی است.
2. عالم جنها:
میکنند « ارواح عاقله » به معناي موجودي است که از حس انسان پوشیده است. بعضی از دانشمندان از آنها تعبیر به نوعی از « جن »
که مجرد از ماده میباشد (البته تجرد کامل ندارد زیرا چیزي که از ماده آفریده شده، مادي است ولی نیمه تجردي دارد چرا که با
«2» (. حواس ما درك نمیشود، و به تعبیر دیگر یک نوع جسم لطیف است
ذکر شده که برخی از آنها را میآوریم: «3» براي جن ویژگیهایی در قرآن کریم
( 1. موجودي است که از شعله آتش آفریده شده است. (الرحمن/ 15
ص: 42
2. داراي علم و ادراك و تشخیص حق از باطل میباشد. (آیات مختلف سورهي جن)
3. داراي تکلیف و مسئولیت است. (آیات سورهي جن و الرحمن)
( 4. گروهی از آنها مومن و صالح و گروهی سرکش و کافرند. (جن/ 11
( 5. داراي حشر و نشر و معادند. (جن/ 15
( 6. برخی از آنها داراي قدرت زیادي هستند. (نمل/ 39
(13 - 7. آنها قدرت انجام برخی کارهاي مورد نیاز انسانها را دارند. (سباء/ 12
( 8. خلقت آنها روي زمین قبل از خلقت انسانها بوده است. (حجر/ 27
مینامند، انسان نوعی است « از ما بهتران » یادآوري: از آیات قرآن بدست میآید بر خلاف آنچه بین مردم مشهور است که جنیان را
بهتر از جن، به دلیل اینکه تمام پیامبران الهی از انسانها برگزیده شدند و آنها به پیامبر اسلام که از نوع بشر بود ایمان آوردند؛ و از
«2» . بر آدم واجب شد، در حالی که شیطان از جن بود و این دلیل فضیلت نوع انسان بر جن میباشد «1» طرفی سجدهي شیطان
3. عالم فرشتگان:
آیات فراوانی از قرآن کریم دربارهي صفات، ویژگیها، وظایف و مأموریتهاي ملائکه سخن میگوید و حتی قرآن، ایمان به
ملائکه را در ردیف ایمان به خدا و انبیاء و کتب آسمانی قرار داده است. (بقره/ 285 ) و این دلیل بر اهمیت این موضوع است.
ص: 43
«1» : اینک برخی از ویژگیهاي ملائکه که در قرآن آمده را بر میشماریم
( 1. فرشتگان موجودات عاقل و باشعورند و بندگان گرامی خدا هستند. (انبیاء/ 26
( 2. آنها سر بر فرمان خدا دارند و معصیت نمیکنند. (انبیاء/ 27
3. آنها وظایف مهم و متنوعی از سوي خدا بر عهده دارند از جمله:
( گروهی حاملان عرشند. (حاقه/ 17
( برخی مدبرات امرند. (نازعات/ 5
( گروهی فرشتگان قبض ارواحند. (اعراف/ 37
(13 - بعضی مراقبان اعمال بشرند. (انفطار/ 10
( عدهاي حافظان انسان از خطرات و حوادث میباشند. (انعام/ 61
( گروهی مأمور عذاب و مجازات اقوام سرکشند. (هود/ 77
( گروهی امدادگران الهی نسبت به مؤمنان میباشند. (احزاب/ 9
صفحه 20 از 74
( و بالاخره گروهی مبلغان وحی و آورندگان کتب آسمانی براي انبیاء میباشند. (نحل/ 2
166 و شوري/ - 4. آنها داراي مقامات مختلف و مراتب متفاوت و همیشه در حال تسبیح و تقدیس خداوند هستند. (صافات/ 164
(5
5. با این حال انسان براساس استعداد تکاملی که دارد از آنها برتر است تا آنجا که همهي فرشتگان به خاطر آفرینش آدم به سجده
(34 - افتادند و آدم معلم آنها گشت. (بقره/ 30
ص: 44
پرسش: با این ویژگیهایی که براي فرشتگان ذکر شد آنها موجوداتی مجرد یا مادياند؟
با این اوصاف، نمیتوانند از این مادهي کثیف عنصري باشند ولی مانعی ندارد که از اجسام لطیفی آفریده شده باشند، اجسامی
مافوق این ماده معمولی که ما با آنها آشنا هستیم.
براي فرشتگان حتی از زمان و مکان و اجزاء، کار آسانی نیست، و تحقیق در این موضوع نیز فایدهي زیادي در « تجرد مطلق » اثبات
بر ندارد. مهم آن است که ما فرشتگان را به اوصافی که قرآن و روایات مسلم اسلامی توصیف کرده بشناسیم و آنها را صنف
عظیمی از موجودات والا و برجستهي خداوند بدانیم بیآنکه مقامی جز مقام بندگی و عبودیت براي آنها قائل باشیم. آنها را شریک
«1» . خداوند در خلقت یا عبادت بدانیم که این شرك و کفر محض است
سوم: عالم امر- عالم خلق:
که با تعبیرات عالم «2» : تقسیم میکنند « عالم امر » و « عالم خلق » برخی نیز با توجه به آیات قرآن از یک زاویه، عوالم را به بخش
ماده و عالم ماوراء ماده یا با تعبیر عالم مُلک و ملکوت از آن یاد میکنند.
و آمده که ملکوت به حضرت ابراهیم علیه السلام نشان داده شد. «3» در برخی آیات به عالم ملکوت اشاره شده
ص: 45
البتهي ملکوت معمولًا به معناي حکومت و مالکیت الهی و جهان فرمانروایی است. در مقابل عالم مُلک، که عالَم مادیات و فرمانبران
«1» . است عالمی که از عالم ملکوت بر آنها فرمان صادر میشود
خلاصه:
دانشمندان علوم مختلف از دیدگاه خاص خود عوالمی را تصور میکنند: و ما با توجه به آیات قرآن کریم و روایات اهلبیت در این
باره سه تقسیمبندي انجام دادیم:
اول: عالم ذر، عالم دنیا، عالم برزخ، عالم آخرت.
دوم: عالم انسانها، عالم جنها، عالم فرشتگان.
سوم: عالم امر، عالم خلق.
منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تفسیر نمونه ذیل آیات فوق.
2. تفسیر المیزان ذیل آیات فوق.
ص: 46
3. مقصود از عالم ذر چیست؟
3. پرسش
صفحه 21 از 74
3. مقصود از عالم ذر چیست؟
پاسخ:
آیاتی از قرآن کریم به پیمانی که خداوند از انسانها گرفته، اشاره کرده است، اما مهمترین این آیات که مفسران نیز به تبیین و
174 سورهي اعراف میباشد. - توضیح این پیمان پرداختهاند آیات 172
کی واقع شده؟ وبه چهصورت انجام گرفته است؟ « بروز » و « ظهور » مهمترین پرسش که در اینجا مطرح است این است که این
چیست؟ « عالم ذر » وخلاصه منظور از
در پاسخ به این سؤال و شرح عالم ذر و تفسیر آیه فوق حداقل شش قول وجود دارد که هر کدام را جمعی یا بعضی از دانشمندان
اسلامی پذیرفتهاند:
1. نظر محدثین و اهل ظاهر، که گفتهاند: همانگونه که در بعضی از احادیث آمده فرزندان آدم تا پایان دنیا، به صورت ذرات
کوچکی از پشت آدم خارج شدند، و فضا را پر کردند- در حالی که داراي عقل و شعور و قادر بر تکلم و سخن گفتن بودند-
خداوند آنها را مخاطب قرار داد، و از آنها سؤال کرد: آیا من پروردگار شما نیستم؟ (الَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟) و همگی در پاسخ گفتند: آري
(بَلی ) و به این ترتیب پیمان نخستین بر توحید گرفته شد، و خود انسانها شاهد خویشتن بودند.
ص: 47
2. منظور از عالم ذر، و تفسیر آیه فوق این است که ذرات نخستین وجود انسان، یعنی نطفه، از پشت پدران به رحم مادران انتقال
یافت، و به تدریج در عالم جنین به صورت انسان کاملی درآمد، و در همان حال خداوند قوا و استعدادهائی به او داد که بتواند
حقیقت توحید و آئین حق را درك کند، و این فطرت توحیدي را در وجود او عجین ساخت.
انتخاب کردهاند و از بسیاري از مفسران دیگر نقل « فی ظلال القرآن » و « المنار » این تفسیر را گروهی از مفسران مانند صاحب
کردهاند.
است، یعنی در آغاز، خداوند ارواح انسانها را قبل از اجسادشان آفرید و مخاطب ساخت « عالم ارواح » همان « عالم ذر » 3. منظور از
و از آنها بر توحید خویش اقرار گرفت.
این تفسیر را از بعضی از روایات استفاده کردهاند.
4. این پرسش و پاسخ در میان گروهی از انسانها و خداوند به وسیله پیامبران، به زبان قال واقع شده؛ زیرا گروهی از انسانها بعد از
بَلی گفتند. » تولد و کمال عقل، دلایل توحید و یکتاپرستی را به وسیله انبیا شنیدند، و به آن پاسخ مثبت دادند و
نیز این تفسیر را « ابوالفتوح رازي » ، به عنوان احتمال دیگري در توضیح آیه فوق ذکر کرده است « سید مرتضی » این تفسیر را مرحوم
به عنوان یک احتمال در تفسیر خود آورده است.
5. این سؤال و جواب، با همهي انسانها، با زبان حال، صورت گرفته، آن هم بعد از بلوغ و کمال عقل؛ زیرا هر انسانی بعد از
رسیدن به کمال عقل و ملاحظهي
ص: 48
آیات صنع پروردگار در آفاق و انفس، به یکتائی او با زبان حال اعتراف میکند.
آیا من پروردگار شما نیستم؟) و آنها با زبان حال ) ؟« الَسْتُ بِرَبِّکُمْ » : گوئی خداوند با ارائه این آیات، از آنها سؤال میکند
بَلی و گفتگو با زبان قال، شواهد و نظائر فراوان دارد. » : میگویند
نقل میکند. « بلخی و رُقانی » از « تبیان » در « شیخ طوسی » این تفسیر را مرحوم
میفرماید: آنچه از آیات مختلف قرآن استفاده میشود این است که وجود اشیاء « المیزان » 6. مرحوم علامه طباطبائی قدس سره در
صفحه 22 از 74
« عدم » و از « فعل » به « قوّه » این عالم، داراي دو جنبه یا دو صورت است: صورتی به سوي دنیا دارد و حکمش این است که تدریجاً از
میآید، در آغاز ناقص است سپس کامل میشود، و سرانجام فانی شده، به سوي پروردگار باز میگردد؛ « وجود » به سوي
و صورتی به سوي خدا دارد و اشیاء جهان از نظر این بعد الهی، اموري هستند غیر تدریجی، و فعلیت محض، بیآنکه داراي قوه یا
نقصی باشند و منتظر فعلیت.
و به تعبیر دیگر: موجودات، داراي دو نوع وجودند، یک وجود جمعی در نزد خدا که در قرآن به عنوان ملکوت از آن یاد شده، و
دیگر موجودات پراکنده که با گذشت زمان تدریجاً ظاهر میشوند.
به این ترتیب عالم انسانیت دنیوي مسبوق به عالم انسانیت دیگري است که در آنجا هیچ موجودي محجوب از پروردگار نیست، و با
شهود باطنی او را مشاهده کرده و به وحدانیت او اعتراف میکند.
این بود مجموعه نظرهایی که ذیل آیه مورد بحث مطرح است.
ص: 49
که البته برخی از آنها با هم منافاتی ندارد و قابل جمع هستند و ممکن است به برخی از آنها نیز اشکالاتی وارد باشد.
ولی اعتقاد بیشتر محققان از جمله آیۀاللَّه مکارم شیرازي بر این است که این سوال و جواب به زبان حال بوده، نه به زبان قال. از این
«1» . رو تفسیر پنجم نسبت به بقیه قوت بیشتري دارد
منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تفسیر موضوعی پیام قرآن، جلد سوم.
174 / اعراف. - 2. تفاسیر نمونه، المیزان و ... ذیل آیات 172
ص: 50
4. با توجه به عالم ذر، آیا انجام تکلیف و بندگی ما لازم است؟
4. پرسش:
4. با توجه به عالم ذر، آیا انجام تکلیف و بندگی ما لازم است؟ آیا این تفکر صحیح است که بگوییم چون در عالم ذر خداوند در
مورد انسانها به نتیجه رسیده و دنیا را فقط به این دلیل آفریده که ما بفهمیم، (مانند معلم و دانشآموز و امتحانات آخرترم) پس آیا
این درست است که بگوییم ما اینها را قبول داریم پس دیگر نیازي به این بندگیها در دنیا نیست؟
پاسخ:
چه بوده و این که اصلًا چرا خدا انسانها را خلق کرد؟ « هدف خلقت انسان » براي پاسخ به این پرسش، اول باید دید
ببینیم آیا اعتقاد به عالم ذر کافی است یا خیر؟ ،« هدف خلقت » و بعد با توجه به
نگاهی گذرا به هدف خلقت در قرآن
انسانها معرفی کردهاند. «1» « آزمایش و امتحان » برخی آیات، هدف آفرینش را
از قدرت خدا میدانند. «2» « علم و آگاهی » بعضی آیات، هدف آفرینش را پیدا کردن
معرفی کردهاند. «3» « عبودیت و بندگی » و آیاتی نیز هدف آفرینش را
ص: 51
عنوان کردهاند. «1» « رحمت الهی » برخی آیات، هدف آفرینش را رسیدن به
با دقت در هدفهایی که قرآن و روایات براي آفرینش بیان کردهاند درمییابیم که شاید به ظاهر، این هدفها با هم مختلف باشند
صفحه 23 از 74
هدفهایی هستند که در مسیر « امتحان و آزمایش » و « علم و دانش » ولی در واقع هر کدام مقدمهاي براي دیگري است، یعنی
منتهی میشود. « قرب الهی » خداوند نتیجهي این عبودیت است که به « رحمت واسعه » قرار میگیرند و « عبودیت »
حال با توجه به این مقدمه، به پاسخ میپردازیم:
پیمان ما با خداوند در عالم ذر
آیا من پروردگار ) « الَسْتُ بِرَبُکُمْ » : طبق آیه 172 سورهي اعراف به این صورت است که ما در عالم ذر به پرسش خداوند که فرمود
بَلی . یعنی قبول داریم که تو پروردگار و آفرینندهي ما هستی (سرچشمهي هستی تویی). » شما نیستم) پاسخ دادیم
نیست، بلکه خداوند به انسان فرصتی داده و او را در میدان « ملاك » ، و جواب مثبت دادن « گفتن » اما سخن در اینجاست که فقط
انواع آزمایشات و امتحانات قرار داده تا معلوم شود که او در پایبندي به توحید چقدر استقامت دارد.
براي ما انسانهاست و اما براي خدا به این معنا نیست که خداوند ،« معلوم شدن » و جوابی که در عالم ذر به خداوند داده است این
نمیداند، بلکه خداوند در مورد انسانها و همه موجودات همه چیز را میداند و این موضوع به بحث علم در مرحله ذات و یا همان
علم ذاتی خداوند مربوط میشود و چون خداوند
ص: 52
عالم به کل مخلوقات و احوال مخلوقات از ازل تا ابد است میتوان پذیرفت که خداوند میداند چه تعداد از انسانها بهشتی، و چه
تعداد جهنمی هستند.
بعلاوه و مهمتر از همه این که، اگر خداوند براساس علم خودش، بهشتیان را به بهشت و جهنمیان را به جهنم ببرد و اصلًا در این دنیا
نیاورد و فرصت انجام عمل خوب و یا بد را به آنها ندهد، خلاف حکمت خود و هدف خلقت انسان عمل کرده است و ممکن
چرا به ما فرصت انجام عمل ندادي؟ چه بسا عمل خوب انجام میدادیم و بهشتی » : است جهنمیان به خداوند شکوه کنند که
که این شکوه و خواسته آنان هم حق است. « میشدیم
اما بعد از مقدمات فوق جواب اصلی پرسش را این طور بیان میکنیم که درست است که در نزد علم ذاتی پروردگار مقصد
انسانها و بلکه تمام موجودات مشخص شده است اما این یک بُعد قضیه است و بُعد دیگر آن اعمال و رفتار ما انسانهاست که
میتواند بهشت و یا دوزخ را براي ما رقم بزند، این دو بُعد، در به مقصد رسیدن انسان، همراه هم هستند.
و همان طور که از آیه استفاده میشود این دنیا همان جایی است که خداوند به ما فرصت عمل و بندگی داده تا انسانها به پرسش
و اعتقاد پیدا کردن است جواب مثبت دهیم. و لباس « گفتن » که بسیار مهمتر و فراتر از « غالب عمل » خداوند در عالم ذر البته در
خود بپوشانیم. « قول » به قامت « عمل »
است که انسان را بهشتی و یا جهنمی میکند، و این دنیا محل عمل « اعتقاد صحیح » در کنار « عمل و بندگی » به عبارت دیگر این
است تا این که هر انسانی با عمل خود به سرمنزل مقصود برسد و نهایتاً به کمال قُرب الهی رهنمون گردد.
ص: 53
اگر فقط صرفِ اعتقاد پیدا کردن و آن هم در عالم ذر باشد که انسان در آنجا هیچ راه کمال نپیموده و تلاشی براي رسیدن به خدا
نکرده است و انتظار این که به بهشت برود، خیالی بیش نیست. چنین شخصی به مانند کسی است که به واجب بودن نماز اعتقاد
دارد و میداند که در سایه نماز بقیهي اعمال و واجبات هم مقبول درگاه خداوند واقع میشود، اما این شخص نماز نمیخواند و از
بهجا آوردن آن روي گردان است چنین شخصی هیچ گاه نباید آرزوي بهشت را بکند.
و بهاء همان عمل صالح و نیکوست. !« بهانه » دهند نه به « بهاء » چرا که بهشت را به
منابع جهت مطالعه بیشتر:
صفحه 24 از 74
همان منابع ذیل پرسش قبل.
ص: 55
فصل سوم: انسانشناسی