گروه نرم افزاری آسمان

فصل اول: کلیات قرآن و علم






اشاره
ص: 13
مقصود از علم در قرآن چیست و به کدام علوم بیشتر توجه شده است؟
پرسش:
مقصود از علم در قرآن چیست و به کدام علوم بیشتر توجه شده است؟ پاسخ:
مفهومشناسی علم:
و در اینجا مقصود علوم تجربی است. «1» . است و در اصطلاح معانی متعدّد دارد « دانستن » و « دانش » در لغت به معناي « علم » واژه
«. مجموعه قضایاي حقیقی که از راه تجربه حسی قابل اثبات است » یعنی
که ما به تقسیمبندي علوم بر اساس روشها، بسنده میکنیم: «2» در مورد تقسیمبندي علوم نیز طرحهاي متعدّدي ارایه شده
تقسیمبندي علوم براساس روش:
علوم را میتوان به چهار گروه تقسیم کرد:
که شامل دو قسم میشود: :«3» الف: علوم تجربی
مانند: فیزیک، شیمی، زیستشناسی و ... «4» اوّل: علوم طبیعی
ص: 14
مانند: جامعهشناسی، اقتصاد و ... «1» دوم: علوم انسانی
روش کسب این علوم، براساس مشاهده و تجربه حسی است.
ب: علوم عقلی: که آن نیز به دو دسته تقسیم میشود:
اول: علوم منطق و ریاضیات که تا قبل از برتراند راسل، گمان میشد ریاضیات اصل منطق است ولی او اثبات کرد که منطق، اصل
ریاضیات است.
دوم: علم راجع به واقع، یعنی فلسفه که شامل فلسفههاي مضاف (مانند فلسفهي اخلاق، فلسفهي تاریخ و ...) و فلسفههاي غیرمضاف
صفحه 8 از 89
(مانند متافیزیک یا امور عامه) میشود.
ج: علوم نقلی: مانند علم تاریخ، لغت و ... که در آنها از نقل استفاده میگردد (البته منظور در اینجا علوم تعبدي شرعی نیست)
د: علوم شهودي: که با علم حضوري، به دست میآید مانند: علوم پیامبران (ع) و عرفا و شاید این طبقهبندي، تاکنون کاملترین
تقسیمبندي علوم باشد.
منابع و روشهاي علمی قرآن:
قرآن کریم به روشهاي علمی (یعنی چهار قسم علوم فوق) و منابع مختلف علم اشاره کرده است؛ یعنی: گاهی به شیوه عقلی توجّه
«2» . دارد و انسانها را به خردورزي و تفکّر فرامیخواند و تشویق میکند
پرسش و «3» . و گاهی توجه انسان را به طبیعت جلب و به کیهانشناسی و طبیعتشناسی و انسانشناسی و ... تشویق میکند
پاسخهاي قرآنی ویژه جوانان، ج 5، ص: 15
و گاهی انسان را به عمق تاریخ میبرد و داستانهاي عبرتآموز پیامبران و ملتهاي پیشین و یا وقایع تاریخی صدر اسلام (همچون
«1» . جنگها و ...) را گزارش و بیان میکند
علم الهی را که از نزد خدا به برخی انسانها میرسد (: علم لدنی) «2» ؛ و گاهی از وحی و الهامات الهی به انسانها سخن میگوید
«3» . گوشزد میکند
امّا میتوان در قرآن اشاراتی به علوم مختلف یافت. به عبارت دیگر «4» هر چند هدف قرآن بیان جزئیات تمام علوم بشري نیست
قرآن به روش تعقلی، تجربی، نقلی و شهودي توجه کرده و نمونههایی از آنها را در قرآن یادآوري نموده و همین توجّه قرآن به
روشها و منابع علوم، به معناي لزوم به کارگیري این منابع است.
کاربردهاي علم در قرآن:
در قرآن کریم به چند معنا به کار رفته است: « علم » واژه
:« الهیات » الف: علم به معناي خاص یعنی
یعنی آگاهی از صفات خدا را به «5» . معرفی میکند « علم و قدرت الهی » قرآن کریم هدف آفرینش جهان را آگاهی انسان از
عنوان علم اعلی و هدف خلقت برشمرده است.
پرسش و پاسخهاي «6» . یعنی دانشی که خدا به انسان آموزش میدهد سخن گفته شده است « لدنی » و نیز در برخی آیات، از علم
قرآنی ویژه جوانان، ج 5، ص: 16
البته این معناي از علم، از مصادیق مهم دانش، بلکه با فضیلتترین علم است، چرا که ارزش هر علم به معلوماتی است که انسان
و هنگامی که معلومات یک علم، آگاهی از صفات خداي متعال باشد، آن علم ارزش بیشتري دارد، چرا که بهترین و «1» ، میآموزد
با ارزشترین معلومات جهان را میآموزد.
ب: علم به معناي عام:
«2» ؛ هَلْ یَسْتَوِي الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ » : قرآن کریم میفرماید
«. آیا کسانی که میدانند و کسانی که نمیدانند برابرند
و در آیهي دیگر «. در این آیه مطلق علم و دانش است که همهي اقسام علم مفید را شامل میشود « علم » به نظر میرسد مقصود از
«4» ؛ یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ » : میفرماید
«. خدا کسانی از شما را که ایمان آوردهاند و کسانی را که به آنان دانش داده شده، به رتبههایی بالا میبرد
به عنوان دو معیار جداگانه براي برتري افراد شمرده شده است. از این جداسازي روشن میشود که « ایمان و علم » در این آیه نیز
صفحه 9 از 89
موجب فضیلت « علم » خود
ص: 17
«1» . افراد است، و این علم مقیّد به الهیّات نشده و مقصود مطلق علم است و شامل همهي دانشمندان میشود
«2» ؛ إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ » : و در آیه دیگر میفرماید
«. از میان بندگان خدا، فقط دانشوران از او هراس دارند
در این آیه نیز از دانشورانی یاد شده که نشانههاي خدا را میشناسند و عظمت و مقام او را در مییابند از این رو از نافرمانی او
امّا جالب این است که بخش قبلی آیه فوق و آیهي پیشین سخن از نشانههاي خدا در صحنه طبیعت همچون نزول «3» ، بیمناکند
باران، رویش میوههاي رنگارنگ، جادههاي رنگارنگ کوهستانی و انسانها و جنبندگان و دامها با رنگهاي مختلف است، سپس
از دانشمندان فوق الذکر یاد میشود. این مطلب نشان میدهد که مقصود از علم، دانشوران در این آیه، علوم طبیعی نیز هست، یعنی
«4» . دانشمندانی که از طبیعتشناسی به خداشناسی میرسند
ص: 18
کاربردهاي علم در احادیث:
در احادیث نیز به معناي اخص و اعم به کار رفته است، براي مثال: « علم » واژه
علم به کثرت آموختن نیست بلکه علم نوري است که خدا در دل هر کس که بخواهد او را » : 1. از امام صادق (ع) حکایت شده
«1» «. هدایت کند قرار میدهد
«2» «. هر کس بدانچه میداند عمل کند، خدا دانش آنچه را نمیداند به او ارزانی میدارد » : 2. از امام باقر (ع) حکایت شده
اینگونه احادیث به علوم الهی اشاره میکند، یعنی علم را به معناي احص به کار برده است.
علوم چهار قسم است: علم فقه براي ادیان و علم پزشکی براي بدنها، و علم نحو (دستور » : 3. از امام علی (ع) حکایت شده که
«3» « زبان) براي زبان، و علم کیهانشناسی براي زمانشناسی
مشابه این روایت با مضمونها و تقسیمبنديهاي مختلف حکایت شده است که اشاره به علوم تجربی و دینی دارد. یعنی علم را به
معناي اعم به کار برده است.
جمعبندي و نتیجهگیري:
از این مباحث روشن میشود که اگر در قرآن و احادیث، علم را معیار برتري معرفی میکند و دانشمندان را تشویق میکند، مقصود
همهي اقسام علوم مفید و دانشمندان همه رشتههاي علمی مفید است.
البته ارزش هر علم به معلومات و دانستههایی است که افراد میآموزند، اگر دانش الهی باشد، آن علم ارزش بیشتري دارد.
ص: 19
لازم به یادآوري است که دانش الهی نیز مراتب دارد، یعنی علوم تجربی که داراي جهتگیري الهی باشد و انسان را از راه
طبیعتشناسی، کیهانشناسی، جنینشناسی و ... به خداشناسی بیشتر رهنمون شود، به نوعی از علوم الهی به شمار میآید.
علامه طباطبایی (ره) پس از اشاره به آیاتی که از علم تجلیل میکند، در مورد دعوت قرآن به علوم مختلف مینویسند:
قرآن مجید در آیات بسیاري (که به سبب حجم گسترده آنها به نقل آنها نپرداختیم) به تفکّر در آیات آسمان و ستارگان و »
اختلافات عجیبی که در اوضاع آنها پدید میآید و نظام متقنی که بر آنها حکومت میکند دعوت میکند.
و به تفکّر در آفرینش زمین و دریاها و کوهها و ...
به تفکّر در آفرینش شگفتآور نبات [: گیاهان و نظامی که در زندگی آنان جریان دارد ... به تفکر در خلقت خود انسان و اسرار و
صفحه 10 از 89
رموزي که در ساختمان وجودش نهفته و ... و بدین ترتیب به تعلّم علوم طبیعی و ریاضی و فلسفی و فنون ادبی و بالاخره همه
علومی که در دسترس فکر انسانی است و تعلم آنها به نفع جهان بشري و سعادت بخش جامعه انسانی میباشد دعوت میکند.
آري قرآن مجید به این علوم دعوت میکند به این شرط که به حق و حقیقت رهنما قرار گیرند و جهانبینی حقیقی را که سرلوحه
آن خداشناسی میباشد در برداشته باشند. وگرنه علمی که انسان را سرگرم خود ساخته از شناختن حق و حقیقت باز دارد در
«1» «. قاموس قرآن مجید با جهل مرادف است
قرآن زمینهساز پیدایش و رشد علوم:
همانطور که بیان شد تشویق دانش و دانشمندان، توسط قرآن، سرچشمهي پیدایش و رشد بسیاري از علوم در جهان اسلام شد،
بطوري که پس از دو
ص: 20
قرن تمدنی پویا و شکوفا بوجود آمد، اینک نگاهی گذرا به فهرست این علوم میاندازیم:
الف: علومی که قرآن به صورت مستقیم باعث پیدایش آنها شده است:
در میان مسلمانان برخی علوم وجود دارد که موضوع آنها خود قرآن کریم است. یعنی بعد از نزول قرآن و در رابطه مستقیم با آن
بوجود آمده و کمکم رشد و توسعه یافته و بصورت دانش مستقل درآمده است، که برخی از این علوم به الفاظ قرآن و برخی به
معانی و معارف قرآن میپردازد، و در طول تاریخ در مورد هر کدام از آنها کتابهاي متعدّد نوشته شده است، از جمله:
1. علم تجوید قرآن: که به کیفیت تلفظ حروف و حالات آنها میپردازد و مبانی و فنون این امر را بررسی و بیان میکند.
2. علم قرائات: که به ضبط قرائتهاي هفتگانه (یادهگانه یا چهاردهگانه) قرآن میپردازد و تاریخ و دلایل و قاریان آنها را بیان
میکند.
3. دانش رسم الخط قرآن: که به قواعد نگارش خط عربی بطور عام و خط قرآن بصورت خاص میپردازد و اقسام خط (نسخ،
کوفی و ...) و ویژگیهاي آنها را بیان میکند.
4. علوم قرآن: که در مورد اطلاعات مربوط به قرآن در حوزهي محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، تاویل، باطن و ... میپردازد.
5. فقه القرآن: دانشی که به مباحث آیات الاحکام و دیدگاهها و دلایل آنها میپردازد.
6. علم تفسیر: دانشی که به بیان معانی و مقاصد آیات قرآن میپردازد و به دو صورت تفسیر ترتیبی و موضوعی انجام میگیرد و در
طول تاریخ اسلام هزاران کتاب در مورد آن نگارش شده است.
ص: 21
از این رو سنّت ایشان نقش تفسیر «1» ، 7. علم حدیث: قرآن کریم، پیامبر اکرم (ص) را بیان کننده و مفسر قرآن معرفی میکند
قرآن را بعهده گرفت و احادیث تفسیري شکل گرفت و بعدها دهها کتاب تفسیر روائی در این زمینه نگارش یافت و روایات پیامبر
«2» . (ص) و اهل بیت (ع) در زمینهي قرآن جمعآوري شد
ب: علومی که قرآن به صورت غیرمستقیم باعث پیدایش آنها شده است:
در میان مسلمانان علومی در پی تشویق قرآن به علم و یا براي فراگیري و خدمترسانی به علوم دسته اول (مثل تفسیر) بوجود آمد و
به مرور زمان رشد و توسعه یافت و بصورت دانشهاي مستقل پدیدار گشت؛ که در طول تاریخ اسلام کتابهاي متعدّدي در این
مورد به نگارش درآمد از جمله:
1. علم درایه: براي بیان اصطلاحات مربوط به حدیث و تحولات آنها شکل گرفت.
«3» . 2. علم رجال: براي بیان حالات راویان و سند روایات شکل گرفت
صفحه 11 از 89
3. علم کلام: دانشی که مباحث اعتقادي را بیان و از آنها دفاع میکند، علم کلام اسلامی که ریشه در آیات اعتقادي و احادیث
اسلامی دارد، و کم کم بصورت یک علم منسجم درآمد.
4. علم فقه: که به استنباط قوانین شرعی از آیات الاحکام و احادیث فقهی میپردازد و کم کم بصورت علم مستقل و گستردهاي در
جهان اسلام درآمد.
5. علم اصول الفقه: که قوانین مربوط به استنباط از قرآن و حدیث را بیان میکند و در حقیقت منطق فهم آنهاست که بصورت
مقدمه علم فقه نمودار شد
ص: 22
اما در حقیقت مقدمهي علم تفسیر و حدیث و فقه و ... است. این دانش در طول اعصار به یکی از پیشرفتهترین علوم مسلمانان تبدیل
شد.
6. علوم ادبی عرب: که شامل علم نحو، صرف، اشتقاق، معانی، لغت و وجوه و نظائر میشود. این علوم براي فهم بهتر و منضبط
ولی از آنجا که براي تمام علوم مفید بود و مقدمه فهم تلفظ و نوع «1» ، آیات قرآن و نیز براي تلفّظ صحیح آیات بنیانگذاري شد
متنی به شمار میآمد، به مرور بصورت علوم مستقل درآمد و میراث گرانبهایی براي ملّت عرب گردید، و دانشمندان و متخصّصان
«2» . فارسی و ترکی و ... نیز از آن بهرهمند گردیدند، و حتی بر ادبیات فارسی و ترکی و ... نیز تاثیرات مثبت گذاشت
و پیامبران و سیره پیامبر (ص) و احادیث شروع شد و سپس بصورت تاریخ قبل و « قصص قرآن » 7. علم تاریخ: این علم در اسلام از
«3» . بعد از اسلام و تاریخ جهان پدیدار شد و مورخان بزرگ و کتابهاي تاریخ را بوجود آورد
ج: علومی که قرآن باعث رشد آنها شده است.
برخی علوم در فرهنگ و تمدن ملتهاي مختلف وجود داشته و گاهی از یک ملّت به ملّت دیگر منتقل میشود و رشد و توسعه
مییابد و گاهی این جریان بر عکس است.
جامعهي مسلمانان نیز از این قاعده مستثنی نبوده است؛ آنان برخی علوم را از یونانیان، ایرانیان و هند ترجمه کردند و بر عمق و
وسعت آنها افزودند، که میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
ص: 23
1. فلسفه: در آغاز از یونان وارد کشورهاي اسلامی شد و کم کم تحت تاثیر تفکر اسلامی قرار گرفت و تغییراتی یافت، بطوري که
«1» . همهي مسائل متن و براهین و ادله آنها را میتوان در قرآن و حدیث پیدا کرد
2. منطق: هر چند که اصل این علم نیز از یونان به حوزهي علوم مسلمانان راه یافت اما از آنجا که قرآن به برهان و استدلال و جدال
و ... توجه خاص داشت، مسلمانان نیز به علم منطق توجه کردند و این علم در جامعهي مسلمین پیشرفت زیادي کرد تا آنجا «2» نیکو
که کتابهاي متعدّدي در این زمینه نگارش یافت.
3. ریاضیات: این علم نیز با توجه به تشویق قرآن به علم در بین مسلمانان پیشرفت فراوانی کرد.
و نیز توجه احادیث به نظافت و پاکی و طهارت نقش بسزایی در توسعه و پیشرفت «3» 4. علوم پزشکی: توجه قرآن به امور بهداشتی
این علم داشت تا آنجا که بسیاري از مجهولات علم پزشکی توسط دانشمندان مسلمان کشف و تبیین گردید.
و از آنجا که مسلمانان «4» 5. کیهانشناسی (نجوم): قرآن کریم به ماه و خورشید و ستارگان و حرکت آنها اشارهي صریح دارد
براي جهتیابی قبله و نیز تشخیص طول ماه براي انجام فرایض دینی خود به این علم نیاز داشتند، کیهانشناسی در بین مسلمانان
رشد زیادي یافت بطوري که رصدخانههاي متعدّد بنا شد.
به جرئت میتوان گفت: که عامل اصلی اشتغال مسلمانان به علوم عقلی از طبیعیات و » : علامه طباطبایی (ره) در این زمینه مینویسند
صفحه 12 از 89
ریاضیات و غیر آنها ص: 24
بصورت نقل و ترجمه در آغاز کار و به نحو استقلال و ابتکار در سرانجام همان انگیزه فرهنگی بود که قرآن مجید در نفوس
«1» «. مسلمانان فراهم کرده بود
یادآوري 1: البته در این مورد علوم و فنون دیگري نیز تحت تاثیر قرآن به وجود آمد و رشد و توسعه یافت که ذکر همه آنها از
حوصلهي این نوشتار خارج است.
یادآوري 2: جهت مطالعه بیشتر در این زمینه به کتابهاي ذیل مراجعه فرمایید:
1. پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، علی اکبر ولایتی، وزارت امور خارجه.
2. علوم اسلامی و نقش آن در تحول علمی جهان، آلدو میهلی، ترجمه محمدرضا شجاع رضوي و دکتر اسداللَّه علوي، بنیاد
پژوهشهاي آستان قدس رضوي.
3. تاریخ التمدن اسلامی، جرجی زیدان.
4. شیعه پایهگذار علوم اسلامی، سید حسن صدر، ترجمه محمد مختاري.
5. کارنامه اسلام، دکتر عبدالحسین زرین کوب.
6. علل پیشرفت و انحطاط مسلمین، زین العابدین قربانی.
ص: 25
آیا قرآن کتاب علمی است و آیا همهي علوم بشري در قرآن وجود دارد؟
پرسش:
آیا قرآن کتاب علمی است و آیا همهي علوم بشري در قرآن وجود دارد؟ پاسخ:
در این مورد سه دیدگاه عمده وجود دارد که بصورت مختصر بدانها اشاره میکنیم و دلایل آنها را مورد بررسی قرار میدهیم:
دیدگاه اول: همه علوم بشري در قرآن وجود دارد:
ابو حامد غزالی (م 505 ق) مطرح شده است. او سعی کرد نشان « جواهر القرآن » و « احیاء العلوم » این اندیشه براي اولین بار در کتاب
دهد همهي علوم را میتوان از قرآن استخراج کرد. او مینویسد:
پس علوم، همه آنها در افعال و صفات خدا داخل است و خداوند در قرآن، افعال ذات و صفات خود را توضیح میدهد و این علوم »
«1» «. بینهایت است و در قرآن به اصول و کلیات (مجامع) آنها اشاره شده است
همهي علوم » : این دیدگاه را بصورت افراطی میپذیرد و میگوید « التفسیر » 570 ق) صاحب کتاب - سپس ابو الفضل المرسی ( 655
«2» «. اولین و آخرین در قرآن وجود دارد
«3» . این نظریه را میپذیرد « البرهان » آنگاه بدر الدین زرکشی (م 764 ق) در
ص: 26
با پذیرفتن « الاکلیل فی استنباط التنزیل » و « الاتقان فی علوم القرآن » و پس از او جلال الدین سیوطی (م 911 ق) در کتاب
«1» . دیدگاههاي غزالی و المرسی آن را تقویت میکند
این دیدگاه را به صورت خاصی در قسمتی از علوم میپذیرد. « صافی » و مرحوم فیض کاشانی (م 1091 ق) هم در مقدمهي تفسیر
«2»
این دیدگاه در عصر جدید هم با پیشرفت علوم تقویت شد و کسانی مثل طنطاوي جوهري (متولد 1862 م) در تفسیر مشهور
صفحه 13 از 89
سعی کرد تا بسیاري از علوم جدید را به قرآن نسبت دهد. « الجواهر فی تفسیر القرآن »
و جدیدترین تمایل نسبت به این نظریه از طرف شخصی بنام رضا نیازمند در سال گذشته ( 1375 ش) اظهار شد که در مقالهاي
نوشت:
کسی که قرآن را قبول داشته باشد، باید قبول کند که مطالب آن شامل کلیه علوم هم هست و در آن هر چیز بر اساس دانش »
«3» «. تفصیل داده شده است
دلایل دیدگاه اول:
«4» ؛« نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شیء » : 1. ظاهر برخی آیات قرآن دلالت بر این دارد که همه چیز در قرآن وجود دارد. مثل
«. و کتاب را بر تو نازل کردیم در حالی که بیان کننده هر چیز است »
2. آیاتی که اشاره به علوم مختلف میکند.
پرسش و پاسخهاي قرآنی ویژه «5» « و کفی بنا حاسبین » . براي مثال: آیهاي که از حساب سخن میگوید اشاره به علوم ریاضی دارد
جوانان، ج 5، ص: 27
با حساب ابجد 360 درجه بودن درجات دایره در هندسه استخراج میشود. «1» « رفیع درجات » و از آیه
بدست میآید. «2» « و اذا مرضت فهو یشفین » و علم پزشکی از آیه
3. روایاتی که دلالت میکند همه علوم در قرآن کریم وجود دارد.
ان اللّه تبارك و تعالی لم یدع شیئاً تحتاج الیه الامه الا نزله فی کتابه و بیّنه » : براي مثال: از امام باقر (ع) روایت شده که فرمودند
«3» « لرسوله
خداوند تبارك و تعالی هیچ چیزي را که مردم به آن محتاج باشند، فرو گذار نکرده است مگر آنکه آنها را در قرآن، نازل فرمود »
.« و براي پیامبر (ص) بیان کرده است
4. دلیل دیگر بر وجود همهي علوم در قرآن، مسأله بطون آن است که در روایات متعددي وارد شده که قرآن داراي بطون مختلف
«4» . است
به همین مطلب استشهاد کرده و تعداد علوم قرآن را تا هفتاد و هفت هزار و دویست علم ذکر کرده است. و « احیاء العلوم » غزالی در
«5» . بعد میگوید: این عدد چهار برابر میشود، چون هر کلمه ظاهر و باطن دارد و حد و مطلع دارد
تذکر: دلایل این دیدگاه را در هنگام ذکر دلایل دیدگاه دوم و سوم مورد بررسی و نقد قرار میدهیم.
دیدگاه دوم: قرآن فقط کتاب هدایت و دین است و براي بیان مسائل علوم تجربی نیامده است.
ص: 28
این دیدگاه را میتوان از سخنان برخی از صاحب نظران و مفسران استفاده کرد.
براي مثال ابو اسحاق شاطبی (م 790 ق) که اولین مخالف با نظریه غزالی و المرسی بود میگوید:
«1» «. قرآن براي بیان احکام آخرت و مسائل جنبی آن آمده است »
نیز مینویسند: « کشاف » و « مجمع البیان » نویسندگان تفسیرهاي
«2» «. منظور از بیان همه چیز در قرآن، مسائل مربوط به هدایت و دین است »
تذکر 1: دلایل این دیدگاه همراه با دیدگاه سوم بیان میشود.
تذکر 2: سخنان این بزرگان قابل توجیه و تأویل است و نمیتوان گفت که آنان متمایل به دیدگاه سوم نبودهاند. و گر نه ظاهر
سخن آنان با ظواهر آیات قرآن ناسازگار است؛ چرا که در قرآن احکام و حدود و حتی قوانین ارث و دستورات جنگ و حکومت
صفحه 14 از 89
«3» . و اقتصاد و ... بیان شده است که مربوط به دنیاي مردم است
دیدگاه سوم: دیدگاه تفصیل؛ یعنی از طرفی همه علوم بشري در ظواهر قرآن وجود ندارد و هدف اصلی قرآن نیز هدایتگري بشر
به سوي خداست. و از طرفی دیگر قرآن کریم دعوت به تفکر و علم میکند و برخی از مثالها و مطالب علمی صحیح و حق را بیان
میکند که بیانگر اعجاز علمی قرآن است.
دلایل و شواهد: در اینجا دلایل این دیدگاه را همراه با ردّ دلایل دیدگاه اول بیان میکنیم:
1. قرآن کتاب هدایت، اخلاق، تربیت و دین است و انسانها را به سوي فضیلتها و خداشناسی هدایت میکند. بنابر این ضرورتی
ندارد که قرآن، همهي
ص: 29
مسائل علوم تجربی، عقلی و نقلی را با تفصیلات و فرمولهاي آنها، بیان کند. هر چند این موارد گاهی اشارات حق و صادقی دارد.
است. «2» و صاحبنظران معاصر «1» این مطلب مورد تأکید مفسّران قدیمی
قابل اخذ نیست چرا که: « همه چیز در قرآن است » : 2. ظهور آیاتی که میفرماید
اوّلًا: این ظهور بر خلاف بداهت است و بسیاري از فرمولهاي شیمی و فیزیک در قرآن کریم نیست.
ثانیاً: ظهور این آیات مورد انکار صریح برخی از مفسّران قرار گرفته است و گفتهاند که منظور وجود چیزهایی است که در هدایت
کل شیء: امور دینی) ) «3» . انسان لازم است و اینها در قرآن وجود دارد
قرآن کریم، لوح » : ممکن است به چند معنا باشد «4» « نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شیء » در آیات مورد بحث « کتاب » ثالثاً: لفظ
پس نمیتوان گفت: که حتماً مراد قرآن است و همه چیز در آن است. «5» « محفوظ، اجل، علم خدا، امام مبین
و همین اشکال در مورد روایاتی که مورد استناد واقع شده بود نیز وارد است.
رابعاً: این آیات با دلیل عقل (قرینه لبّی) تخصیص میخورد و محدود میشود. چون عقل انسان حکم میکند که قرآن در مورد
هدف خود (هدایت معنوي انسان) بیان همه چیز باشد نه در اموري که خارج از حوزهي هدف اوست. پرسش و پاسخهاي قرآنی
ویژه جوانان، ج 5، ص: 30
3. آیاتی از قرآن که اشاراتی به علوم طبیعی دارد هدف آنها کشف فرمولهاي هندسه و شیمی و ... نیست؛ بلکه این اشارات بطور
استطرادي و حاشیهاي این مباحث را مطرح کرده است. یعنی صرفاً ذکر مثال (البته حق و واقعی) است و هدف آن، آموزش علوم
نیست.
علاوه بر آنکه برخی از آیاتی که مورد استشهاد طرفداران دیدگاه اوّل قرار گرفت از لحاظ موازین تفسیري قابل نقد است برا ي
ربطی به درجات دایره ندارد. و حمل آیات بدون قرینه عقلی یا نقلی معتبر بر یک مطلب، موجب تفسیر « رفیع الدرجات » مثال: آیه
به رأي میشود.
4. مسأله بطون قرآن و علم أئمه (ع) از مورد بحث ما خارج است. چون موضوع بحث این است که آیا همهي علوم بشري را میتوان
از ظواهر قرآن استخراج کرد یا نه؟
جمع بندي و نتیجه گیري:
بنا بر آنچه بیان کردیم به این نتیجه میرسیم که ظاهر آیات قرآن، بر تمام علوم بشري (با تمام فرمولها و جزئیات آن) دلالت
ندارد.
بلی در قرآن، اشاراتی به بعضی از علوم و مطالب علمی شده است که استطرادي و عرضی است ولی همهي علوم بالفعل در قرآن
مذکور نیست و آیاتی که در این زمینه است (مثل آیه 89 سوره نحل و 38 و 59 سوره انعام) دلالت بر این دارد که تمام احتیاجات
صفحه 15 از 89
«1» . دینی و هدایتی مردم، در قرآن به طور تفصیل یا مجمل ذکر شده است
ص: 31
بهترین راه براي جمع بین علم و ایمان چیست؟
پرسش:
بهترین راه براي جمع بین علم و ایمان چیست؟ بطوري که نه از ساحت علم کم شود و نه از ساحت معرفت (دینی و معنویت)، چه
پیشنهادي میکنید؟
پاسخ:
قرآن کریم همانطور که به معنویت و تعالی اعتقادي، روحی و اخلاقی انسان توجّه دارد، به دانش افزایی بشر نیز توجّه کرده است.
در قرآن کریم بیش از هفتصد بار ماده علم به کار رفته و بیش از هزار آیه به مباحث کیهانشناسی، پزشکی، زیستشناسی و ...
«1» . اشاره دارد. که گاهی در حد اعجاز علمی مطرح شده است
«3» . و دانشمندان و مومنان را برتر از دیگران میداند «2» قرآن کریم علم آموزي را هدف آفرینش انسان معرفی میکند
بنابراین قرآن کریم انسان را به جمع بین علم و ایمان، دانش و معنویت فرا میخواند و بین این دو مقوله تعارض و تضادي نمیبیند.
اما گاهی افراد، قلمرو دین و علم را به خوبی نمیشناسند یا رعایت نمیکنند، از این رو جمع بین آنها مشکل مینماید یا به توهم
تعارض منتهی میشود.
ص: 32
راهکارها:
بهترین راهکار براي جلوگیري از چالشهاست. یعنی بدانیم که: «1» جداسازي قلمرو علم و دین
الف: پژوهش در حوزه طبیعت، مخصوص علم است و همگان باید به نتایج پژوهشهاي تجربی (که به حد قطعیات میرسد) احترام
بگذارند.
ب: حوزهي ماوراء طبیعت مثل خدا و فرشتگان و ... مخصوص حوزهي دین است و حواس طبیعی بشر بصورت عادي راهی به سوي
آنها ندارند، بنابراین اطلاعات بشر در این زمینه از راه علوم نقلی (مثل وحی قرآنی و احادیث) بدست میآید.
ج: حوزهي انسان از جهتی موضوع پژوهشهاي تجربی و از جهتی موضوع احکام دینی است (البته در برخی موارد طبیعت نیز
اینگونه است)
براي مثال: جسم انسان موضوع تحقیقات پزشکی است ولی احکام و مقررات عبادي براي تعالی روحی بشر موضوعی دینی است.
در این موارد نیز لازم است جهتگیري دین و علم کاملًا مشخص و متمایز و روشن شود تا از تداخل و تعارض جلوگیري گردد.
به عبارت دیگر دین در برخی موارد کلی قوانینی دارد که از طرف خالق بشر مقرّر شده پذیرش و احترام رعایت این قوانین موجب
سعادت بشر است.
ولی راهکارهاي اجرایی آنها توسط کارشناسان و متخصصان علوم مختلف تعیین میگردد.
ص: 33
براي مثال: حفظ جان انسان از نظر دینی واجب است. اما راهکار علمی آن توسط پزشکان و متخصصان زیست محیطی و ... بیان
میشود و نیز در امور سیاسی و تربیتی و اجتماعی و اقتصادي نیز دین اسلام خطوط کلی را مطرح کرده است که رعایت آنها
سعادت انسان را تضمین میسازد مثل حرمت ربا در اقتصاد، حقوق والدین و فرزندان و زن و شوهر، حقوق شهروندان نسبت به
صفحه 16 از 89
همدیگر و ممنوعیت ظلم. لزوم نصب رهبران جامعه از طریق الهی و ...
به عبارت دیگر انسان داراي دو بعد جسمی و روحی است که براي هر یک هدف و سعادت و سیر تکاملی وجود دارد که قوانین و
مقررات و لوازم خاص خویش را میطلبد.
علوم بشري میتواند سعادت بعد جسمانی بشر را تا حدودي تامین سازد و دین، سعادت بعد روحی و معنوي بشر را تامین میکند و
این دو با همدیگر تعارض ندارند.
البته گاهی اتّفاق میافتد برخی انسانها از قدرت خود و طبیعت و علم بر ضد سعادت کل بشریت استفاده میکنند و دین در این
موارد قوانین بازدارندهاي را تنظیم کرده است تا از تباهی و هلاکت بشریت جلوگیري کند.
براي مثال: نیروي هستهاي یکی از نعمتهاي الهی است که میتوان از آن در خدمت بشریت براي تولید نیروي برق یا پزشکی
هستهاي استفاده کرد. امّا برخی انسانهاي قدرت طلب از آن براي تولید سلاح هستهاي و کشتار انسانها استفاده میکنند؛ دین با
این پدیدهي شوم مخالف است چون بشریت را به سوي هلاکت میکشاند.
ص: 34
البته عدم رعایت قلمرو علم و دین در طول تاریخ، ضربهها و زیانهاي زیادي براي بشریت بوجود آورده است که نمونهي آن را در
«1» . قرون وسطی در اروپا میبینیم
البته در تاریخ اسلام معمولًا علم و دین سازگاري دارند و همین مطلب عامل پیشرفت سریع مسلمانان در چند قرن اولیّه ظهور اسلام
«2» . شد
ص: 35
آیا در قرآن پیشگوییهایی وجود دارد که تحقق نیافته باشد؟
پرسش:
آیا در قرآن پیشگوییهایی وجود دارد که تحقق نیافته باشد؟ پاسخ:
قرآن کریم کتاب هدایت بشر به سوي خداست و کتاب پیشگویی نیست. امّا در راستاي هدایت قرآنی، برخی از آیات قرآن به
وقایع آینده بشریت اشاره دارد. که این آیات گاهی در حد رازگویی و نوعی اعجاز بشمار میآیند. این آیات به دو دسته تقسیم
میشود:
الف: پیشگوییها و رازگوییهایی که در قرآن آمده و بعداً تحقّق یافته است.
براي مثال: وقتی در زمان پیامبر (ص) خبر پیروزي ایرانیان بر رومیان آمد، آیات آغازین سورهي روم نازل شد و از شکست ایرانیان
«1» . در آیندهي نزدیک خبر داد و این جریان پس از چند سال اتّفاق افتاد و این رازگویی اعجازآمیز قرآن ثابت شد
« غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ »
سپاه) روم در نزدیکترین سرزمین شکست خورد؛ و [لی آنان بعد از شکستشان در [ظرف چند سال بزودي پیروز خواهند شد. ) »
کار [ها] قبل از
ص: 36
«. (آن شکست)، و بعد از (این پیروزي)، فقط از آن خداست؛ و در آن روز مومنان از یاري الهی (و پیروزي دیگري) شاد میشوند
مثال دیگر: پیامبر پیروزي مسلمانان را بر مشرکان مکه در خواب دید و به مردم خبر داد سپس آیهاي در مورد آن نازل شد و این
«1» . مطلب واقع شد و مسلمانان وارد مسجد الحرام شدند
صفحه 17 از 89
2 سورهي فتح آمده و پیشگویی کرد که خواب پیامبر تحقّق خواهد یافت، و این رازگویی اعجاز آمیز نیز - این مطلب در آیه 7
محقّق شد.
لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُوسَکُمْ وَمُقَصِّرِینَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا »
بیقین خدا به فرستادهاش درخواب بحق راست گفت که اگر خدا بخواهد قطعاً با امنیت وارد » «2» « فَجَعَلَ مِن دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً
مسجدالحرام میشوید درحالی که سرهایتان را تراشیده و (یا) کوتاه کردهاید (و از کسی) نمیترسید؛ و (خدا) میدانست آنچه که
«. نمیدانستید؛ و جز این، پیروزي نزدیکی (براي شما) قرارداده است
ب. پیشگوییهاي قرآن که هنوز واقع نشده است.
در این مورد چند مثال بیان میکنیم:
مثال اول: پیشگویی پیروزي نهایی دین اسلام بر همهي ادیان:
او کسی است که فرستادهاش را با » «3» « هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَي وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ »
«. هدایت و دین حق فرستاد، تا آن را بر همه دین [ها] پیروز گرداند؛ و گر چه مشرکان ناخشنود باشند
ص: 37
مشابه این آیه در سوره فتح/ 28 و صف/ 9 آمده است.
ولی این پیشگویی قرآن هنوز واقع نشده است و در احادیث حکایت شده که این پیروزي نهایی اسلام در زمان امام مهدي (عج)
«1» . تحقّق خواهد یافت
مثال دوم: پیشگویی دو سرکشی بزرگ یهود در طول تاریخ:
در آیات قرآن در مورد یهودیان (بنیاسرائیل) اینگونه آمده است:
وَقَ َ ض یْنَا إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی الْکِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوّاً کَبِیراً. فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولَاهُمَا بَعَثْنَا عَلَیْکُمْ عِبَاداً لَنَا أُولِی »
و» «2» « بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّیَارِ وَکَانَ وَعْداً مَّفْعُولًا. ثُمَّ رَدَدْنَا لَکُمُ الْکَرَّهَ عَلَیْهِمْ وَأَمْدَدْنَاکُم بِأَمْوالٍ وَبَنِینَ وَجَعَلْنَاکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً
در کتاب (تورات) به بنی اسرائیل (: فرزندان یعقوب) اعلام کردیم که: قطعاً دو بار در [روي زمین فساد خواهید کرد، و حتماً با
سرکشیِ بزرگی برتري خواهید نمود.
و هنگامی که نخستین وعده (از آن) دو فرا رسد، (گروهی از) بندگان سخت نیرومند (و جنگ آور) مان را بر شما بشورانیم، و میان
خانهها (یتان براي سرکوبی شما) به جستجو در آیند؛ و [این و عدهاي واقع شده است.
سپس دوباره، (پیروزيِ) بر آنان را به شما باز گردانیم، و شما را بوسیله اموال و پسران امداد رسانیم، و نفرات شما را بیشتر (از
«. دشمن) قرار دهیم
در این آیات به دو سرکشی عظیم یهود در طول تاریخ اشاره شده است که برخی موارد سرکوب شد و سرکشی دوم را برخی
«3» . مفسّران همین تسلط مجدد یهود بر بیت المقدس میدانند که بوسیلهي مسلمانان سرکوب خواهد شد. ولی هنوز واقع نشده است
ص: 38
مثال دیگر: نظریهپردازيهاي قرآن در مورد گسترش جهان در سورهي ذاریات/ 47 و مانند آن است، که هنوز دانشمندان به این
مطالب علمی قرآن بطور کامل دست نیافتهاند.
مثال دیگر: مسالهي رجعت است که از برخی آیات (مثل آل عمران/ 81 و 82 و نساء/ 159 و ... و انعام/ 158 و اعراف/ 128 و ...) و
ولی هنوز تحقّق نیافته است. «2» که در آن زمان مومنان خالص دوباره زنده میشوند «1» روایات استفاده میشود
ص: 39
صفحه 18 از 89
در تعارض قرآن و علم چه کنیم؟
پرسش:
در تعارض قرآن و علم چه کنیم؟ پاسخ:
یکی از دغدغههاي اندیشمندان سازگاري یا ناسازگاري بین منابع متعدّد معرفتی است که از آن جمله، ناسازگاري یا سازگاري بین
است. « علم و دین »
هم خواهد بود، ولی به جهت رعایت « قرآن و علم » پاسخی به راه حل تعارض ،« علم و دین » به نظر میرسد حل مسئلهي تعارض
اختصار و تمرکز بر این پرسش، به طور مستقیم به راه کارهاي تعارض زدایی قرآن و علم میپردازیم.
ابتدا لازم است نکاتی را مورد توجه قرار دهیم تا زودتر به پاسخ برسیم:
نکات:
اوّل: با توجّه به آنکه قرآن، کلام خداوندي و آفرینندهي جهان است، میان قرآن و علم تعارض واقعی رخ نمیدهد. زیرا خداي
جهان به آنچه آفریده است آگاهی دارد و براي اطلاع رسانی از حقایق هستی، شناخت کافی دارد و قرآن که کلام الهی است براي
هدایت و آگاه نمودن انسان به حقایق هستی میباشد.
« کتاب تشریع » در نتیجه آنچه در قرآن آمده از اتقان و واقعیت برخوردار است و با واقعیات جهان ناسازگاري ندارد. به عبارت دیگر
جهان) هر دو از یک آفریننده است و بر یکدیگر مطابقت دارد. ) « کتاب تکوین » و
چنانکه گالیله نیز به همین نکته اشاره کرده و گفته است: هم آیات کتاب مقدس و هم آیات طبیعت، هر دو کلمهاللهاند، و ایان
باربور در ادامهي سخن
ص: 40
«1» . گالیله مینویسد: گالیله طبیعت و متن مقدس را، دو راه همطراز و رهنمون به خدا میدانست
دوم: قرآن که نازل شده از علم نامتناهی خداست- علمی که هیچ خطا و تغییري در آن راه ندارد- بدون هیچ تحریفی به دست
انسانها رسیده است. بنابراین همانگونه که علم خالق هستی با واقعیات مطابق و هماهنگ است، قرآن نیز با واقعیات ناسازگار
«2» . نخواهد بود. البته مسئلهي تحریف ناپذیري قرآن که از مسلمات اسلام است در جاي خود مورد تحلیل قرار گرفته است
عبارت است از: دانشهاي مطابق با واقع که از هر گونه خطا دورند. « علم » سوم: علم، کاربردهاي متعددي دارد یکی از معانی
این معنا باشد با توجه به آنچه در دو نکتهي پیشین گذشت، هیچ گاه میان قرآن و علم « تعارض قرآن با علم » در « علم » اگر مراد از
صحیح، تعارض رخ نمیدهد.
از آنجا که قرآن داراي مصونیت از تحریف است و نازل از علم الهی و مصون از خطاست، با علم صحیح هماهنگ و سازگار
خواهد بود.
عبارت است از دانشهاي تجربی بشر است که در این صورت امکان تعارض میان قرآن و علم وجود ،« علم » البته یکی ازمعانی
دارد.
از آن رو که برخاسته از حواس و فعالیت سایر ابزارهاي معرفتی آدمی است گاهی دچار خطا « دانش تجربی بشر » علم به معناي
میشود که تحولات دانش بشري و بطلان پارهاي از نظریهها یا مدلهاي علمی، شاهد خوبی بر این ضعف است.
ص: 41
نتیجه آنکه تعارض میان قرآن با دانش تجربی بشر، تعارضی ظاهري و زدودنی است و میتوان به امکان رفع تمامی تعارضات علمی
صفحه 19 از 89
با قرآن قائل بود. البته رفع این تعارضات و حل آنها راه کارهایی دارد و نمیتوان بدون ضابطه به این کار اقدام کرد. که
راهکارهاي چگونگی رفع تعارض قرآن با علم را خواهیم گفت.
چهارم: هر چند قرآن نازل از علم الهی و مصون از تحریف است اما در اینجا با فهم قرآن و تفسیر قرآن روبرو هستیم.
مفسران و مخاطبان قرآن، در فهم محکمات قرآنی و نصوص قرآنی همداستان هستند و در این موارد خطا رخ نمیدهد و مسلمات
قرآنی که بسیارند کاملا قابل اطمینان خواهند بود اما در کنار آیات محکم و نصوص قرآنی، متشابهات و ظواهر قرآنی نیز وجود
دارد، که گاه به دلیل خطا در فهم آنها، ممکن است به تفسیري نادرست یا درکی اشتباه مبتلا شویم.
البته براي اینکه به این مشکل و اشتباه دچار نشویم، راه کارهایی وجود دارد که کتاب و سنت به آن پرداختهاند و ما نیز بدان اشاره
قرار خواهیم کرد.
تصوّر شود و باید توجّه داشت که در واقع این ناسازگاري ناشی از « قرآن و علم » با توجه به این نکتهي سوم ممکن است ناسازگاري
فهم قرآنی ما و علم بشري است.
در این گونه موارد باید میان فهم قطعی ما از نصوص قرآنی و فهم ظنی ما که از ظواهر آیات پیدا شده، فرق نهاد و با هر یک به
گونهاي دیگر برخورد کرد.
چگونگی برخورد با این موارد را متذکر خواهیم شد.
از این سه نکته میتوان نتیجه گرفت که میان علم واقعی و قرآن هیچ گاه تعارضی ندارد بلکه گاه تعارض میان علم تجربی بشر و
برداشت ما از معارف قرآنی رخ میدهد و از این رو تعارض ظاهري، زدودنی است که براي رفع این تعارضات میتوان به شرح ذیل
عمل نمود:
ص: 42
راههاي رفع تعارض قرآن و علم:
براي رفع تعارض باید بین مسلّمات علمی و فرضیات و نظریات علمی فرق نهاد. اگر معرفت قرآنی ما با مسلمات علمی قرآنی
ناسازگار باشد؛ میتوان در ظاهر آیات بازاندیشی کرد، چون علم قطعی قرینهي فهم آیات است و علم قطعی، بر ظن مقدم است
بنابراین میتوان متناسب با مورد تعارض، یکی از دو راه زیر را برگزید:
1. تصرف لفظی در آیات:
مفسر گرانسنگ علامه طباطبایی (ره) در مواردي که میان ظاهر برخی آیات و یافتههاي علمی ناسازگاري رخ داده است از این
« وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الَأرْضَ بِسَاطاً » : روش استفاده کردهاند؛ براي نمونه میتوان به تفسیر ایشان در ذیل آیهي 19 سورهي نوح اشاره کرد
در گذشته اخترشناسان به مسطح بودن زمین معتقد بودند و کروي بودن آن را باور نداشتند.
به پیروي از آنها مفسران قرآن نیز جهت نشان دادن سازگاري قرآن با این دیدگاه به این آیهي شریفه استدلال میکردند و حتی
برخی مانند فخررازي از براهین عقلی جهت اثبات کروي نبودن زمین در تفسیر آیه شریفه استفاده میکردند ولی پس از چند قرن
که کروي بودن زمین اثبات گردید و نادرستی دیدگاه مسطح بودن زمین آشکار گردید، برخی آیهي شریفه را ناسازگار با علم
جدید خواندند.
در تقدیر میگیرد « کاف تشبیه » یک» نخستین راه حل علامه براي رفع این ناسازگاري، تصرف در ظاهر آیهي مذکور است، در آیه
و مینویسد:
مراد از بساط، کالبساط میباشد. خداوند میخواهد بفرماید: زمین را مثل فرش براي شما گستراندیم تا بتوانید به آسانی در آن »
گردش کنید و از ناحیهاي
صفحه 20 از 89
ص: 43
تا با دیدگاه کروي بودن زمین ناسازگار باشد. «. زمین را مسطح آفریدیم » به ناحیهي دیگر منتقل شوید. نه اینکه مراد این باشد که
«1»
2. تصرف معنوي:
یکی دیگر از راه کارهاي رفع تعارض، بازنگري در معناي آیه میباشد. که با مسلّمات علمی در تعارض قرار گرفته است.
أَلَمْ تَرَوْا » : علامه طباطبایی (ره) گاه از این روش نیز استفاده کرده است چنانکه در تفسیر آیات 15 و 16 سورهي نوح میفرماید
دیدگاه زمین مرکزي، از یافتههاي اخترشناسی کهن « کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَوَاتٍ طِبَاقاً وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجاً
به شمار میرود. براساس این دیدگاه، بسیاري گمان میکردند کرهي ماه، همهي آسمان را نور میدهد و این آیات شریفه را شاهد
آن ذکر میکردند ولی پس از آن که دیدگاه زمین مرکزي باطل گردید و خورشید مرکزي جایگزین آن گردید و کهکشانهاي
دور دست، یکی پس از دیگري شناسایی شدند و معلوم شد که کرهي ماه نمیتواند تمام آسمانها را نور بدهد، آیهي مذکور با
دستاوردهاي جدید ناسازگار تلقّی شد و از همین رو علامه براي رفع این ناسازگاري در معناي آیه تصرّف مینماید و مینویسد:
منظور آیهي شریفه این است که: ماه در ناحیهي آسمانها قرار دارد، نه این که همه آسمانها را نور میدهد؛ مثل این که ما »
میگوییم: در این خانهها یک چاه آب هست، با این که چاه در یکی از آنهاست ولی میگوییم:
زیرا وقتی در یکی از آنها باشد مانند این است که در همه باشد. ؛« در این خانهها »
«2» «. مثال دیگر: مانند این که میگوییم من به میان بنی تمیم رفتم، با اینکه به خانه بعضی از آنها رفتهام
ص: 44
یادآوري:
1. البته باید توجّه داشت که اوّلًا از آنجا که علم ظنی است و گاه ممکن است حتّی آنچه در علم مسلّم شمرده شده است؛ خطا
بودنش آشکار شود. از این رو نباید این تفسیر را براي ظاهر قرآن تفسیري قطعی برشمرد چنانکه نباید مرعوب علم گشت و
مسلمات علمی را قطعی پنداشت.
2. و از طرفی تصرف در ظاهر آیات الهی باید با ضابطه و روشمند باشد و بیضابطه نمیتوان در معانی آیات قرآن تصرّف کرد.
3. علم ظنی و ظواهر قرآن:
این دو گونه تصرف در صورتی بود که ما با مسلمات علمی که اطمینان آوراست مواجه باشیم، ولی اگر قرآن با فرضیهها یا نظریات
نامسلّم علمی ناسازگاري نمود در این صورت نباید در ظاهر آیات تصرّفی کرد، بلکه این فرضیات و نظریات، به خاطر عدم اعتبار
علمی و ظنی بودنشان، نمیتوانند مخالف جدي آیات به شمار آیند.
براي مثال در قرآن سخن از هفت آسمان آمده است. (بقره/ 29 و ...)
ولی علوم کیهانشناسی یک آسمان را شناسائی کردهاند.
آیا میتوان گفت که نظریه یک آسمان نفی آیات هفت آسمان است؟ خیر، زیرا نظریهي یک آسمان، تئوري ظنی است که قطعی
نشده و وجود آسمانهاي دیگر را نفی نمیکند. پس نمیتوان از ظاهر آیات دست برداشت.
بنابراین تحوّل پذیري علم، و ظنی بودن آن، موجب میشود که ما نتوانیم به علم اطمینان کامل کنیم. بنابراین باید جنبهي احتیاط را
از دست ندهیم و ظواهر قرآنی را به آسانی با تحوّلات علمی متغیّر نسازیم، و در مواردي هم که به تصرّف در ظاهر آیات قرآنی
اقدام میکنیم احتمال خطا بودن این اقدام را از یاد نبریم.
ص: 45
صفحه 21 از 89
نتیجهگیري:
تعارض علم و دین به دو معنا میآید: 1. تعارض واقعی قرآن و علم. 2. تعارض ظاهري قرآن و علم.
تعارض واقعی قرآن و علم به معناي ناسازگاري قرآن با علم، محال است یعنی محال است دو گزارهي علمی و دینی هر دو قعطی و
«1» . رخدادنی است ولی قابل رفع و زدودنی میباشد « قرآن و علم » یا « علم و دین » ناسازگار با هم باشند. ولی تعارض ظاهري
معرفی کتاب:
جهت مطالعهي بیشتر مراجعه فرمایید به:
1. کتاب درآمدي بر تفسیر علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات اسوه.
2. علم و دین، همان، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه.
ص: 47
لطفاً در مورد نظریهپردازيهاي علمی قرآن توضیح داده و تفاوت آن با چالشهاي علمی و ادله آن را بیان کنید؟
پرسش:
لطفاً در مورد نظریهپردازيهاي علمی قرآن توضیح داده و تفاوت آن با چالشهاي علمی و ادله آن را بیان کنید؟ پاسخ:
در قرآن کریم حدود 1322 آیه وجود دارد که به مطالب علمی اشاره دارد که گاهی در حد اعجاز علمی و گاهی در حد
شگفتیهاي علمی و گاهی در حد اشارات اندیشهآور علمی است در این مورد دو مبحث عمده دیگر وجود دارد، یعنی نظریه
پردازي علمی قرآن و چالش قرآن و علم، که با توضیح، تفاوت آنها نیز روشن میشود.
الف: نظریهپردازيهاي علمی قرآنی:
برخی از آیات علمی قرآن مطالبی را بیان میکند که علم هنوز بدانها دسترسی پیدا نکرده و هر چند از نظر علوم تجربی به اثبات
نرسیده است اما دلیلی نیز براي نفی آن مطلب قرآنی نداریم و از آنجا که وحی نوعی دانش قطعی و از سرچشمهي الهی است در
صحیح بودن آن شکی نیست هر چند براي اثبات آنها فعلًا شواهد تجربی در دست نداریم و ممکن است مثل برخی موارد دیگر از
پیشگوییهاي علمی قرآن (مثل نیروي جاذبه طبق آیه 2/ رعد و 10 / لقمان و ...) در آینده اثبات شود. این موارد را میتوان بعنوان
نظریههاي علمی قرآنی مطرح نمود، و همچون دیگر تئوريهاي علمی بدنبال شواهد تجربی آنها بود.
ص: 48
مثالها:
1. نظریه وجود موجودات زنده در آسمانها: این نظریه از برخی آیات قرآن همچون آیه 29 / شوري قابل استفاده است که
میفرماید:
« وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّهٍ »
«. و از نشانههاي اوست، آفرینش آسمانها و زمین و آنچه از جنبندگان در آنها منتشر ساخته است »
هر چند برخی نشانههاي کیهانشناختی براي وجود موجودات زنده و با شعور در کرات دور دست ادعا شده است اما دانشمندان
کیهانشناخت هنوز نظریهي قطعی در این زمینه ابراز نکردهاند و چیزي ثابت نشده است؛ ولی این مطلب را میتوان بعنوان یکی از
«1» . نظریههاي علمی قرآنی، مبناي تحقیقات تجربی کیهانشناختی وسیع قرار داد
2. نظریهي گسترش آسمانها: این دیدگاه از برخی آیات قرآن همچون آیه 47 / ذاریات قابل استفاده است، که میفرماید:
« وَالسَّماءَ بَنَیْنَاهَا بِأَیْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ »
صفحه 22 از 89
«. و ما آسمان را با دست (قدرت) بنا کردیم و همواره آن را گسترش میدهیم »
در مباحث علمی فیزیک کیهانی دو دیدگاه در مورد آسمانها وجود دارد: یکی دیدگاه انبساط جهان و دیگري دیدگاه انقباض
و براي هر کدام شواهدي مطرح گردیده ولی اثبات نشده است. از آیهي فوق دیدگاه انبساط جهان قابل برداشت است. «2» . جهان
و میتواند بعنوان یک نظریه علمی قرآنی مبناي تحقیقات کیهانشناسی قرار گیرد. «3»
ص: 49
یاد شده است، از جمله در سوره بقره/ 29 ، اسراء/ 44 ، مومنون/ 17 و « هفت آسمان » 3. نظریهي هفت آسمان: در قرآن کریم بارها از
. 86 ، فصلت/ 12 ، طلاق/ 12 ، نوح/ 15 ، نبأ/ 12
در حالی که علوم کیهانشناسی از یک آسمان با هزاران کهکشان و ستاره و سیاره سخن میگویند و در مورد آسمانهاي دیگر
سکوت میکنند. چون وسایل ستارهشناسی فعلی بشر و سفرهاي فضایی توانایی کشف بیش از این را ندارد؛
قرآن کریم مساله هفت آسمان را به صورت قاطع مطرح کرده است و این مساله نیز میتواند به عنوان یک نظریه علمی قرآنی مبناي
مطالعات کیهانشناختی وسیعی قرار گیرد. البته در مورد هفت آسمان معانی و دیدگاههاي مختلفی وجود دارد که در تفسیر آیات
«1» . فوق باید به آنها توجّه کرد، و مطلب فوق براساس آن بود که عدد هفت واقعی و مقصود از آسمانها، محل کرات باشد
4. نظریهي آفرینش مستقیم انسان از خاك: مسالهي آفرینش نخستین آدم از خاك در کتابهاي آسمانی به ویژه قرآن کریم مطرح
شده است و برخی آیات قرآن بر آفرینش انسان از خاك و گل دلالت دارد. مثل: انعام/ 98 ، آل عمران/ 59 ، الرحمن/ 14 ، (هر چند
برخی آیات دلالتهاي دیگري نیز دارد) و سالهاست که نظریه تکامل توسط لامارك و داروین ابراز شده که قائل به بوجود آمدن
انسان از نسل حیوانات قبلی است.
معمولًا دانشمندان و مفسران خود را بین این دو دیدگاه محصور میدیدند. و یکی را انتخاب و دیگري را نفی میکنند و در این
«2» . مورد کتابهاي متعددي نیز نوشته شده است
ص: 50
ولی میتوان نظریه سومی را که شاید وجه جمع دو دیدگاه باشد مطرح کرد و آن اینکه تکامل زیستی در موجودات (اگر با شواهد
قطعی اثبات شود) پذیرفتنی است و حتی ممکن است انسانهایی از نسل میمون بوجود آمده ولی بعداً منقرض شده باشند ولی
حضرت آدم به عنوان پدر بشر فعلی به صورت استثنایی از خاك بطور مستقیم (ولو در زمان طولانی) آفریده شده است.
البته اینکه بسیاري از ویژگیهاي انسان فعلی در میمونها موجود نیست بلکه در نظریه تکامل حلقهي مفقودهاي بین میمون و انسان
وجود دارد؛ میتواند شاهدي براي این دیدگاه باشد.
این نظریه میتواند به عنوان یک نظریه علمی قرآنی در آفرینش انسان مبناي پژوهشهاي زیستشناسی باشد و در کنار نظریه
تکامل و فیکسیم مطرح گردد و بدنبال شواهد تجربی آن از باستانشناسی و زیستشناسی باشیم. البته قرآن کریم در مورد نظریه
تکامل مباحث مفصلی وجود دارد و آیات موافق و مخالف نظریه تکامل و دیدگاه مفسران نیازمند بحث گسترده است که در برخی
«1» . کتابها آمده است
5. نظریهپردازيهاي قرآن در زمینه علوم انسانی، مثل مبانی مدیریت در قرآن، مبانی و اصول اقتصاد در قرآن، مبانی سیاست در
قرآن و مبانی اصول علوم تربیتی در قرآن، که اگر اینگونه موارد به خوبی مورد توجه و کاوش قرار گیرد، میتواند انقلابی در جهان
علوم انسانی پدید آورد، و چهره جهانی را در قرن بیست و یکم تغییر دهد، و به سلطه فرهنگی غرب بر شرق پایان بخشد. پرسش و
پاسخهاي قرآنی ویژه جوانان، ج 5، ص: 51
ب: چالشهاي قرآن و علم:
صفحه 23 از 89
گاهی ظاهر برخی آیات قرآن با نظریههاي علمی ناسازگار به نظر میرسد، که این را چالش قرآن و علم یا تعارض ظاهري قرآن و
علم مینامند.
اما از آنجا که نصوص قرآنی و مطالب قطعی علمی هر دو بیان واقعیت و حقیقت است و هر دو وسیلهي معرفت و شناخت حقیقت
است و حقیقت یکی بیش نیست بنابراین تعارض واقعی قرآن و علم محال است. زیرا به تناقض (وجود و عدم حقیقت واحد) منتهی
میشود.
تعارض ظاهري آیات و مطالب علمی نیز با تأمّل در آنها قابل رفع و اصلاح است زیرا ممکن است خطاي مفسّر در فهم ظاهر آیه و
یا خطاي دانشمند علوم تجربی در مقدمات نظریهي خویش باعث این تعارض شده باشد که با دقّت در آنها و فهم صحیح از قرآن و
طبیعت، مشکل حل میشود.
براي مثال در مورد هفت آسمان قرآن و یک آسمان علم و یا در مورد نظریه تکامل و آیات آفرینش انسان، توهم تعارض میشد
که با دقت در مساله بر طرف گردید. چون علم یک آسمان را ثابت میکند ولی هفت آسمان را نفی نمیکند، همانطور که نظریه
«1» . تکامل داروین بصورت قطعی اثبات نشده است تا بتواند با ظاهر آیات آفرینش آدم تعارض جدي و واقعی داشته باشد
ص: 53
چگونه میتوان اعجازهاي علمی و اشارات علمی قرآن را تشخیص داد؟
پرسش:
چگونه میتوان اعجازهاي علمی و اشارات علمی قرآن را تشخیص داد؟ پاسخ:
اشارات علمی قرآن:
«1» . قرآن کریم در بیش از هزار آیه به مباحث علوم مختلف اشاره کرده است
این آیات به سه بخش تقسیم میگردد.
الف: اشارات علمی اعجازآمیز قرآن:
معناي اعجاز علمی قرآن:
مقصود از اعجاز علمی قرآن آن است که آیاتی در قرآن وجود دارد که در آن نوعی رازگویی علمی وجود دارد. یعنی مطلبی
علمی را که کسی قبل از نزول آیه از آن اطلاع نداشته، بیان میکند، و مدّتها بعد از نزول آیه آن مطلب علمی توسط دانشمندان
علوم تجربی کشف میشود، و این مطلب علمی بطوري است که با وسایل عادي که در اختیار بشر عصر نزول بوده، قابل اکتساب
نباشد.
پس اگر قرآن مطلبی علمی را بیان کند که در کتابهاي آسمانی گذشته بدان اشاره شده و یا در مراکز علمی یونان، ایران و ... در
لابلاي کتابهاي علمی و
ص: 54
آراي دانشمندان آمده است و احتمال میرود که از راهی به محیط حجاز عصر نزول راه یافته و یا مطلبی بوده که بطور طبیعی با
«1» . وسایل آن زمان و یا بصورت غریزي قابل فهم بوده است، این امور معجزهي علمی بشمار نمیآید
تاریخچه:
438 ق) دیده - هر چند تفسیر علمی قرآن عمري دراز دارد و از قرن سوم و چهارم هجري قمري در آثار مکتوب بوعلی سینا ( 370
و با فراز و نشیبهایی تا قرن حاضر ادامه یافته است اما مبحث اعجاز علمی قرآن که از دل تفسیر علمی متولّد شد، «2» . میشود
صفحه 24 از 89
عمري کوتاه دارد، یعنی در قرن اخیر (قرن بیستم میلادي، چهاردهم و پانزدهم هجري قمري) مورد توجّه مسلمانان و غیرمسلمانان
«3» . قرار گرفته است و بسیاري از دانشمندان مسلمان در این مورد کتابها نوشته و ادعاي اعجاز علمی کردهاند
رویکردي « مقایسهاي میان تورات، انجیل، قرآن و علم » از کسانی است که در کتاب « دکتر موریس بوکاي » ، در میان خاورشناسان
مثبت به اشارات علمی قرآن دارد و در برخی موارد به صراحت اذعان میکند: قرآن مطالبی علمی را که تا قرنها بعد، براي انسان
«4» . ناشناخته بوده بیان کرده است
ص: 55
مواردي که ادعاي اعجاز علمی شده عبارتند از:
1. نیروي جاذبه:
( رعد/ 2 ) « اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّماوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا »
«. او خدایی است که آسمانها را بدون ستون دیدنی آفرید »
«1» . این نکته در دو آیه قرآن (رعد/ 2 و لقمان/ 10 ) بیان شده که خدا آسمانها را بدون ستون دیدنی برافراشته و آفریده است
چرا که نیروي جاذبه توسط «2» ، برخی دانشمندان و مفسران آیات فوق را اشاره به نیروي جاذبه و اعجاز علمی قرآن دانستهاند
پس اشارهي قرآن «4» 727 م) در قرن هفدهم میلادي کشف شد - و طبق مشهور توسط نیوتن ( 1643 «3» ( ابوریحان بیرونی ( 440 ق
به ستونهاي نامریی بین کرات آسمانی نوعی رازگویی علمی قرآن است.
ص: 56
«1» . و برخی دانشمندان نیز آیات دیگر قرآن (مرسلات/ 25 و فاطر/ 41 ) را اشارهاي به نیروي جاذبه دانستهاند
است ممکن است نیروي جاذبه یکی از مصادیق آیه باشد. یعنی نیروها (: « ستونها » جمع و به معناي « عمد » با توجه به اینکه واژهي
ستونها) ي متعدّد دیگري بین کرات آسمانی وجود داشته باشد که هنوز کشف نشده است.
به معناي کرات آسمانی « سماوات » البته پذیرش دلالت آیات (رعد/ 2 و لقمان/ 10 ) بر نیروي جاذبه متوقف بر آن است که واژهي
است، در «2» (... باشد. چون این واژه در قرآن داراي معانی متعدد (مانند: جهت بالا، جوّ زمین، کرات آسمانی، آسمان معنوي و
اینجا میتوان کرات آسمانی را از مصادیق آیات فوق دانست.
بنابراین میتوان گفت: آیات (رعد/ 2 و لقمان/ 10 ) به نیروي جاذبه اشاره دارد و با توجه به عدم آگاهی مردم و دانشمندان عصر
«3» . نزول قرآن، از نیروي جاذبه، عظمت بیانات قرآن و رازگویی و اعجاز علمی آن روشن میشود
2. حرکتهاي خورشید:
( یس/ 38 ) « وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ »
«. و خورشید تا قرار گاهش روان است؛ این اندازهگیري (خداي) شکستناپذیر داناست »
قرآن در آیات متعددي (یس/ 38 و انبیاء/ 33 و رعد/ 2 و فاطر/ 13 و زمر/ 5 و لقمان/ 29 و ابراهیم/ 33 ) به حرکتهاي خورشید
اشاره دارد و برخی
ص: 57
صاحبنظران این آیات را اعجاز علمی قرآن دانستهاند زیرا به حرکتهاي مختلف خورشید اشاره دارد که بر خلاف تصورات رایج
در محافل علمی عصر نزول بوده است. آنان آیات فوق را اشاره به حرکتهاي زیر میدانند:
الف: حرکت انتقالی مستقیم خورشید درون کهکشان راه شیري، یعنی حرکت طولی خورشید به سمت معین یا ستارهاي دور دست.
«2» . اسم مکان میباشد « مستقر » به سوي) و :) « الی » به معناي « لام » ( البته در این تفسیر الشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا، (یس/ 38 «1»
صفحه 25 از 89
و برخی دیگر آن را اعجاز علمی قرآن «3» مفسران و صاحبنظران متعددي این حرکت انتقالی خورشید را از قرآن برداشت کردهاند
و «4» دانستهاند؛ زیرا اخترشناسان جدید همچون کوپر نیک ( 1544 م) و کپلر ( 1650 م) و گالیله به ثابت بودن خورشید معتقد بودند
حتی در ادعا نامهاي که علیه گالیله در دادگاه
ص: 58
قرائت شد او را متهم به اعتقاد به سکون خورشید کردند. (که بر خلاف گفته کتاب مقدس بود که میگفت: (خورشید) مثل پهلوان
«2» . و گالیله حاضر نشد حرکت خورشید را بپذیرد «1» (. از دویدن در میدان، شادي میکند
ولی سالهاي بعد حرکتهاي واقعی متعدد (حرکت انتقالی- وضعی- درونی) خورشید به اثبات رسید.
یعنی کرات آسمانی در مسیري دورانی «4» ، یا مسیر دورانی آنها اطلاق میشود «3» به معناي مجراي کرات آسمانی « فلک » و
«5» . شناورند
است که در عصر نزول در محافل علمی «6» البته این مطلب قرآن (حرکت خورشید بر مدار) بر خلاف دیدگاه هیئت بطلمیوسی
رایج بوده و تا هفده قرن بر فکر بشر سایه افکنده بود. بر اساس هیئت قدیم افلاك حرکت میکنند و ستارگان در فلک ثابت هستند
ولی از آیه استفاده میشود که خورشید حرکت دورانی دارد و مداري شناور است.
ب: حرکت وضعی خورشید، یعنی خورشید به دور خود میچرخد و در قرارگاه خود جریان دارد. الشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا، (یس/
38 ) البته این معنا
ص: 59
به معناي اسم مکان باشد. « مستقر » در) باشد و :) « فی » به معناي « لام » بنابراین است که
این مطلب را اعجاز علمی قرآن شمردهاند. زیرا «2» و برخی دیگر «1» برخی صاحبنظران همین معنا را از آیات برداشت کرده
حرکت وضعی خورشید از مطالبی است که در عصر نزول قرآن کشف نشده بود.
ج: ادامهي حیات خورشید تا زمان معین، یعنی عمر خورشید بر اثر انفجارات هستهاي و سوخت مواد درونی آن تا چند میلیارد سال
«3» . دیگر به پایان میرسد
«4» . از این رو برخی مفسّران کُلٌّ یَجْرِي لِاجَلٍ مُسَمّی، (رعد/ 2) را اشاره به همین مطلب علمی دانستهاند
د: حرکات درونی خورشید، یعنی در خورشید دائماً انفجارات هستهاي صورت میگیرد تا انرژي نور و گرما تولید کند، و همین
پرسش و پاسخهاي قرآنی ویژه «5» . انفجارات باعث زیر و رو شدن مواد مذاب داخل خورشید و گاهی تا کیلومترها پرتاب میشود
جوانان، ج 5، ص: 60
از آیه 38 / یس استفاده کردهاند که خورشید نه تنها « تحرك » به معناي جریان داشتن و تفاوت آن با « تجري » برخی محققان از تعبیر
حرکت میکند جریان هم دارد. یعنی همچون آب در حال حرکت، زیر و رو میشود و این نکتهي علمی لطیفی است که قرآن
را کنایه از شناور بودن در « تجري » بدان اشاره دارد و در عصر جدید کشف شده است و میتواند اعجاز علمی قرآن باشد. البته اگر
«1» . فضا بدانیم
برخی محققان با نقد موارد فوق به این نتیجه رسیدهاند که اشارات قرآن به حرکتهاي خورشید نوعی رازگویی علمی است، اما در
بخشی که قبلًا توسط کتاب مقدس گزارش شده بود یعنی حرکت انتقالی دورانی خورشید، اعجاز علمی نیست. اما در بخشهایی
که بر خلاف هیئت بطلمیوسی رایج در زمان نزول بیان داشته است (مثل حرکت انتقالی مستقیم، حرکت وضعی و حرکت تا زمان
«2» . معین و حرکت درونی خورشید) اگر به قطعیت برسد، اعجاز علمی قرآن به شمار میآید
3. زوجیّت:
صفحه 26 از 89
( رعد/ 3 ) « وَمِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِیهَا زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ »
« و از تمام میوهها یک جفت آفرید »
در آیات متعددي به زوجیت میوهها و گیاهان و انسانها اشاره شده است (رعد/ 2 و شعراء/ 7 و یس/ 36 و همین مضمون در حج/
5 و لقمان/ 10 و ق/ 7 و طه/ 53 و اعراف/ 189 ) و در برخی آیات به زوجیت چیزهایی اشاره میکند که انسان اطلاعی ندارد (یس/
36 ) و در برخی آیات سخن از زوجیّت همه موجودات است:
ص: 61
.( ذاریات/ 49 ) « وَمِن کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکمْ تَذَکَّرُونَ »
«. و از هر چیز، جفت آفریدیم باشد که متذکّر شوید »
واژهي زوج در عالم حیوانات به نر و ماده گفته میشود و در غیر حیوانات هر دو چیزي که قرینه یکدیگرند را زوج مینامند و به
از این رو برخی واژهي زوج را در مورد ذرات درون اتم (الکترون و «1» . چیزهاي مقارن مشابه و متضاد نیز زوج اطلاق میشود
«2» . پروتون) و نیروهاي مثبت و منفی به کار بردهاند
بسیاري از مفسّران و صاحبنظران با شگفتی، آیات فوق را از اشارات علمی قرآن به مسألهي زوجیت گیاهان و زوجیّت عام
چرا که انسانها از قدیم از زوجیّت برخی «4» و برخی دیگر این مطلب را اعجاز علمی قرآن دانستهاند «3» موجودات دانستهاند
1787 م) گیاهشناس معروف سوئدي در سال - با خبر بودهاند و مسأله زوجیّت گیاهان توسط کارل لینه ( 1707 « نخل » گیاهان مثل
1731 م) ابراز شد.
بنابراین مردم عصر نزول قرآن از زوجیّت همه گیاهان اطلاع نداشتند.
ولی قرآن نه تنها به این مطلب اشاره کرده. (رعد/ 3، شعراء/ 7 و ...) بلکه به
ص: 62
«1» . زوجیّت همه موجودات نیز اشاره دارد (ذاریات/ 49 ) که تا قرن اخیر کسی از آن اطلاع نداشت
در نتیجه، اشارهي علمی قرآن به زوجیت گیاهان و زوجیت عام موجودات نوعی رازگویی قرآن است که حکایت از اعجاز علمی
این کتاب مقدس دارد.
البته برخی محققان برآنند که هر چند این اشارات علمی قرآن میتواند اعجاز علمی بشمار آید اما تطبیق آیه (ذاریات/ 49 ) با
مواردي همچون الکترونها، پروتونها و کواركها قطعی نیست و حداکثر این موارد ممکن است از مصادیق آیه مذکور بشمار
«2» . آید
4. لقاح (بارور کردن گیاهان و ابرها توسط بادها):
( حجر/ 22 ) « وَأَرْسَلْنَا الرِّیَاحَ لَوَاقِحَ فَأَنزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً »
«. و بادها را بارور کننده (ابرها و گیاهان) فرستادیم، و از آسمان آبی فرو فرستادیم »
مفسّران و صاحبنظران آیهي فوق را به دو صورت تفسیر کردهاند:
الف: این آیه به لقاح گیاهان اشاره دارد یعنی ابرها فرستاده میشوند تا گردههاي گیاهان نر را به گیاهان ماده برسانند و آنان را
و برخی صاحبنظران این مطلب را اعجاز قرآن دانستهاند زیرا بشریت در اواخر قرن «3» ، بارور کنند
ص: 63
«1» . هیجدهم یا اوایل قرن نوزدهم به مسألهي تلقیح پی برد، درحالی که قرآن قرنها قبل بدان اشاره داشته است
چرا که در ادامه آیه مسأله «2» ب: برخی صاحبنظران و مفسّران دیگر آیهي فوق را اشاره به لقاح ابرها و بارور شدن آنها دانستهاند
صفحه 27 از 89
این آیه را یک معجزهي جاودانی میداند که حدود هزار و « احمد امین » نزول باران را مطرح میکند که نتیجه لقاح ابرهاست و
سیصد و نود سال پیش موضوعی را بیان کرده که عصاره و نتیجه تحقیقات جدید است و منظور آیه همان تأثیري است که باد در
«3» . اتحاد الکتریسته مثبت و الکتریسته منفی در دو قطعه ابر و آمیزش و لقاح آنها دارد
زیرا بخش اوّل آیه یک مطلب کلی را (بارورسازي بادها) «4» البته میتوان آیه فوق را اشاره به لقاح ابرها و گیاهان مرده نیز دانست
که اعم از لقاح ابرها و گیاهان است مطرح میکند ولی در ادامهي آیه یکی از نتایج این لقاح را تذکّر میدهد که همان نزول باران
«5» . از ابر است. همانطور که لقاح گیاهان نیز یکی از مصادیق آنها است
اشارهي علمی قرآن به لقاح ابرها، اعجاز علمی قرآن به شمار میآید زیرا این مطلب تا سالهاي اخیر براي بشر کشف نشده بود. امّا
اشارهي قرآن به لقاح گیاهان هر چند شگفتانگیز است؛ اما اعجاز علمی قرآن بشمار نمیآید زیرا انسانهاي صدر اسلام بطور
«6» . اجمالی از تأثیر گردهافشانی برخی گیاهان (همچون خرما) اطلاع داشتهاند
ص: 64
5. چینش مراحل آفرینش انسان:
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن سُلَالَهٍ مِن طِینٍ* ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَهً فِی قَرَارٍ مَّکِینٍ* ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظَاماً »
(14 - مومنون/ 12 ) « فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ
و بیقین انسان را از چکیدهاي از گِل آفریدیم؛* سپس او را آب اندك سیّالی در جایگاه استوار [: رحم قرار دادیم؛* سپس آب »
اندك سیّال را بصورت [خون بسته آویزان آفریدیم، و [خون بسته آویزان را بصورت (چیزي شبیه) گوشت جویده شده آفریدیم، و
گوشت جویده شده را بصورت استخوانهایی آفریدیم؛ و بر استخوانها گوشتی پوشاندیم؛ سپس آن را بصورت آفرینش دیگري
«! پدید آوردیم؛ و خجسته باد خدا، که بهترین آفرینندگان است
- 14 و حج/ 5 و غافر/ 67 و قیامت/ 37 - قرآن کریم در آیات متعددي از آفرینش انسان و مراحل آن یاد کرده است (مؤمنون/ 12
9 و ...) از این آیات میتوان استفاده کرد که مراحل زندگی انسان پانزده مرحله - 39 و علق/ 2 و طارق/ 6 و دهر/ 2 و سجده/ 6
است که عبارتند از:
«1» ؛( 1. مرحلهي خاك (یعنی تراب وطین، حج/ 5 و مؤمنون/ 12 و غافر/ 67
«2» ؛(9 - 2. مرحلهي آب (یعنی ماء، ماء دافق، ماه مهین، طارق/ 6، سجده/ 6
ص: 65
؛(39 - 3. مرحلهي منی (نطفه من منی، قیامت/ 37
؛( 4. مرحلهي نطفه مخلوط (نطفه امشاج، دهر/ 2
؛( 14 ، حج/ 5، غافر/ 67 - 5. مرحلهي علقه (مؤمنون/ 12
؛( 14 و حج/ 5 - 6. مرحلهي مضغه (مؤمنون/ 12
؛(9 - 7. مرحلهي تنظیم و تصویر و شکلگیري (سجده/ 6
؛(14 - 8. مرحلهي شکلگیري استخوانها (مؤمنون 12
9. مرحلهي پوشاندن گوشت بر استخوانها (همان)؛
؛(39 - 10 . مرحلهي آفرینش جنس جنین (قیامت/ 37
؛( 9 و مؤمنون/ 14 - 11 . مرحلهي آفرینش روح یا دمیدن جان در انسان و پیدایش گوش و چشم (سجده/ 6
؛( 12 . مرحلهي تولد طفل (غافر/ 67
صفحه 28 از 89
؛( 14 ، حج/ 5 و غافر/ 67 - 13 . مرحلهي بلوغ (مؤمنون/ 12
؛( 14 . مرحلهي کهنسالی (حج/ 5 و غافر/ 67
«1» ؛( 15 . مرحلهي مرگ (همانها
البته هر کدام از این مراحل بر اساس آیات قرآن و علوم پزشکی نیاز به شرح و توضیح دارد. این آیات اشارات علمی ارزندهاي را
«2» . در بردارد که برخی پزشکان را به حیرت آورده است و آنها را دلیل اعجاز علمی قرآن بلکه اعجاز بلاغی قرآن دانستهاند
ص: 66
برخی صاحبنظران غربی همچون دکتر موریس بوکاي معتقدند:
باید همه بیانات قرآنی را با معلومات اثبات شدهي عصر جدید مقایسه کرد، موافق بودنشان با اینها واضح است لیکن همچنین »
بینهایت مهم است که آنها را با عقاید عمومی که در این خصوص در جریان دوره وحی قرآنی شایع بود مواجهه داد تا معلوم
گردد انسانهاي آن زمان تا چه اندازه از نظراتی شبیه آنچه در قرآن درباره این مسائل عرضه شده دور بودهاند.
در واقع این فقط در جریان قرن نوزدهم است که دید تقریباً روشنی از این مسائل پیدا میکنیم. در تمام دوران قرون وسطی، اساطیر
و نظرات صوري بیپایه، منشأ متنوعترین آراء شد که تا چندین قرن پس از آن ساري و جاري بود.
هر چیزي که » در سال 1651 م بود مشعر به اینکه «1» « هاروي » آیا میدانید که مرحلهاي اساسی در تاریخ جنینشناسی تصدیق
و جنین بتدریج بخشی پس از بخشی درست میشود؟ [...] این بیش از هزارهاي پیش از آن «. میزاید در آغاز از تخمی میآید
عصر است، که در آن عقایدي تخیلی شایع بود و انسانها قرآن را میشناختند. بیانات قرآن در باب تولید مثل انسان، حقایق اساسی
«2» «. را که انسانها قرونی چند براي کشف آن گذراندند، با اصطلاحات ساده اشعار داشته است
برخی محققان نیز برآنند که هر چند بیان هر یک از این مراحل آفرینش انسان به تنهایی نمیتواند دلیل مستقلی بر اعجاز علمی
قرآن باشد ولی با توجه به گواهی دانشمندان بر عدم آگاهی مردم عصر نزول قرآن، از این مطلب، نظم و چینش مراحل آفرینش
«3» . انسان نوعی رازگویی علمی است که میتواند اعجاز علمی قرآن بشمار آید
ص: 67
ب: اشارات علمی شگفتآور قرآن:
برخی آیات قرآن به مطالب علمی جهان و قوانین آنها اشاره میکند که، شگفتی هر خوانندهاي را بر میانگیزد. زیرا نوعی مخالفت
«1» . با دیدگاهها و نظریههاي مشهور در علوم آن عصر بشمار میآید که شگفتآور است و دلالت بر عظمت علمی قرآن دارد
آري عرب صدر اسلام از مراکز علم و تمدن آن عصر (جندي شاپور ایران و یونان) دور بودند و اطلاعات علمی قابل توجهی
نداشتند بلکه در عصر جاهلیت به سر میبردند.
اما قرآن کریم در همان محیط به مباحث کیهانشناسی، زمینشناسی، علوم پزشکی و ... اشاره کرده است، که برخی مطالب علمی
آن تا صدها سال بعد مورد پذیرش عموم مراکز علمی جهان نبود. براي مثال به موارد زیر توجه کنید:
1. آغاز جهان و چگونگی پیدایش آن جهان از تودهاي به هم پیوسته و گازي شکل:
( فصلت/ 11 ) « ثُمَّ اسْتَوَي إِلَی السَّماءِ وَهِیَ دُخَانٌ »
«. سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی که بصورت دود بود »
زیرا با «2» ، بسیاري از دانشمندان مطالب قرآن در مورد آغاز جهان را از اخبار غیبی و مطالب شگفتانگیز علمی قرآن میدانند
«3» ( نظریهي انفجار بزرگ (مهبانگ
ص: 68
صفحه 29 از 89
و جدا شدن جهان آسمان و زمین از همدیگر و توده گازي شکل بودن (دخان) هماهنگ است.
امّا برخی «1» . ظاهر آیات قرآن با نظریه مشهور مهبانگ بطور شگفتانگیزي همخوان است و برخی مفسران بدان اذعان دارند
محققان اعجاز علمی قرآن را در این مورد نمیپذیرند زیرا نظریهي مهبانگ قطعی نیست و نظریههاي رقیب (همچون نظریه مهبانگ
«3» . و در مورد آیات فوق تفسیرها و روایات دیگري نیز وجود دارد «2» . و جهان پلاسما و حالت پایدار) در این مورد وجود دارد
2. حرکت زمین:
( نمل/ 89 ) « وَتَرَي الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَهً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ »
«. و کوهها را میبینی و آنها را ساکن و جامد میپنداري »
«4» . برخی مفسران از این آیه حرکت زمین را برداشت کرده و آن را از آیات علمی و اعجازآمیز قرآن دانستهاند
و برخی دیگر از سورهي شمس/ 4 و «5» . و برخی و صاحبنظران از آیات دیگر قرآن (زخرف/ 10 ، طه/ 53 ، نبأ/ 6) حرکت زمین
ص: 69 «6» . نازعات/ 30 حرکتهاي وضعی و انتقالی زمین را برداشت کردهاند
قرآن بر خلاف نظریه حاکم و مشهور عصر نزول، از «1» ، صرفنظر از اشکالاتی که به برداشتهاي فوق از آیات گرفته شده
و حاکم «2» حرکت زمین خبر داده است زیرا نظریهي بطلمیوس مبنی بر سکون و مرکزیت زمین در محافل علمی عصر نزول مشهور
و این بیانگر عظمت قرآن است. «3» بود
3. پیدایش حیات از آب:
( انبیاء/ 30 ) « وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ »
«. و هر چیز زندهاي را از آب قرار دادیم »
برخی صاحبنظران با استناد به سوره نور/ 45 که منشأ پیدایش موجودات را آب معرفی میکند، آن را مطلب شگفتانگیز بلکه
و گروهی دیگر از مفسّران و دانشوران نیز به انطباق یافتههاي علوم تجربی با این آیات اعتراف «4» . اعجازآمیز علمی قرآن میدانند
در این اینجا منی و « آب » البته مفسران در مورد این آیات معانی متعددي بیان کرده و گفتهاند ممکن است مقصود از «5» . کردهاند
نطفه یا ماده اصلی بدن موجودات زنده، یا مایع آب گونهاي که خلقت جهان از آن پدید آمده یا منشأ پیدایش نخستین موجود از
«6» . آب باشد
ص: 70
یادآور شده بودند که اصل هستی از آب است. پس مطالب آیات فوق «1» ( البته قبل از اسلام برخی فلاسفهي یونان (مثل تالس
«2» . شگفتانگیز بوده و عظمت قرآن را میرساند ولی اعجاز علمی آن را اثبات نمیکند
4. ممنوعیت شرابخواري و اعلام زیانها:
( بقره/ 219 ) « یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهَما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِن نَفْعِهِمَا »
درباره شراب و قمار از تو سوال میکنند، بگو در آنها گناه (و زیان) بزرگی است، و منافعی براي مردم در بردارد. [ولی گناه آنها »
«. از نفعشان بیشتر است
90 ) و در برخی به ضررهاي آن اشاره شده - در برخی آیات قرآن ممنوعیت نوشیدن شراب به صراحت اعلام شده. (مائده/ 91
( (بقره/ 219 ) و در برخی به اشاره از آن نهی شده است. (نحل/ 67 و نساء/ 43
بسیاري از پزشکان، صاحبنظران و مفسّران در مورد زیانهاي شراب و شرابخواري مطالب فراوانی نوشته و با شگفتی از این مطلب
زیرا قبل از اسلام شرابخواري یک عادت بشري بوده همانطور که در عصر حاضر در بسیاري از کشورهاي غیر «3» قرآن یاد کردهاند
ولی اسلام با این پدیده «4» . مسلمان اینگونه است و حتی تورات و انجیل کنونی نیز به نوعی شرابخواري را تشویق کرده است
صفحه 30 از 89
زیانآور برخورد کرد و این یکی از خدمات اعجازآمیز قرآن به بشریت بود.
5. ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه: ص: 71
وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ المَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذي فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللّهُ »
( بقره/ 222 ) « إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ
قرآن کریم در آیهي فوق به مردان دستور میدهد در حالت عادت ماهیانه از نزدیکی با زنان دوري کنید و آن را زیانبار معرفی
میکند.
«1» . برخی از پزشکان، صاحبنظران و مفسران نیز زیانهاي این کار را برشمرده و با دیدهي اعجاب به قرآن نگریستهاند
توحید/ 2) و ارتباط ) « صمد » 6. برخی موارد دیگر از آیات قرآن نیز اشاره علمی شگفتآمیزي در بردارد؛ از جمله: در مورد واژهي
و خلق موجودات ریز که با چشم « لطیف » و نیز نکتهي شگفتآمیز علمی قرآن در مورد صفت «2» ، آن با فضاي خالی داخل اتمها
و نکته علمی قرآن «4» ( نکتهي اعجازآمیز علمی قرآن در مورد آتش درون شاخههاي سبز درختان (یس/ 80 «3» ، درك نمیشوند
و در مورد تشبیه شرح «5» در مورد اینکه آسمان دنیا محل کرات آسمانی است که بر خلاف دیدگاه هیئت بطلمیوسی بوده است
در مورد اینکه کوهها همچون میخ و زره محکم زمین «6» ،( صدر به صعود در آسمان و تنگی نفس در اثر کمبود هوا (انعام/ 125
نحل/ 15 ) اشاره نمود. ) «7» ؛ را از لرزش حفظ میکنند
ص: 72
یادآوري: موارد فوق مطالب و اشارات علمی شگفتآمیزي است که در محیط عرب جاهلی صدر اسلام و توسط یک پیامبر درس
ناخوانده بیان شده است، از این رو تعجب هر خوانندهاي را بر میانگیزد و او را به تحسین قرآن وامیدارد.
ج: اشارات علمی اندیشهساز قرآن:
آیاتی که اشاره به آسمان، زمین، انسان، حیوانات و طبیعت میکند و انسان را به تفکر در آنها دعوت میکند و گاهی آنها را
نشانهي خدا و معاد میشمرد. ولی مطلب شگفتآمیز یا اعجازآمیزي از ظاهر آیات قابل استفاده نیست، اینگونه آیات توجه انسان را
به نمودهاي آفرینش زیباي الهی جلب میکند و زمینه را براي رشد علمی بشر، بویژه در علوم تجربی، فراهم میسازد.
«1» « أَفَلَا یَنظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ » : مثال
«!؟ و آیا به شتر نظر نمیکنند که چگونه آفریده شده است »
14 / سورهي نحل به منافع حیوانات، نزول باران، رویش گیاهان رنگارنگ، دریاها و -13 -11 -10 -7 -6 - و نیز در آیات 5
کشتیرانی در آنها و فواید غذایی و زیور آلاتی که از آنها بدست میآید، به عنوان نشانههایی براي اندیشمندان اشاره میکند تا به
«2» . آفرینشگر جهان پی ببرند و سپاسگزاري کنند
ص: 73
آیا معجزه یک قانون علمی است؟
پرسش:
آیا معجزه یک قانون علمی است؟ پاسخ:
براي پاسخ به این پرسش به دو بُعد رابطه معجزه با قانون میپردازیم.
الف. معجزه و قانون علمی:
صرف نظر از اینکه در فلسفهي علم در جهان امروز قانون علمی داریم یا نه، قانون علمی دو ویژگی اساسی دارد:
صفحه 31 از 89
قانون قاعدهاي قابل تکرار است. دوم آنکه برگرفته از تجربه است از این رو علم تجربی به شمار میآید. «woL» اول آنکه
معجزه قانونمند است اما قانون علمی (به معناي علم تجربی) نیست. یعنی تنها وجه مشترك معجزه با قوانین علوم تجربی قانونمندي
است اما چند تفاوت اساسی با آنها دارد:
1. معجزه توسط انسانهاي دیگر قابل تکرار نیست و اصلًا معجزه بودن معجزه به آن است که دیگران از آوردن مثل آن عاجز
باشند، اما قانون علمی تجربهاي قابل تکرار است.
2. منشأ معجزه ارادهي الهی است در حالی که قانون علمی از تجربهي انسانی به دست میآید.
3. معجزه کاري بر خلاف قانون طبیعی عادي است هر چند که خود تابع قانون علیت است و نفی علت نمیکند. (همانطور که در
ادامه میآید) اما قانون علمی بر طبق روند عادي طبیعت است.
ص: 74
ب. معجزه و قانون علیت:
براي تبیین این مطلب باید نخست معجزه را مفهومشناسی کنیم تا عناصر اصلی آن و رابطهي آن با مقولات دیگر مثل علیت، کرامت
و سحر روشن شود.
ماهیت معجزه و تفاوت آن با امور خارق العاده دیگر:
مقدمه: (تاریخچه)
در طول تاریخ همیشه بشر با اعمال خارق العادهي برخی انسانها روبرو میشده است. این اعمال خارق العاده همواره براي انسان
اعجاب و تحسین برانگیز بوده و گاه موجب ایمان او به کسی یا چیزي و یا بی ایمانی او شده است.
پیامبران الهی از این اعمال خارق العاده به عنوان آیه و معجزه یاد میکردند و دیگران را به مبارزه براي آوردن مثل آن (تحدّي)
دعوت میکردند و آن را شاهد صدق نبوت خویش میشمردند. امّا در مقابل این مردان حق طلب، کسانی بودند که اعمال خارق
العادهاي انجام میدادند که سحر نامیده میشد. و گاهی امر بر مردم مشتبه میگشت که کدامیک حق است. از این رو مخالفان
ادیان الهی به پیامبران تهمت سحر میزدند.
تاریخ دقیقی از اولین معجزه در دست نیست امّا میدانیم که پیامبران الهی معمولًا معجزه داشتهاند به طوري که مردم از هر پیامبر
جدیدي معجزه میطلبیدند.
امّا براستی ماهیت معجزه چیست؟ و چه تفاوتی با کرامت و سحر دارد؟ پاسخ به این پرسشها موضوع این نوشتار است.
معجزه و واژههاي قرآنی آن:
را در مورد امور خارق عادت و معجزات پیامبران بکار برده و از واژهي « سلطان » و « برهان » و « بیّنه » و « آیه » قرآن کریم واژهي
است. « معجزه » در این موارد استفاده نکرده امّا اصطلاح رایج و مشهور در این مورد واژهي « معجزه »
ص: 75
ما در این بخش ابتدا معانی لغوي و اصطلاحی این واژهها را مورد بررسی قرار میدهیم:
اول: معناي لغوي واژهها:
:« آیه » : الف
«1» . است و آن چیز ظاهري و ملازم با چیز غیر ظاهري است « علامت و نشانه » در لغت به معناي « آیه » واژهي
و برخی لغتشناسان گفتهاند: آیه چیزي است که مورد توجّه و قصد به سوي مقصود واقع شود. و وسیلهاي براي رسیدن به مقصود
«2» . است
صفحه 32 از 89
را در مورد معجزات انبیاء به کار برده است. مثال: « آیه » قرآن کریم واژه
بلکه گفتند خوابهاي شوریده است، [نه بلکه آن را » «3» « بَلْ قَالُوا أَضْ غَاثُ أَحْلَامٍ بَلِ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْیَأْتِنَا بِآیَهٍ کَمَا أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ »
«. بر بافته، بلکه او شاعري است. پس همان گونه که براي پیشینیان هم عرضه شد، باید براي ما نشانهاي [معجزهاي بیاورد
«4» «... وَرَسُولًا إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُم بِآیَهٍ مِن رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُم مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَهِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللّهِ »
و [او را به عنوان پیامبري به سوي بنی اسرائیل [میفرستد، که او به آنان میگوید:] در حقیقت من از جانب پروردگارتان برایتان »
«. نشانه [معجزه آوردهام. من از گِل براي شما [چیزي به شکل پرنده میسازم آنگاه در آن میدمم، پس به اذن خدا پرندهاي میشود
ص: 76
:« بیّنه » : ب
«1» . آمده است چه عقلی یا محسوس باشد « دلیل واضح » در لغت به معناي « بیّنه » واژه
بمعنی « بیّنه » و « آیه » برخی لغویین گفتهاند: که (از ریشه بَیّن) معنی حقیقی آن انکشاف و وضوح بوسیله جداکردن و تفریق است و
«2» . امري است که کشف شده و از بین امور عادي جدا شده است
کرده است، مانند: « بیّنه » قرآن کریم در مواردي از معجزات انبیاء تعبیر به
و به سوي » «3» « وَإِلَی ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحاً قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَا لَکُمْ مِن إِلهٍ غَیْرُهُ قَدْ جَاءَتْکُمْ بَیِّنَهٌ مِنْ رَبَّکُمْ هذِهِ نَاقَهُ اللّهِ لَکُمْ آیَهً »
[قوم ثمود، صالح، برادرشان را [فرستادیم گفت: اي قوم من، خدا را بپرستید، براي شما معبودي جز او نیست، در حقیقت براي شما
«. از جانب پروردگارتان دلیلی آشکار آمده است. این ماده شتر خدا براي شماست که پدیدهاي شگرف است
آیا خبر » «4» « أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِن بَعْدِهِمْ لَا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللّهُ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ »
کسانی که پیش از شما بودند: قوم نوح و عاد و ثمود و آنانکه بعد از ایشان بودند [و] کسی جز خدا از آنان آگاهی ندارد، به شما
«. نرسیده است. فرستادگانشان دلایل آشکار برایشان آوردند
:« برهان » : ج
«5» . در لغت به معناي بیان، حجت و وضوح آن میآید « برهان » واژه
ص: 77
است. و به هر کلام روشنی که ابهام ندارد و امر « ابیض » از مصدر بَرَه به معنی « برهان » و برخی لغتشناسان بر آنند که اصل کلمه
واضحی که خفاء ندارد، گویند. برهانان (قصص/ 32 ) به معنی دو امر روشن و دو آیه واضح (دو معجزه) براي اثبات دعوت حضرت
«1» . موسی (ع) است
و خارج از معناي لغوي است. «2» هم میآید که یک اصطلاح منطقی است « دلیل » به معناي « برهان » واژهي
را در مورد معجزات انبیاء به کار برده است. « برهان » قرآن کریم در برخی موارد واژهي
براي مثال در سورهي قصص پس از آنکه عصاي موسی (ع) و ید بیضاء را مطرح میکند میفرماید:
این دو [نشانه دو برهان از جانب پررورگار تو است [که باید] به سوي فرعون و » «3» « فَذَانِکَ بُرْهَانَان مِن رَّبِّکَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ »
« سران [کشور] او [ببري
و در سوره نساء میفرماید:
اي مردم در حقیقت براي شما از جانب پروردگارتان برهانی » «4» « یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُم بُرْهَانٌ مِن رَبِّکُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً »
«. آمده است و ما به سوي شما نوري تابناك فرو فرستادهایم
ص: 78
صفحه 33 از 89
و این در حالی است «1» .( مطرح کردهاند، یکی قرآن و دیگري پیامبر (ص « برهان » مفسّران در این آیه دو احتمال را در مورد کلمه
که قرآن معجزه پیامبر اسلام (ص) است.
:« سلطان » : د
قرآن «2» . سلطان از نظر لغوي به معناي تسلّط قهري است و به دلیل و حجت نیز سلطان گویند؛ چون بر قلوب افراد مسلّط میشود
را در مورد معجزه به کار برده است، مانند: « سلطان » کریم در برخی آیات تعبیر
«3» «... قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِن نَّحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ وَلکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلَی مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا کَانَ لَنَا أَن نَّأْتِیَکُم بِسُلْطَانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ »
پیامبرانشان به آنها گفتند درست است که ما بشري همانند شما هستیم ولی خداوند بر هر کس از بندگانش بخواهد (و شایسته »
«4» «. ببیند) نعمت میبخشد (و مقام رسالت عطا میکند) و ما هرگز نمیتوانیم معجزهاي جز به فرمان خدا بیاوریم
:« معجزه » :- ه
است. و لغتشناسان معانی و استعمالات متعددي براي آن شمردهاند: « عجز » این واژه از ریشهي
«5» . میدانند و از این رو در مورد آخر و پشت هر چیزي به کار میرود « تأخّر از چیزي » 1. برخی ریشهي این لغت را به معناي
ص: 79
« عجوزه » از همین معناست و به زنان کهن سال نیز « عاجز » لغت «1» . میدانند « ضعف » 2. گروهی دیگر اصل این لغت را به معناي
گویند.
«2» . 3. برخی آن را به معناي فوت (از دست رفتن) چیزي میدانند
«3» . دانستهاند « یافتن ضعف در دیگري » 4. برخی لغتشناسان آن را به معناي
«4» . دانستهاند « ایجاد ضعف در دیگري » 5. برخی دیگر آن را به معناي
در مقابل قدرت است. و این ضعف داراي مراتبی است. و به همین « ضعف » همان « عجز » نتیجه: به نظر میرسد ریشهي اصلی لغت
لحاظ زنان کهن سال را عجوزه گویند چون ضعیف شده و طراوت و تحرك و زایش خود را از دست دادهاند؛ به مؤخّر و پشت
گویند چون که پست و ضعیف است و اعجاز ایجاد عجز یا یافتن عجز در دیگران است. « عَجُز » انسان نیز
به معناي اصطلاحی (عمل خارق العاده که گواه نبوت باشد) یافت نمیشود امّا در موارد متعددي این « معجزه » در قرآن کریم لغت
لغت به شکلهاي گوناگون به کار رفته است.
هود/ 72 و صافات/ 135 ) که مقصود همان ضعف و عجز در تولید فرزند است. ) « عجوز » : مثال
مائده/ 31 ) که مقصود همان ضعف و نفی اقتدار است. ) « أعجزت »
سبأ/ 38 ) که استمرار حالت عجز است. ) « معاجزین »
توبه/ 2) که مقصود آن است که خدا ضعیف نمیشود. ) « معجزي اللّه »
ص: 80
( انعام/ 134 - فصلت/ 31 - نور/ 57 - عنکبوت/ 22 ) « معجزین »
فاطر/ 44 ) که مقصود ایجاد عجز است. ) « لیعجزه »
قمر/ 20 - حاقه/ 7) که مقصود ریشههاي درخت خرماست که بعد از کنده شدن از زمین حالت محرومیت از مواد غذایی ) « اعجاز »
پیدا میکند.
«1» . به هر صورت که باشد ملازم با تأثیر و تسلّط و تفوق و حکومت است « اعجاز » : نکتهي اوّل
در روایات اهل بیت (ع) به معناي اصطلاحی به کار رفته است و معلوم میشود که این لغت « معجزه » نکتهي دوم: جالب اینکه لغت
صفحه 34 از 89
به کار میرفته است. « آیه » از زمان ائمه (ع) کاربرد داشته و به جاي
براي مثال به این روایت توجّه کنید:
«2» « المعجزه علامه للّه لا یعطیها الّا انبیاءه و رسله و حججه لیعرف به صدق الصادق من کذب الکاذب » :( عن الصادق (ع
معجزه علامتی الهی است که آن را به غیر از انبیاء و رسولان و حجتهاي خویش عطا نمیکند تا بوسیله آن راستگویی راستگویان »
«. از دروغگویی دروغگویان باز شناخته شود
دوم: معناي اصطلاحی معجزه:
بحث معجزه حداقل در چهار علم؛ تفسیر، علوم قرآن، اصول و کلام مطرح شده است.
«3» ( گویند برخی از قدماء آن را جزئی از علم اصول میدانستهاند. (مثل شیخ طوسی و طبرسی
ص: 81
آن را در علم «1» ( و برخی دیگر (مانند خواجه طوسی و علامه حلی در تجرید الاعتقاد، صاحب نثر طوبی و ملا فتح اللّه کاشانی
کلام (عقاید) مطرح کردهاند.
آن را در لابلاي تفسیر قرآن و به مناسبت «2» (... و بعضی مفسران (مثل علامه طباطبائی در المیزان و آیه الله طیب در اطیب البیان و
معجزات انبیاء مطرح کردهاند.
آن را در علوم قرآن مطرح کردهاند. «3» ( امّا گروهی نیز (مثل سیوطی در الاتقان و آیت اللّه معرفت در التمهید
ما در این نوشتار قصد بیان جایگاه حقیقی این بحث را نداریم امّا شاید طرح مبحث اعجاز در علوم مختلف از ابعاد گوناگون این
بحث ناشی شده باشد. که هر گروهی از زاویهاي خاص بدان نظر کردهاند.
و از این رو، تعریفهاي متفاوتی نیز از آن ارائه شده است که به برخی از آنها اشاره میکنیم:
1. خواجه طوسی (ره) معجزه را اینگونه تعریف کردهاست:
راه شناخت راستگویی پیامبر این است که توسط او معجزهاي ظاهر شود و آن عبارت است از ثبوت چیزي که معتاد نباشد و یا نفی »
«4» «. چیزي که معتاد باشد در صورتی که خرق عادت بوده و مطابق ادعا واقع شود
و سپس علامه حلی در شرح این کلام چندین شرط را مقرر میکند:
الف: امّتِ شخصِ معجزهگر از آوردن مثل آن عاجز باشند.
ب: معجزه از طرف خدا یا با امر او باشد.
ص: 82
ج: معجزه در زمان تکلیف باشد.
«1» . د: معجزه بعد از ادعاي نبوت ظاهر شود و در زمان معجزهگر، مدعی نبوت دیگري نباشد
و: آن عمل خارق عادت باشد.
«2» «. امر خارق عادتی که همراه با تحّدي و سالم از معارضه باشد » : 2. سیوطی در الاتقان معجزه را اینگونه تعریف کرده است
3. آیت اللّه خویی (ره) در تعریف معجزه مینویسد:
معجزه چیزي است که مدعی منصب الهی میآورد به طوري که خرق عادت (خرق نوامیس طبیعت) باشد و دیگران از آوردن مثل »
«. آن عاجز بوده تا شاهد صدق ادعاي آن منصب الهی باشد
و سپس ایشان چند شرط را براي صدق ادعا مشخص میسازد:
الف: امکان صادق بودن ادعا باشد (محال عقلی نباشد، مثلا ادعاي خدایی نکند).
صفحه 35 از 89
ب: آنچه میگوید بر طبق آن انجام دهد.
ج: عمل او از مقولهي سحر و علوم دقیقه (غریبه) نباشد.
4. علامه طباطبایی (ره) در تعریف معجزه میفرماید: «. د: تحّدي (مبارزه طلبی) کند
معجزه عبارت است از امري خارج عادت که دلالت کند ما وراء طبیعت در طبیعت و امور مادي تصرّف کرده است. و این به آن »
«4» «. معنا نیست که معجزه مبطل امر عقلی و ضروري است
ص: 83
ایشان در جاي دیگر مینویسد:
یا آیه معجزه (بر حسب اصل تسمیه) چنانکه از لفظش پیداست امر خارق العادهاي است که براي اثبات حق و مقارن با « معجزه »
تحّ دي (دعوت به مقابله) تحقّق پیدا میکند ... معجزه هر چه بوده باشد و به هر شکل و صورتی اتفاق بیفتد بالاخره امري است
«1» «. خارق العاده، و بیرون از نظام علل و معلولات و اسباب و مسبباتی که عادتاً ما با آنها انس گرفتهایم و آنها را میشناسیم
5. ایجی که از متکلمان اهل سنت است در تعریف معجزه مینویسد:
«. معجزه بر حسب اصطلاح در نزد ما عبارت است از آنچه بوسیله آن قصد شود که راستگویی مدعی نبوت را ظاهر کند »
و سپس هفت شرط براي معجزه بیان میکند: کار خداباشد- خارق عادت باشد- کسینتواند با آن معارضه کند- توسط مدعی
نبوّت انجام شود- موافق ادعاي او باشد- معجزه او را تکذیب نکند (بر خلاف ادعاي او سخن نراند)- معجزه قبل از ادعاي نبوت
«2» . نباشد
6. استاد مصباح یزدي مینویسد:
معجزه عبارت است از، امِر خارق العادهاي که با اراده خداي متعال از شخص مدعی نبوت ظاهر شود و نشانه صدق ادعاي وي »
«3» . باشد
7. برخی از نویسندگان در مورد معجزه نوشتهاند:
دلیلی که براي صدق پیامبر در ادعایش آورده میشود، معجزه نام دارد و آن عبارت است از تغییر در وجود- کوچک یا بزرگ- »
«4» . که قوانین طبیعی را که از طریق حس و تجربه بدست میآید به مبارزه میطلبد
ص: 84
نقد و بررسی:
بررسی و نقد همهي تعاریف از حوصلهي این نوشتار خارج است امّا میتوان گفت برخی تعاریف ناقص و برخی دیگر قابل نقض
است. (جامع و مانع نیست) در اینجا به پارهاي از اشکالات آنها اشاره میکنیم:
1. یکی از شرایطی که علامه حلّی در کشف المراد بیان کرده این بود که:
مدعی نبوت دیگري در زمان او نباشد. تا معلوم شود معجزه از او صادر شده است. در حالی که برخی پیامبران همزمان بودهاند مثل
حضرت ابراهیم و لوط، و ممکن است هر دو معجزاتی داشتهاند.
معجزه مغلوب واقع نمیشود- دیگران از » 2. در تعریفهاي علامه طباطبایی (ره) از معجزه قیدهاي دیگري هم لازم بود مثل اینکه
«... آوردن مثل آن عاجز باشند و
«. معجزه کار خدا باشد » 3. در تعریف ایجی آمده بود که
در حالی که این عین ادعایی است که معجزه میخواهد آن را اثبات کند که لازمه آن صدق نبوت است. پس نمیتواند خود این
مطلب شرط معجزه باشد.
صفحه 36 از 89
و از طرف دیگر گفته بود که معجزه راستگویی (صدق) نبوت را ظاهر میکند در حالی که معجزه منحصر به اثبات ادعاي نبوت
نیست بلکه هر منصب الهی (مثل امامت) را نیز اثبات میکند.
جمع بندي و نتیجهگیري:
معجزه (آیه، بیّنه، برهان) عبارت از چیزي (کار- سخن- شیء) است که این ویژگیها و عناصر را داشته باشد:
الف: خارق عادت باشد. یعنی قوانین عادي طبیعت را نقض کند.
البته معجزه به معنی انجام محال عقلی نیست بلکه ارتکاب محال عادي است و نیز معجزه به معنی شکستن قانون علیت نیست چرا که
تحت قانون علیت عام است و فقط علت آن امري غیر مادي و غیر عادي است.
ص: 85
ب: از مدعی منصب الهی و پس از ادعاي آن واقع شود.
پس اگر چیز خارق عادت قبل از ادعاي نبوت واقع شده باشد نمیتواند دلیل ادعاي نبوت باشد. و نیز اگر کار خارق عادت بدون
ادعاي منصبی از مناصب الهی واقع شود کرامت خوانده میشود و معجزهي اصطلاحی نیست.
پ: همراه با تحّدي و مبارزه طلبی باشد؛ یعنی دیگران را دعوت کند که مثل آن را بیاورند.
ت: مغلوب واقع نشود و دیگران نیز از آوردن مثل آن عاجز باشند.
یعنی مثل سحر و اعمال مرتاضان و ... نباشد که تحت تأثیر اراده قويتر نقض شود و یا از بین رود.
ث: براي اثبات اموري باشد که غیر ممکن نباشد.
پس معجزه نمیتواند براي اثبات محال عقلی (مثل ادعاي خدایی) یا محال نقلی (مثل ادعاي نبوت بعد پیامبر اسلام (ص)) باشد.
ج: از امور شر نباشد که موجب ضرر به دیگران شود چون با هدف معجزه (هدایت) سازگار نیست.
چ: معجزه گواه صدق مدعی باشد.
یعنی آنچه که ادعا شده همان واقع شود. براي مثال اگر ادعا کرده، کور را شفا میدهد به جاي آن کر شفا پیدا نکند و نیز آن
معجزه، آورنده خود را تکذیب نکند. مثلا به سخن آید و بگوید این مدعی دروغگو است.
به عبارت دیگر در معجزه سه حیثیت و جهت وجود دارد:
اول: جهت معجزهگر است (که باید مدعی منصب الهی و تحدّي کننده و ... باشد و هدف او هم اثبات امر محالی نباشد.)
دوم: جهت خود معجزه است. (که باید خارق عادت بوده و گواه صدق ادعا باشد و از امور شرّ هم نباشد.)
ص: 86
سوم: جهت مردمی که براي آنها معجزه صورت میگیرد (که باید از آوردن مثل آن معجزه ناتوان باشند.)
تفاوتهاي معجزه با خوارق عادات دیگر:
معجزه یک عمل خارق عادت است و مثل بقیه اعمال خارق عادت علّتی برتر از علل طبیعی دارد. که علامه طباطبایی از آن تعبیر به
میکرد. حال بر ماست که تفاوت معجزه را با خوارق عادات دیگر مثل سحر، کرامت و ... بیان کنیم: « اراده »
الف: تفاوت معجزه با سحر و اعمال مرتاضان:
قرآن کریم (بقره/ 102 و طه/ 66 ) به سحر و جادو اشاره کرده است. و این عمل خارق العاده در شریعت اسلام حرام شمرده شده
و در قوانین اسلامی، ساحر محکوم به اعدام میشود. تفاوتهاي اساسی سحر با معجزه عبارتند از: «1» است
1. معجزه قابل تعلیم و تعلّم نیست بلکه عنایتی الهی و باذن خداست. امّا سحر قابل تعلیم و تعلّم است. یعنی انسان میتواند نزد استاد
2. معجزه «2» .« یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ » فرا گیرد و به دیگران بیاموزد. در قرآن کریم نیز اشارهاي به قابل تعلیم بودن سحر شده است
صفحه 37 از 89
سببی غیر مغلوب دارد چون متّکی به قدرت نامحدود خداست یعنی امري نامحدود و حق است که کسی بر آن مسلّط نمیشود و
باطل نمیگردد.
امّا سحر و ساحر مراتبی دارند و هر جادویی با جادوي برتر مغلوب و باطل میگردد. یعنی امري محدود و باطل است. چون متّکی بر
«3» . قدرت محدود انسان است. علامه طباطبایی (ره) تفاوت اصلی سحر و معجزه را همین مطلب میداند
ص: 87
3. معجزه همراه با تحّ دي (مبارزه طلبی) است یعنی معجزهگر دیگران را دعوت میکند که مثل آن معجزه را بیاورند. و همینکه
نتوانند مثل آن معجزه را بیاورند و عاجز شوند حقانیت آن معجزه و معجزهگر به اثبات میرسد.
«1» . قرآن کریم نیز به عنوان یک معجزه این مبارزهطلبی را در موارد متعدّدي اعلام میکند
4. معجزه میتواند ماهیت چیزي را عوض کند امّا سحر ماهیت چیزي را عوض نمیکند (قلب ماهیّت نمیکند) یعنی جادوگر،
شعبدهباز و ... با مهارت در قوه بینایی یا خیال افراد تصرّف میکنند و چیزي را بر خلاف واقعیت آن نمایش میدهند. براي مثال
کاغذي را تبدیل به اسکناس درشت میکنند. و پس از ساعاتی همان کاغذ اصلی در دست شماست. قرآن کریم نیز به خیالی بودن
امّا در معجزه اینگونه نیست مثلًا اگر انسانی مسخ شد واقعاً تغییر ماهیت میدهد و کاذب نیست. «2» . سحر اشاره کرده است
5. سحر ممکن است به دیگران ضرر بزند و اختلاف بین زن و شوهر بیندازد همانطور که قرآن کریم نیز به این مطلب اشارهاي دارد.
امّا معجزه خیر و براي هدایت «4» . را بکار میبرد « شرور » و از این رو علامه طباطبایی (ره) در مورد سحر و کهانت و ... تعبیر «3»
بشر است و اگر براي دیگران ضرر داشته باشد، نقض غرض میشود و خلاف حکمت الهی است و بنابراین معجزه موجب ضرر به
دیگران نیست. ص: 88
6. معجزه قابل تکرار نیست چون اختیار آوردن آن بدست انسان نیست بلکه باذن خدا است. امّا سحر قابل تکرار است چون این
ساحر است که تصمیم میگیرد آن عمل انجام شود یا نشود.
7. تفاوت در هدف: معجزه هدفی عالی و تربیتی دارد یعنی هدف آن اصلاح جامعه و عقاید مردم است.
«1» . امّا سحر و ساحران معمولًا اهداف بی ارزش و دنیایی دارند. و گاهی بیهدف هستند
8. تفاوت در پدیده آورنده: حالات و صفات پدید آورندگان معجزه و سحر متفاوت است.
معجزهگران انبیاء الهی هستند که داراي صفات عالی انسانی مثل پاکدامنی، حق طلبی و پارسایی میباشند و براي پول و ثروت و
مقام و منافع شخصی کار نمیکنند. بلکه هدف آنها هدایت مردم و اصلاح جامعه است.
تذکر: «3» -«2» .( امّا ساحران افرادي منحرف و اغفالگر و سودجو هستند. که هرگز روي رستگاري نمیبینند (وَلَا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ
همین تفاوتها غالباً در مورد تفاوت معجزه با اعمال مرتاضان نیز صادق است.
مرتاضان با نوعی ورزش جسمی- روحی توانایی انجام کارهاي خارق عادت را پیدا میکنند که در آن موارد نیز اراده شخص
«4» . مرتاض همراه با اسباب غیر عادي در کار است
ب: تفاوت معجزه و کرامت:
معجزه و کرامت هر دو عمل خارق العاده است که متکی بر نیروي ماوراء طبیعی است. امّا چند تفاوت دارند:
ص: 89
1. معجزه همراه با تحدّي (مبارزه طلبی) است امّا کرامت اینگونه نیست. از این رو کراماتی که از اولیاء الهی صادر میشود. مثل شفا
دادن بیماران توسط امام رضا (ع) همراه با تحدّي نیست.
2. معجزه همراه با ادعاي نبوت یا منصبی الهی است امّا کرامات اینگونه نیست و صاحب کرامت ممکن است هیچ گونه ادعایی
صفحه 38 از 89
نداشته باشد.
3. کرامات از اولیاء الهی صادر میشود چه پیامبر یا امام باشند یا نباشند. امّا معجزه از کسی صادر میشود که منصبی الهی (نبوت یا
امامت) داشته باشد.
تذکر: البته معجزه و کرامت هر دو از امور خارق العاده الهی شمرده میشود که قابل تعلیم و تعلّم نیست و تحت تأثیر نیروي
پس انسانهایی که پیامبر یا امام نیستند هم میتوانند اعمال خارق «1» . قويتري واقع نمیشود و مخصوص بندگان خاص خداست
عادت داشته باشند که به آنها کرامت میگوییم.
قرآن کریم به دو نمونه از این کرامات اشاره کرده که مورد استدلال متکلمان و مفسران نیز واقع شده است. یکی کرامات حضرت
«2» .(40 - مریم (س) (مریم/ 16 به بعد) و دوم داستان آصف و آوردن تخت بلقیس براي سلیمان (نمل/ 38
تناسب معجزه با زمان:
پیامبران الهی هنگام مبعوث شدن مطابق شرایط زمانی و مکانی و سطح علمی مردم مطالبی در خور فهم آنان میآوردند و بیان
میکردند. حتی معجزات انبیاء متناسب با علوم پیشرفته زمان خودشان بود. تا مردم فرزانه زودتر و بهتر معجزات آنان را درك کنند
و ایمان آورند.
ص: 90
یعنی هر پیامبري با خارق عادتی، از نوع پیشرفتهترین علوم زمان خویش مجهّز بوده است تا ارتباط او با عالم ماوراء طبیعت روشنتر
گردد. و دانشمندان عصر در برابر آن خضوع و به حقانیت آن اعتراف کنند.
در حدیثی آمده که از امام رضا (ع) پرسیدند: که چرا هر پیامبري نوعی از معجزات داشته است. حضرت فرمودند:
در عصر موسی سحر غالب بود و موسی (ع) عملی انجام داد که همهي ساحران در برابر آن عاجز ماندند در زمان مسیح و محیط »
دعوت او پزشکان مهارت فوق العادهاي در معالجه بیماران داشتند، عیسی با درمان بیماران غیر قابل علاج، بدون استفاده از وسایل
مادي، حقانیت خود را به ثبوت رساند.
و در عصر پیامبر اسلام (ص) غالب بر اهل زمان ادبیات (خطبهها، کلام و شعر) بود. و پیامبر (ص) از طرف خدا مواعظ و
«1» «. حکمتهایی آورد که سخنان آنان را باطل کرد و حجّت بر آنها تمام شد
البته معناي این حدیث این نیست که قرآن کریم فقط از جهت فصاحت و بلاغت معجزه است بلکه از آنجا که معجزهاي جاویدان و
براي همه زمان و مکانها و مردم تا قیامت است. ابعاد اعجاز قرآن متنوع است و براي هر مردمی جنبهاي از اعجاز آن تبلور مییابد و
درخشش دارد.
ص: 91
منابعی در زمینه قرآن و علم و سیر مطالعاتی آن معرفی کنید.
پرسش:
منابعی در زمینه قرآن و علم و سیر مطالعاتی آن معرفی کنید. پاسخ:
سیر مطالعاتی در زمینه قرآن و علم
مرحله اول: آشنایی با مطالب قرآن و علم: 1. رابطه علم و دین، عباسعلی سرفرازي، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
2. پیشگوئیهاي علمی قرآن، مصطفی زمانی، انتشارات پیام اسلام.
3. مقایسهاي میان تورات، انجیل، قرآن و علم، دکتر موریس بوکاي، ترجمه مهندس ذبیح الله دبیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
صفحه 39 از 89
4. آشنایی با تفسیر علمی قرآن، محمدعلی رضایی و ناصر رفیعی، مرکز مطالعات و پژوهشهاي فرهنگی حوزهي علمیه.
5. شگفتیهائی از اعجاز در قرآن کریم، محمد جمال الدین الفندي، ترجمه حسین میردامادي، بنیاد پژوهشهاي آستان قدس
رضوي.
6. استعانت از قرآن کریم در شفاي جسمانی- علیرضا نیکبخت نصرآبادي، نشر قبله.
7. قرآن و علم امروز، عبدالغنی خطیب، ترجمه دکتر اسدالله مبشري، موسسه مطبوعاتی عطایی.
8. آموزههاي تندرستی در قرآن، حسن رضا رضایی، انتشارات مشهور.
ص: 92
مرحله دوم: شناخت اعجاز علمی قرآن و نقد و بررسی موارد و مبانی آن:
1. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن (دو جلد)، دکتر محمدعلی رضاییاصفهانی، انتشارات مبین.
2. اشارات علمی اعجازآمیز قرآن، همان، نشر معارف.
3. اعجاز قرآن، سید محمدحسین طباطبایی، بنیاد فکري علامه طباطبایی.
مرحله سوم: شناخت تاریخچه تفسیر علمی و رابطه علم و دین و حوزهها و قلمرو و تعارضات ادعایی و راهکارهاي آنها:
1. درآمدي بر تفسیر علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضاییاصفهانی، انتشارات اسوه.
2. تفسیر علمی قرآن، دکتر ناصر رفیعی محمدي.
3. رابطه علم و دین، محمدعلی رضائی اصفهانی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
4. التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، دکتر عمر ابو حجر، دارقتیبه، بیروت.
5. قرآن و علوم طبیعت، دکتر مهدي گلشنی، امیرکبیر.
مرحله چهارم: شناخت عمیق رابطه قرآن و یکی از علوم انسانی یا طبیعی:
1. طب در قرآن، دکتر دیاب و دکتر قرقوز، ترجمه علی چراغی، انتشارات صحفی.
2. دارونیسم یا تکامل انواع، جعفر سبحانی، انتشارات توحید.
3. تکامل در قرآن، علی مشکینی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
4. دانش عصر فضا، حسین نوري، نشر مرتضی.
5. قرآن و روانشناسی، محمد عثمان نجاتی، ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهشهاي اسلامی آستان قدس رضوي.
6. الالوان فی القرآن الکریم، عبدالمنعم الهاشمی، ابن حزم.
7. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، دکتر سید رضا پاك نژاد، چاپ اسلامیه.
8. فلسفه احکام، احمد اهتمام، چاپخانه اسلام، اصفهان.
ص: 93
9. اعجاز قرآن، تحلیل آماري حروف مقطعه، رشاد خلیفه، سازمان چاپ دانشگاه شیراز.
10 . اسلام و طب جدید یا معجزات علمی قرآن، عبدالعزیز اسماعیل پاشا، سید غلامرضا سعیدي، انتشارات برهان.
11 . نگاهی قرآنی به فشار روانی، اسحاق حسینی کوهساري، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ص: 95
لطفاً نشانی پایگاههاي شبکه جهانی (اینترنت) و نرم افزارهاي قرآنی را معرفی کنید.
صفحه 40 از 89
پرسش:
لطفاً نشانی پایگاههاي شبکه جهانی (اینترنت) و نرم افزارهاي قرآنی را معرفی کنید. پاسخ:
برخی از پایگاههاي قرآنی با رویکرد تفسیري و پژوهشی در موضوعات قرآنی:
1. دایرهالمعارف قرآن در پایگاه حوزه:
نشانی:
ten .hezwah .WWW
قرآن و ترجمه، علوم قرآنی، تفسیر موضوعی و ترتیبی، دایره المعارف قرآن و اهل بیت و ... زبان: فارسی
2. پایگاه مرکز جهانی آل البیت (ع):
نشانی:
moc .aihs .la -naruq .WWW
جستجو در قرآن، ارائه متن تفاسیر، طرح مباحث مختلف پیرامون قرآن و ... زبان: فارسی (و 23 زبان دیگر)
3. قرآن در پایگاه غدیر:
نشانی:
gro .reedahq .WWW
متن کامل ترجمه تفسیر المیزان، تفسیر نمونه، آثار تفسیري شهید مطهري و ... زبان: فارسی
4. مرکز فعالیتها و پژوهشهاي قرآن و عترت:
نشانی:
ten .tenminsat .WWW
ص: 96
معرفی هزار پایاننامه دکترا و ارشد با موضوع قرآن
زبان: فارسی، عربی و انگلیسی
5. قرآن در جست و جو گر پایگاههاي شیعی
نشانی:
moc .hcraesaihs .WWW
در بخش قرآن کریم معرفی 134 پایگاه اسلامی و قرآنی اینترنت به صورت کاملًا تفصیلی و با فهرست جزئیات هر پایگاه. زبان:
فارسی، عربی، انگلیسی، اردو.
6. پایگاه قرآن کریم:
نشانی:
ten .naruqyloh .WWW
تفسیر قرآن، مقالاتی در زمینه قرآن و ... زبان: عربی
7. کتابخانهي قرآنی:
نشانی:
mth .botok /ruq /raf /lmth /moc .aihs -la .WWW
صفحه 41 از 89
ارائه تعداد زیادي از کتابهاي تفسیري و علوم قرآنی زبان: فارسی
8. قرآن براي نوجوانان:
نشانی:
mth .edni /naruq /gro .nraeldnayalp .WWW
شامل کتابهاي کوچک و جذاب قرآنی براي کودکان و نوجوانان زبان: انگلیسی
9. پایگاه قرآن و علم: (مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدي)
نشانی:
moc .csnaruq .WWW
ofni :liamE
moc .csnaruq
naruq
moc .csnaruq
ص: 97
معرفی چند نرم افزار قرآنی:
1. جامع التفاسیر
لوح فشرده اختصاصی در موضوع تفسیر و علوم قرآنی، در بردارنده 60 دوره منبع تفسیري، همراه امکانات جانبی صوت، نمایش
قرآن و ...
2. صراط
داراي موضوع نگاري 20 دوره تفسیر، گزارش موضوعات تفاسیر به روش الفبایی- موضوعی، شناخت تفاسیر، سبک تفسیري و ...
( 3. نورالانوار ( 2
داراي 9 تفسیر فارسی و عربی، با قابلیت جست و جوي واژهها در متن تفاسیر.
منبع جهت مطالعه:
فصلنامه پژوهش و حوزه شمارگان 19 و 20 ، سال پنجم، شمارهي سوم و چهارم، دو مقالهي پژوهشگاههاي قرآنی در اینترنت و
نگاهی به نرم افزارهاي پژوهشی قرآنی، اثر محمد خامهگر.
ص: 99
فهرستی از موضوعات تحقیقی در مورد قرآن و علم همراه با منابع ارائه فرمایید؟
پرسش:
فهرستی از موضوعات تحقیقی در مورد قرآن و علم همراه با منابع ارائه فرمایید؟ پاسخ:
اول: کلیات
1. قرآن و علم (رابطه، قلمرو، توهم تعارض و راهکارها)
2. شمارگان آیات علمی قرآن و تقسیمبنديهاي دلالت آنها
3. اعجاز علمی قرآن (تعریف و موارد آن)
صفحه 42 از 89
4. مبانی تفسیر علمی قرآن
5. نظریهپردازيهاي علمی قرآن (وجود موجودات در آسمانها- گسترش جهان و ...)
6. سیر تاریخی تفسیر علمی و اعجاز علمی قرآن
7. بررسی ادعاهاي جدید در مورد اعجاز علمی قرآن
8. کتابشناسی توصیفی تفسیر علمی
9. اعجازهاي علمی قرآن در تفسیر نمونه
10 . تفسیر آیات علمی قرآن در تفسیر نمونه
11 . تفسیر علمی در احادیث تفسیري فریقین
12 . آسیبشناسی تفسیر علمی قرآن در تفاسیر قرن سیزدهم- قرن چهاردهم
13 . نقد و بررسی برخی کتابهاي تفسیر علمی و اعجاز علمی
14 . نقد و بررسی تفسیر الجواهر طنطاوي
ص: 100
15 . نقد و بررسی تفسیر القرآن هوالهدي و الفرقان (سر سید احمد خان هندي)
16 . روششناسی تفسیر علمی قرآن
17 . بررسی تاثیرات تفسیر علمی و اعجاز علمی قرآن در هدایت افراد
18 . ترجمه و بررسی مقاله قرآن و علم در دائره المعارف قرآن لیدن
19 . ترجمه و نقد دو مقاله تفسیر در عهد باستان و تفسیر در عهد جدید دائره المعارف قرآن لیدن
20 . تفسیر علمی قرآن از منظر خاورشناسان.
21 . سرچشمههاي تفسیر علمی دراحادیث اهل بیت (ع)
دوم: علوم طبیعی
1. قرآن و کیهانشناسی
الف. بررسی آیات و احادیث کیهانشناسی
ب. بررسی هفت آسمان در قرآن و حدیث
2. قرآن و زمینشناسی
3. قرآن و زیستشناسی
4. قرآن و گیاهشناسی
5. قرآن و علوم پزشکی
الف. بررسی احادیث طبی
ب. مراحل آفرینش انسان
ج. اسرار علمی غذاهاي حرام در قرآن
د. اسرار علمی غذاهاي حلال (طیّب) در قرآن
ه-. تغذیه از منظر قرآن
و. شراب از منظر قرآن، حدیث و علم
صفحه 43 از 89
6. قرآن و محیط زیست
7. قرآن و فیزیک (موضوع نیروي جاذبه و رنگ و نور در قرآن)
8. قرآن و علوم فرا روانشناسی (هپنیوتیزم، تله پاتی، سحر، چشم زخم و ...)
ص: 101
9. بررسی اعجاز ریاضی قرآن
10 . قرآن و نظریه تکامل
11 . آفرینش جهان از منظر قرآن و علم
12 . پایان جهان از منظر قرآن و علم
13 . بهداشت جسمی در قرآن
الف. بررسی بهداشت جسمانی در قرآن و حدیث
14 . شفا بودن عسل
سوم: علوم انسانی
1. قرآن و مدیریت
2. قرآن و اقتصاد
3. قرآن و جامعهشناسی
4. ربا از منظر قرآن، حدیث و علم
5. قرآن و تاریخ
الف. اخبار غیبی اعجازآمیز قرآن
ب. روش قصهگویی قرآن
6. قرآن و جامعهشناسی
7. سنتهاي الهی در قرآن و رابطه آن با جامعهشناسی
8. قرآن و روانشناسی
الف. عوامل آرامش روانی از منظر قرآن
ب. عوامل فشار روانی از منظر قرآن
9. روانشناسی رنگها در قرآن
10 . قرآن و علوم تربیتی
11 . قرآن و اخلاق و فرا اخلاق
12 . قرآن و تربیت کودك
ص: 102
13 . قرآن و حقوق کودك
14 . قرآن و مبانی حقوق
15 . قرآن و اعلامیه حقوق بشر
16 . اعجاز تشریعی قرآن
صفحه 44 از 89
17 . قرآن و بهداشت روان
18 . بررسی موضوعات خاص بهداشت روان:
الف. توکل و بهداشت روان
ب. ذکر و بهداشت روان
ج. حجاب و بهداشت روان
د. قرائت قرآن و بهداشت روان
ه-. تأیید محتواي قرآن بر بهداشت روانی
19 . شفا بودن قرآن (شفاي دردهاي جسمی و روحی)
20 . قرآن و فرهنگ و تمدن (فرهنگ آفرینی قرآن)
21 . قرآن و هنر
22 . قرآن و معماري
23 . قرآن و صنعت
24 . قرآن و آموزههاي نظامی
25 . قرآن و سیاست
الف. مبانی سیاست در قرآن
ب. نظام سیاسی از منظر قرآن
ج. آیات سیاسی قرآن
26 . قرآن و انقلاب (انقلاب موسی و ...)
27 . قرآن و معرفتشناسی
28 . قرآن و علم کلام
29 . قرآن و فلسفه
ص: 103
کتابشناسی قرآن و علم
جهت مطالعه علاقهمندان به مباحث قرآن و علوم تجربی
ردیف
نام کتاب نویسنده انتشارات موضوعات مهم 1 پژوهشی در اعجاز علمی قرآن دکتر محمد علی رضایی اصفهانی انتشارات مبین
0131 -2245575
0911361325
کیهان شناسی، پزشکی، ریاضیات، زیستشناسی و ... 2 فلسفه احکاماحمد اهتمامچاپخانه اسلام اصفهانفلسفه مطهرات و نجاسات 3
مقایسهاي میان تورات، انجیل، قرآن و علمدکتر موریس بوکاي ترجمه دبیردفتر نشر فرهنگ اسلامی- تهرانمباحث کیهانشناسی و
پزشکی بصورت تطبیقی 4 اشارات علمی اعجازآمیز قرآندکتر محمدعلی رضاییاصفهانینشر معارف 021647544
0251 -7744616
کیهانشناسی، پزشکی، زیستشناسی 5 گذشته و آینده جهاندکتر عبدالکریم بیآزار شیرازیانتشارات طباطبائی قمکیهانشناسی 6
صفحه 45 از 89
طب در قرآندکتر دیاب و دکتر قرقوز ترجمه علی چراغیانتشارات صحفی تهرانعلوم پزشکی 7 درآمدي بر تفسیر علمی قرآن دکتر
محمدعلی رضایی اصفهانی انتشارات اسوهمباحث نظري قرآن و علم (رابطه، قلمرو و تعارض و تاریخچه) 8 تفسیر علمی قرآندکتر
علی رفیعی محمدیسیر تطور تفسیر علمی 9 زنده و جاوید و اعجاز جاویدانمهندس محمدعلی ساداتانتشارات فلق تبریزهواشناسی و
...
ص: 104
10
نگاهی قرآنی به فشار روانیاسحاق حسینی کوهساریپژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامیبهداشت روانی 11 قرآن و علوم طبیعتدکتر
مهدي گلشنینشر مطهر- تهرانمباحث نظري رابطه قرآن و علم 12 دانش عصر فضاآیتالله حسین نوري همدانینشر مرتضی-
0511 -8421033 - قمکیهانشناسی 13 قرآن و روانشناسیدکتر محمدعثمان نجاتی ترجمه عباس عرببنیاد پژوهشهاي اسلامی 5
021 - روانشناسی 14 اسلام و بهداشت روانینویسندگان متعدددفتر نشر معارف 6497544
02517744616
مجموعه مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان 15 استعانت از قرآن کریم در شفاي جسمانیعلیرضا نیکبخت نصرآبادیموسسه
فرهنگی نشر قبله 6498856 تاثیر آواي قرآن بر بیماران 16 چکیده مقالات نخستین همایش گفتگوي علم و دیننویسندگان
0218501403 - متعددمرکز ملی تحقیقات علوم پزشکی کشور 6
- بهداشت روان- علم و دین- مفهوم حیات و مباحث کاربردي 17 کهکشانها در قرآنلطفی سلیمیانتشارات انصاري 7731137
0251
کیهانشناسی 18 قرآن و علم روزعبدالغنی الخطیب ترجمه دکتر اسدالله مبشریموسسه مطبوعاتی عطائی 021312424
کیهانشناسی 19 آموزههاي تندرستی در قرآنحسن رضا رضائیانتشارات مشهورپزشکی 20 موسوعه اهل البیت الکونیهفاضل
الصفارسحر للطباعه و النشر بیروتعلوم مختلف 21 نگاهی به دنیاي حیوانات در قرآن کریمجلیل ابو الحبّ، ترجمه تقی متقیدفتر
تبلیغات اسلامی قمزیستشناسی 22 گیاهان در قرآندکتر محمد اقتدار حسین فارقی، ترجمه احمد نماییبنیاد پژوهشهاي آستان
قدس رضویزیستشناسی
ص: 105
23
0511 - قرآن و مدیریت و علوم سیاسیمهندس عباس زاده و همکارانبنیاد پژوهشهاي قرآنی حوزه و دانشگاه 7644610
علم مدیریت، علوم سیاسی 24 الاسلام والطب الحدیث اسلام (طب جدید یا معجزات علمی قرآن) عبدالعزیز اسماعیل پاشا ترجمه
سید غلامرضا سعیدیانتشارات برهانپزشکی 25 موسیقی در تاریخ و قرآنعلی اسماعیل پورناسهنر 26 قرآن کریم از نظر موازین
بهداشتی جدیدسید اسماعیل اعرابی واعظتابانبهداشت (پزشکی) 27 الکون و الارض و الانسان فی القرآن العظیمعبدالحمید
اعرابیدارالخیر- دمشقزمینشناسی و انسانشناسی 28 قرآن و گیاهخواریجمشید ایمانی رادسعید نوزیستشناسی و تغذیه 29 قرآن و
علوم روز سید جواد افتخاریان مطبوعاتی افتخاریان علوم مختلف 30 التفسیر العلمی للایات الکونیه فی القرآناحمد حنفیدارالمعارف
مصرعلوم مختلف 31 اعجاز عددي قرآن کریم و ردّ شبهاتمحمود احمدیانتشارات مسعود احمدي ریاضیات 32 اعجاز الرقم فی
القرآن الکریم بسّام نهاد جرّار الموسسه الاسلامیه ریاضیات 33 اعجاز قرآن، تحلیل آماري حروف مقطع هر شاد خلیفه ترجمه آیه
اللهی سازمان چاپ دانشگاه شیرازریاضیات 34 الریاضیات فی القرآن الکریمخلیفه عبدالسمیع خلیفهمکتبه النهضه المصریهریاضیات
35 کشف الاسرار النورانیه فیم- ا یتعلق بالاج-- رام السماویهمحمد بن محمد الاسکندرانی----- کیهانشناسی 36 باد و باران در
صفحه 46 از 89
قرآنمهدي بازرگانشرکت سهامی انتشارهواشناسی 37 مطهرات در اسلاممهدي بازرگانشرکت سهامی انتشاربهداشت
ص: 106
38
هفت آسمان محمدباقر بهبود یکتابخانه مسجد جعفري قیطریه کیهان شناسی 39 آسمانهاي هفت گانهسید عبدالله بلادیموسسه
مطبوعاتی بلادیکیهانشناسی 40 قرآن و طبیعت ( 6 جلد) دکتر عبدالکریم بیآزار شیرازي انتشارات بعثت علوم مختلف 41 خدا و
اختراعات از دیدگاه علم و قرآن دکتر عبدالکریم بیآزار شیرازي دفتر نشر فرهنگ اسلامی علوم مختلف 42 مدیریت از منظر کتاب
و سنت سید صمصام قوامی دبیرخانه مجلس خبرگان مدیریت 43 اصول مدیریت اسلامی و الگوهاي آندکتر ولی الله نقی پور مرکز
انتشارات مدیریت دولتی مدیریت 44 مدیریت و فرماندهی در اسلامناصر مکارم شیرازي هدف مدیریت 45 مدیریت در اسلام
محققان زیر نظر دکتر مهدي الوانیپژوهشکده حوزه و دانشگاهمدیریت 46 عقاید داروین و دانش ژنتیکنصر الله باب الحوائجی----
زیستشناسی 47 دارونیسم یا تکامل انواعجعفر سبحانیانتشارات توحیدزیستشناسی 48 قرآن و تکاملید الله سحابیانتشارات راه
امامزیستشناسی 49 تکامل در قرآنعلی مشکینیترجمه حسینی نژاد
دفتر نشر فرهنگ اسلامیزیستشناسی 50 النظریه القرآنیه حول خلق العالمسلیم الجابیمطبعه نصر دمشقکیهانشناسی 51 الاشارات
العلمیه فی القرآن الکریممدحت حافظ ابراهیممکتبه غریب- قاهرهعلوم مختلف 52 الکون و القرآن یبحث عن علم الفلکمحمدعلی
حسن الحلبیمطبعه الجامعه بغدادکیهانشناسی 53 القرآن و العلومسعید ناصر الدهانموسسه الاعلمی للمطبوعاتعلوم مختلف
ص: 107
54
پیشگوئیهاي علمی قرآنمصطفی زمانیانتشارات پیام اسلامعلوم مختلف 55 رابطه علم و دینعباسعلی سرفرازیدفتر نشر و فرهنگ
اسلامیعلوم مختلف 56 التمهید فی علوم القرآن (جلد ششم) محمدهادي معرفتانتشارات جامعه مدرسینعلوم مختلف 57 الاعجاز
الکونی فی القرآنالسید الجمیلیدار زاهد القدسیکیهان شناسی و ... 58 الاعجاز الطبی فی القرآنالسید الجمیلیدار و مکتبه الهلالپزشکی
59 الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم محمد ارناووط مکتبه مدبولی علوم مختلف 60 الجواهر فی تفسیر القرآن طنطاوي جوهري
دارالفکر علوم مختلف 61 زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن محمد صادقی کتابفروشی مصطفوي کیهان شناسی
ص: 109
فصل دوم: قرآن