گروه نرم افزاری آسمان

فصل اول: قرآن و روانشناسی






اشاره
ص: 13
آیات روانشناسی در قرآن و منابع مطالعاتی آن
پرسش:
آیات روانشناسی در قرآن و منابع مطالعاتی آن: 1. چند آیه در مورد موضوعات روانشناسی در قرآن وجود دارد؟
2. منابعی براي روانشناسی در قرآن معرفی کنید؟
پاسخ:
قرآن کریم کتابی است که براي هدایت انسان از جانب خداوند متعال نازل شده است.
است که میتوان آن آیات را در بردارندهي موضوعی از « انسان و تربیت » این مجموعهي انسانساز حاوي بیاناتی با موضوع
موضوعات روانشناسی دانست.
در مورد آیات روانشناسی باید گفت: به علت گستردگی موضوع روانشناسی، شمارش آیات در این مورد سخت و دشوار است.
بر شمردهاند. البته این رقم و «1» ولی برخی با طرح موضوعات مختلف روانشناسی، تعداد آیات مربوط به آن را حدود هفتصد آیه
موضوعات ذیل آیات آن، جاي تأمَل دارد براي آشنایی با آیات روانشناسی در قرآن لازم است به تعدادي از مهمترین آیات با
ذکر موضوع اشاره نمائیم:
ص: 14
1. ارزیابی شخصیت براساس روانشناسی:
در داستان حضرت سلیمان (ع) میخوانیم:
وَإِنِّی مُرْسِلَهٌ إِلَیْهِم بِهَدِیَّهٍ فَنَاظِرَهٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ فَلَمَّا جَ اءَ سُلَیْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانی اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا آتَاکُمْ بَلْ أَنتُم »
و در واقع من هدیهاي به سوي آنان میفرستم، پس بنگرم که فرستادگان با چه چیزي باز میگردند. و » «1» « بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ
هنگامیکه (فرستاده ملکه) نزد سلیمان آمد، (سلیمان) گفت: آیا [مرا] با مال امداد میرسانید؟! پس آنچه خدا [به من داده، بهتر
صفحه 8 از 88
«. است از آنچه به شما داده است؛ بلکه شما فقط به هدیه خود شادمان میشوید
2. شخصیت:
در سورهي اسراء آیهي 84 میفرماید:
« قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَي سَبِیلًا »
«. همه بر طبق (روش و خُلق و خوي) خویش عمل میکنند؛ و پروردگارتان داناتر است، به کسی که او رهیافتهتر است » : بگو
گفته میشود و از آنجا که روحیات و « شکال » به خود مهار «2» . است « مهار کردن حیوان » به معناي « شکل » از ماده « شاکله » : توضیح
«3» . گویند « شاکله » سجایا و عادتهاي هر انسانی او را به رویهاي خاص مقید میکند به آن
ص: 15
3. واکنشهاي روانی، افشاگر راز درون:
خداوند متعال در این باره میفرماید:
و هنگامی که » «1» « وَإِذا مَا أُنزِلَتْ سُورَهٌ نَظَرَ بَعْضُ هُمْ إِلَی بَعْضٍ هَلْ یَرَاکُم مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انصَرَفُوا صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَایَفْقَهُونَ »
سورهاي فرو فرستاده شود، برخی آن (منافق) ان به برخی (دیگر) نگاه میکنند (در حالی که میگویند:) آیا هیچ کس شما را
میبیند؟ سپس منصرف میشوند (و بیرون میروند)؛ خدا دلهایشان را (از رحمت) منصرف ساخته؛ بخاطر آنکه آنان گروهی
«. هستند که فهم عمیق نمیکنند
آیه بیانگر آن است که عکسالعمل منافقان به هنگام نزول قرآن، حاکی از احساس خطر آنها بوده است. به عبارت دیگر با نزول
قرآن، واکنشهاي غیرارادي همراه با ترس که از نفاق آنها نشأت گرفته بود از آنها بروز کرد. این واکنشها بیانگر درون ملتهب و
«2» . نگران منافقان بود
4. تقسیم شخصیت براساس عقیده:
از جمله مباحث روانشناسی، روانشناسی شخصیت است که میتوان آن را براساس معیارها با موضوعات مختلف تقسیم کرد.
تقسیم و در موقعیتهاي گوناگون، « منافق » و « کافر » ،« مؤمن » در قرآن کریم با توجه به اهمیت موضوع شخصیت؛ آن را به سه دسته
ویژگیهاي هر
ص: 16
کدام را به خوبی بیان کرده است. این تقسیم در اول سورهي بقره آیات اول تا بیستم آمده است.
5. روانشناسی رنگها:
از جمله مباحث روانشناسی که در سالهاي اخیر به آن توجه بیشتري شده، روانشناسی رنگها است. این موضوع در آیاتی از
قرآن مطرح شده، مانند آیهي:
براي ما از پروردگارت بخواه تا » : گفتند «1» « قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَهٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَ »
در حقیقت آن گاوي زرد است که » : موسی) گفت که او میگوید ) «؟ براي ما روشن بیان کند که رنگ آن (گاو) چگونه است
«. رنگش یکدست است، که بینندگان را شاد سازد
در این آیه سخن از گاو زرد رنگی است که هر بینندهاي، با دیدن آن شادي درونی پیدا میکند.
گرفته شده است. این شادي « پنهان » به معناي « سرّ » چرا که از ماده «2» . به معناي خوشحالی حقیقی و درونی میباشد « تسرّ » کلمه
است و « حزن » ،« سر » استفاده نکرده است. ذکر این نکته لازم است که نقیض « فرح » ممکن است آشکار نشود. از این رو از ماده
و اندوه است. « غم » ،« فرح » نقیض
صفحه 9 از 88
ص: 17
باعث آرامش و سرور باطنی انسان میشود و در خوابگاههاي روان درمانی، از « رنگ زرد » از طرفی با بررسیهاي انجام گرفته
«1» . رنگ زرد براي لباسهاي بیماران استفاده میشود
6. روانشناسی رشد:
«2» : 6. مراحل رشد کودك -1
خداوند شما را از رحم » «3» « وَاللَّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ »
«. مادرانتان بیرون آورد در حالی که هیچ نمیدانستید، و به شما گوش و چشمها و قلب عطا فرمود تا اینکه شکر به جا آورید
6. رشد زبان: -2
«. انسان را خلق کرد، به او گفتار را تعلیم داد » «4» « خلق الانسان علّمه البیان »
مرحوم علامه طباطبایی (ره) در این مورد مینویسند:
زبان [تنها]، ایجاد آوا توسط سیستم آوایی بدن، و یا چند گونگی صوت در انسان نیست بلکه با الهامی که از سوي خداي بزرگ »
به انسان شده توانایی یافته
ص: 18
است که با کاربرد حروف و ترکیب آنها واژهاي بسازد که رساننده معنایی خاص باشد و بدان وسیله آن چه را حس و ادراك
«1» «... مخاطب به آن نمیرسد مجسم سازد
6. عوامل موثر در رشد زبان: -3
در رشد زبان یک سلسله عوامل مادي که قابل اثبات در آزمایشگاهها میباشد دخالت دارد. که برخی از این عوامل عبارتند از:
«2» ... تلویزیون، رشد بدنی، سلامت بدن، هوش، محیط خانواده و
را نیز براي رشد زبان برخی افراد داراي تأثیر میداند و میفرماید: « غیرمادي » ولی قرآن علاوه بر علت مادي، علَت
«3» « وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلًا وَمِنَ الصَّالِحِینَ »
«4» « کَیْفَ نُکَلِّمُ مَن کَانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیّاً » و «. و در گهواره و میان سالی با مردم سخن خواهد گفت
«... چگونه با کودکی که در گهواره است سخن گوییم »
است که به صورت اعجاز در حضرت عیسی (ع) تجلی کرده است. « ارادهي خداوند » ،« علت غیرمادي » این
6. خانواده: -4
«5» : یکی از عوامل مؤثر در رشد انسان خانواده است. قرآن کریم با تأکید بر ایجاد خانوادهي سالم و آرام، میفرماید
ص: 19
و از » «1» « وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَوَدَّهً وَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ »
نشانههاي او این است که همسرانی از (جنس) خودتان براي شما آفرید، تا بدانها آرامش یابید، و در بین شما دوستی و رحمت
«. قرارداد؛ قطعاً در آن [ها] نشانههایی است براي گروهی که تفکّر میکنند
6. رشد شخصیت: -5
است ولی با « فروید » قرآن بر این نکته که محرومیت جنسی لزوماً موجب آسیب نیست؛ تاکید دارد. و این نظریه بر خلاف نظریهي
«2» . قابل تفسیر است « مزلو » نظر
و کسانی که (وسایل) ازدواج نمییابند، باید خویشتنداري » «3» «... وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لَا یَجِ دُونَ نِکَاحاً حَتَّی یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِن فَضْ لِهِ »
صفحه 10 از 88
کنند تا خدا از بخشش خود آنان را توانگر سازد. و از میان آنچه (از بردگان) مالک شدهاید، کسانی که خواستار (قرارداد آزادي:)
مُکاتبه هستند، پس با آنان (قرارداد) مُکاتبه ببندید، اگر در (آزادي) ایشان نیکی میدانید؛ و از مال خدا که به شما داده، به آنان
بدهید. و کنیزان جوانسال خود را اگر پاکدامنی را میخواهند، بر تجاوزکاري (: زنا) به اکراه وامَدارید، تا (کالاي) ناپایدار زندگی
پست (دنیا) را بجویید؛ و هر کس آنان را (بر این کار) به اکراه وادار کند (و پشیمان شود،) پس بعد از اکراه آنان خدا بسیار
«. آمرزنده [و] مهرورز است
ص: 20
ولی همان طور که گفته «1» لازم به ذکر است که اسلام در مورد ازدواج و تنظیم مسایل جنسی در جامعه، اهمیت زیادي میدهد
شد لزوماً محرومیت جنسی را موجب آسیب نمیداند.
6. کفایت اجتماعی: -6
قابلیتی که کودك میتواند به وسیلهي آن از منابع محیطی بهره جوید و نتیجهي رشدي خوبی به » : کفایت اجتماعی عبارت است از
«2» «. دست آورد
از قرآن کریم میتوان استنباط کرد که انسانها داراي ویژگی تلاش و نیاز به پیشرفت هستند:
اي انسان! در حقیقت تو به سوي پروردگارت کاملًا تلاش میکنی (و رنج » «3» « یَاأَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلَاقِیهِ »
«. میکشی) و او را ملاقات میکنی
جمعبندي:
حاصل سخن اینکه، قرآن کتابی است که براي تربیت انسان نازل شد و در مواقع ضرورت پرده از اسرار علمی موجود در طبیعت
برداشته است. مانند: روانشناسی، اعم از: ارزیابی شخصیت، واکنشهاي روانی، شخصیت براساس عقیده، روانشناسی رنگها،
روانشناسی رشد، کودك و ... هر چند از نظر موضوع و از لحاظ آیات منحصر به موارد مذکور نیست.
ص: 21
معرفی کتاب:
منابع براي مطالعه و تحقیق در مورد موضوع روانشناسی و قرآن عبارتند از:
. 1. قرآنو روانشناسی، محمد عثمان نجاتی، ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهشهاي اسلامی، 1369
. 2. روانشناسی اسلامی، علامه محمدتقی جعفري، انتشارات پیام آزادي، 1378
. 3. رؤیا از نظر دین و روانشناسی، محمدرضا رضوان طلب، انتشارات شفق، 1379
. 4. روانشناسی در قرآن کریم، امان الله خلجی موحد، مرکز نشر علوم و معارف قرآن کریم، 1383
. 5. روانشناسی رشد، جمعی از نویسندگان (حوزه و دانشگاه)، نشر حوزه و دانشگاه، 1375
ص: 23
قرآن در مورد افسردگی و مبتلا نشدن به آن چه راهکارهایی دارد؟
پرسش:
قرآن در مورد افسردگی و مبتلا نشدن به آن چه راهکارهایی دارد؟ پاسخ:
افسردگی از جمله بیماريهاي روانی است که در جوامع مختلف شیوع دارد. این اختلال روانی در قرن اخیر یکی از مشکلات مهم
و نگران کنندهي جوامع و از جمله، عوامل تهدید کنندهي وضعیت اقتصادي کشورها به شمار میرود و از این رو مورد توجه
صفحه 11 از 88
«1» . بسیاري از صاحبنظران و سیاستگزاران امور بهداشتی کشورها و سازمان جهانی بهداشت قرار گرفته است
«2» : قبل از پاسخ لازم است به بررسی علتهاي بروز این حالت روانی بپردازیم
1. عوامل زیستشناختی: شامل آمادگیهاي ژنتیکی، پیامرسانیهاي عصبی، نور و آندوکرین و ... البته این عوامل ارتباطی با
اعتقادات مذهبی ندارد و یا ارتباط آن ضعیف است.
2. عوامل روانشناختی: شامل دیدگاههاي روان پویایی، شناختی، رفتاري و ... که در سبب شناسی افسردگی نقش زیادي دارند.
توضیح این که:
ص: 24
2. دیدگاههاي روان پویایی: از نظردانشمندان روانشناسی، از دست دادن فرد مورد علاقه و یا هر شی دوست داشتنی، باعث -1
ایجاد اضطراب و تنشهاي درونی میگردد، که در صورت درون فکنی آن، باعث بروز افسردگی میشود.
مثلث شناختی منفی را در سببشناسی افسردگی به صورت ذیل مطرح مینماید: keeB 2. دیدگاههاي شناختی: آقاي -2
در انسان میشود. « بروز احساس حقارت » * نگرش منفی نسبت به خویشتن این نوع نگرش باعث
در انسان میگردد. « احساس بدبینی » * نگرش منفی نسبت به تجربیات گذشته این نوع نگرش موجب بروز
در انسان میشود. « احساس ناامیدي » * نگرش منفی نسبت به حوادث آینده که باعث
بروز این گونه احساسات باعث ایجاد افسردگی در فرد میشود.
2. دیدگاههاي رفتاري (یادگیري): رفتارگرایان معتقدند که تجربهي مستمر ناراحتی، ناکامی و درماندگی را به دنبال دارد که -3
خود باعث ایجاد افسردگی میگردد.
3. عوامل جامعه شناختی: جامعه شناسان عوامل زیر را موجب بروز افسردگی میدانند:
3. حوادث تنش زاي زندگی. -1
3. تجرد و خانوادهي از هم گسسته: براساس بررسیهاي میدانی، افسردگی در افراد مجرد و به ویژه در افرادي که با طلاق از هم -2
جدا شدهاند و خانوادههاي گسسته، شیوع بیشتري دارد.
ص: 25
3. احساس تنهایی و انزوا از عوامل افسردگی به شمار میرود. -3
3. فقر اجتماعی. -4
آنچه گفته شد عواملی بود که صاحب نظران براي بروز افسردگی برشمردهاند، گرچه موارد دیگري نیز در بروز این بیماري وجود
دارد که بیان تمامی موارد آن از حوصله این مقاله خارج است.
راه درمان:
قرآن کریم به عنوان تنها منبع وحیانی مورد اعتماد؛ با نگاهی جامع به انسان، و نیازهاي او و ظرفیت وجودیش، دستورالعملهایی را
براي سالم ماندن از حملههاي عصبی، افسردگی و هر بیماري دیگر بیان کرده است.
قرآن کریم میفرماید:
در حقیقت ما «1» . مومنان کسانی هستند که هر گاه مصیبتی به آنان برسد متوجه خداوند شده و میگویند: انا لله و انا الیه راجعون »
«. از خداییم و به سوي او باز میگردیم
قرآن کریم با بیان این دستورالعمل، انسان مصیبت زده را از افتادن به ورطهي اضطراب و افسردگی نجات میدهد و در صورت بروز
او را به آرامش و دور شدن از اضطراب دعوت میکند. شخصی که معتقد به ،«2» « أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » اضطراب با بیان
صفحه 12 از 88
نیرویی فراتر از ماده باشد هیچ گاه از دست دادن چیزي از امور دنیوي او را افسرده و غمگین نمیکند.
ص: 26
همان طور که گذشت، طبق بیان دیدگاههاي شناختی نیز، سه نگرش منفی وجود دارد که باعث بروز افسردگی در انسان میگردد.
ولی خداوند در مقابله با این عوامل میفرماید:
«1» « وَلِلَّهِ الْعِزَّهُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ »
از این رو شخصی که خود را عزیز بداند و به این نسخهي شفا بخش توجه کند دچار احساس حقارت نمیگردد.
خداوند در جاي دیگر از احساس بدبینی نهی و آن را گناهی بزرگ شمرده و میفرماید:
«2» « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ »
«. اي مردم! در واقع ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را نژادها و قبیلههایی قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید »
آري کسی که به آیات الهی مومن است تلاش میکند نسبت به دیگران بدگمانی نداشته باشد یا بد گمانی خود را کنترل کند؛ در
آن حال از افسردگی و افسرده شدن نجات یافته است.
قرآن کریم در رابطه با عامل دیگر ایجاد افسردگی یعنی احساس نومیدي، میفرماید:
«3» « وَلَا تَیْأَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا یَیْأَسُ مِن رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ »
«. و از [گشایش و] رحمت خدا ناامید نشوید؛ [چرا] که جز گروه کافران، (کسی) از رحمت خدا ناامید نمیشود »
ص: 27
و در جاي دیگر میفرماید:
«1» « قُلْ یَا عِبَادِيَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ »
اي بندگان من که در مورد خودتان زیاده روي کردهاید، از رحمت خدا ناامید نشوید، [چرا] که خدا تمام آثار (گناهان) را » : بگو »
«. می آمرزد؛ که تنها او بسیار آمرزنده [و] مهرورز است
از جمله عوامل دیگر افسردگی، تجربهي مستمر ناراحتی بود، قرآن کریم راه نفوذ برخی ناراحتیها را که ممکن است عواملی مانند:
نوع نگاه شخص به وقایع اطراف باشد را مسدود کرده است و میفرماید:
«2» « عَسَی أَن تَکْرَهُوا شَیْئاً وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَی أَن تُحِبُّوا شَیْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ »
و چه بسا از چیزي ناخشنودید، و آن براي شما خوب است؛ و چه بسا چیزي را دوست میدارید و آن براي شما بد است. و خدا »
«. میداند، و شما نمیدانید
در زندگی روزمره، حوادثی اتفاق میافتد که ممکن است باعث ناراحتی انسان شود. خداوند میفرماید: در رابطه با این امور،
ناراحتی به خود راه ندهید. چه بسا همین امر که به ظاهر موجب ناراحتی شما شده است، مصلحت شما در آن باشد. از آن جا که
این بیان عام میباشد، فرد مومن باید نسبت به هر امر به ظاهر ناراحت کننده با دیدهي مثبت نگریسته و از گرفتار شدن در کمند
غمگینی شدید رهایی مییابد.
ص: 28
عوامل جامعه شناختی مطرح شده نیز، از نگاه قرآن مخفی نمانده و با بیاناتی شیوا، انسان را از وارد شدن به آن محدوده باز داشته
است و میفرماید:
«1» « وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ »
و قطعاً [همه شما را به چیزي از ترس و گرسنگی و کاهشی در ثروتها و جانها و محصولات، آزمایش میکنیم؛ و به شکیبایان »
صفحه 13 از 88
«. مژده ده
خداوند در این آیه عوامل امتحان بشر را باز میشمارد. عواملی که در صورت عدم ایمان شخص، باعث تنش در زندگی او میشود
و فرد را به کام افسردگی فرو میبرد، اما خداوند با تذکر به این نکته که این موارد براي امتحان و آشکار شدن افراد صابر است و
جامعهي اسلامی را از ورود به اضطراب و افسردگی نجات میدهد.
از عوامل دیگر جامعهشناختی در بروز افسردگی، تجرد و خانوادههاي از هم گسسته است. در اسلام به موضوع ازدواج و تشویق به
تشکیل خانواده اهتمام زیادي شده است و آن را عامل ثبات روانی و دور شدن از اضطراب میداند و میفرماید:
و از » «2» « وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَوَدَّهً وَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ »
نشانههاي او این است که همسرانی از (جنس) خودتان براي شما آفرید، تا بدانها آرامش یابید، و در بین شما دوستی و رحمت
«. قرارداد؛ قطعاً در آن [ها] نشانههایی است براي گروهی که تفکّر میکنند
ص: 29
در آیهي شریفه، آفرینش موجودي از جنس بشر که به عنوان همسر معرفی شده را مایهي سکون و آرامش دانسته و با این فرایند،
جامعهي اسلامی را از ورود به وادي اضطراب و تشنج روانی دور نگه میدارد.
اسلام رهبانیت و انزواطلبی و فرار از ازدواج را نهی، و در مقابل، ازدواج را دریچهاي براي ورود به وادي آرامش و سلامت روانی
معرفی کرده است. و از طرفی، طلاق تا زمانی که چارهاي جز آن نباشد- امري ناپسند معرفی شده است. گرچه آموزههاي قرآنی،
طلاق را در صورت ضرورت، وسیلهاي براي رهایی و فرار از فشارهاي روانی ناشی از اختلافات خانواده میداند. ولی براي آن
شرایطی را قرارداده است که در آن صورت فشار روانی حاصل از این جدایی را به حداقل میرساند:
«1» « وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ »
و هنگامی که زنان را طلاق دادید، و به (روزهاي پایانی) سرآمدِ (عدّه) شان رسیدند، پس بطور پسندیده نگاهشان دارید، یا بطور »
«. پسندیده آزادشان سازید؛ و بخاطر زیان رساندن نگاهشان ندارید
موضوع این آیه، طلاق و جدایی همسران است. ولی با ظرافتی که مخصوص قرآن است میفرماید: در این هنگام که عدهي زن در
حال تمام شدن است، یا به بهترین وجه رجوع کرده، و زندگی را ادامه دهید، و یا با بهترین وجه که هیچ گونه آشفتگی روحی را
به همراه نیاورد جدا شوید. پیشنهاد رجوع مجدد به زوج از طرف خداوند، نشان از اهمیت پیوند و استمرار زندگی در اجتماع دارد
و تاکید به جدایی همراه با زیبایی و خوبی که هم شرع و هم عرف و عقل آن را تایید
ص: 30
نشان از احتمال بروز حملههاي روانی در این حالت دارد، که با این گونه برخورد زوج، این حملهها به حداقل میرسد. «1» کند
در آیهي بعد، توصیه دارد که از ازدواج مجدد همسر جلوگیري نشود- در گذشته مرسوم بود- و ازدواج همراه با نیکی را مورد
تاکید قرار میدهد؛ که خود دلیل دیگري بر اهمیت دادن قرآن به ازدواج و اکراه از تجرد است.
به طور خلاصه، نظر قرآن در این باره چنین است:
1. سفارش به ازدواج.
2. نکوهش طلاق، هر چند آنرا دریچهي خروج از بن بستهاي تفاهم میداند.
3. توصیه به تحکیم روابط عاطفی خانوادگی از دیگر آموزههاي قرآن است.
چنانچه گذشت، اسلام نه تنها از رهبانیت و انزواطلبی نهی کرده بلکه رجوع به جمع و همکاري جمعی را سفارش میکند و
میفرماید:
صفحه 14 از 88
«2» « وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلَا تَفَرَّقُوا »
«. و همگی به ریسمان خدا، تمسّک جویید، و پراکنده نشوید »
و در آیهي دیگر میفرماید:
«3» « تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوَي »
«. و بر (اي) نیکوکاري و (خود نگهداري و) پارسایی با یکدیگر همکاري کنید »
با این راهکار قرآنی و استفاده صحیح از آنها، افسردگی در جامعهي اسلامی به حداقل میرسد.
ص: 31
افسردگی در آیینهي روایات:
عواملی که در پیدایش و یا تشدید افسردگی نقش دارند فراوانند. در احادیث اهل بیت (ع)- که خود مفسر واقعی قرآنند- عوامل
شناختی، عاطفی و رفتاري متعددي براي این موضوع بیان شده که به بخشی از این روایات اشاره میشود:
الف. وابستگی:
وابستگی از جمله عواملی است که در روایات متعدد از آن به عنوان عامل افسردگی نام برده شده است. از آن جا که انسان
نمیتواند در زندگی به تمام تمایلات و خواستهاي خود برسد این ناکامی باعث غمگینی شدید و افسردگی فرد میشود. از رسول
اکرم (ص) حکایت شده است:
کسی که علاقه و وابستگی زیاد » «1» ؛« انا رعیم بثلاث لمن اکب علی الدنیا بفقر لاغناء له و بشغل لافراغ له و بهمّ حزنٍ لا انقطاع له »
به دنیا داشته باشد به طور قطع سه چیز را در پی دارد: نیازمندي، که هیچ گاه به بینیازي نمیانجامد؛ گرفتاري، که هرگز از آن
«. خلاصی نیست؛ و افسردگی و غمگینی، که جزء وجودش میشود و از او جدا نمیگردد
ب. دوري از معنویت:
از جمله عوامل افسردگی که در روایات اسلامی به آن اشاره شده، عامل دوري از معنویت و پیروي از هواهاي نفسانی، خشم و
شهوت رانی و اموري از این قبیل میباشد. براي مثال از حضرت علی (ع) نقل شده که میفرمایند:
ص: 32
هر که به ناحق بر کسی خشم گیرد که توان آسیب رساندن به » «1» ؛« من غضب علی من لایقدر ان یضره طال حزنه و عذب نفسه »
«. وي را ندارد، اندوهش دراز گردد و خود را عذاب دهد
ج. منفی نگري:
در روایات اسلامی موضوع منفینگري در محورهایی مانند: تردید نسبت به الطاف خداوند، نارضایتی از خداوند و ناخشنودي از
زندگی، نپذیرفتن واقعیت و خیال پردازي، برآورده نشدن انتظارات و نگرش منفی نسبت به اطرافیان و اموري این چنین تجلی پیدا
کرده، و عاملی براي پیدایش افسردگی معرفی شده است. امام صادق (ع) در این زمینه میفرماید:
«2» ؛« ان الله- بعدله و حکمته و علمه- جعل الرَوح و الفرح فی الیقین و الرضا عن الله و جهل الهمّ والحزن فی الشک والسخط »
خداوند براساس عدالت و حکمت و علم خود، آرامش و شادابی را در معرفت یقینی و رضایت (از آنچه به او و به دیگر بندگان »
«. عطا کرده) قرارداده است و اندوهگینی و افسردگی را در شک و تردید و عدم رضایت قرار داده است
ص: 33
د. ضعف انگیزه و اراده:
در روایات اسلامی، ضعف انگیزه و اراده در موضوعاتی مانند: کوتاهی در انجام فعالیت و عدم دستیابی به موفقیتها تجلی کرده و
صفحه 15 از 88
به عنوان عاملی براي افسردگی معرفی شده است.
از این روي از حضرت علی (ع) روایت شده که میفرماید:
«1» ؛« من قصر فی العمل ابتلی بالهمّ »
«. هر کس در انجام تکالیف و فعالیتهاي خود کوتاهی کند به غم و اندوه و افسردگی مبتلا میشود »
ه-. آرزوهاي دور و دراز (طول امل):
در منابع اسلامی داشتن آرزوهاي طولانی و در قبال آنها خیالپردازي را مایهي افسردگی میداند و از امیرالمومنین (ع) نقل شده
از اینکه آرزوهاي » «2» ؛« ایاك و الاغترار بالامل ... فعظم الحزن و زاد الشغل و اشتدت التعب ... و زدتَ به فی الهم و الحزن » : است
دور و دراز داشته باشی و فریب آنها را بخوري برحذر باش! که تو را ناراحت و اندوهناك میسازد و به تدریج اندوهت بزرگ
«. میشود و فکر تو را مشغول میسازد و ناراحتیات را افزایش میدهد
:« رابطهي بین اعتقادات مذهبی و افسردگی » بررسیهاي تجربی در
نتایج یک مطالعه با نمونه برداري تصادفی در «3» . طبق آمار میان میزان افسردگی و عقاید مذهبی همبستگی منفی وجود دارد
گروههاي مشابه نشان داد که همبستگی مثبتی بین خواندن نماز و بهبود افسردگی و اضطراب و افزایش اعتماد به نفس وجود دارد.
در مطالعهي میان 130 بیمار مبتلا به اضطراب، و 100 بیمار مبتلا به افسردگی، « سابرامانیام » و « آمینا » ،« هاسانچ » ،« ازالی » در این زمینه
در دو گروه متمایز با شرایط فرهنگی مذهبی قوي و ضعیف به این نتیجه رسیدند
ص: 34
«1» «. گروه داراي اعتقادات مذهبی، بعد از شش ماه روان درمانی، بهبود بیشتري یافتند » : که
آمده « اسلام و بهداشت روان » به صورت مکرر صورت گرفته که بخشی از آنها در کتاب « ارتباط » تحقیق میدانی در مورد این
است.
نتیجهگیري:
قرآن کریم نسبت به انسان و حالات روحی او آگاهی کامل داشته و زمینههاي منجر به افسردگی را بیان و راه درمان آن را تجویز
کرده است. در این نوشتار، اول به بررسی علل مطرح شده در مکاتب مختلف روانشناسی در مورد افسردگی پرداخته شد و در
مرحلهي بعد پاسخهاي قرآنی آن داده شد؛ همچنین موضوع را در آیینهي روایات بررسی کردیم و در نهایت نمونهاي از
ارایه گردید. « ارتباط دین و افسردگی » بررسیهاي صورت گرفته در مورد
منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. مجله معرفت، ش 84 ، ص 48 ، مقاله افسردگی، دکتر علی نقی فقیهی و جمشید مطهري.
2. اسلام و بهداشت روان ( 1)، مجموعه مقالات.
ص: 35
آیا توکل مستلزم تنبلی و سستی نیست؟
پرسش:
آیا توکل مستلزم تنبلی و سستی نیست؟ پاسخ:
براي پاسخ لازم است در ابتداء و به بیان معناي لغوي و اصطلاحی توکل بپردازیم:
میباشد. که « وکل » در لغت به معناي واگذار کردن کار خویش به دیگري است. این کلمه مصدر از باب تفعل و از مادهي « توکل »
صفحه 16 از 88
به کار رفته « اعتمدتُه » یعنی « توکلت علیه » و اعتماد کردن به دیگري « تولیتُ » به معناي « توکلت لفلان » به دو معناي ولایت پذیري
«1» . است
صاحب نظران در معناي اصطلاحی آن میگویند: توکل به خداوند یعنی: واگذاري امور به حق و نیز وکیل، به معناي حفیظ و
«2» . نگهدارنده و سرپرستی میباشد
این مفهوم در منطق قرآن به معناي اعتماد کردن بر خدا و او را ولی و وکیل خود قرار دادن است و بر اثر آن، از حجم مشکلات و
«3» . انبوه موانع نهراسیدن، که این یکی از نشانههاي ایمان است و از عوامل پیروزي و موفقیت در مبارزهها به شمار میآید
ص: 36
در آموزههاي قرآن این نیست که انسان دست از تلاش و کوشش بردارد و به گوشهي انزوا بخزد و « توکل » به عبارت دیگر، مفهوم
این است که هر گاه انسان نهایت تلاش و کوشش خود را به کار بست و « توکل » بگوید: تکیه گاه من فقط خداست، بلکه مفهوم
نتوانست مشکل را حل کند و موانع را از سر راه خود کنار بزند؛ وحشتی به خود راه ندهد و با اتکاء به لطف پروردگار و استمداد از
ذات پاك و قدرت بیپایان او ایستادگی به خرج دهد و به جهاد و کوشش پیگیر خود ادامه دهد؛ حتی در جایی هم که توانایی
«1» . دارد، خود را بینیاز از لطف خدا نداند چرا که تمام قدرتها از جانب اوست
نوعی تقویت اراده و نیرو بخشی است. دین مقدس با پیش بینی آن، انسان را از ناامیدي و انزوا و کنارهگیري « توکل » ، علاوه بر آن
از فعالیت، نجات داده و توکل را وسیلهاي براي تقویت انگیزه و روشن شدن امید در درون انسان قرار داده است.
توکَل در آیینهي آیات قرآن:
سخن به میان آمده است که با بررسی برخی از آن موارد، نکات تازهاي به دست میآید. « توکل » در آیات متعددي، از
الف. خداوند متعال در سورهي آل عمران آیهي 159 میفرماید:
و هنگامی که تصمیم گرفتی، پس بر خدا توکّل کن؛ چرا که خدا توکّل » ؛« فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ ...»
«. کنندگان را دوست میدارد
ص: 37
نکتهها:
1. همان طور که آیه تصریح دارد خداوند، پیامبر را بعد از مشورت با اصحاب و مصمم شدن بر انجام آن، مأمور به توکل بر خود
میکند. به عبارت دیگر در انجام هر کار مخصوصاً کارهاي مهم بعد از انجام مقدمات، مانند مشورت کردن و مصمم شدن بر رأي
خاص و ... براي پیشبرد کار لازم است بر خداوند توکل شود، تا در بین راه سستی و بیمیلی دامنگیر انسان نشود؛ یعنی خداوند با
تشریع توکل خواسته است در امور مهم راه ورود دو دلی و احتمال عدم موفقیت را که خود وسیلهاي براي سستی در انجام عمل
است ببندد، نه آنکه اصل فعالیت را از انسان بگیرد.
2. نکتهي دیگري، خداوند با این بیان میخواهد روح توحید در افعال را نیز در مخاطب زنده کند. و به او بفهماند که هر چند
مشورت کرده و تصمیم قاطع نیز گرفته، هیچ گاه خداوند را در انجام عمل فراموش نکند.
3. از این آیه استفاده میشود، از جمله اموري که باعث جلب محبت خداوند میشود، توکل است. (ان الله یحب المتوکلین)
ب. در سورهي نمل آیهي 79 آمده است:
« فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ »
«. پس برخدا توکلّ کن؛ [چرا] که تو برحق آشکاري هستی »
این آیه و آیات قبل در بیان مسئلهي حق ستیزي کافران، و عدم توجه به بیانات پیامبر اکرم (ص) میباشد.
صفحه 17 از 88
ص: 38
خداوند، پیامبر (ص) را از این که به خاطر دشمنی کفار سست شود، باز میدارد و میفرماید: از آن جا که تو بر حق هستی و
فعالیت تو حق است نباید از دشمنی کفار سستی به خود راه دهی، بلکه در همین مسیر تلاش کن و پیشرفت کارها را به خدا
واگذار!
نکتهها:
استنباط میشود. « انک علی الحق » 1. توکل بر خداوند تنها در مسیر حق، داراي معنا و ثمر بخش است. این معنا از تعلیل
«1» . 2. توکل بر خداوند، رها کنندهي انسان از تنگناي توطئههاي دشمنان است
و لاتکن فی ضیق مما یمکرون ... » این برداشت با توجه به سیاق آیات، بیان کنندهي ارتباط این آیه و آیات قبل به ویژه آیهي
میباشد. «... فتوکل علی الله
3. این آیه بیانگر آن است که تمام انسانها حتی پیامبر (ص) در ایفاي وظایف خود، مامور به توکل بر خداوند هستند.
«2» . در مورد توکل آیات دیگري نیز وجود دارد که براي آگاهی بیشتر میتوانید به آنها مراجعه کنید
تحقیقات علمی در رابطه با توکل:
تحقیقاتی انجام دادهاند که در اینجا به بعضی از آنها اشاره میکنیم: پرسش و پاسخهاي « رابطهي میان توکل و امیدواري » در مورد
قرآنی ویژه جوانان، ج 6، ص: 39
آقاي بوالهري و همکاران او ( 1379 ) با به کارگیري آزمون خود ساخته توکل، 408 نفر ( 234 نفر مرد و 174 زن) از دانشجویان
رشته پزشکی دانشگاههاي علوم پزشکی تهران را که در مقاطع مختلف تحصیلی مشغول به تحصیل بودند به صورت تصادفی
« نشانگان شناختی » و « نشانگان روانی » ،« نشانگان جسمانی » انتخاب کردند و با استفاده از پرسشنامه نشانگان استرس- که در سه بُعد
و شناخت استرس r) :0 / و 21 P< 0 / ساخته شده بود- مورد بررسی قرار دادند. پژوهشگران دریافتند که بین نشانگان روانی ( 001
در بین افراد همبستگی منفی و معناداري وجود دارد و میزان همبستگی نشانگان جسمانی اس-- ترس r) :0 / و 22 P< 0 /001)
«1» . و ت- وکل به خ-- دا پایین و غیر معنادار میباشد r) :-0 /11)
همبستگی خاص وجود دارد که این معنا در « صبر و تحمل » با ،« اقدام متوکلانه » در تحقیقات دیگر نیز نشان داده شده است که میان
آیهي زیر به تصویر کشیده شده است:
حتما صبر خواهیم کرد بر آن چه ما را آزار دادید، و توکل کنندگان » «2» « وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَی مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ »
ص: 40 «. باید بر خدا توکل کنند
جمعبندي:
بر خدا، موجب سستی در کار نمیشود، بلکه تنها پیامد آن استواري در حرکت و به « توکل » از آنچه گذشت به دست میآید که
دست آوردن نیروي مضاعف در مسیر حرکت است.
منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. توکل، روحانینژاد.
2. اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، نشر معارف.
3. تفسیر نمونه، حضرت آیه الله مکارم شیرازي، ذیل آیات مربوطه.
ص: 41
فصل دوم: