گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد ششم
فصل ششم: قرآن و زمینشناسی






اشاره
ص: 165
مقصود از اینکه کوهها همچون میخ هستند، چیست؟
پرسش:
مقصود از اینکه کوهها همچون میخ هستند، چیست؟ پاسخ:
قرآن مجید در سورههاي متعددي دربارهي آفرینش کوهها سخن گفته و راز خلقت و اسرار وجود آنها را با تعبیرات گوناگونی
بیان کرده است. از بین رازها و حکمتهاي آفرینش کوهها بیشتر روي استقرار و آرامشی که در پرتو کوهها نصیب ساکنان زمین
شده است تکیه کرده و وجود آنها را مانع از پدید آمدن حرکات ناموزن و اضطراب و نوسان معرفی مینماید و در سورههاي
میفرماید: «1» گوناگون با عبارات متعدّد
؛« وَأَلْقی فِی الَأرْضِ رَوَاسِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمْ »
«. و در زمین کوههاي استواري افکند، [مبادا] که شما را بلرزاند »
و گاهی این حقیقت را به عبارت دیگر بیان میکند و میفرماید:
«. کوهها را میخهاي زمین آفریدیم » «2» ؛« وَالْجِبَالَ أَوْتَاداً »
ص: 166
بررسی واژههاي آیات:
«2» -«1» . به معناي کوه است « جبل » جمع ،« جبال » واژهي
به معناي میخ است. « وَتَدْ » جمع :« اوتاد » واژهي
به معناي ثابت و پابرجا، اشارهي لطیفی « رواسی » تاکید بر کلمهي «3» . به معناي ثابت و محکم است « راسیه » جمع ،« رواسی » واژهي
به ،« مید » از « تمید » واژهي «4» . است که کوهها هم خودشان ثابتند و هم مایهي ثبات پوستهي زمین و زندگی انسانها میباشند
معناي میل و اضطراب است. یعنی، در زمین کوههاي ثابت و محکم افکند تا شما را میل ندهد و این سو و آن سو نیندازد و
«5» . مضطرب نکند
عوامل لرزش و اضطراب زمین:
حال این سوال مطرح میشود که منشاء این اضطراب و نوسان و لرزش چیست؟ که وجود کوهها از بروز آن جلوگیري مینماید:
که بعضی مربوط به داخل کرهي زمین و اکثراً نسبت به کرات دیگر انجام «6» 1. کرهي زمین داراي 14 تا 16 حرکت مختلف است
میشود. در اینجا به ذکر حرکات عمدهي آن میپردازیم:
ص: 167
صفحه 60 از 88
الف. حرکت وضعی (دورانی):
زمین در هر 24 ساعت یکبار از مغرب به مشرق دور محور خود میچرخد و شب و روز بوجود میآید، سرعت این حرکت دورانی
در مدار استوا، در هر ساعت 1666 کیلومتر و در هر ثانیه 461 متر است که هر چه به قطبین نزدیک شویم از مقدار آن کاسته
«1» . میشود
ب. حرکت انتقالی:
«2» . زمین با حرکت انتقالی سریع خود، که سرعت آن 170000 کیلومتر در ساعت است به دور خورشید میچرخد
ج. حرکت هلیسی:
حرکت میکند، «ageW وگا » چون منظومهي شمسی در هر ثانیه 20 کیلومتر در فضا، و به مقصد نامعلومی به دنبالهي ستارهي
کرهي زمین مجبوراست سرعت حرکات وضعی و انتقالی خود را چنان ترتیب دهد تا از کاروان نامبرده عقب نماند و پیشروي نیز
ننماید.
«3» . سرعت این حرکت در روز اوّل تیر ماه، ثانیهاي 28900 کیلومتر، و در اوّل دي ماه 30000 کیلومتر است
ص: 168
به طور مسلّم این نوع حرکت سریع زمین و بالاخص حرکت وضعی آن، در تماس با هواي مجاور آن و در برخورد ملکولهاي هوا
با سطح کره، آنچنان حرارتی تولید میکند که براي مشکل ساختن حیات بر روي زمین کافی است، این مشکل در صورتی پیش
میآید که هواي مجاور زمین همراه خود زمین حرکت نکند و بر اثر برخورد زمین با ملکولهاي هواي ساکن، که همهي جوانب
آن را مانند پوستهي پیاز فرا گرفته است حرارت شدیدي تولید شود. ولی اگر هواي مجاور زمین پا به پاي خود زمین حرکت نماید
«1» . و هر دو دست به دست هم و به یک سمت در حال حرکت باشند. قطعاً چنین خطري پدید نخواهد آمد
همراه زمین، نقش موثري دارند؛ زیرا در پرتو فواصل « هواي مجاور » از این رو وجود کوهها و پستی و بلنديهاي زمین، در حرکت
رشتههاي کوهها و پستی و بلنديهاي آن که قشر جامد زمین را به صورت سرزمین شخم زده در آورده است و هواي مجاوري که با
زمین تماس دارد در میان کوهها حبس میشود و پستی و بلنديهاي مختلف زمین که حتّی در برخی از نقاط به 8 کیلومتر میرسد
هواي چسبیده به زمین را درخود نگاه داشته است و هنگام حرکت زمین هواي داخل فرورفتگیها و چسبیده به آن، با آن حرکت
میکند و هر دو در مسیر واحدي پا به پاي یکدیگر به گردش خود ادامه میدهند. و شاید آیهي:
ص: 169
«1» ؛« وَأَلْقی فِی الْأَرْضِ رَوَاسِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمْ »
«. و در زمین کوههاي استواري افکند تا شما را از حرکات ناموزون آن حفظ کند »
«2» . اشاره به این راز بزرگ باشد که در سایهي کوهها به وجود میآید
2. ممکن است این حرکات ناموزون که کوهها مانع از بروز آن است به خاطر جاذبهي نیرومند ماه باشد که میتواند در پوستهي
زمین جزر و مدي مانند جزر و مد دریا بوجود آورد و همواره در حرکت و اضطراب باشد. ولی کوهها مانع بروز این نوع حرکات
ناموزون، است. زیرا کوهها در حقیقت در حکم یک زرهي محکم فولادین را دارند که دور تا دور زمین را احاطه کرده و با توجه
به ارتباط و پیوندي که از زیر به هم دارند یک شبکهي نیرومند سرتاسري را تشکیل میدهند. اگر این زره محکم و این شبکهي
نیرومند، کره زمین را نمیپوشاند و پوستهي روي زمین از یک قشر نرم و لطیفی مانند خاك و شن تشکیل مییافت به آسانی تحت
تاثیر جاذبهي نیرومند ماه واقع میشد و حرکات ناموزونی مانند جزر و مد دریاها در آن بوجود میآورد با این که قشر محکمی
پوستهي زمین را پوشانیده، باز حرکات خفیف جزر و مد در آن پیدا میشود و هر بار حدود 30 سانتیمتر پوستهي زمین به تدریج
صفحه 61 از 88
«3» . بالا و پایین میرود
3. عامل سوم این لرزشها، مواد مذابی است که هستهي مرکزي زمین را تشکیل میدهد و در دل زمین مملو از گازهاي متراکمی
است که با شدّت هر چه
ص: 170
تمامتر بر آن فشار میآورد. و موجب زلزلههاي خطرناك یا ضررهاي جبران ناپذیر میشود. به عقیدهي گروهی از دانشمندان زلزله
نتیجهي حرارت مواد مذاب و گازهاي درونی زمین است که با شدّت خارج میشوند.
در این صحنهي متلاطم، یگانه عاملی که مانع متلاشی شدن قطعات زمین میگردد، همان کوههاست. ریشههاي کوههاي سنگین که
در اعماق زمین فرو رفته و قطعات زمین را در بر گرفتهاند، آنها را به هم اتّصال میدهد و بسان میخها که قطعات تخته را به هم
متّصل میسازند و از انفکاك و جدایی آن جلوگیري میکنند قطعات زمین را از تفرّق و پاشیدگی باز میدارند.
«1» « وَالْجِبَالَ أَوْتَاداً » شاید آیهي
« کوهها را میخهاي زمین قرار دادیم » ؛
«2» . اشاره به همین حقیقت باشد که بیان گردید
امیرمومنان در ستایش و بیان عظمت کاخ آفرینش چنین میفرماید:
«. و به وسیلهي کوهها، اضطراب و لرزش زمین را به آرامش تبدیل کرد » ؛«3» « و وتد بالصخور میدان أرضه »
و در جاي دیگر میفرماید:
«. و حرکات زمین را با صخرههاي عظیم و قلهي کوههاي بلند نظم داد » «4» ؛« و عدل حرکاتها بالرّاسیات من جلامیدها »
ص: 171
علامه طباطبایی (ره) مینویسد: اینکه کوهها را میخ خوانده، شاید از این جهت بوده که پیدایش عمدهي کوههاي روي زمین از
عمل آتشفشانهاي تحت الارض است که یک نقطه از زمین را میشکافد و مواد مذاب زمینی از آن فوران میکند و به اطراف آن
نقطه میریزد و به تدریج اطراف آن نقطه بالا میآید تا به صورت میخی که روي زمین کوبیده باشند در آید. و باعث سکون و
«1» . آرامش فوران آتشفشان زیر زمین گردد و اضطراب و نوسان زمین از بین برود
در مجمع البیان آمده است که خداوند متعال میتوانست با چیزي غیر از کوهها زمین را در مقابل زلزله حفظ کند، ولی کوهها براي
«2» . درك مردم مناسبترند و توجّه و دقّت آنان را بهتر به خود جلب میکند
«3» ؛« أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَاداً » در آیهي
آیا زمین را بستر قرار ندادیم؟ قرآن زمین را به گهوارهاي تشبیه نموده که قطعات آن بوسیلهي کوهها- که بسان میخاند- به هم »
پیوستهاند و سنگینی آنها باعث اعتدال حرکات آن گردیده است به طوري که در عین حرکت، آرام است؛ و در آیهي بعدش
ضمن تشبیه کوهها به میخ، به ریشههاي آنها اشاره مینماید و این نیز یکی از معجزه علمی قرآن است. [«4» [وَالْجِبَالَ أَوْتَاداً
ص: 172
زیرا تا یک قرن پیش دانشمندان کوهها را تودههاي سنگ عظمیی میپنداشتند که مانند تپههاي مصنوعی روي زمین ریخته شدهاند
استاد دانشگاه واشنگتن « ژرژگاموف » چنانکه «1» و اخیراً پی بردهاند که قسمت عمدهي هرکوهی، زیر سطح زمین قرار دارد
مینویسد:
نظریهي سطحی بودن کوهها در زمینشناسی، یک قرن پیش از نظریههاي عمومی بوده و اخیراً به این موضوع پی بردهاند که بخشی »
«2» «. از هر کوه زیر سطح زمین قرار داد
صفحه 62 از 88
در حالی که قرآن چهارده قرن پیش، پرده از این راز بزرگ برداشته و کوهها را میخهاي زمین معرفی کرده است تا اجزائش در حال
«3» . حرکت از هم متلاشی نشوند
« جَعَل » این است که آن را به صورت مهد (پرورشگاه) کامل درآوردهاند فعل « کوهها میخهاي زمیناند » اما دلیل دیگر براي اینکه
(قراردادن) در آیه اشعار بر این دارد که زمین با میخکوب شدن به وسیلهي تکوین مستمر کوهها، از اضطراب و زلزلهها و انفجارها
به سکون و آرامش درآمده و قسمتهاي درونی (مواد مذاب) و قشرهاي بیرونی و آب و هوا که پیوسته در هم میآمیخت و تغییر
مکان میداد به همدیگر نزدیک و متصل شدند، و با فشرده شدن مواد رسوبی که پایهي نخستین کوهها میباشند هر قسمت و
قطعهاي از طبقات آن، در جاي خود قرار گرفت، و سطح زمین را از فشار انفجارهاي درونی و زلزلههاي همیشگی بازداشتند و اگر
ص: 173
فشار و به هم پیوستگی کوهها نبود؛ که مانند ته میخها در درون زمین پرچ شده و از بعضی قسمتهاي زمین سر برآورده، زمین به
«1» . صورت مهد آسایش و پرورش کنونی در نمیآمد
بعضی دیگر از فوائد کوهها عبارتند از:
1. سرچشمهي نهرها:
قرآن مجید در برخی از آیات هنگام یادآوري آفرینش کوهها، از وجود نهرها و چشمههاي بزرگ که یکی از مظاهر بزرگ خلقت
«2» ؟ و نشانهي وجود تدبیر در عالم آفرینش است، سخن میگوید. اما چرا قرآن این دو (کوهها و نهرها) را در کنار هم ذکر میکند
در پاسخ میتوان گفت: ریشهي این نهرهاي عظیم، به علت وجود کوهها است؛ زیرا هوا در ارتفاعات بسیار سرد و برف و باران
بسان یخچالهاي طبیعی در آنجا ذخیره میگردد و در بسیاري از فصول سال بر اثر کاهش حرارت، از برف و یخ پوشیده است، و
در فصل گرما، برف و یخها به تدریج آب میشوند و به صورت چشمه سارها جاري میگردند و قسمت اعظم این مایهي زندگی
«3» . در سایهي کوهها تامین میگردد
ص: 174
2. تصفیهي آب:
عبارت است از، عبور « تصفیهي شنی » . نامید « تصفیهي شنی » کوهها در تصفیهي آبها نقش بسزاي دارند، یکی از آنها را میتوان
آب از لایههاي شنی، زیرا لایههاي شنی در قسمت پایین، از قلوه سنگ و در قسمت بالا از ماسههاي نرم تشکیل میگردد. عبور آب
از طبقات مختلف کوهها سبب میشود که باکتريهاي آب گرفته شود و آب از مواد خارجی تصفیه گردد.
و در آن [کوههاي استوار [و] بلندي قرار دادیم، » : قرآن مجید به این دو راز بزرگ در ضمن آیهي کوتاهی اشاره نموده و میفرماید
کوههاي بلند) ناظر به راز اول است که کوهها بر اثر سردي منطقه از ) « رَواسی شامختٍ » جملهي «1» «. و آبی گوارا به شما نوشاندیم
از آنجا که پس از بیان « براي شما آب گوارا فراهم نمودیم » ؛« واسقینکُم مآءً فُراتاً » جهت ارتفاع، حکم مخزن آب را دارند و جملهي
آفرینش کوهها آمده است، میرساند که کوهها در گوارا ساختن آبها که همان تصفیهي آن از مواد خارجی و باکتريها، نقش
«2» . موثري دارند
3. پناهگاه بودن کوهها:
«3» «. و از کوهها براي شما پناهگاههایی مقرر کرد » : قرآن کریم میفرماید
ص: 175
جمعبندي:
با جمعبندي مطالب ذکر شده، میتوان فواید و اسرار وجود کوهها را به شرح زیر برشمرد:
صفحه 63 از 88
1. کوهها باعث حفظ کرهي زمین و جلوگیري از پراکندگی آن و موجب آرامش زمین میگردد.
2. کوهها عامل اصلی جلوگیري از سیل و طوفان است، و در برابر بادهاي طوفانزا مقاومت شدید دارد و عامل جلوگیري از کویرها
و بیابانهاي خشک و سوزان است.
3. کوهها از حرکات ویران کننده و لغزش زمین جلوگیري میکنند و سپر زمین در برابر حرکات سرسامآور میشود که همچون
زرهی زمین را در بر گرفتهاند و این سبب میشود که از لرزشهاي شدید زمین که بر اثر گازهاي درونی اتفاق میافتد تا حد زیادي
جلوگیري کنند.
4. کوهها حرکات پوستهي زمین را در مقابل جزر و مد ناشی از ماه به حداقل میرسانند.
5. کوهها عامل اصلی ذخیرهي آبند که با ایجاد درّه به حکم قانون جاذبه، آب را در سراشیبی قرار میدهند و باعث میشوند که
درختان و مزارع از آن سیراب شوند و رشد و نمو نمایند.
6. پستی و بلندي با وجود کوهها، عامل زندگی انسان و حیوان است.
7. کوهها عامل ایجاد نهرها و نهرها عامل پیدایش طبیعت سرسبز و میوههاي رنگارنگ است و همهي اینها تدبیري است متّصل و
متّحد که از وجود مدبّري حکیم حکایت میکند.
ص: 176
8. اگر فشار و به هم پیوستگی کوهها نبود، زمین به صورت فعلی در نمیآمد و در نتیجه از وجود کوهها بود که تمدّنها گسترش
یافت.
«1» . 9. کوهها فشار هوا و وزش بادها را به صورت ملایم در بر دارد
اصطکاك شدیدي « متحرك » سطح زمین و زمین « ثابت » 10 . اگر کوهها نبود در اثر حرکتهاي انتقالی و وضعی زمین بین هواي
پدید میآمد که حیات ناممکن میشد از این رو وجود کوهها باعث شده است تا هواي ثابت سطح زمین پا به پاي زمین حرکت
کند و مانع اصطکاك شود.
نکته:
در قرآن، کوهها به میخ تشبیه شده است و میدانیم که وقتی میخی را به جایی میکوبند قسمت عمدهي آن به داخل فرو میرود و
قسمتی از آن بیرون میماند پس میتوان گفت: تمام فوائد و اسراري را که براي کوهها بیان شد با این تشبیه چنین قابل توجیه است
که قسمت بیرونی کوهها، فواید بیرونی و قسمت درونی کوهها، فواید درونی را در خود دارند.
نتیجهگیري:
است. با این « اعجاز علمی قرآن » یکی از آیات علمی قرآن و نوعی «2» « والجبال اوتادا » از آنچه گذشت میتوان نتیجه گرفت: آیهي
بیان که قبلًا دانشمندان به این نظریه قائل بودند که کوهها سطحی هستند، ولی الان به این نتیجه رسیدهاند
ص: 177
«1» . که قسمت عمدهي کوهها زیر سطح زمین قرار دارد و قرآن با یک تشبیه زیبا این مطلب را چهارده قرن پیش بیان نموده است
منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. المیزان فی تفسیر القرآن، علامه سید محمدحسین طباطبایی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1397 ق، 20 جلد.
2. تفسیر نمونه، استاد ناصر مکارم شیرازي و همکاران، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و دوم، 1374 ه-. ش.
. 3. قرآن و اسرار آفرینش، جعفر سبحانی، قم، چاپ مهر، چاپ دوم، 1354
4. قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، 1375 ه-. ش.
صفحه 64 از 88
. 5. دائره الفرائد در فرهنگ قرآن، دکتر محمدباقر محقق، تهران، انتشارات بعثت، چاپ اول، پائیز 1364
. 6. مجلهي مکتب اسلام، شماره 8، سال 13 ، شماره مسلسل 152 ، شهریور ماه 1351
. 7. قرآن و طبیعت (راز کوهها)، بیآزار شیرازي، موسسه انتشارات بعثت، چاپ سوم، 1350
ص: 178
. 8. اعجاز قرآن از نظر علوم امروزي، یدالله نیازمند، تهران، کانون انتشارات محمدي، چاپ ششم، 1358
. 9. نهجالبلاغه، ترجمهي محمد دشتی، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین، قم، انتشارات سبز، چاپ اول، 1380
. 10 . زمین و آسمان در قرآن و نهج البلاغه، سید علی اشرف حسنی، تهران، انتشارات امیري، چاپ اول، زمستان 1380
. 11 . مطالب شگفتانگیز قرآن، گودرز نجفی، تهران، نشر سبحان، چاپ دوم، پاییز 78
ص: 180
حرکت زمین از منظر قرآن و علم
پرسش:
را با توجه به آیهي 88 سورهي نمل توضیح دهید؟ « حرکت زمین » حرکت زمین از منظر قرآن و علم. چگونگی اعجاز علمی
پاسخ:
در مورد حرکت زمین به آیات متعدّدي استناد شده است که یکی از آن آیهي 88 سورهي نمل میباشد. خداوند در این آیه
میفرماید:
و کوهها را میبینی، درحالی » ؛« وَتَرَي الْجِبَالَ تَحْسَ بُهَا جَامِدَهً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي اتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ »
که آنها را ثابت میپنداري، و حال آنکه آنها همچون حرکت ابرها درگذرند؛ [این ساخته خدایی است که هر چیزي را محکم
«. ساخت؛ در حقیقت او به آنچه انجام میدهید آگاه است
در مورد آیهي فوق چند دیدگاه وجود دارد:
معتقدند: آیهي فوق اشاره به حوادث آستانهي رستاخیز دارد؛ زیرا در پایان این جهان و آغاز «1» دیدگاه اول: بسیاري از مفسران
جهان دیگر زلزلهها و
ص: 181
انفجارها و دگرگونیهاي عظیم واقع میشود و کوهها از هم متلاشی میگردند، این مطلب در برخی از سورههاي آخر قرآن به طور
صریح آمده است.
دلیل صاحبان این دیدگاه آن است که این آیه در میان آیات رستاخیز قرار گرفته است و از سیاق آیات پی میبریم که این آیه در
«1» . مورد رستاخیز است
اشیاء دانستهاند و آن را هماهنگ و مؤید نظریهي معروف « حرکت جوهري » دیدگاه دوم: بعضی از فلاسفهي اسلامی آیه را ناظر به
«2» . میدانند « حرکت جوهري »
علامه طباطبائی مینویسد: تمامی موجودات با جوهرهي ذاتشان به سوي غایت وجود خود در حرکتند و این همان معناي حشر و
وجود « تحسبها جامده؛ تو آنها را جامد میپنداري » رجوع به سوي خداي سبحان است. و این معنا به خاطر اشارهاي که در جملهي
«3» . دارد مناسبترین معناست
آمده است ممکن است منظور آیه حرکت جوهري باشد چنانکه صدر المتالهین شیرازي گفته است. « احسن الحدیث » و نیز در تفسیر
صفحه 65 از 88
«4»
دیدگاه سوم: بعضی از مفسرین و دانشمندان این آیه را در مورد حرکت زمین میدانند؛ و برخی از آنها این آیه را از جملهي
میشمارند که به نقل کلام آنها میپردازیم: « قرآن «5» معجزات علمی »
ص: 182
1. تفسیر مخزن العرفان: صاحب تفسیر مذکور مینویسد: بنابر دستاوردهاي علمی جدید که، زمین دائم به دور خورشید میچرخد؛
معناي آیه خوب واضح میگردد زیرا آیه مقیّد به قیامت نشده است و به حرکت زمین اشاره دارد؛ زیرا چون کوهها از اجزاي زمین
هستند و با زمین حرکت میکنند و چون زمین جسم سنگینی است و به یک سمت حرکت میکند حرکت آن نامحسوس است. در
ادامه، این آیه را یکی از معجزات قرآن بر میشمارد و دلیل خود را این چنین بیان میکند: دروقت نزول قرآن اهل هیئت، اتّفاق
نظرداشتند که خورشید هر شبانه روز یک بار دور زمین میچرخد. و این آیه خبر میدهد که کوهها که از اجزاي زمینند، حرکت
«1» . میکنند
سپس دو جواب از دیدگاه اوّل میدهد:
الف. در قیامت دیگر کوهی باقی نمانده است. که به صور (: شیپور) اسرافیل قبل از قیام ساعت، موقعی که زمین به حرکت در
در آن وقت » « إِذَا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجّاً وَبُسَّتِ الجِبَالُ بَسّاً » : میآید آن کوهها حرکت کند چنانکه خداوند در سورهي واقعه میفرماید
«2» «. کوهها پراکنده گردیدهاند و اثري از آنها باقی نمانده است
به معناي استحکام و « اتقان » حرکت زمین را تایید میکند. زیرا ؛« صُ نْعَ اللَّهِ الَّذِي اتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ » ب. ادامهي آیه
محکم کاري است نه
ص: 183
تخریب و اعدام، و بنابر اینکه آیه در مورد قیامت باشد، با اتقان و محکم کاري سازگار نیست زیرا بنابر توجیه مفسّرین در قیامت
«1» . کوهها پراکنده و خراب میشوند تا اینکه با زمین یکی گردند و صحنهي محشر صاف گردد
2. تفسیر المیزان: علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان دیدگاه اوّل را بیان میکند و سپس در ادامه مینگارد: دو قول دیگر هم در
آیه وجود دارد یکی اینکه آیه را بر حرکت جوهري حمل کردهاند (که در دیدگاه دوم مطرح شد) و دیگر اینکه آیه را بر حرکت
انتقالی زمین حمل کردهاند و این معنا از نظر آیه- فی نفسها- معناي خوبی است ولی دو اشکال متوجّه آن است:
الف. بنابراین معنا، آیهي شریفه از ما قبل و ما بعدش، که مربوط به قیامت است، بریده و بیارتباط میشود.
ولی با این حال علامه طباطبایی در «2» . به ما قبلش نیز به هم میخورد « انّه خبیرُ بما تفعلون » ب. با این بریدگی ارتباط جمله
«3» . مقدمهي کتاب اعجاز قرآن، از آیهي 88 سورهي نمل حرکت انتقالی زمین را استفاده میکنند
3. تفسیر نمونه: صاحب تفسیر نمونه مینویسند: قرائن فراوانی در آیه وجود دارد که تفسیر دیگري را تایید میکند و آن اینکه آیه
«4» . از قبیل آیات توحید و نشانههاي عظمت خداوند در همین دنیاست و به حرکت زمین که براي ما محسوس نیست، اشاره میکند
ص: 184
زمین با » : مسلّماً حرکت کوهها بدون حرکت زمین که به آنها متّصل است معنا ندارد. و بدین ترتیب معناي آیه چنین میشود
طبق محاسبات دانشمندان امروز، سرعت سیر حرکت زمین به دور خود، نزدیک به 30 « سرعت حرکت میکند همچون حرکت ابرها
کیلومتر در هر دقیقه است، و سیر آن در حرکت انتقالی به دور خورشید، از این هم بیشتر است.
لهستانی در اواخر قرن « کپرنیک » ایتالیایی و « گالیله » است زیرا حرکت زمین توسط « معجزات علمی قرآن » از این رو آیهي فوق از
«1» . 16 و اوایل قرن 17 میلادي کشف شد در حالی که قرآن بیش از هزار سال قبل از آن سخن گفته است
صفحه 66 از 88
ایشان در ردّ دیدگاه اوّل مینویسند: تشبیه به ابر و حرکت آرام که در ادامهي آیه هست، متناسب با برقراري نظم جهان و آرامش
با حوادث قیامت که آشکار است، ناسازگار « گمان میکنی کوهها جامدند » فعلی آن است و نه حوادث قیامت؛ و از طرفی تعبیر
«2» . است
ایشان در ردّ دیدگاه دوم (حرکت جوهري) مینویسند: تعبیرات آیه با آن سازگار نیست، زیرا تشبیه به حرکت ابرها تناسب با
حرکت در مکان (حرکت در ایْن) دارد نه حرکت در جوهر، بنابراین ظاهر آیه فقط یک تفسیر را میپذیرد و آن هم حرکت
«3» . میکانیکی زمین (به دور خود یا به دور خورشید) است
ص: 185
4. تفسیر اطیب البیان: این آیهي شریفه یکی از معجزات قرآن است که دلیل بر حرکت کرهي زمین است که در عصر نزول قرآن
«1» . کسی به حرکت زمین قائل نبود
حاکی از آن است که کوهها فعلًا نیز بیحرکت نیستند، ما آنها را بیحرکت « تحسبها جامده » 5. تفسیر احسن الحدیث: تعبیر
میبینیم. ایشان سه احتمال دیگر را نیز مطرح کردند، مانند:
الف. منظور از آن ممکن است حرکت جوهري باشد چنانکه صدرالمتألهین شیرازي گفته است.
ب. شاید حرکت وضعی، زمین باشد که کوهها نیز با آن حرکت میکنند.
«2» . ج. احتمال دیگر آن است که پوستهي زمین بر روي هستهي مرکزي آن حرکت میکند، چنانکه برخی دانشمندان گفتهاند
6. قاموس قرآن: ممکن است مراد از آیه، حرکت وضعی و انتقالی زمین باشد که در هر دو حرکت کوهها نیز بالتبع روانند و اگر
اشکال شود که کوهها با حرکت زمین، بسیار سریع حرکت میکنند- در حرکت انتقالی سرعت آن بیش از 29 کیلومتر در ثانیه
است- در این صورت چطور به حرکت ابرها تشبیه شده که حرکت ابرها نسبت به آن کند است؟! در پاسخ میگوییم: شاید (وجه
شبه) تشبیه در نامحسوس بودن حرکت است نه در سرعت آن؛ زیرا حرکت ابرها اغلب نامحسوس است، ولی میدانیم که حرکت
«3» . میکنند. در همین کتاب (قاموس قرآن) از چند جهت به دیدگاه اوّل خدشه وارد کرده است
ص: 186
« علی قلی اعتضاد السلطنه » 7. سید هبه الدین شهرستانی: ایشان حرکت زمین را از آیه استفاده میکند و تذّکر میدهد که: مرحوم
از این آیه، حرکت زمین را استنباط نموده و کسی در این استخراج، بر او پیشی نگرفته است. « فتحعلی شاه » پسر
ایشان در مورد تشبیه حرکت زمین به ابر، چند نکته را بر میشمارد:
الف. نرمی و همواري در عین سرعت.
ب. اختلاف حرکت ابرها که گاهی به طرف شرق و غرب و ... مثل زمین که حرکتهاي مختلف دارد.
«2» -«1» . ج. بدون لرزش بودن هر دو حرکت
بررسی:
دیدگاه اوّل براساس تفسیر ترتیبی است که در تفسیر ترتیبی با توجه به حفظ جایگاه آیه و همچنین با استفاده از سیاق آیه، مفسر به
تفسیر آیه میپردازد و نظر نهایی را بیان میدارد هر چند مطالبی در ردّ این دیدگاه آمد.
دیدگاه دوم یک دیدگاه فلسفی است و استاد مکارم شیرازي نیز آن را ردّ نمودند.
ص: 187
در دیدگاه سوم همه به حرکت زمین قائل بودند؛ بعضی حرکت انتقالی و بعضی حرکت وضعی و برخی دیگر به حرکت پوستهي
زمین و برخی هم به حرکت کلی زمین.
صفحه 67 از 88
به نظر میرسد استفادهي حرکت انتقالی زمین از آیهي مورد بحث، مناسبت دارد، زیرا کوهها را به ابر تشبیه کرده است، و ابر
حرکت انتقالی به دور زمین دارد ولی حرکت دورانی (وضعی) به دور خود ندارد؛ پس از این تشبیه قرآنی حرکت وضعی زمین
«1» . استفاده نمیشود
نتیجهگیري:
«2» . 1. با توجه به مطالب گذشته میتوان نتیجه گرفت که اجمالًا حرکت زمین مورد پذیرش قرآن میباشد
2. تعبیرات قرآن و اشارات علمی آن به حرکت زمین، بر خلاف نظر هیئت بطلیموسی میباشد که حاکم بر فضاي علمی زمان نزول
قرآن بوده است؛ زیرا در هیئت بطلیموسی، زمین را ساکن و مرکز جهان میدانستند؛ اما قرآن از حرکت آن سخن گفته است؛ و این
«3» . به اثبات رسید « کپرنیک » یکی از مطالب علمی حق و صادق قرآن بود که حدود 9 قرن بعد از نزول آنها توسط امثال
محسوب میشود ولی اعجاز علمی « شگفتیهاي علمی قرآن » 3. خبر دادن قرآن از حرکت زمین علاوه بر عظمت قرآن یکی از
قرآن نیست؛
ص: 188
زیرا افرادي مثل فیثاغوریس، فلوته خوس، ارشمیدس، استرخوس، ساموسی، کلیانتوس و آسوسی قبل از بطلیموس به حرکت زمین
قائل بودند. پس قبل از ظهور اسلام دو دیدگاه در محافل علمی جهان در مورد حرکت و سکون زمین بوده است که دیدگاه حاکم
«1» . و مشهور، همان سکون زمین یعنی نظریه بطلیموس بود، و دیدگاه مغلوب، همان حرکت زمین بود
اعجاز علمی وقتی صادق است که قرآن نظریهاي را ابراز کند و کسی نتواند مثل و مانند آن را به صورت عادي بیاورد. در حالی که
نظریهي حرکت زمین قبل از قرآن آورده شده بود، ولی مشهور نبود، هر چند که این مطلب، ضرري به عظمت قرآن نمیزند زیرا
قرآن در عصري که دانشمندان، مقهور نظریهي سکون زمین بطلیموس بودند شجاعانه و با صراحت، بر خلاف آن، سخن گفت و
«2» . مطالب علمی حق و صادقی را به جهان عرضه کرد که قرنها بعد به صورت قطعی به اثبات رسید
براي مطالعه بیشتر میتوانید به کتابهاي زیر مراجعه کنید:
1. المیزان فی تفسیر القرآن، علامه سید محمدحسین طباطبایی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1397 ق.
2. اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران، انتشارات اسلام، چاپ سوم، 1366 ش.
ص: 189
3. تفسیر احسن الحدیث، سید علیاکبر قرشی، تهران، واحد تحقیقات اسلامی، بنیاد بعثت، چاپ اول، 1366 ش.
. 4. مخزن العرفان درعلوم قرآن (مخزن العرفان)، بانوي اصفهانی (امین اصفهانی) تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361
5. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، امین الدین ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی الطوسی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1379 ق.
6. جلاء الاذهان و جلاء الاحزان (تفسیر گازر)، ابو المحاسن الحسین بن الحسن الجرجانی، تهران چاپخانه دانشگاه تهران، چاپ
اول، 1337 ش.
. 7. منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ملافتح الله کاشانی، تهران، کتابفروشی اسلامی، چاپ دوم، 1344
8. کشف الحقایق عن نکات الایات و الدقائق (کشف الحقایق)، محمد کریم العلوي الحسینی الموسوي، تهران، حاج عبدالمجید
صادق نوبري، چاپ سوم، 1396 ق.
9. تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازي و همکاران، ناشر دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، 1374 ش.
. 10 . پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضاییاصفهانی، انتشارات کتاب مبین، چاپ چهارم، 1384
. 11 . پیام قرآن، آیت الله مکارم شیرازي، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1377
صفحه 68 از 88
12 . قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، تهران، دارالکتب اسلامیه، چاپ هفتم، 1375 ه-. ش.
ص: 190
فصل هفتم: