گروه نرم افزاری آسمان

اخلاق خانواده
تعمیق محبت







اشاره
قبلًا به این مطلب اشاره شد که دو رکن معنوي خانواده را که حافظ دو رکن فیزیکی آن هستند، محبّت و گذشت تشکیل میدهد،
دو رکن محبت و گذشت اساس اصلی خانواده میباشد، به همین جهت خانواده در صورتی اهداف سهگانهي ازدواج را تأمین
میکند که این دو رکن استوار باشد. اگر در خانواده محبّت و گذشت باشد آرامش و آسایش هم خواهد بود و در سایهي آن؛
پاکدامنی و تربیت فرزند نیز حاصل خواهد شد؛ زیرا آرامش خاطر که قرآن کریم مطرح میکند از محبّت و گذشت سرچشمه
فوراً سخن از محبت و گذشت « لتسکنوا الیها » : میگیرد و به همین دلیل پس از بیان هدف و غرض ازدواج که حصول آرامش است
لذا خانوادهاي که از محبت و عفو برخوردار نباشد، از آرامش هم .« وجعل بینکم مودة و رحمۀ » : به میان [ صفحه 152 ] میآید
بهرهاي نخواهد داشت، و هرگز موفق به تأمین عفت و پاکدامنی و تربیت فرزند هم نخواهد شد. زیرا در خانوادهاي که مملو از
خشونت و نزاع و اضطراب است؛ تربیت فرزند ممکن نیست. بدین سبب قرآن و روایات تأکید فراوان در تعمیق و تحکیم محبّت
دارند. و سعی و تلاش دارند که رابطهي بین دو همسر هر چه بیشتر صمیمی باشد تا پایههاي اُنس و الفت و محبّت مستحکم شود و
از هر عاملی که موجب دلسردي و اختلاف است، پرهیز میدهند. قرآن کریم علاقه و محبت را از دو طرف میداند، یعنی همانطور
که زن باید نسبت به شوهر خود محبّت بورزد، مرد نیز باید نسبت به همسرش، محبت و عشق داشته باشد. قرآن کریم میفرماید:
محبت بین دو طرف قرار داده شده، و در روایات هم محبّت مرد نسبت به همسر و هم محبت زن به شوهر خود « وَجَعَل بینکم مودةٌ »
ما اظنّ رجلًا یزداد فی الایمان الّا ازداد حبّاً » : تأکید شده، و محبّت به همسر نشانهي ایمان و افزایش ایمان به حساب آمده است
امام صادق (ع) میفرماید: ازدیاد ایمان موجب افزایش محبّت به همسر میشود. و در روایات، و محبت زیاد به .« [ لِلنساء [ 281
و یکی از ویژگیهاي همسر شایسته مودّت و .« [ حبّ النساء من اخلاق الانبیاء [ 282 » : همسر، یکی از اصول اخلاقی انبیا به شمار آمده
بهترین زنان، زنان بارور « [ خیر نسائکم الولود و الودود و العفیفه [ 283 » [ محبّت شدید او به شوهر عنوان گردیده است: [ صفحه 153
و علاقهمند به شوهر و پاکدامن هستند. به لحاظ اهمیت محبت و رحمت است که محبت و اُنس دو همسر از نشانهها و آیات الهی به
این محبت آنچنان از عمق و ویژگی خاص .« ان فی ذلک للآیاتٍ لِقومِ یتفکّرون » : شمار آمده که در ذیل آیهي شریفه میفرماید
ما یَعْدلُ الزوج عند » : برخوردار است، که هیچ چیز جایگزین آن نمیشود، چنانکه از رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده
هیچ چیز جاي محبت شوهر را نمیگیرد؛ که البته در طرف مرد هم هیچ چیز جاي اُنس و اُلفت با همسر را .« [ المرأة شئیٌ [ 284
نمیگیرد. به دلیل همین نقش کلیدي و مهمّ محبّت است که در اخلاق خانواده به عواملی که موجب تعمیق محبت میشود، مانند:
اظهار محبت، احترام متقابل، حسن معاشرت و... ترغیب و از عواملی که باعث ایجاد دلسردي در خانواده است پرهیز داده شده
است؛ که رعایت این دو شیوه، باعث حفظ و حراست مودت است؛ که باید بین دو همسر تحقق یابد.
اظهار محبت
گرچه وجود محبت باعث استحکام شالودهي خانواده است، اما براي تعمیق و استمرار محبت و ایجاد اُنس و اُلفت بیشتر، علاوه بر
اینکه عملًا باید نسبت به همسر خود مِهر و محبت ورزید، این مهر و محبت خود به همسر را با زبان هم باید اظهار کرد. چه بسا
افرادي هستند که نسبت به [ صفحه 154 ] همسر خود محبت دارند، لیکن هیچگاه محبت خود را اظهار نمیکنند، در صورتی که در
صفحه 60 از 92
روایات؛ به ما دستور داده شده که علاقهمندي و محبت را اظهار کنید تا باعث محبت بیشتر و استحکام و انس و الفت شما شود. از
.« [ قَوْلُ الرَّجل للمرأه إنّی اُحبّک لا یَذْهَبُ مِنْ قَلْبؤهِ ابداً [ 285 » : رسول گرامی اسلام (ص) این حدیث نورانی و پربرکت رسیده است
اینکه شوهر به همسر خود اظهار کند: من تو را دوست دارم، هرگز از خاطرهي او زدوده نخواهد شد. که این زیباترین جملهي شوهر
به همسر خودش است. ملاحظه میکنید که آخرین پیامآور وحی چه راهنمایی ارزندهاي را در تحکیم مودت و دوستی نموده است.
که البته محبت از دو طرف است، زن هم باید نسبت به همسرش اظهار مودّت نماید.
احترام متقابل
انسان از کرامت و شخصیت والایی برخوردار است، و به کرامت انسانی خویش علاقهمند میباشد. به همین دلیل خوش ندارد در
معاشرتهاي اجتماعی مورد تحقیر و نکوهش و سرزنش قرار گیرد؛ در مقابل، بیاعتنایی و تحقیر دیگران هم نباید براي او خوشایند
باشد. در داخل خانواده که به منزلهي جامعهاي کوچک است، باید دو همسر در شرایط گوناگون احترام یکدیگر را داشته باشند، و
با رعایت اخلاق و ادب، از هرگونه بیاحترامی نسبت به یکدیگر بپرهیزند، که احترام متقابل باعث جلب مودّت و رضایت میشود و
به محیط خانه صفا و صمیمیت و [ صفحه 155 ] آرامش میبخشد. همسر در هنگام صحبت با همسر خود، مخصوصاً در حضور
فرزندان و، اقوام، خویشاوندان و دیگران باید کمال ادب را رعایت نماید، از برخورد ناپسند و به کار بردن الفاظ گوشهدار و زننده
پرهیز کند و از شخصیت همسر خود خصوصاً در حضور دیگران حفاظت نماید زیرا تحقیر و سبک کردن همسر در حضور دیگران،
آنچنان خاطرهي تلخی در ذهن او ایجاد میکند که هرگز پاك نخواهد شد. قرآن کریم این اصل مهم را در همهي زمینهها با یک
معاشرت شما با همسران خود باید با کمال ادب و معروف .« [ وعاشروهنّ بالمعروف [ 286 » : جملهي کوتاه و پرمغز بیان میفرماید
کسی که همسر انتخاب نمود باید او را گرامی .« [ من اتخذ امرأةً فلیکرمها [ 287 » : (خوبی) باشد. و در روایت از امام باقر (ع) آمده
بدارد. و در روایت دیگر از رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که: هر کسی به خانوادهاش توهین کند، خوشی زندگی
خیر الجواري ما » : را از دست خواهد داد [ 288 ] . و در ویژگیهاي دختران شایسته کمال و ادب او را از جمله امتیازات آنان شمرد
.« [ کان لک فیها هويً و کانً لها عقل و ادب [ 289
خوش رویی
خوشرویی و رفتار نیک و برخورد محبتآمیز و گشادهرویی با [ صفحه 156 ] دیگران موجب جلب مودت و موفقیت در زندگی
راه ارتباط و نفوذ، خوشرویی است. .« [ البشاشه حِبالۀ الَمَودَّة [ 290 » : میشود، چنانکه از امیر مؤمنان علی (ع) نقل شده که
خوشرفتاري، زندگی را توأم با آسایش و آرامش روان و سرشار از سرور و لذت خواهد کرد، همانطور که بد اخلاقی و عبوس
بودن باعث بدبینی و حِقد میشود و محیط خانه و زندگی را تبدیل به جهنم اختلافات میکند. در آثار دینی به رفتار نیک و
با مردم به نیکی سخن « [ و قولوا للناس حسناً [ 291 » : برخورد با گشادهرویی با دیگران تأکید فراوانی شده، و قرآن کریم میفرماید
.« [ ألّقِ اَخاكَ بوَجهٍ مُنْبَسِط [ 292 » : بگویید. و از رسول گرامی اسلام (ص) روایت شده: با برادر خویش با رویی گشاده برخورد بنما
انسان مسلمان در برخورد با .« [ حُسنُ البِشْر یَذْهَبُ بالسَخیمه [ 293 » : و نیز از حضرت نقل شده: خوشرویی کینهها را از بین میبرد
دیگر مسلمانان و حتی همنوعان خویش باید اخلاق نیک و شایسته داشته باشد، و رعایت اصول اخلاقی و انسانی را بنماید و در
هیچ شرایطی نباید در اثر خواهشهاي نفسانی و غضب معیارهاي اخلاقی را زیر پا بگذارد.
معیار خوشرفتاري
صفحه 61 از 92
در روایات معیارهاي خوشرفتاري و حسن خلق عنوان شده که به [ صفحه 157 ] برخی از آنها اشاره میشود: از امام صادق (سلام الله
ما حَ دّ حُسن الخلق قال: تلّین جِناحَک و تطیبّ کلامَک؛ و تلقی اَخاكَ ببشرٍ » : علیه) سؤال شد حدّ و حدود حسن خلق چیست
حضرت میفرماید: حدود خوشرفتاري این است که با افرادي که با تو در ارتباط هستند نرمخو و خوشاخلاق باشی و خشن .« حَسَن
نباشی، و سخنهایت همواره طیّب و پاك باشد یعنی از بد حرفی و سخن آمیخته با استهزا و تحقیر، و نیشدار بپرهیزي. و همواره با
گشادهرویی با دیگران برخورد نمایی. ملاحظه میکنید به سه معیار مهم و اساسی در روابط با دیگران توجه داده است. با توجه به
اهمیت خوشرویی در جلب مودت و اعتماد به یکدیگر، دو همسر باید در رفتارها و گفتارهاي خویش مراقبت نموده و همواره با
یکدیگر با زبانی خوش و رویی گشاده برخورد کنند. دو همسر مشکلات زندگی درون و بیرون خانه را باید تحمل کنند و
مشکلات زندگی و تربیت فرزندان نباید آنان را از مسیر صحیح زندگی و معیارهاي اخلاقی خارج کند. که قدر و منزلت افراد در
هنگام بروز حوادث و تحولات اجتماعی شناخته میشود. دو همسر وقتی با خوشرفتاري و گشادهرویی به استقبال مشکلات رفتند،
تمام سختیها براي آنان هموار خواهد شد و خانهاي پر از مهر و صفا و سرشار از صمیمیت و مهربانی خواهند داشت و در سایهي
آن موفق به تربیت فرزند صالح هم خواهند شد. در مقابل اگر در برابر مشکلات صبور نباشند، در برابر مصایب به ستوه درمیآیند و
بر مشکلاتشان خواهند افزود! بر همین اساس، در روابط خانوادگی به همسران تأکید بیشتري شده که با یکدیگر با گشادهرویی و
با همسران خود به « [ وعاشروهن بالمعروف [ 294 » : اخلاق نیک و پسندیده برخورد کنند. قرآن [ صفحه 158 ] کریم میفرماید
معروف و نیکی معاشرت نمایند و در روایات از انتخاب همسر بد اخلاق نهی شده که به برخی از آنها قبلًا اشاره شد.
جهاد مرد در خانواده
به این نکته اشاره شد که یکی از مسؤولیتهاي بزرگی که به عهدهي مرد است، تأمین معاش و هزینهي زندگی خود و همسر و
فرزندانش میباشد. به دلیل تفاوتها و ویژگیهاي مرد که در مقدمه اشاره شد، اسلام این مسؤولیت را به عهدهي مرد گذاشته است.
مرد موظف است با انتخاب کسب حلال و کار و تلاش سازنده، زندگی خود را تأمین کند، تا محتاج به دیگران نباشد. تأمین
هزینهي زندگی با کار و تلاش سازنده، باعث حفظ کرامت و شخصیت و سربلندي خود و خانوادهي او و جامعه میباشد. به همین
جهت در اسلام به کار و تلاش سازنده اهمیت خاصی داده شده و از بیکاري، تنپروري و تنبلی نکوهش شده است. زندگی انبیا و
ائمهي معصومین (علیهمالسلام) توأم با کار و تلاش سازنده بوده است. البته روزي حلال به دست آوردن و تأمین هزینه زندگی کار
سادهاي نیست؛ بلکه نیاز به تلاش و زحمت فراوان دارد. خداي سبحان روزي [ صفحه 159 ] حلال را به رایگان نصیب کسی
نمیکند میفرماید: من زمین را رام شما قرار دادم تا بر دوشهاي آن راه بروید و روزي حلال به دست آورید؛ که کسب روزي
هو الذي جعل لکم » : حلال، با کار و تلاش و حرکت بر دوشهاي زمین به دست میآید نه با خانهنشینی و منتظر روزیهاي غیبی بودن
او آنچنان خدایی است که زمین را براي شما رام قرار داد (ذخایر و .«... [ الارض ذلولاً فامشوا فی مناکبها و کلُوا من رزقِه [ 295
معادن آن در دسترس شماست) پس بر دوشهاي آن راه بروید و از رزق خداي رزاق بهرهمند شوید. روزي با تلاش و کوشش به
دست میآید نه رایگان، عمران و آبادي زمین و استخراج معادن آن با اندیشه و کوشش بدست میآید. مرد با تلاش و کوششی که
انجام میدهد، لازم است حاصل دسترنج خود را با گشادهرویی و روحی سخّی و بخشنده صرف زندگی کند. در ادارهي زندگی
هیچگونه منتّی بر همسر و فرزندان خود نداشته باشد. از صفات رزیله و ناپسند، مانند خساست و کم ظرفیت بودن، بپرهیزد، زیرا
منت گذاشتن در قبال تأمین زندگی و بُخل و تنگنظري باعث میشود صفا و صمیمیت و محبت از خانه رخت بربندد و کار و
تلاش او هم هدر رود. زیرا مرد در صورتی از حاصل دسترنج خود بهره میبرد که با تأمین هزینهي زندگی و در اختیار قرار دادن
صفحه 62 از 92
حاصل دسترنج خود با گشادهرویی و اخلاق انسانی محبت و صفا را به محیط خانواده هدیه کند؛ که تنها در این صورت، تلاش و
تلاشگر براي تأمین معاش .« [ اَلکّ ادَّ عَلی عِیالِهِ کَالْمُجاهِدِ فی سبیل الله [ 296 » : کار او در کنار جهاد در راه خدا قرار میگیرد که
همانند جهاد [ صفحه 160 ] در راه خداست. کار و تلاش که اینگونه محبت را هدیه کند، در کنار جهاد در راه خداست، نه آن که
کار و تلاش میکند و هزینه را هم تأمین مینماید، اما در کنار آن از اخلاق صحیحِ انسانی برخوردار نیست و اخلاق ناپسند او
ثمرات کار و تلاش او را هم به هدر میدهد. اگر مرد در هزینه کردن حاصل دسترنج خود سخاوت و گشادهرویی بخرج داد، مِهر و
شادابی و صفا را در خانواده چند برابر کرده و باعث تعمیق محبت و تحکیم بنیان خانواده میشود. این برخورد، برخورد همراه با
احسان است که در روایات به آن تأکید شده، از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده: بهترین شما آنانند که
خَیْرُکُمْ خَیْرُکُمَ لِاَهْلِهِ و أنا خَیْرُکُمْ » : به زن و فرزند و اهل و عیال خویش احسان و نیکی کنند، که روش و سیرهي حضرتش میباشد
خَیْرُکُمْ خَیرکُمْ لِنسائه و » . بهترین شما کسی است که بهترین براي خانوادهاش باشد و من براي خانوادهام بهترین هستم .« [ لِاَهلی [ 297
بهترین شما کسی است که بهترین براي همسرش باشد، من براي همسرانم بهترین هستم. اینگونه تأمین .« [ أنا خَیْرُکُمْ لِنسائِی [ 298
[ معاش جهاد مرد در مورد خانواده است، که در قبال آن جهاد زن یا نیکو همسرداري زن، قرار دارد. [ صفحه 161
همسرداري یا جهاد زن
خانهداري، یعنی نظافت و نظم و آراستن خانه و مرتب کردن فرزندان و نیز بکار بردن سلیقههاي مناسب در طبخ غذاهاي مطبوع از
زیرکی و هنرهاي یک کدبانو است که با انجام آن، موجب صفا بخشیدن به محیط خانه و جلب رضا و محبت همسر و فرزندان خود
میشود. اما نظافت و رسیدگی به سر و وضع و لباس خود و آرایش و آماده کردن خود براي همسر یکی از مسؤولیتهاي زن در برابر
شوهرش است.
دو اصل مهم در همسرداري زن
به این موضوع در اسلام توجه شایان شده، زیرا زن با رعایت دو اصل نقش مهّمی در حفظ عفت شوهر خود و سلامت جامعه ایفا
میکند. از طرفی با آماده کردن خود براي همسرش، با پوشیدن لباسهاي مناسب و نظافت و آرایش اندام، توجه شوهر خود را جلب
نموده؛ و خواستههاي نفسانی او را از طریق مشروع تأمین میکند و باعث محبّت و علاقه بیشتر شوهر شده و موجب میشود که
شوهرش از نامحرمان و بیگانگان چشم بپوشد و تنها به او عشق بورزد. لذا به رعایت این اصل به عنوان یک مسؤولیت تأکید شده
است. چنانکه طبق حدیث رسولالله (ص) میفرماید: لازم است بر زن که خود را با خوشبوترین عطرها خوشبو نماید و به بهترین
[ وَ عَلَیْها اَنْ تَتَطیبَ بأطَیَب طیبها و تلبس [ صفحه 162 » ... وجه آرایش کند و بهترین لباسهاي خود را بپوشد و براي شوهر آماده کند
در روایت دیگر که از رسولالله (ص) رسیده: روا .«... [ احسن ثیابها و تزیّن باحسنِ زینتها و تعرض نفسها علیه غُدُوةً و عَشیّۀً [ 299
لا یَحِلّ ان تنام حتی تعرض علی زوجها و تخلع » . نیست بر زن که به خواب برود جز اینکه خود را براي همسرش آماده نموده باشد
تذکر این نکته لازم است که: رعایت این اصل (نظیف و مرتب و مُعطَّر بودن) که از جمله حقوق مرد بر زن عنوان «... [ ثیابها [ 300
شده، اختصاص به زن ندارد، بلکه وظیفهاي مشترك است. مرد هم وظیفه دارد، مرتب و نظیف و معطر باشد، که رعایت این اصل از
دو طرف، نقش مهم در حفظ عفت زن و شوهر دارد، چنانکه در روایت میفرماید: رعایت نکردن این وظیفه از طرف شوهر باعث
مِن اخلاق » : و نیز در روایت آمده که .« [ ولقَد تَركَ النساء العِفّۀ بترك ازواجِهنَّ التهیه [ 301 » : ضربه زدن به عفت همسرش میشود
تمیز و مرتب و معطّر بودن از اخلاق انبیا میباشد. از طرف دیگر از آرایش کردن و بزَك «... [ الانبیاء التنظیف و التطّیب [ 302
صفحه 63 از 92
نمودن زن براي غیر شوهر خود، جلوگیري شده است. زن حق ندارد با آشکار کردن زینتهاي خود، خویش را در معرض تماشاي
دیگران قرار دهد. زن حق ندارد با لباسها و سر و وضع غیر مناسب که موجب جلب توجه بیگانگان است از منزل خارج شود.
ولا یُبدینَ » : اینگونه حرکات موجب تحریک احساسات جامعه و باعث رواج فساد میگردد. [ صفحه 163 ] خداي سبحان میفرماید
زینتهُنّ الّا ما ظهر مِنْها [ 303 ] زنان زینتهاي خود را جز آن مقدار که آشکار است (قُرص صورت و دستها تا مچ) براي دیگران
زنان همانند .« [ و لا تَبرجن تبرج الجاهلیۀ الاولی [ 304 » : آشکار نکنند. و خطاب به زنان پیامبر که شامل همگان است میفرماید
زمان جاهلیت قبل از اسلام در بین مردم آشکار نشوند. روایات هم شدیداً از این عمل ناپسند منع نموده است؛ حتی میفرماید: زنی
که براي غیر همسرش آرایش کند، عبادت و نماز او مورد قبول و پذیرش خداي سبحان نیست؛ تا اینکه خود را از آن آلودگی
و از رسولالله صلی الله علیه و آله و .« [ اَیّما إمرأةٍ تطیّبَ لغیر زوجها لَمْ یقبل اللّه منها صلاةٌ حتی تغتَسِل من طیبها [ 305 » : شستشو دهد
سلم نقل شده، هر زنی که خود را خوشبو کند و از منزل خارج شود، تا زمانیکه به خانه برگردد، مشمول لعن و نفرین خواهد بود:
این دومین اصل از اصول همسرداري است که زن باید .« [ اَيُّ امرأةٍ تطیَّب و خرجت مِن بیتها فَهِی تُلْعَنْ حَتّی تَرْجعَ اِلی بیتِها [ 306 »
توجّه خود را بدان مبذول دارد. از این دو اصل یعنی آماده کردن خود براي همسر، و خود را در معرض دید بیگانگان قرار ندادن،
صفحه 164 ] این ] .« [ جهاد المرأة حسن التبعل [ 307 » : در روایت دیگر به عنوان نیکو همسرداري و جهاد زن یاد شده، میفرماید
تعبیر بسیار دقیق و گویاي رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) است که این ویژگیها را به عنوان بزرگترین مسؤولیت زن یعنی
مطرح فرموده است. آیا واقعاً رعایت این دو اصل یعنی آماده کردن خود تنها براي شوهر و خود را از معرض دید « جهاد زن »
بیگانگان دور داشتن جهاد نیست؟ آیا نیکو شوهرداري با رعایت این دو اصل تحقق نمییابد؟ آیا اگر خانمها این دو اصل را
رعایت نمایند، هم عفت خود و شوهر خود و هم جامعه را از انواع فسادها و آلودگیها حفظ نکردهاند؟ آیا این همان ستایش نیست
که قرآن از چنین بانوان پاکدامن میکند که در مقابل شوهر مطیع و قانت بوده، و حافظ حقوق شوهر خود در غیاب او هستند؟
و آیا بسیاري از بانوان جامعه خلاف این رفتار نمیکنند؟! آیا کم هستند زنانی که در .« [ فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافظاتٌ لِلْغَیْبِ [ 308 »
محیط خانه با لباسهاي مندرس و با سر و روي ژولیده، نامرتب، در کنار همسر خود قرار میگیرند؛ اما وقتی به کوچه و خیابان یا
مجلس جشن و غیر جشن قدم میگذارند؛ بهترین لباسها را میپوشند و خود را آراسته و چه بسا ساعتها در کنار میز آرایش خود
قرار گرفته و خود را بَزَك کرده، از منزل خارج میشوند؟! آیا این است آیین همسرداري؟! آیا این رفتار باعث نمیشود که
همسرش که باید تنها به او علاقهمند باشد، تنها به او علاقهمند نباشد و مبتلا به گناه شود؟! [ صفحه 165 ] آیا اینگونه رفتارها دامن
زدن به آلودگیها و تحریک احساسات جامعه نیست؟!
کدام همسرداري جهاد است؟
آري همسرداري کار سادهاي نیست، که زن به آسانی بدان موفق گردد. اگر رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) میفرماید نیکو
همسرداري زن جهاد است و این عمل را برابر تمامی جمعه و جماعات و حجّ و جهادهاي مرد قرار میدهد. مسلم است همانطوري
که آن اعمال خیر و شایسته براي مرد به سادگی و رایگان بدست نمیآید؛ نیکو همسرداري زن هم چیزي نیست که به رایگان
حاصل شود. اگر زن جهاد اکبر نداشته باشد و تابع هوا و هوس باشد هیچگاه موفق به این امر مهمّ نخواهد شد. در حقیقت نیکو
همسرداري زن همان جهاد اکبر اوست که با انجام آن در تمام مقامها و فضایل مرد، همدوش او میگردد. با این توضیح کوتاه امید
است معناي این حدیث شریف که محور و اصل اساسی در آیین همسرداري است، آشکار گردد؛ و عمق فرمایش پیامبر گرامی
(صلی الله علیه و آله و سلم) که با یک جملهي کوتاه: (جِهاد المرأة حُسْنُ التَبَعُّل) اساس همسرداري زن و نقش آن در حفظ عفت و
پاکدامنی خانواده و جامعه را بیان فرموده، روشن شده باشد.
صفحه 64 از 92
آنچه تاکنون گذشت
برخی از عوامل که موجب تعمیق محبت و تحکیم ارکان خانواده میشود مطرح شد. [ صفحه « اخلاق خانواده » تاکنون تحت عنوان
166 ] این بخش از مطالب را اینگونه میتوانیم جمعبندي کنیم که: اسلام به هر عاملی که باعث ایجاد انس و الفت، و محبت بیشتر
کانون خانواده شود ترغیب میکند. زن و شوهر باید سعی کنند محیط خانواده توأم با آرامش و صمیمیت و تفاهم باشد؛ و با
مراقبت در رفتار و گفتار و احترام متقابل و حسن معاشرت، رضایت و محبّت یکدیگر را جلب نمایند. دو همسر باید قدردان
زحمات یکدیگر باشند. اگر مرد مسؤول تأمین هزینه زندگی است؛ و به کار و تلاش و تحمل زحمات فراوان این مسؤولیت را انجام
میدهد؛ و حاصل دسترنج خود را بدون منّت و سخاوتمندانه صرف زندگی میکند؛ همسرش وظیفه دارد در قبال زحمات او
قدردان بوده؛ و همواره با روي گشاده از او تشکر نماید. اگر زن با بکار بردن سلیقههاي مختلف و تحمل زحمت در نظافت و مرتب
کردن خانه و فرزندان، و با انجام مسؤولیّت همسرداري وظایف خود را به نحو شایسته انجام میدهد و صفا و محبت را به خانواده
ارمغان میآورد؛ شوهر نیز وظیفه دارد، در قبال تحمل این زحمات قدردانی نموده از خانهداري و همسرداري او تشکر نماید. لازم
است زن و شوهر در تمام زمینههاي زندگی مشترك، اعمّ از امور داخلی و بیرون خانه همواره همدل و یار یکدیگر باشند، و شوهر
نیز نباید تصور نماید که کارهاي داخلی خانه به او ربطی ندارد و زن به تنهایی مسؤول آن است! دو همسر باید سعی کنند در مسائل
خانه و خانواده مشاور یکدیگر باشند؛ زیرا مشاوره علاوه بر اینکه موجب استفاده و بهرهگیري از تجارب [ صفحه 167 ] و
اندیشههاي یکدیگر و شکوفایی استعدادهاست؛ باعث احترام و شخصیت دادن و به حساب آوردن طرف میباشد؛ و در نهایت
باعث محبت بیشتر میگردد. زن و شوهر باید با یکدیگر صمیمی یک رنگ باشند، از هر چیزي که باعث بیاعتمادي به یکدیگر
میشود پرهیز کنند.
پرهیز از ایجاد دل سردي
از طرفی باید از هر کاري که باعث ایجاد دل سردي و سوء تفاهم میشود، جداً پرهیز نمایند. دو همسر باید از برخوردهاي سرد، و
گفتار خارج از کمال و عقل و ادب، که موجب رنجش خاطر یکدیگر است دوري کنند. زن و شوهر باید از بیاحترامی به هم و
بیتوجهی به نظرات یکدیگر، و از بیاحترامی به نزدیکان و آشنایان، و بیتوجهی به امور خانوادگی پرهیز نمایند.
توجه به امور خانوادگی
اشاره
مرد که در بیرون خانه مشغول کار و تلاش است، لازم است زمان رفت و آمد خود را تنظیم نموده و بر طبق برنامه عمل نموده و
بدون علت تغییر و تأخیر در مراجعت به منزل نداشته باشد. و لازم است به موقع مراجعت نمود کمال اهمیت را قائل باشد. که باعث
نگرانی و اضطراب خانواده نشود. و نیز اگر خانم خانواده در بیرون خانه به کار اشتغال دارد، باید با دقت کافی و رعایت برنامه رفت
و آمد خود را تنظیم کند. [ صفحه 168 ] مرد باید خود را ملزم بداند که بعد از فراغ از کار براي استراحت به آغوش خانواده
برگردد، و از استراحت در خارج خانه، و بیتوجهی به مراجعت پرهیز کند چنانکه از امام صادق (سلام الله علیه) نقل شده که:
هَلکَ بذي المروةَ انْ یبیت الرّجل عن » . درست نیست بر مرد در شهر که خانوادهاش قرار دارد در جاي دیگري به استراحت بپردازد
مُسلم این مورد خصوصیت ندارد، زن و شوهر باید از هر کاریکه موجب دلسردي است پرهیز .« [ مَنْزِله بالمصر الذي فیه أهلُه [ 309
صفحه 65 از 92
کنند. آنچه گفته شد برخی امور و اصول اخلاقی است که باعث ایجاد صمیمیت و محبّت، که مهمترین رکن میان خانواده میباشد
میگردد.
عفو و گذشت
لغزش در زندگی خانوادگی و اجتماعی
رکن دوم بنیان خانواده را عفو و گذشت تشکیل میدهد. زندگی اجتماعی انسان همواره با لغزش و تضییع حقوق یکدیگر همراه
بوده، نوع افراد به این مشکل مبتلا هستند. بسیار اندك هستند افرادي که در روابط اجتماعی خود هیچگونه لغزش نداشته و هیچ
حقی را از کسی ضایع نکرده باشند. لذا گرچه دستور اوّلیه دین الهی رعایت حقوق یکدیگر است؛ لیکن به لحاظ اینکه نوع زندگی
بشر خالی از لغزش نیست؛ براي این که لغزشها باعث نزاع و اختلاف نشود، دستور گذشت آمده، گذشت [ صفحه 169 ] به عنوان
یک اخلاق پسندیده که نشانهي بزرگواري انسان میباشد، در آثار دینی بر آن تأکید شده است؛ زیرا که گذشت نقش محوري در
ایجاد صمیمیت و از بین بردن دشمنیها دارد. عفو از لغزش یک انسان باعث از بین رفتن دشمنی و در نهایت تبدیل دشمن به دوست
میشود. که در روابط بین انسانهايِ مؤمن، دشمنی را از بین بردن هنر است، نه از پاي درآوردن دشمن. عفو و گذشت این نقش
و لا تستوي الحسنه و لا السیئه ادفع » : عمده را دارد که دشمنی را از بین میبرد و دشمن را تبدیل به دوست مینماید قرآن میفرماید
نیکی با بدي برابر نیست، اگر بدي را با نیکی پاسخ دادي، .« [ بالتی هِی احسن فاذا الذي بینک و بینه عَداوةٌ کانه ولیٌّ حمیم [ 310
دشمنی را از بین برده و دشمن را به دوست صمیمی و گرم تبدیل نمودهاي. در جامعهي کوچک خانواده هم عفو و گذشت همین
نقش را دارد. در زندگی مشترك دو همسر، گاهی لغزش صورت میگیرد، و یک طرف یا هر دو طرف حقوق یکدیگر را پایمال
مینمایند. گرچه دستور اولیه بر رعایت حقوق است.
با لغزش چه باید کرد؟
حال اگر لغزشی صورت گرفت چه باید کرد؟ آیا باید لغزش را پیگیري نموده و کوچکها را بزرگ کرده و باعث ایجاد نزاع و
فتنه و در نهایت باعث شعلهور شدن آتش اختلاف شد؟! یا این که میتوان با [ صفحه 170 ] گذشت و اغماض از لغزش، صمیمیت
و محبت را چند برابر نمود؟ مسلّم نظر قرآن و عترت با دوّمی مساعد است. اسلام براي تحکیم بنیان خانواده همانطور که تلاش در
ایجاد محبت دارد، در مورد لغزشها هم سعی و تلاش دارد که با عفو و گذشت باعث از بین رفتن عوامل نزاع و اختلاف شود. قرآن
کریم همانطور که یک رکن مهم خانواده را محبت میداند، رکن مهم دیگر آن را عفو و گذشت بیان میکند، و میفرماید:
بین دو همسر هم مودّت و هم رحمت و گذشت قرار داد تا با گذشت از لغزشهاي یکدیگر مودّت را « وَجعلَ بینکم مودةً و رحمۀً »
تحکیم نمایند، که مودت و رحمت توأمان هستند، محبت موجب گذشت و گذشت موجب محبّت بیشتر میشود. و در روایات هم
به این نکته تکیه شده که در روابط خانوادگی از لغزشهاي یکدیگر چشمپوشی نمایید، تا زندگی شیرین و صمیمی گردد. چنانکه
.« [ قال اِشبَعْ بَطْنها واکسُ جنبها واغفر ذنبها [ 311 » امام صادق (سلام الله علیه) به گذشت و عفو از لغزشهاي همسر توصیه میکند
نسبت به تأمین معاش و تهیّه لباس همسرت توجه داشته باش؛ و از لغزشهاي آن صرفنظر نما. روایات به این مضمون زیاد است.
خطاپوشی
صفحه 66 از 92
در اسلام همانطور که مال و جان مردم محترم است آبرو و عرض [ صفحه 171 ] مردم نیز همانند جان و مال محترم میباشد. و نباید
مورد تعرض دیگران قرار بگیرد. انسان در زندگی اجتماعی نباید از اسرار دیگران پیجویی و تجسس نماید. تجسس از اسرار
و اگر کسی به نحوي از اسرار دیگري .« [ ولا تجسسّوا [ 312 » : دیگران عملی ناشایست و حرام است، که قرآن از آن نهی میفرماید
باخبر شد نباید آن را فاش کند که حفظ اسرار به عنوان یک وظیفه دیگر هر فرد مسلمان است که باید رعایت شود.
حفظ اسرار
حفظ اسرار وظیفهاي است که در روابط خانوادگی نیز باید رعایت شود، و چون خانواده محل فاش شدن اسرار است، و کمتر کسی
است. در اثر روابط نزدیک و مستمر، « تبلی السرائر » میتواند عیوب و اسرار خود را از همسر خود بپوشاند؛ و خلاصه خانواده محل
درونها به بیرون بروز میکند. از این جهت براي زن و شوهر امکان کتمان اسرار از یکدیگر نیست. بلکه وقتی از اسرار هم و خانواده
مطلع شدند وظیفه دارند سِرّ نگهدار بوده و مانع بروز اسرار به بیرون خانواده شوند. که فاش شدن اسرار خانواده، باعث ضربه وارد
کردن بر ارکان خانواده و هتک حرمت و بیآبرو شدن آن خواهد شد. قرآن کریم این اصل مهمّ و اساسی را در جملهاي کوتاه بیان
همسران شما .« [ هُنَّ لباس لکم و انتم لباس لَهُنَّ [ 313 » : نموده و [ صفحه 172 ] دو همسر را همانند لباسِ یکدیگر معرفی میکند
لباس و پوشش براي شما هستند، شما هم پوشش براي آنان میباشید. همانطور که لباس بدن و عیوب آن را میپوشاند و باعث
حفظ کرامت انسانی است؛ زن و شوهر نیز باید عیوب و اسرار یکدیگر را بپوشانند. و باعث بیآبرویی و از بین رفتن شخصیت
یکدیگر نگردند. آنچه در دو محور به قلم آمد، برخی از اصول و ریشههاي اخلاق خانواده است که از اهمیت بسیار برخوردار
میباشد و رعایت این امور و نیز اصول تربیتی که در بخش بعدي آمده است، زمینه را جهت رسیدن به اهداف ازدواج مخصوصاً
تربیت فرزند شایسته فراهم مینماید.
اصول تربیتی
تربیتپذیري کودك
دوران کودکی یکی از حساسترین دوران شکلگیري و تربیتپذیري انسان است. گرچه کودك با زمینه سعادت و یا انحراف و
شقاوت متولد میشود، امّا با لحاظ اهمیت الگوپذیري کودك، این دوران میتواند زمینهها را کاملًا تغییر دهد. بنابراین کودکی هم
که با زمینهي سعادت متولد شده، ممکن است در اثر رعایت نکردن اصول تربیتی منحرف گردد. و یا اگر با زمینهي شقاوت متولد
شده، با مراقبتهاي لازم و رعایت اصول تربیتی سعادت او فراهم آید. [ صفحه 173 ] لذا همانطور که در مورد دوران بارداري
قَلْبُ الحَ دَثِ » : در مورد دوران کودکی هم آمده ،« [ الشّ قی من شَ قِی فی بطن امِّه والسعید مَنْ سَ عدَ فی بطنِ امّه [ 314 » : فرمودند
قلب کودك همانند زمین خالی که پذیرش هر بذري را دارد، میباشد. و تأکید .« [ کالارض الخالیه ما اُلْقِیَ فیها مِن شیءٍ قَبِلْتُه [ 315
شده که به تربیت افراد در دوران کودکی اهمیت قائل شوید، که اگر قلب خالی را تصرف کردي و در آن بذرافشانی نمودي مالک
آن خواهی بود، وگرنه دیگران آن را تصاحب و در اختیار خواهند گرفت. مانند زمین موات که هر کسی حیا نمود، مالک آن
است. لذا از امام صادق (سلام الله علیه) روایت این چنین آمده که قبل از اینکه گروههاي منحرف به سراغ کودکان و نوجوانان شما
بادِروُا أحْداثکم بالحدیث قبل اَنْ تَسبِقکم اِلَیهِمْ المرجئه » : بروند شما آنها را دریابید و با احکام معارف الهی آنان را آشنا کنید
317 ] . کودکان و نوجوانان را دریابید که آنان به ] « عَلَیکَ بِالاحداث فانَّهم أسرع اِلی کل خیرٍ » : و یا در روایت دیگر آمده .« [316]
خیر و سعادت نزدیکند و سریعتر، تربیت میپذیرند. اگر در این دوران زمینهي هدایت و رشد فراهم شد، و یا خداي ناخواسته زمینه
صفحه 67 از 92
گمراهی فراهم شد، زدودن آن بسیار مشکل خواهد بود، چنانکه این هشدار را در روایات دادهاند که اثر یک صحنهي تحریکآمیز
عن رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) لو اَنَّ رجلًا غَشی امرأته و فی البیت » : در دوران کودکی براي همیشه باقی خواهد ماند
هر مردي که با همسرش در اطاقی آمیزش کند «... [ صبی مستیقظ یَراهما و یسمع کلامهما و [ صفحه 174 ] نَفَسَهُما ما افلح ابداً [ 318
که در آن اطاق کودك حضور دارد و بیدار است و آن دو را میبیند، کلام و نفسهاي آنها را میشنود؛ آن کودك هرگز رستگار
نخواهد شد. که سهلانگاري در مسائل تربیتی و حتی رعایت نکردن یک اصل، این چنین عوارض غیر قابل جبران به بار میآورد.
در اهتمام اسلام به تربیت همین بس که حتی اجازه نمیدهد یک صحنهي تحریکآمیز در حضور کودك تحقق یابد. با توجه به
اهمیت تربیتپذیري کودك لازم است به رعایت اصول تربیتی کمال اهمیت داده شود، که هیچگونه سهلانگاري در آموختن
مسائل تربیتی و به کار بستن آن روا نیست و این مسؤولیّتی بزرگ و الهیست، در انجام آن باید از خداي سبحان استمداد طلبید که
هیچ کاري بدون مدد الهی انجام نخواهد گرفت، و به لحاظ همین اهمیّت تربیت فرزندان است که امام سجاد (سلام الله علیه) براي
خدایا .« [ واَعِنّی علی تربیتِهمْ و تَأدییهمْ وَ بِرِّهِمْ [ 319 » : موفقیّت در این مسؤولیت مهم از خداي سبحان استمداد کرده عرض میکند
مرا در تربیت فرزندان و ادب کردن و نیکی بر آنان یاري نما. و خداوند سبحان قدم به قدم در مراحل مختلفِ رشد کودکان، ما را
راهنمایی نموده، امید است با استمداد از خداي سبحان در آموختن و به کارگیري این اصول موفق باشیم. اینک به همراه شما
میپردازیم به بیان برخی اصول تربیتی در مراحل [ صفحه 175 ] مختلف رشد کودك.
انسان و غرایز طبیعی
گرچه انسان در غرایز و خواستههاي طبیعی مانند: نیاز به خوردن و آشامیدن و خوابیدن و تأمین غریزهي جنسی با سایر حیوانات
مشترك است، لیکن دین تمام شؤون مشترك انسان را از حیوان جدا، و به همهي آنها رنگ الهی بخشیده است. در تمام زمینهها
توجه انسان را به خدا معطوف نموده است. به طوري که انسان در هیچ حالی از یاد خدا غافل نباشد. در مورد خوردن و آشامیدن
دستور است که با نام خدا شروع شود و با نام و سپاس خدا، پایان پذیرد [ 320 ] . در مورد آداب خوابیدن آمده که خوابیدن یک
انسان الهی باید طبق آداب شرعی باشد مانند با وضو [ 321 ] بودن، رو به قبله خوابیدن، قرائت آیۀالکرسی و آیهي شهدالله [ 322 ] و
و استغفار و صلوات بر محمد و آل « سلام الله علیها » نیز سوره مبارکهي توحید و کافرون، و ذکر تسبیحات حضرت فاطمه زهرا
اللّه یَتَوفّی الْانَفْسُ حین موتها و » : محمد، و خلاصه سپردن نفس خود به خداي سبحان، که ارواح را در حال خواب تَوفّی مینماید
و بعد از بیدار شدن دعاهاي مأثوره را که همراه با سپاس و حمد [ صفحه 176 ] الهیست قرائت کند .« [ التی لَمْ تَمُتْ فی منامِها [ 323
در هر مورد و کاري باید یاد خدا بر دل و نام خدا بر لب باشد، .« [ الحمد لِله الذي اَحْیانی بعد ما اماتنی و الیه النشور [ 324 » : مانند
. [ حتی در مورد دستشویی رفتن آمده که با نام و سپاس و حمد خدا باشد [ 325
آداب آمیزش
در تأمین غریزه جنسی هم تنها اطفاء شهوت که عملی است حیوانی مقصود نیست بلکه آن هم باید جنبه الهی داشته باشد. لذا لازم
است دستورات و آداب آن را که خداي سبحان مقرر نموده توجه نمود، که آمیزش باید با وضو باشد، رو به قبله و پشت به قبله
نباشد. با نام خدا و با یاد خدا باشد و دعاهاي مأثوره از ائمه (علیهمالسلام) در طلب فرزند صالح قرائت شود و دو رکعت نماز قبل از
آن انجام گیرد. از هر گونه فکر و خیال باطل دور باشند. [ 326 ] و از هر حالت اضطراب به دور باشد [ 327 ] . لذا در تأمین غریزهي
جنسی و رسیدن به اهداف مقدس پیوند ازدواج بویژه تربیت فرزند شایسته رعایت این دستورات لازم است. رعایت این اصول است
که اعمال مشترك انسان را از حیوان جدا میکند، در سرنوشت و سعادت فرزند مؤثر بوده و زمینهي تربیت صحیح آن را فراهم
صفحه 68 از 92
[ میسازد. [ صفحه 177
دوران بارداري
تاکنون راهنماییهاي دینی در مراحل مختلفت: انتخاب همسر، اخلاقِ خانواده و آداب آمیزش مطرح شد، که با رعایت این اصول،
نطفهي کودك با نام و یاد خداي سبحان از افراد شایسته در رحم مطهّر قرار میگیرد، اما زمان بارداري که دوران شکلگیري
کودك است، جنین همانند عضوي از اعضاي بدن مادر از روحیات و غذاي مادر به طور مستقیم تغذیه میکند و همان نقش اساس
و مهم رحم در سعادت و شقاوت کودك در این دوران ایفا میگردد. یعنی یک رحم پاك و مطهر و یک مادر، با افکار و
اندیشههاي بلند الهی و با رعایت تقوا و طهارت زمینه سعادت فرزند را در همین دوران بارداري فراهم مینماید، همانطور که اگر
مادري به اصول تربیتی بیتوجه بود و حرام و حلال براي او فرقی نداشته، از هر غذایی براي سیر نمودن خود استفاده نمود، و یا
افکار و اندیشههاي غیر الهی داشت مانند: بدبینی، دو بهم زنی، غیبت و تهمت، کینه، حسد دروغ و گناهان دیگر و یا خیال این
گناهان، شقاوت و گمراهی کودك خود را فراهم میآورد. خلاصه دوران بارداري، یکی از حساسترین دورانهاي شکلگیري
جسمی و روحی براي هر کودك است و نقش افکار و اندیشهها و غذاي مادر تا آن حد است که رسول گرامی اسلام (بر اساس
الشقی من شقی فی بطن اُمِّه وَ السعید مَن سَعِدَ » : نقل) میفرماید: زمینه سعادت و شقاوت هر کس در رحم مادر او پیریزي میشود
صفحه 178 ] به لحاظ اهمیت این دوران، مادران گرامی لازم است در طول زمان بارداري به دقت از غذا و ] .« [ فی بطن امه [ 328
افکار و اندیشههاي خود مراقبت نمایند تا آنجا که به هیچوجه حاضر نشوند حتی لقمهاي از غذاي مشکوك (تا چه رسد به حرام)
استفاده کنند، و لحظهاي به فکر گناه و دسیسه و مکر حیله علیه خداي سبحان و خلق خدا نباشند. با روحی پاك و افکاري بلند و
تلاوت قرآن کریم و دعاهاي رسیده از عترت رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) این دوران را سپري کنند تا کودکانی پاك و
سالم تربیت نموده به جامعه تقدیم کنند.
کودك بعد از ولادت
به لحاظ تأثیرپذیري کودك دین اسلام در ابتداي ولادت دستور به آشنا کردن کودك با نداي توحید و معارف الهی داده است.
این پیشبینی براي این است که زندگی انسان از همان بدو تولد، و شروع، با نام یاد خدا باشد. شاید برخی گمان کنند که در هنگام
ولادت، کودك فاقد درك و شعور میباشد، و کارهاي مثبت و یا منفی در مورد او هیچگونه تأثیري ندارد! لیکن هرگز چنین
نیست، زیرا بسیاري از مراحل درك انسان به صورت طبیعی و ناخودآگاه صورت میگیرد. و انسان موجود مرموز و ناشناختهاي
است که پی بردن به زوایاي فکري او نیاز به تحقیق و کنکاش فراوان دارد. و اگر چگونگی درك او براي ما روشن نشود، هرگز
بدان معنا نیست که او درك ندارد. پس اصل درك و شعور کودك حتی در همان ابتداي ولادت امري است مسلّم. لذا خداي
سبحان دستور میدهد که از همان ابتدا با نواختن نداي توحید در گوش کودك، [ صفحه 179 ] فطرت خداآگاه او را شکوفا نموده،
و او را با معارف اصلی توحید آشنا نمایید چنانکه از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که وقتی
کودك متولد شده در گوش راست او اذان نماز و در گوش چپ او اقامه قرائت کنید، که موجب مصونیت کودك از شیطان
مَنْ ولِدَ مولودٌ فلیؤذَّن فی اذنه الیُمْنی باذانِ الصلوة، » . میشود، و اذان و اقامه مشتمل بر توحید و نبوت یعنی اصول معارف الهی است
.« [ وَلَیِقُم فی اُذُنِهِ الیُسْري فانّها عِصْمۀٌ مِنَ الشیطان الرجیم [ 329
دوران شیرخوارگی
صفحه 69 از 92
تأثیر شیر مادر در رشد و تأمین سلامتی و روحیات کودك، بر جهان امروز آشکار شده است. اگر جهان علم امروز با سالها تجربه و
پیشرفت به اهمیت شیر مادر در تأمین غذا و سلامتی کودك پی برده است؛ پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و عترت
طاهرهاش (صلوات الله علیهم) قرنها قبل، اهمیت شیر مادر را گوشزد نمودهاند. چنانکه از رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل
و از علی بن ابیطالب (سلام .« [ لیس للصبی لَبَنٌ خیرٌ مِن لَبَنِ اُمّهِ [ 330 » : شده: بهترین شیر براي کودك همان شیر مادرش میباشد
ما مِن لبنِ رضع به الصَّبی اعظم » . هیچ چیز با برکتتر از شیر مادر براي فرزند نمیباشد » الله علیه) حدیث این چنین نقل شده که
صفحه 180 ] امروز علم تغذیه کودك آنچنان به شیر مادر تأکید دارد که حتی تأمین سلامتی و بهداشت ] .« [ برکۀً من لبن اُمِّه [ 331
مشکل میداند و از اینجا اهمیت احکام فقهی اسلام روشن میشود، که تا چه « آغوز » کودك را بدون بهرهگیري از شیر ولادت
مقدار بر این موضوع تأکید داشته و حتی برخی فقهاي بنام شیعه مانند شهید اول (رضوان الله تعالی علیه) بر مادر واجب میکند که
و نیز از حضرتش نقل شده: دقت کنید چه کسی به .« [ فیجب علی الاُمّ ارضاع اللِباء [ 332 » : باید از شیر ولادت به فرزند خود بنوشاند
333 ] . [ صفحه ] « انظروا مَنْ یرضع اولادکم فان الولد یَشبُّ علیهِ » : فرزندان شما شیر میدهد؛ زیرا که کودك از شیر رشد میکند
181 ] به لحاظ همین تأثیر شیر در کودك لازم است بر زنی که فرزند یا کودك دیگري را شیر میدهد، از نظر روحی و نیز غذا
کاملاً مراقب باشد. باید با طهارت روح و نیت پاك و به دور از خاطره و نیت گناه، و حتی الامکان با وضو به بچه شیر بدهد. در
هنگامی که کودك از پستان مادر شیر میمکد به یاد خدا بوده و آیات قرآن تلاوت نماید. و لازم است از مصرف غذاي شبههناك
و حرام جدّاً پرهیز نماید؛ که پرهیز از مال و لقمه حرام در مراحل زندگی به زن و مرد واجب است زیرا که حرام نقش بسیار تخریبی
در روحیات انسان و تربیت فرزندان به جاي میگذارد. لذا یک بانوي مسلمان در هنگام بارداري و در زمانی که به کودك شیر
میدهد، باید شدیداً مراقب غذا و روحیات و افکار خویش باشد. و از هر گونه آلودگی خود را دور نگهدارد، تا تأثیر و نقش مثبت
در تربیت فرزندان خود ایفا نماید. و در صورت بیتوجهی به دستورات الهی مسلم است که تأثیر منفی در کودك خواهد داشت و
موجب لعن و نفرین جامعه نیز خواهد بود.
محبت به کودك
در بخشهاي قبل به این نکته اصرار شد که رکن اصلی کانون خانواده را محبت تشکیل میدهد. و اسلام به هر عاملی که موجب
تحکیم محبّت شود، دستور میدهد و از هر چیزي که سبب دلسردي است نهی مینماید. خانواده در صورتی محل مناسب براي
[ رشد و سلامت کودك است که سرشار از محبت باشد. زن و شوهر همانطور که نسبت به یکدیگر باید مهر و محبت [ صفحه 182
ورزیده، و با هم صمیمی باشند. باید نسبت به فرزندان خویش نیز مهربان و با محبت باشند. محبت به کودك سبب آرامش، رشد
استعدادها، و حفظ شخصیت اوست، محبت موجب تأمین بهداشت روانی کودك است. گرچه هر انسانی بلکه هر حیوانی نسبت به
فرزند خود محبت دارد لیکن براي تعمیق محبت به فرزند و تحکیم پایههاي رشد و تربیت کودك، دستورات اکید در جهت محبت
به فرزندان آمده است. و حتی محبت به فرزند موجب بالا رفتن درجات معنوي پدر و مادر است چنانچه از امام صادق (سلام الله
اِکثِروا مِنْ قُبْلِهِ » : علیه) نقل شده که فرزندان خود را زیاد ببوسید، که در قبال هر بوسه درجهاي از بهشت نصیب شما میگردد
و یا در روایت دیگر آمده بوسیدن فرزند سبب حسنه براي پدر و مادر است: .« [ اَوْلادِکم فاِنَّ لکم بِکُلّ قُبْلَۀٍ دَرَجَ ۀٌ فِی الجَنه [ 334
.« [ مَنْ قَبَّلَ وَلَده کَتَبَ الله له حسنۀً [ 335 »
افراط در محبت
محبت به کودك باید به مورد و بدور از افراط و تفریط باشد. زیرا همانطور که تفریط و کمبود در محبت باعث ایجاد عقدهي
صفحه 70 از 92
حقارت و کمبود شخصیت کودك میشود؛ افراط در محبت هم موجب وابستگی شدید کودك به پدر و مادر خواهد شد. زیرا
گرچه کودك نیاز به کمک دارد و وابسته به پدر و مادر است، لیکن وابستگی باید به تدریج کاسته شود و [ صفحه 183 ] لازم
است کودك به تناسب رشد خود استقلال خود را هم بدست آورده و بسیاري از کارها و وظایف شخصی خود را خود به عهده
بگیرد. افراط در محبت مانع رشد و استقلال کودك میشود، افراط در محبت موجب تخریب روحیه کودك و غرور بیجا میگردد،
افراط در محبت موجب نُنُر و بیشخصیت شدن و در نهایت سبب ضایع شدن کودك میگردد. محبت در صورتی اثر مثبت ایفا
مینماید که از افراط و تفریط بدور باشد.
احترام به کودك
از عوامل رشد شخصیت کودك احترام نمودن اوست، کودك به لحاظ روح ظریفی که دارد؛ علاقهي شدید به کرامت خود داشته
و دوست دارد مورد تکریم قرار بگیرد به همین لحاظ احترام نمودن او موجب جلب توجه و عطوفت، و تأمین خواستههاي درونی او
میباشد. در اصول تربیتی دینی از تحقیر و ملامت، مخصوصاً افراط در ملامت کودکان نهی شده، زیرا سرزنش نه تنها اصلاح
کودك را به دنبال ندارد، بلکه اگر زیادهروي شود موجب شعلهور شدن انگیزه لجاجت نیز میگردد. چنانکه در روایت از حضرت
و اگر از کودك خلافی سر زد، لازم است با .« [ الافراط فی الملامه یَشُبُ نیران اللجاج [ 336 » : امیر (سلام الله علیه) نقل شده است
زبانی ساده و منطقی قابل درك، او را متوجه خلاف نمود نه اینکه مورد سرزنش قرار داد، که تحقیر عامل تخریب و سرکوب [
صفحه 184 ] استعدادهاي کودك میباشد، و باید جدّاً از آن پرهیز نمود. در مقابل، تکریم کودك و احترام نهادن به او باعث
شکوفا شدن استعدادهاي او میباشد. لذا در دستورات دینی به این نکته توجه داده شده است و به ما فرمودهاند: فرزندان خود را
احترام کنید، چنانچه از امام صادق (سلام الله علیه) نقل شده: فرزندان خود را احترام کنید، و آنان را نیکو تربیت کنید، تا موجب
سیره رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) بر .« [ أکرموا اولادکم و احسنوا آدابَهُمْ یُغْفَرْلَکُمْ [ 337 » : بخشش و مغفرت شما شود
تکریم بچهها میباشد چنانکه در مورد حضرت آمده که به بچههاي کوچه و خیابان سلام میکردند، و معلوم است سلام کردن
شخصیت با عظمتی چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به کودکان و نوجوانان چه تأثیر مثبتی در آنان به جاي خواهد
گذاشت و رشد شخصیت آنان را در پی خواهد داشت. البته نه اینکه به صورت اتفاق گاهی به بچهها سلام کنند بلکه این سیره و
روش زندگی آن حضرت بود، چنانکه از حضرت نقل شده که من: پنج چیز را هیچگاه فراموش نمیکنم تا بعد از من سنت و روش
.« [ والتسلیم علی الصبیان لتکون سنۀَ بعدي [ 338 » : باشد که یکی از آنها سلام کردن به کودکان است
همسان با کودك
از اصول تربیتی صحیح جهت جذب کودك و رشد شخصیت او [ صفحه 185 ] همسان نمودن خویش با کودك است. پدر و مادر
و مربّی وقتی خود را فوق کودك دانسته و از انس گرفتن با او دوري کنند؛ در مقابل، کودك نیز با احساس بیاعتنایی از طرف پدر
و مادر و مربی خود، از آنان دوري میکند، و از انس که نیاز هر کودك است محروم میشود. براي اینکه در کودك کمبود انس و
محبت ایجاد نشود، لازم است پدر و مادر و مربی، خود را هم سطح کودکان قرار بدهد، و با آنان زبان کودکی بگشاید، و حتی در
بازي آنان شرکت کند. که این امر باعث نشاط فوقالعاده کودکان خواهد بود و محبت و انس آنان را چندین برابر خواهد نمود.
همسان قرار دادن خود با کودکان موجب شخصیت دادن به آنان میشود، و با تحویل گرفتن کودك، روحیه تربیتپذیري او شکوفا
میشود، حتی اگر کودکی اشتباهاتی دارد و مرتکب خلاف میشود، در هنگامی که خود را با او همسان قرار دادي و حتی در بازي
او شرکت نمودي بهترین فرصت براي تذکر و اصلاح اشتباهات کودك فراهم میآید زیرا در این حالت که به شخصیت او حرمت
صفحه 71 از 92
نهادهاي، بهتر از همیشه پذیراي مسائل تربیتی خواهد بود. در هر صورت یکی از دستورات دینی تربیت فرزند همسان قرار دادن
خویش با آنان است که از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده: کسیکه کودك در کنار اوست باید خود را
صفحه 186 ] و از علی بن ابیطالب ] .« [ مَنْ کان عنده صبیُّ فلیصاب له [ 339 » : همسان کودك قرار داده و زبان کودکی بگشاید
و سیره و روش .« [ من کان له ولدٌ صَ با [ 340 » : (سلام الله علیه) نیز نقل شده: کسیکه کودك دارد، باید کودکانه با او برخورد کند
پیامبر بزرگ اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار (علیهمالسلام) هم بر همین منوال بوده، با کودکان مهربان و صمیمی
برخورد نموده و خود را هم سطح آنان قرار میدادند؛ چنانکه در سیره رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده که خود هم بازي
کودکان خود، حسن و حسین، (علیهماالسلام) میشد و حتی آنان بر دوش حضرت سوار میشدند، و حضرت به آنها میفرمود:
[ خوب مرکبی دارید [ 341
هماهنگی در گفتار و رفتار
قلب و روح کودك چون آیینهاي شفاف نقشپذیر است، و بیش از اینکه از گفتار و سخن دیگران الگو بگیرد، از رفتار و اعمال
آنان نقش میپذیرد. بدین سبب پدر و مادر و یا مربّی شایستهاي که میخواهد فرزند شایسته تربیت کند که در حقیقت میخواهد
فرزند خود را به تقوا و پاکی دعوت نماید، خود باید در عمل فردي باتقوا و شایسته و مراقب اعمال خویش باشد. به طوري که
فرزند کوچکترین خلافی را از او مشاهده نکند. زیرا اگر کودك متوجه شد پدر یا مادر او خلاف انجام میدهد، دروغ میگوید،
صداقت ندارد، خلف وعده میکند و خلاصه خود بر [ صفحه 187 ] خلاف فضیلت و کرامت قدم برمیدارد، اگر ساعتها براي فرزند
سخن از فضیلت و انسانیت بگوید فرزندش پذیرا نخواهد بود. و البته این اصلی است کلی و محوري در تمام مسائل اجتماعی و
تربیتی، اما در پرورش کودك به لحاظ روح ظریف و موقعیت حساس آن از اهمیت بیشتري برخوردار است. لذا لازم است پدر و
مادر وقتی فرزند را به فضیلت و پاکی دعوت میکنند، خود نمونه تقوا و فضیلت باشند. بین گفتار و رفتار آنان کمال هماهنگی
باشد. و اگر به کودکان خود وعده میدهند به وعدههاي خود عمل کنند، و اگر قادر به انجام چیزي نیستند، وعده ندهند که خلاف
وعده شود، و کودك را نسبت به ارزشهاي انسانی و الهی بیاعتنا نمایند. چنانچه از رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده
فرزندان خود را دوست بدارید و با رحم و ملاطفت با آنها برخورد کنید و وقتی به آنان وعده دادید وفا کنید، که فرزندان، شما را
احبّو الصبیان و ارحموهم و اذا وعدتموهم شیئاً فَفوُا الیهم فاِنهم لایرون الّا انکم » : رازق خود میدانند و به شما چشم دوختهاند
.« [ ترزقونهم [ 342
عدالت در گفتار و رفتار
فطرت هر انسانی به ویژه کودکان از تبعیض بیجا که باعث زیرپا گذاشتن معیارهاست آزرده میشود. انسانی که خواهان فضیلت و
کرامت است، از بیعدالتی در گفتار و رفتار نسبت به خود و دیگران [ صفحه 188 ] رنج میبرد. کودك به لحاظ لطافت روحی که
دارد، بیشتر از دیگران از بیعدالتی آسیب میبیند به ویژه اگر پدر یا مادر و یا مربی دیگر به طور مستمر برخورد غیر عادلانه داشته
باشد، موجب تحقیر و سرخوردگی و در نهایت سبب سرکوب استعدادهاي کودك میگردد. لذا از روشهاي صحیح تربیتی و دینی
رعایت عدالت در بین کودکان است، پدر و مادر در تهیه امکانات مانند لباس، و خوراك و اسباببازي و لوازم التحریر و اظهار
محبت در گفتار و تشویق، حتی نگاه کردن و بوسیدن کودکان، نباید بین فرزندان فرق بگذارند. و نیز یک معلم و مربّی کودکان
مسؤول است، در برخورد و رفتار، معیارها را رعایت نموده و خارج از معیارهاي علمی و فضیلتی کسی را مورد تشویق و تمجید قرار
ندهد، که باعث سرخوردگی دیگران میشود. علاوه کودك الگوپذیر است همانطور که از جنبههاي مثبت مربی خود نقش
صفحه 72 از 92
میپذیرد از جنبههاي منفی او نیز متأثر میشود. کودکی که از مربی خود، پدر یا مادر یا هر فرد دیگر، بیعدالتی ببیند، خود نیز
فردي بیتوجه به معیارها و غیر متعادل بار خواهد آمد. از امام صادق (سلام الله علیه) نقل شده که در نیکی کردن و لطف به
اعدِلوا بین اَوْلادکم کما تحبّون ان » : فرزندان عدالت را رعایت نمایید، همانطور که دوست دارید، بین شما هم عدالت برقرار باشد
صفحه 189 ] و از رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد کسی که در بوسیدن ] .« [ یَعْدِلوا بینکم فی البرّ واللّطف [ 343
نَظَر رَسُولُالله (صلی الله علیه و » :! فرزندان خود بین آنها فرق گذاشت، نقل شده که حضرت اعتراض فرمودند که چرا فرق گذاشتی
.« [ آله و سلم) الی رجلِ لَهُ ابنان فقَّبل اَحدهَما و ترك للآخر فقال له النبیّ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَهَلّا واسَیْتَ بَیْنَهُما [ 344
تشویق و ایجاد رقابت بین کودکان
فطرت انسان خواهان کمال و فضیلت است. اسلام هم که دین کمال و فضیلت میباشد، هماهنگ با خواستههاي فطري بشر است.
اسلام در تربیت کودك و دعوت او به سوي کمال و فضیلت هیچگاه به تنبیه و زور متوسل نمیشود، بلکه با آشنا نمودن کودك با
زبان قابل درك او و ترغیب و تشویق او، استعدادهاي کودك را به سوي کمال شکوفا میکند. و حتی اگر کودکی در اثر عدم
آشنایی به صلاح و فساد مرتکب خلافی میشود، نباید فوراً از حربه تنبیه استفاده نمود، بلکه باید با آشنا کردن او با عاقبت کارهاي
خلاف، و ترغیب و تشویق به کمال و فضایل، کودك را از کارهاي خلاف بازداشت. البته اگر این راه در جلوگیري از کارهاي
خلاف نوجوان موفق نبود، چون اسلام به هیچ وجه رضایت به تبهکاري ندارد، ممکن است از تنبیه هم به عنوان آخرین راه علاج
[ استفاده نمود؛ لذا به حکومت اسلامی و محاکم قضایی دستور میدهد که افراد بزهکار را ولو به حد بلوغ هم [ صفحه 190
نرسیدهاند تعزیر و تنبیه کند، چنانچه از امام صادق (سلام الله علیه) این چنین نقل شده که نوجوان بزهکار به کمتر از حد، تعذیر و
یُضْ رَبُ الغُلام دُونَ » : تنبیه میشود؛ که البته این از اختیارات قاضی دادگاه و ولیّ نوجوان که مسؤول تربیّت و تأدیت اوست میباشد
لیکن اصل در تربیت و روش اسلامی همان تشویق است، که هم در دعوت به سوي .« [ یجلد الغلام دُونَ الحَدّ [ 345 » و یا ،« الحَ دّ
کمال و فضیلت، و هم در جلوگیري از کارهاي خلاف، نقش بسزایی دارد، و حتی تنها به تشویق در گفتار هم اکتفا نشده، بلکه در
کسب هنر و کمال لازم است بین کودکان رقابت ایجاد نموده و افرادي که سعی و تلاش بیشتري دارند و هنر خود را بهتر آشکار
میکنند؛ مورد لطف و محبّت قرار داد؛ لذا اگر در بخش پیشین سخن از عدالت در گفتار و رفتار و نفی تبعیض بود منظور تبعیض
بیجا و خارج از معیارهاست اما فرق قائل شدن بین کودکان بر اساس کمال و هنر آنان نه تنها مورد نکوهش نیست بلکه خود از
روشهاي عادلانه تربیتی به حساب میآید، لذا در بخش آموزش هنر خواهد آمد که جایزه قرار دادن و مورد لطف و محبت قرار
دادن کودکان و نوجوانانی که از برتري برخوردار هستند، لازم است. و در سیرهي انبیا و ائمه (علیهمالسلام) هم، همین روش را
ملاحظه میکنید، که افرادي که در معنویت و فضایل و هنر از دیگران برتر بودند، بیشتر مورد لطف و محبت قرار میگرفتند، و این
تبعیض در محبت که بر اساس معیار میباشد صحیح بلکه لازم هم میباشد. چنانکه قرآن در [ صفحه 191 ] مورد فرزندان حضرت
[ اِذْ قالُوا لَیُوسفُ وَ اَخوه اَحَبُّ اِلی أبینا مِنّا و نَحْنُ عُصبَه اِنّ أبانا لَفی ضلالٍ مبین [ 346 » : یعقوب (سلام الله علیه) این چنین نقل میکند
برادران یوسف گفتند: یوسف و برادرش در نزد پدر از ما عزیزتر هستند. از اینکه قرآن این نکته را نقل و رد نمیکند، معلوم .«
میشود یوسف و برادرش (بنیامین که از یک مادر بودند) به لحاظ شایستگیهایی که داشتند در نزد پدر محبوبتر بودند و یعقوب
(سلام الله علیه) از نظر لطف و محبت بر اساس معیارهاي صحیح بین فرزندان خود فرق میگذاشت. یعقوب (ع) از زمره انبیاست که
مصون و معصوم از خطا و گناه میباشد و سیرهي او مورد تأیید قرآن میباشد. و در سیره امام صادق (سلام الله علیه) وارد شده که
وقتی فرزندش عبدالله را موعظه مینمود، عبدالله خطاب به پدر عرض کرد: آیا ما با موسی از یک اصل و ریشه نیستیم، پدر و اصل
ما یکی است، پس چگونه است که موسی بیشتر مورد توجه است! این سؤال عبدالله همانند موضعگیري برادران یوسف (سلام الله
صفحه 73 از 92
علیه) است، که موسی (سلام الله علیه) که در نزد امام صادق به لحاظ شایستگیها و ویژگیهایش محبوبتر بود، مورد سؤال و اعتراض
دیگر برادران قرار گرفت. آنگاه امام صادق (سلام الله علیه) علت اینکه موساي کاظم (سلام الله علیه) را بیشتر مورد توجه قرار
میدهد بیان فرمودند که موسی از جان مَنْ است، اما تو (عبدالله) فرزند من هستی همانند سایر فرزندانم؛ که با این جمله لیاقتهاي
و قال له ابوعبدالله (سلام الله علیه) اِنّه » : موسی کاظم (ع) را عنوان [ صفحه 192 ] نموده و علت محبّت بیشتر خود را نیز بیان فرمودند
چنانچه این حقیقت از خود موساي کاظم (ع) هم نقل شده وقتی از حضرت سؤال شد آیا بین .« [ مِنْ نفسی و أُنت ابنی [ 347
و این روش درباره دیگر ائمه .« [ آري پدرم بین من و برادرم عبدالله فرق میگذاشت [ 348 » : فرزندان میتوان فرق گذاشت فرمود
(ع) هم نقل شده است [ 349 ] . بنابراین امتیاز قائل شدن بین کودکان بر اساس معیارهاي الهی و شایستگیها مورد تأیید و ترغیب
مکتب انبیاست و اگر برادران یوسف (سلام الله علیه) نتوانستند محبوبیت یوسف را تحمل کنند و دست به آن خطا زدند، اشکال از
ناحیه خودشان بود، نه از جانب عملکرد پدر، که براساس معیار بین فرزندان فرق گذاشته بود، و اگر برادران یوسف هم نداي
فطرت خویش را میشنیدند هیچگاه موضعگیري نمیکردند؛ زیرا فطرت سالم هر کسی امتیاز بر اساس معیارهاي صحیح را
پذیراست و کودکان از اینکه فردي به خاطر شایستگیها و هنرش مورد توجه و امتیاز قرار بگیرد ناراحت نمیشوند، بلکه خود نیز
تشویق میشوند تا در رسیدن به کمال و شکوفا کردن هنر خود بیشتر تلاش کنند. آنچه موجب ناراحتی و اضطراب کودکان و
نوجوانان است؛ امتیازات بیجا و خارج از معیارهاست. بنابراین یکی دیگر از روشها و اصول تربیتی تشویق کودکان به کمال و
فضیلت و ایجاد رقابت و مسابقه در امور هنري و امتیاز قائل شدن بر [ صفحه 193 ] اساس معیارهاي صحیح میباشد.
آزاد گذاشتن کودك
کنترل و مراقبت کودك از وظایف پدر و مادر میباشد، که همواره کودکان خود را تحتنظر داشته باشند، تا مرتکب کارهاي
خلاف نشوند. اما در این مراقبت هم نباید افراط کرد و در امور شخصی، خصوصاً بازي کردن نباید محدودیت ایجاد نمود، بلکه
باید کودك را آزاد گذاشت تا با میل خودش با اسباب بازیها یا بچههاي دیگر همبازي خود، به بازي کردن مشغول شود، به طوري
که خود تصمیم گیرنده باشد، زیرا این امر باعث رشد استعدادها و ابتکار عمل کودك میشود. و نوعی تکریم شخصیت کودك
است. زیرا کودك، علاقه شدید به بازي کردن دارد. و آزاد گذاشتن کودکان موجب رضایت آنان است. و یکی از دستورات دینی
آزاد گذاشتن کودکان براي بازي تا هفت سالگی است. چنانکه از امام صادق (سلام الله علیه) نقل شده که فرزند خود را تا هفت
.« [ دَعْ ابنک یَلْعب سَبْع سنین [ 350 » : سال رها کن تا بازي کند
دوست یابی
دوست و همنشین در تربیت و یا تباهی انسان بویژه کودك که زودتر رنگ میگیرد، نقش بسزایی دارد، کودك از رفیق و همبازي
خود سریع نقش میپذیرد. به لحاظ تأثیر زیاد دوست و همنشین، در اسلام از مصاحبت و [ صفحه 194 ] رفاقت با افراد ناشایست
نهی شده، و به ایجاد روابط و دوستی با افراد صاحب کمال و معرفت سفارش شده است. تأثیر مثبت یا منفی رفاقت بخصوص اگر به
مدت طولانی باشد تا آنجاست که میتواند کیش و مسلک را تغییر دهد. لذا وقتی در جهان آخرت حقایق روشن میشود، و افرادي
که دوستان آنان باعث گمراهی آنان شدهاند دچار عذاب و گرفتاري میشوند؛ آرزو میکنند که اي کاش با تبهکاران پیمان
و از .« [ لیتنی لَمْ اتخذ فلاناً خلیلًا لقدا ضلنی عن الذکر [ 351 » : دوستی نمیبستند تا موجب گمراهی آنان از صراط مستقیم شود
المرء » : رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که انسان بر دین و مسلک دوست و همراهان خویش است
و همانطور که اشاره شد دوست و رفیق در روحیه کودکان و نوجوانان نقش بیشتري دارد، زیرا که .« [ علی دین خلیله و قرینه [ 352
صفحه 74 از 92
بخاطر لطافت روح آنان زودتر تحتتأثیر قرار میگیرند. لذا یکی دیگر از مسائل مهم تربیتی مراقبت از دوستیابی کودکان است،
باید کودکان را که قدم به کوچه و خیابان و مدرسه میگذارند؛ راهنمایی لازم نموده تا از دوست شدن با افراد ناشایست پرهیز
کنند. زیرا بسیاري از کودکان و نوجوانان که در خانوادهي مذهبی و آگاه به اصول تربیتی پرورش مییابند و افرادي شایسته بار
میآیند، وقتی پاي آنان به کوچه و خیابان و مدرسه بازمیشود و با دیگران روابط برقرار میکنند، در اثر همراه و رفیق شدن با افراد
فاسد، [ صفحه 195 ] تمام ارزشها را فراموش کرده به تباهی کشیده میشوند. از این جهت این خطر همواره کودکان و نوجوانان را
تهدید میکند، و پدر و مادر وظیفه بسیار سنگین را در این رابطه به عهده دارند، باید مراقب دوستیابی نوجوانان خود باشند از
افرادي که با آنان رفت و آمد دارند و با آنان دوست هستند تحقیق کنند، در صورت اطمینان از صلاحیت دینی و اخلاقی آنان،
اجازه دوستی بدهند، و فرزندان خود را از دام شیّادانِ تبهکار که همواره در کمین نشستهاند رهایی بخشند.
کودك، کنجکاوي، هنر
انسان موجودي جستجوگر و کنجکاو است. همواره در تلاش و تکاپو است تا از نواقص و جهل نادانی کاسته به معلومات خود
بیافزاید، زیرا که انسان بویژه کودك از جهل رنج میبرد و به همین جهت براي آشنا شدن با حقایق، همواره از پدر و مادر و یا
مربی خود سؤال مینماید. زیرا که او میخواهد بداند، و میخواهد هنر و استعداد خود را نمایان کند. پدر و مادر و هر مربی و
معلمی باید پاسخگوي این حس کنجکاوي بوده و زمینه را براي رشد استعدادها و هنرنمایی کودك فراهم کند، پدر و مادر و
معلمان نباید از سؤال کردن کودکان خسته و یا ناراحت شوند، و کودك و نوجوان را به خاطر سؤالهاي متعدد سرزنش کنند، بلکه
باید سعی کنند با حوصلهي تمام به سؤالات کودکان با زبان ساده پاسخ مناسب و منطقی بدهند و از طفره رفتن و تمسک به
پاسخهاي غلط جداً پرهیز کنند [ صفحه 196 ] و اگر پاسخ سؤالی را نمیدانند، به عجز خود اعتراف کنند، نه اینکه با پاسخ غلط
کودك را منحرف کنند. زیرا پاسخهاي غلط موجب انحراف و اعوجاج ذهن کودك میشود. و نیز باید زمینههاي مناسب را جهت
هنرنمایی کودکان و نوجوانان فراهم کنند، تا استعدادها و هنرهاي آنان شکوفا شود. بر پدر و مادر و مربّیان لازم است کودکان و
نوجوانان را به کارهاي هنري و رقابت و مسابقه در امور هنري تشویق کنند، انواع ورزشها که براي سلامتی بدن مفید است انواع
کارهاي دستی، که باعث رشد استعدادهاست، و شنا و سوارکاري و تیراندازي و مسابقه در این امور باعث بروز استعدادهاست، و
باعث تربیت روحی و جسمی کودکان و نوجوانان و جوانان میباشد. لذا پدر و مادر نسبت به این امور نباید بیتفاوت باشند، بلکه
به مقدار توان خود سعی کنند تا زمینههاي بالندگی و رشد و شکوفایی استعدادهاي هنري فرزندان خود را فراهم آورند. در آثار
دینی به این امر توجه شایانی شده است که فرزندان خود را شنا، که یک ورزش مناسب براي بدنسازي و نیز نجات جان خود است
یاد بدهید، و فرزندان خود را تیراندازي که نوعی هنر و فنّ دفاعی و لازم است، آموزش بدهید چنانکه از رسول گرامی اسلام
عَلِمّوا اَولادکم السبّحاحۀ » : (صلی الله علیه و آله و سلم) این چنین نقل شده که فرزندان خود را شنا و تیراندازي آموزش بدهید
مسلم این دو هنر خصوصیت [ صفحه 197 ] ندارد بلکه در هر زمان هنرها به تناسب زمان و مکان متغیر هستند، اما .« [ والرمایه [ 353
این دو اصل یعنی آموزش شنا و تیراندازي در تمام زمانها مورد نیاز و از هنرهاي جامعه به حساب میآید. در هر صورت یکی از
اصول تربیتی دینی توجه به خواستهها و پاسخ صحیح به سؤالات آنان و زمینه فراهم کردن براي رشد استعدادها و بروز هنرهاي آنان
میباشد که مسؤولین پرورشی جامعه بخصوص پدر و مادر نباید از اهمیت خاصّ آن غافل باشند.
تحمیل نکردن فرهنگ به نوجوانان
جامعه همانند بسیاري از پدیدهها در حال تغییر و تحوّل است، آداب و رسوم و معاشرت و فرهنگ و تمدّن، صنعت و تکنیک،
صفحه 75 از 92
همواره در حال تغییر است. این تحول سریع و چشمگیر است، به طوري که با گذشت یک نسل (حدود سی سال) در زمینههاي
مختلف، آداب معاشرت و فرهنگ، مسکن، و برخوردهاي اجتماعی تغییرات چشمگیري حاصل میشود. بر این اساس از نسل بعد
نمیتوان انتظار فرهنگ نسل قبل را داشت و فرهنگ قبل را به نسل بعد تحمیل نمود. و به همین جهت پدر و مادر نباید انتظار داشته
باشند، رفتار و آداب معاشرت پسران و دختران آنان مانند زمان کودکی خودشان باشد، زیرا از زمان کودکی پدر و مادر تا کودکی
فرزندان آنها قریب یک نسل میگذرد. پس نباید انتظار داشته باشند، فرزندانشان مانند آنان لباس بپوشند، و مانند آنان سر و وضع
خود را مرتب کنند، و مانند آنان معاشرت اجتماعی [ صفحه 198 ] داشته باشند. در این مورد اختلاف سلیقه پدر و مادر و فرزند
پیش میآید باید مربیان و مادران و پدران متوجه این نکته باشند که فرهنگ پیشینیان را نمیتوان بر آیندگان تحمل کرد. بر این
اصل در روایت هم اشاره شده گرچه نیاز به استدلال ندارد زیرا امري فطري و مشهود است در عین حال روایتی را که از علی بن
لا تَقْسِروا اولادکم عَلی آبائکم » : ابیطالب (سلام الله علیه) در این رابطه نقل شده عنوان میکنیم: طبق این نقل حضرت میفرماید
فرهنگ پدران را بر فرزندان تحمیل نکنید، زیرا آنان براي زمانی غیر از زمان شما آفریده .« [ فانّهم تخلقون لِزمان غیر زمانکم [ 354
شدهاند.
آموزش دین
آموزش دین از مسؤولیتهاي تربیتی است که باید مورد توجه قرار گیرد. در بخشهاي پیشین این نکته مطرح شد که به محض تولد
کودك، در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه نواخته میشود؛ تا کودك از همان ابتداي ولادت ولو اندك با اصول و
معارف توحیدي آشنا شود و فطرت خداگاه او شکوفا گردد. این روش به تناسب رشد کودك و نوجوان باید تداوم داشته باشد. در
هر مرحله از رشد جسم و روان باید او را با مرحلهاي از احکام و معارف الهی آشنا نمود. چنانکه از امام صادق (سلام الله علیه) نقل
شده: وقتی [ صفحه 199 ] کودك سه ساله شد، باید با معارف توحیدي آشنا شود، وقتی نزدیک به چهار سالگی شد، با معارفی از
نبوّت آشنا میشود، وقتی پنج ساله شد و دست راست خود را از دست چپ تشخیص داد، رو به قبله قرار میگیرد و سجده میکند،
و وقتی شش سال تمام شد، نماز بجا میآورد رکوع و سجده را یاد میگیرد. وقتی به هفت سالگی رسید، برخی اعمال وضوء را
آموزش میبیند، و خلاصه وقتی به نه سالگی رسید، کاملًا وضوء و نماز را باید آموزش ببیند [ 355 ] . ملاحظه میفرمایید با چه
اهمیتی روایت آموزش دین را مطرح میکند، البته به تدریج و مداراي حال کودك، که از مسائل دینی زده نشود. بلکه با تشویق و
ترغیب و با به تدریج باید مفاهیم صحیح اسلامی را فراگیرد. در روایت دیگر آمده است هفت سال کودك در بازي، هفت سال
آموزش قرآن، هفت سال فراگیري حرام و حلال [ 356 ] . البته نظر روایت به تعلیم و آموزش تدریجی است نه اینکه حدود بیان شده
خصوصیت غیرقابل عدول داشته باشد. و منافات هم ندارد که در هفت سال اول در عین حال که به بازي مشغول است برخی
معارف را هم فرامیگیرد، و در هفت سال دوم تنها آموزش روخوانی قرآن مدنظر نیست بلکه معارف آن هم مورد عنایت است، لذا
شناخت حرام و حلال هم میتواند همزمان با تعلیم قرآن باشد. در هر صورت روایت این نکته را به روشنی دلالت دارد که باید
کودکان و نوجوانان به تدریج با معارف و [ صفحه 200 ] احکام الهی آشنا شوند. چنانچه در روایت دیگر از رسولالله (صلی الله
علیه و آله و سلم) نقل شد: کسی که فرزند خود را ببوسد براي او حسنهاي نوشته میشود، و کسی که فرزند خود را خوشحال کند،
روز قیامت خداي سبحان او را خوشحال خواهد کرد؛ و کسی که به فرزند خود قرآن یاد بدهد، در روز قیامت پدر و مادر او را
مَنْ عَلَّمَهُ القُرآن دعی » : خواهند خواست و لباسهایی به آنها هدیه خواهند کرد که صورتهاي بهشتیها از آن نورانی میشود
در روایت دیگر از رسولالله (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده .« [ بالابوین فَکسیا حلّتین تضئی مِن نورهما وُجُوه اَهْلِ الجنه [ 357
و این نکته از .«... [ مُروا صبیانکم بالصلوة اذا کانوا ابناء سبع سنین [ 358 » : که: کودکان خود را در هفت سالگی وادار به نماز کنید
صفحه 76 از 92
سیرهي زندگی فاطمه (سلام الله علیها) گوشزد شد که حضرت در تربیت فرزندان خود تا چه مقدار به آشنا نمودن و اهمیت دادن به
احکام و معارف الهی اهتمام میدادند، حتی در شب قدر سعی میکردند کودکان را هم تا به صبح بیدار نگه دارند. اهمیت به
آموزش دین در کودکان و نوجوان بسیار زیاد است، زیرا کودکان و نوجوانان بیش از هر کس دیگر آمادگی پذیرش معارف الهی
را دارند، به همین لحاظ بیشتر در معرض خطر انحراف قرار دارند، لذا تأکید شده است که کودکان و نوجوانان خود را دریابید. قبل
و .« [ بادِرُوا احداثکم بالحدیث قبل اَنْ [ صفحه 201 ] تسبقکم الیهِم المُرُجئه [ 359 » : از آنکه گروههاي منحرف به سراغ آنان بروند
قلب الحدث » : علت آن را امام علی بن ابیطالب (سلام الله علیه) بیان نمود که قلب کودك و نوجوان همانند زمین خالی است
هر کس زمین خالی را احیا کرد و تصرف نمود مالک آن خواهد بود. شما .« [ کالارض الخالیه ما القی فیها مِن شیءٍ قَبِلْتُه [ 360
سعی کنید، که قلب کودکان و نوجوانان خود را با معارف الهی و توجه به دستورات دینی زنده کنید و نور ایمان و فطرت آنان را
شکوفا نمایید؛ تا از خطر انحراف مصون بمانند، و در دام، گمراهان گرفتار نشوند.
مراقبتهاي ویژه