گروه نرم افزاری آسمان

فصل اول: رسانه جمعی تلویزیون و حجاب







اهمیت رسانههاي جمعی بهویژه تلویزیون در فرهنگسازي در جهان امروز وسایل ارتباط جمعی مانند: روزنامه، رادیو، تلویزیون و
سینما و جدیداً اینترنت با انتقال اطلاعات، شکلدهی و مبادله افکار عمومی در توسعه و تغییر فرهنگ و تمدن بشري نقش بزرگی را
صفحه 6 از 27
ایفا میکنند؛ به طوري که کمتر حادثه و جریان مهم اجتماعی را میتوان یافت که رسانهها در پیدایش و شکلگیري آن هیچ نقشی
درباره «Jan witz» و جان ویتس «Berel son» ایفا نکرده یا حداقل در گسترش، نشر یا کنترل آن سهمی نداشته باشند. برلسون
تأثیرات وسایل ارتباط جمعی مینویسند: اثرگذاري وسایل ارتباط جمعی بسیار وسیع و گوناگون میباشد. این آثار ممکن است در
درازمدت و یا در کوتاهمدت بروز نماید. ممکن است قوي یا ضعیف باشد. این اثرات ممکن است از جنبههاي مختلفی که در
محتواي ارتباطات وجود دارد، نشأت گیرد. ممکن است روانی، سیاسی، اقتصادي و اجتماعی باشد و همچنین احتمال دارد بر روي
عقاید، ارزشها، مهارتها، سلیقهها و رفتارهاي ظاهري تأثیر بگذارد. 1 در بین وسایل ارتباط جمعی، تلویزیون به دلیل گیرایی و
جذابیتهاي خاص خود نقش و سهم بیشتري در انتقال الگوهاي رفتاري و فرهنگسازي دارد و از آنجا که مخاطبین تلویزیون گروه
معدودي نیستند و تمامی گروههاي سنی، مخاطب پیامهاي تلویزیون قرار میگیرند، این رسانه در سطح بسیار کلان و بر کل جامعه
تأثیر میگذارد. علاوه بر این سهولت استفاده از تلویزیون و تنوع برنامههاي آن، اهمیتش را دوچندان میکند. مک لوهان معتقد
است تلویزیون ضمن آنکه همه مزایاي وسایل دیگر را دربردارد با افزودن تصویر، قدرت نفوذ فوقالعادهاي به دست آورده است. او
بر این باور است که تلویزیون قادر است نه تنها در یک کشور بلکه در سراسر یک منطقه حتی در یک قاره جوي احساس برانگیز
پدید آورد. 2 علاوه بر این تلویزیون چه به لحاظ آثار نمایشی و چه ازنظر ایجاد محبوبیت براي بازیگرانی که پس از ستاره شدن نه
تنها آثار هنري آنان بلکه اعتقادات، ذهنیت و رفتار فردیشان براي قشر وسیعی از مخاطبان بهویژه نوجوانان و جوانان الگوساز است،
2. ر.ك: . حائز اهمیت میباشد. 1. کاظم معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، تهران، دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، 1355 ، ص 31
حمید صبري، آشنایی با دانش ارتباطات، چاپ اول، ص 90 . اهمیت نقش تلویزیون در ایران در کشور ما، ایران فاکتورهایی
همچون: حجم بالاي تماشاي تلویزیون، افزایش کمی شبکههاي تلویزیونی، تنوع برنامهها، راه یافتن تلویزیون به دورترین و
محرومترین مناطق، و از همه مهمتر سرپرستی و نظارت ولایت فقیه بر صدا و سیما سبب شده مردم، سیما را سخنگوي حکومت
اسلامی بدانند و اعتماد عمومی به رسانه ملی بهویژه تلویزیون بیشتر جلب شود و از سوي دیگر غلبه عواطف و احساسات در خلقیات
مردم ایران زمینه را براي اثر پذیري افکار عمومی از پیامهاي مستقیم سیما مساعدتر کرده است. نکته مهم دیگر این است که در
جامعه ما، بیش از اکثر جوامع دیگر، از این رسانه انتظار میرود که به مسائل تربیتی فرهنگی توجه کند. امام خمینی رحمهالله در این
زمینه میفرماید: اهمیت رادیو و تلویزیون بیشتر از همه (وسایل ارتباط جمعی) است این دستگاهها، دستگاههاي تربیتی هستند. باید
تمام اقشار ملت با این دستگاهها تربیت شوند. این یک دانشگاه عمومی است یعنی دانشگاهی است که در تمام سطح کشور گسترده
1. صحیفه نور، ج 5 ، ص 203 . اهمیت حجاب و عفاف و ضرورت اهتمام سیما به آن عفاف و پاکدامنی از بارزترین شده است. 1
نشانههاي حیات و سلامت جامعه اسلامی است. حجاب اسلامی نیز یکی از مهمترین وجههاي تمایز آشکار میان جوامع اسلامی و
غیراسلامی به شمار میرود. در پرتو رعایت حجاب و ملزم بودن به عفاف است که شخصیت انسانی زن حفظ شده و زمینه براي
رشد و تکامل زن و مرد در عرصههاي مختلف فراهم میشود. در پرتو حجاب است که پیوندها و علائق خانوادگی استحکام و
تداوم یافته، امنیت و آرامش روانی به وجود میآید و حضور سالم و کارآمد زنان که تشکیلدهنده بخش عظیمی از نیروهاي فعال
جامعه هستند در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادي ضمانت میشود. بسیاري از محققان یکی از ریشههاي مهم
مشکلات و نابسامانیهاي جوامع را فقدان یا ضعف حیا و عفاف میدانند و در یک نگاه کلی میتوان از اساسیترین علل فساد
جوامع و انحراف از خط اصیل و ناب انبیاء الهی را فراموش کردن عبادات و پیروي از شهوات که هر دو با بیبندوباري جنسی و
کنار گذاشتن حیا و عفاف مستقیماً ارتباط دارد، نام برد. خداوند متعال در قرآن کریم در سوره مریم پس از اشارهاي مختصر به
سرگذشت برخی از پیامبران بزرگ الهی و پیروان صالح آنان و ستایش عملکرد و رویه آنها، علت انحراف اقوام بعدي آنها را
اینگونه بیان میفرماید: فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیا (مریم: 59 ) آنگاه پس از آنان
صفحه 7 از 27
جانشینانی به جاي ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوسها پیروي کردند و به زودي سزاي گمراهی خود را خواهند دید. با مرور
بر سرگذشت اقوام و تمدنهاي گذشته نیز درمییابیم که اقوامی که از دین خدا و پیامبرشان اطاعت نکردند و غرق در شهوات و
فساد اخلاقی بودند، همواره محکوم به هلاکت و نابودي هستند. نمونه روشن آن، قوم لوط هستند که طبق بیان قرآن کریم در آیه
34 سوره عنکبوت و آیه 58 سوره نمل به جهت داشتن فساد اخلاقی و پیروي از هوا و هوس با نزول عذابی سهمگین از سوي
خداوند به نابودي رسیدند. همچنین به گواهی تاریخ یکی از عوامل مؤثر در افول حکومت مسلمانان در اندلس نیز رواج
میگساري، زنبارگی و خریداري کنیزکان آوازهخوان و در یک کلام رواج بیبندوباري و به فراموشی سپرده شدن ارزشهاي
اسلامی همچون حجاب، عفاف، حیا و... از سوي فاتحان این سرزمین بود. 1 علاوه بر این با دقت در کیفیت وقوع بسیاري از جرایم
و بزهکاري ها در جامعه همچون قتل، جنایت، دزدي و... این نکته به خوبی آشکار میشود که بسیاري از این جرایم در عدم
مراعات حریمها و بیبندو باري در روابط زن و مرد ریشه دارد. با توجه به اهمیت و حساسیت مسئله حجاب و عفاف در جامعه
اسلامی باید تمامی ابزارها و امکانات در جهت فرهنگسازي در این زمینه به کار گرفته شود که در عصر حاضر یکی از بهترین و
مؤثرترین ابزارها تلویزیون است. توان و ظرفیت بالاي تلویزیون در جهت تعمیق فرهنگ حجاب و عفاف و جهتدهی به افکار
عمومی، وظیفه دستاندرکاران و مسئولان این رسانه تصویري را بسیار سنگین و خطیر کرده، سیاستگذاريهاي کلان مدیریتی،
برنامهریزيهاي صحیح و عزم یکپارچه اصحاب رسانه را میطلبد. 1. علی اکبر ولایتی، فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، دفتر نشر
معارف، 1384 ، ص 146 . نگاهی به تاریخچه ورود سکس و برهنگی به سینما بررسیهاي تاریخی نشانگر این است که پیشینه رواج
برهنگی و سکس در سینما به دوره رنسانس بر میگردد. با شکل گرفتن رنسانس در اروپا و فراگیر شدن آن در نقاط مختلف و
صنعتی شدن آن و به وجود آمدن ارتباطات و وسایل پیشرفته، حیا، عفت، پوشش، پاکدامنی، پارسایی و... اندك اندك از جامعه
انسانی فاصله گرفت تا اینکه برهنگی در جامعه رواج یافت. این تحول سبب جدایی انسان غربی از ارزشهاي خدایی و معنوي شد و
در بسیاري از شئون زندگی انسان مغرب زمین انعکاس پیدا کرد. البته در اینجا مجالی براي پرداختن به علل و ریشههاي سیاسی،
اجتماعی یا اقتصادي این تحول فرهنگی در غرب نیست، اما آنچه مدنظر و حائز اهمیت است این است که به دنبال رنسانس سبک
تازهاي در ادبیات و هنر اروپا به وجود آمد که در آن انسان اصل و محور و بناي همه چیز قرار گرفت اما نه آن انسانی که در خود
حقیقتی آسمانی دارد بلکه انسان زمینی، مادي و خودبنیاد. این انسانگرایی، در ادبیات، هنر و بیش از هر چیز در دو هنر نقاشی و
مجسمهسازي آشکار شد. در مجسمهسازي همه تلاشها در این جهت به کار گرفته شد تا این احساس به بیننده القاء شود که انسان
ویژگیها و غرایز و از جمله تن او محور و معیار خوبیها، زیباییها و فضیلتهاست که هنرمند باید به این ویژگیها از جمله تن او
توجه داشته باشد. مجسمه داود ساخته میکل آنژ بهترین گواه این مطلب است. 1 در نقاشی نیز تفاوت آشکار میان آثار این دوره و
آثار قبل از آن کاملًا مشهود است و بهترین راه براي درك تفاوت دو بینش جدید و قدیم، مقایسه صورتهایی است که نقاشان به
تخیل خود از مریم مقدس کشیدهاند. 2 در چنین فرهنگی زن کالایی شد که ارزش آن به اندازه لذتبخشی آن بود و همه
موجودیت و هستی او در این خلاصه میشد که دیده شود. بدین ترتیب کمکم عشق جاي خود را به سکس داد و هنر که ترجمان
عالم معنا بود تبدیل به آینه دنیاي صورت شد و در این میان سینما که هنر هفتم نام گرفته بود آینه تمامنماي ابتذال شد.
سرمایهداران غرب نیز سینما را با سکس پیوند دادند و تلویزیون هم سینما را هر شب به همه خانهها به ارمغان برد 3 و اینچنین شد که
هالیوود مرکز تولید محصولات سینمایی آمریکا براي جذب مخاطبان و کسب سود بیشتر هر روز بیش از پیش جاذبههاي جنسی
زنانه را آشکارا به تصویر کشید و این روند همچنان ادامه پیدا کرد تا اینکه در دهه 1920 1910 م. فیلمسازانی نظیر سیسیل ب
دومیل به طور مشخص به این نتیجه رسیدند که مخاطبان به فیلمهایی با موضوعاتی همچون عشق به وطن و... دیگر علاقهاي ندارند
و به فیلمهاي شهوتانگیز متمایلند. بنابراین براي تضمین فروش هر چه بیشتر فیلمهایشان عیش و نوش، سکس، برهنگی و روابط
صفحه 8 از 27
غیراخلاقی را محور و موضوع فیلمهاي خود قرار دادند. سیسیل ب دومیل حدود 12 فیلم ساخت که در تمام آنها شکستن مرزهاي
اخلاقی، برهنه شدن، استفاده از زنان زیبا و صحنههاي شهوتانگیز وجود داشت و لذتجویی بیقید و شرط را ترویج میکرد. او
حتی هنگامی که اداره هیز ممنوعیتِ ساختِ چنین فیلمهایی را اعلام کرد 4 و سازمانهاي زنان در سراسر آمریکا نارضایتی خود را
به آسانی حل کرد. بدین ترتیب که عین « ده فرمان » از وفور صحنههاي شهوتانگیز در فیلمها ابراز میکردند، این مسئله را در فیلم
ملودرام شهوتانگیز در پناه داستانی از کتاب مقدس قرار داد. صحنههاي مؤثر فیلم مانند گذشتن بنیاسرائیل از دریاي احمر و
سرگردانی آنان در بیابان و نازل شدن وحی بر موسی در کوه سینا، فقط پوششی بود بر چیزهایی که دومیل آنها را علیرغم داد و
فریاد هواداران اخلاق، عوامل اطمینانبخش براي فروش بلیطمیشناخت. 5 متأسفانه در کشور ما تلویزیون قبل از انقلاب در فضاي
فرهنگی کاملًا الهام گرفته از فرهنگ غرب، ظهور کرد و همان نگاه ابزاري سینماي غرب به زن به تلویزیون ایران نیز منتقل شد و به
دنبال آن بسیاري از تهیهکنندگان و دستاندرکاران تولید فیلم در تولیدات خود هر روز بیش از پیش سعی کردند تا با بهرهگیري از
جذابیتهاي جنسی زنان، بر محبوبیت و موفقیت و یا درآمد خویش بیفزایند. این مسئله تا آنجا پیش رفت که تصور عمومی مردم بر
این شد که بین حجاب و هنرهاي نمایشی تضاد اساسی وجود دارد و نمیتوان بدون استفاده از این عامل و حتی بدون برهنگی
هنرنمایی کرد. با پیروزي انقلاب اسلامی و تحولات عمیقی که در سیاست کلان کشور و فرهنگ عمومی مردم پدید آمد، رسانه
ملی نیز دستخوش تغییر شد و عمده مظاهر فساد و برهنگی از صفحه تلویزیون محو شد و فعالیتهاي هنري و نمایشی به دور از
برهنگی و فساد شکوفا شده و گسترش یافت. ولی یک نکته مهم که از آن غفلت شد، روشها و ابزارهاي رسانه در زمینه چگونه
جذب مخاطب و اثر گذاري بیشتر بر او، بود که دچار تغییر چندانی نشد. ازاینرو به تدریج در تلویزیون شاهد ورود سکس پنهان
بودیم به این معنا که برخی فیلمسازان که با ممنوعیت استفاده از فیزیک و جذابیتهاي زنانه روبهرو شدند، براي جبران این خلأ و
به جهت جذب مخاطب و فروش و سود بیشتر به فاکتورهایی همچون محوریت زیبایی چهره در انتخاب بازیگر به ویژه بازیگران
جوان، پوششهاي تنگ و نامناسب در عین حفظ حدود شرعی حجاب، به تصویر کشیدن روابط آزاد و صمیمانه زن و مرد در قالب
همکار، دوست یا همسایه، طرح عشقهاي آتشین به دنبال یک نگاه، آرایشهاي غلیظ و محرك به بهانه گریم و... روي آوردند و
بدین ترتیب تلویزیون به عنوان یک رسانه تصویري عمومی و اثر گذار در برخی موارد به یکی از عوامل ایجاد ناهنجاري در حجاب
بانوان و عفاف در سطح عموم تبدیل شد. 1. این مجسمه، تندیس مرد جوانی است در نهایت زیبایی و برومندي که کاملًا عریان
2. تصویرهاي پیش از رنسانس، مریم را زنی . است. ر.ك: محمود علمی، دایرة المعارف جوان، 1381 ، چاپ اول، ج 2، ص 1072
نشان میدهد که از نوع زنان معمولی و کوچه و بازار نیست و داراي حالتی ملکوتی و معنوي است اما دوره بعد رنسانس نقاش،
مریم را از آسمان به زمین میآورد و مدل خود را براي تصویر مریم از زنان زیباي اطراف خود انتخاب میکند که شرم مقدس در
3. ر.ك: غلامعلی حداد عادل، فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگ، تهران، . چهرهاش دیده نمیشود. ر.ك: همان، ص 1071
رهبر اتحادیه تولیدکنندگان و توزیع will H Hays 4. در سال 1920 ویل اچ هیز . انتشارات سروش، 1374 ، چاپ ششم، ص 35
کنندگان فیلمهاي سینمایی مأمور نظارت بر محتواي فیلمها شد. وي مجموعه مقررات سخت و انعطافناپذیري را براي رعایت
موارد اخلاقی تنظیم کرد. این مقررات مخصوصا نمایش مسائل جنسی را ممنوع کرد. براي مطالعه بیشتر ر.ك به شناخت ارتباطات
جمعی ملوین دفلور اورت اي.دنیس، ترجمه سیروس مرادي، انتشارات دانشکده صدا و سیما، زمستان 1383 ، چاپ اول، صص
. 5. ر.ك به تاریخ سینما، آرتور نایت، ترجمه نجف دریابندري، انتشارات امیرکبیر، 1371 ، چاپ پنجم، ص 147 150 . 227 230
فصل دوم: حجاب در فرهنگ اسلامی
بدون تردید، حجاب و پوشش براي زنان یکی از احکام مسلّم و ضروري دین اسلام است که آیاتی از قرآن کریم و احادیث
صفحه 9 از 27
فراوانی از پیامبر(ص) و ائمه معصومان(ع) به روشنی بر آن دلالت دارد و در سخن همه فقیهان به وجوب و کیفیت انجام آن تصریح
شده است. از آیات قرآن کریم استفاده میشود که هدف از تشریع حجاب، دستیابی به تزکیه نفس، طهارت، پاكدامنی و
پیشگیري از فساد است: قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَی لَهُمْ... (نور: 30 ) ... به مردان با ایمان بگو:
دیده فرو نهند و پاكدامنی ورزند، که این براي آنان پاکیزهتر است.. قُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُ ضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا
یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ... وَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُ ونَ. (نور: 31 ) بگو به زنان با ایمان: دیدگان خود را از (هر
نامحرمی) فرو ببندند و پاكدامنی ورزند و زیورهاي خود را آشکار نکنند... اي مؤمنان همگی به درگاه خدا توبه کنید امید که
رستگار شوید. این نکته قابل توجه است که حجاب قبل از اسلام بین زنان عرب وجود داشت و پیش از نزول آیات مبتنی بر وجوبِ
حجاب، زنان مسلمان داراي پوشش بودند 1ولی به تدریج به فراموشی سپرده شده بود. نزول حکم حجاب موجب تحولی چشمگیر
در احیاء فرهنگ حجاب شد به گونهاي که یکی از همسران پیامبر(ص) پیرامون این تحول میگوید: مرحبا به زنان انصار! همین که
آیات سوره نور نازل شد یک نفر از آنان مانند گذشته بیرون نیامد. 2 زنان مسلمان پس از نزول آیات شریفه قرآن، رعایت حجاب و
عفاف را سند افتخار و کرامت انسانی خود ساختند و سیره زنان مسلمان صدر اسلام ادامه و استمرار یافت و امروز نیز حجاب نشانگر
جایگاه والاي زن مسلمان است. 1. ناصر مکارم شیرازي، تفسیر نمونه، دارالکتب اسلامیه، 1374 ، چ 12 ، ج 15 ، ذیل آیه 30 سوره
نور. 2. مرتضی مطهري، مسئله حجاب، 1375 ، چ 45 ، انتشارات صدرا، ص 10 . حجاب چیست؟ ابتدا باید معلوم شود منظور از
حجاب چیست؟ و حدود و ابعاد مختلف آن کدام است؟ تا در مباحث بعد جهتگیري و چارچوب مطالب روشن و مشخص شود.
یعنی ممانعت از رسیدن به چیزي آمده است. 1 درباره این واژه گفته شده که « أَلْمَنْعُ مِنَ الْوُصُولِ » ماده حجب در لغت به معناي
وَمِن بَیْنِنَا وَبَیْنِکَ حِجَابٌ؛ و میان ما » : حجب و حجاب هر دو مصدر و به معناي پنهان کردن و منع از داخل شدن است. 2 آیه شریفه
3 (فصلت: 5) شاهد بر این مدعاست. استعمال کلمه حجاب در مورد پوشش زن یک اصطلاح نسبتا جدید است. «. و تو پردهاي است
واژه حجاب گرچه در لغت » 4.« که به معنی پوشش است، به کار میرفته است « ستر » در قدیم و مخصوصا در اصطلاح فقهاء کلمه »
5 در .« به معناي پرده و حایل استعمال شده ولی امروزه به طور مسلم و یقینی فقط به معناي پوشش مخصوص زنان به کار میرود
میزان پوشش زنان، بیشتر رسالههاي عملیه حد واجب آن را پوشانیدن تمام بدن به جز قرص صورت و دو دست از مچ به پایین،
میدانند و روشن است که این حکم فقهی کمترین حد و مرز وجوب حجاب فردي را بیان میکند و با نگرشی وسیعتر و بررسی
آموزههاي اجتماعی اخلاقی اسلام و نیز با توجه به تأکید اسلام بر مسئله عفاف و حیا و حفظ حریم بین زن و مرد نامحرم باید اصل
پوشش و حجاب » : عدم تبرج را که یک اصل مهم قرآنی است به آن افزود. 6 همانگونه که استاد مطهري خاطرنشان ساخته است
7 بنابراین مقصود از .« زن در اسلام این است که زن در معاشرت با مردان خود را بپوشاند و به جلوهگري و خودنمایی نپردازد
حجاب اسلامی، آن نوع پوششی است که داراي این دو ویژگی باشد: 1. حدود شرعی پوشش در آن رعایت شده باشد، به گونهاي
که طبق دستور قرآن کریم زیباییهاي بدن زن آشکار نشود. 8 بنابراین لباسهاي تنگ و چسبان که اندام زن در آن به خوبی نمایان
است با وجود اینکه در ظاهر امر، بدن او را پوشانده ولی چون شکل و حجم اندام را نمایان میسازد نمیتواند حجاب و پوشش
اسلامی تلقی شود. 2. با خودنمایی و جلب نظر نامحرمان همراه نباشد. به عبارت دیگر، حجاب، به معناي پوشش اسلامی بانوان
داراي دو بعد ایجابی و سلبی است. بعد ایجابی آن، وجوب پوشش بدن و بعد سلبی آن حرام بودن خودنمایی به نامحرم است و این
دو بعد در کنار هم باید قرار گیرند تا حجاب اسلام محقق شود. 1. ابوالقاسم الحسین، الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب
، 2. علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، دارالکتب الاسلامیه، بهار 1378 . القرآن، دفتر نشر الکتاب، چاپ دوم، 1404 ه . ق، ص 108
5. همان، . 4. مرتضی مطهري، مسئله حجاب، چاپ 45 ، انتشارات صدرا، 1375 ، ص 62 . 3. فصلت: 5 . چاپ هشتم ، ج 2، ص 103
6. تبرج در لغت به معناي به جلوه درآوردن و زیبایی خود را نشان دادن است. ر.ك: آذرتاش آذرنوش، فرهنگ معاصر . ص 62
صفحه 10 از 27
. 7. مسئله حجاب، صص 80 و 79 . عربی به فارسی، نشر نی، چاپ اول، 1379 ، ص 32 . رجوع شود به قرآن کریم، سوره احزاب: 33
مفسران .« لایُبْدینَ زِینَتَهُنَّ؛ زینتهایشان را آشکار نسازند » : 8. قرآن کریم در سوره نور آیه 34 ، خطاب به زنان مسلمان میفرماید
مصداق زینت در آیه شریفه را بدن زن میدانند که وجه و کفین از پوشاندن استثناء شده است. ر.ك: ناصر مکارم شیرازي، تفسیر
نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تابستان 1369 ، چاپ هشتم، ج 14 ، ص 439 . مفهوم عفاف از مفاهیم مرتبط با حجاب، واژه عفاف است.
« خودنگهداري » 1 این واژه در قرآن به معناي «. حالت نفسانی است که انسان را از غلبه شهوت باز دارد » : در مورد عفاف گفته شده
آمده است: وَ لْیسْتَعْفِفِ الَّذینَ لا یجِ دُونَ نِکاحًا (نور: 33 ) و کسانی که (وسیله) زناشویی نمییابند باید عفت « خویشتنداري » یا
ورزند... . خودنگهداري هم در مورد گرایشهاي شهوانی صدق میکند. مانند آنچه در آیه شریفه فوق آمده و هم در مورد
استفاده از مال حرام یا شبههناك مانند در آیه شریفه که میفرماید: وَ مَنْ کانَ غَنِیا فَلْیسْتَعْفِفْ.(نسا: 6) آن کس که توانگر است (از
خوردن مال یتیمی که تحت سرپرستی اوست) خودداري ورزد. همچنین قرآن کریم در سوره بقره در وصف عفتورزي بعضی فقرا
میفرماید: یَحْسَ بُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التّعَفّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النّاسَ إِلْحافًا وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنّ اللّهَ بِهِ عَلیمٌ. (بقره:
273 ) فرد بیاطلاع، آنان را (از شدت خویشتنداري) توانگر میپندارد. آنها را از سیمایشان میشناسی با اصرار چیزیاز مردم
نمیخواهند. بنابراین دایره معناي عفاف گسترده است، اما مصداق روشن عفاف در تعامل میان زن و مرد مطرح میشود و منظور از
آن داشتن حجاب اسلامی، مهار کردن نگاه و پرهیز از خودنمایی در برابر نامحرمان و ارتباط جنسی با آنان است و این اختصاص به
زنان ندارد، بلکه امري درونی است که شامل مردان هم میشود. البته چون زنان مظهر زیبایی، جمال و جاذبه هستند، حفظ عفت از
آنان بیشتر انتظار میرود. 1. قاموس قرآن، ج 5، ص 18 . عفاف، امري فطري عفاف یک امر فطري است که ریشه در درون آدمی
دارد. روح عفت و پروا پیشگی از بدو خلقت آدمی تا کنون بر وي حاکم بوده است. قرآن کریم در داستان آفرینش آدم و حوا از
این خصلت فطري چنین یاد میکند: پس (شیطان آن دو را با فریب به سقوط کشانید پس چون آن دو از (میوه) آن درخت (ممنوع)
چشیدند برهنگیهایشان بر آنان آشکار شد و به چسباندن برگ (هاي درختان) بهشت بر خود آغاز کردند... 1 طبق این آیه شریفه،
حضرت آدم و حوا قبل از خوردن از درخت ممنوعه داراي لباس بودند ولی بر اثر وسوسه شیطان، با خوردن از آن درخت، لباس
خود را از دست دادند و بلافاصله به پوشاندن خود اقدام نمودند. این احساس شرم از برهنگی حتی بدون حضور ناظر بیگانه و
سرعت در پوشاندن خود به وسیله برگها ولو به طور موقت از آن جهت که تحت هیچ آموزش یا فرمانی از جانب خداوند یا
فرشته وحی یا تذکر یکی به دیگري صورت نگرفته، بیانگر فطري بودن پوشش و عفت در انسان است. 2 دامنه عفاف دامنه
عفتورزي در ارتباط با نامحرم ابعاد مختلفی دارد که عبارتند از: 1. عفت در فکر گرانبهاترین سرمایهاي که خداوند به انسان هدیه
کرده، گوهر فروزان قوه تفکر و تعقل است. تمامی اعمال و رفتار انسانی، چه خیر و چه شر از فکر انسان سرچشمه میگیرد. بنابراین
میتوان گفت بالاترین مرحله عفتورزي در ارتباط با نامحرم این است که انسان حتی فکر گناه را نکند و تمایلات قلبی و اندیشه
خود را از گناه حفظ کند. روزي حواریون حضرت عیسی(ع) از او خواستند آنها را ارشاد کند. حضرت عیسی(ع) فرمود:
موسی(ع) به شما گفت سوگند دروغ نخورید من به شما میگویم سوگد راست هم نخورید. موسی(ع) به شما گفت: زنا نکنید، »
من به شما میگویم حتی فکر زنا هم نکنید، هرکس فکر زنا و گناه کند مانند کسی است که در خانهاي آراسته، آتشی برافروخته
3 همچنین در حدیثی از رسول .«( است. خانه نمیسوزد ولی دود خانه را فرا میگیرد (فکر گناه هم باعث تیرگی دل و قلب میشود
خدا(ص) نقل شده است که در مورد دو نفر مسلمان که (در نزاعهاي شخصی) شمشیر بر روي یکدیگر بکشند و یکی کشته شود،
یکی از حاضران عرض کرد: یا رسولالله! قاتل معلوم است که به دوزخ میرود امام مقتول چرا؟ فرمود: .« هر دو در دوزخند » : فرمود
بدان سبب که او نیز (آهنگ کشتن رفیقش را کرده بود و) اراده داشت او را بکشد. 4 امام صادق(ع) نیز در حدیثی فرموده است: انَّ
المُؤمِنَ لَیَنْوي الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ الرّزقَ. 5 گاهی مؤمن اندیشه گناه میکند و همان، سبب محروم شدن او از روزي میگردد. 2. عفت در
صفحه 11 از 27
نگاه عفت در نگاه به نامحرم از دستورات صریح قرآن کریم است. خداوند در سوره مبارکه نور به مردان و زنان مؤمن دستور می
دهد که چشمان خود را از نامحرم بپوشانند. 6 اهمیت این مسئله از آنجاست که نگاه همچون پنجرهاي است که چون بیحساب و
بدون مرز گشوده شود، آتش شهوت و هیجان را برخواهد افروخت. نگاههاي آلوده، زمینهساز فحشا و آلودگیهاي اجتماعی است.
7 همچنین میفرماید: (غَضُّ «. العُیون مصائِدُ الشَ یْطان؛ چشمها، دامهاي شیطان هستند » : حضرت علی(ع) در این باره میفرمایند
نگاه حرام تیري آلوده از » : 8 امام صادق(ع) نیز میفرماید .« الطَرفِ من اَفْ َ ض ل الورع؛پایین انداختن چشم از برترین پارسایی است
3. عفت در گفتار یکی از ابعادت 9« تیرهاي شیطان است و چه بسیار نگاه هاي حرامی که حسرتی طولانی در پی خواهد داشت
عفت در ارتباط با نامحرم در گفتار ظاهر میگردد. قرآن کریم در این باره خطاب به همسران پیامبر میفرماید: فَلَا تَخْ َ ض عْنَ بِالْقَوْلِ
فَیَطْمَعَ الَّذِي فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًا (احزاب: 32 ) ... پس به ناز سخن مگویید تا آنکه در دلش بیماري است طمع ورزد و
گفتاري شایسته بگویید. هرچند آیه شریفه خطاب به همسران پیامبر است ولی بدون شک این یک حکم عام است؛ 10 و تمامی
زنان در ارتباط با نامحرم نباید به گونهاي هوسانگیز سخن گویند تا کسانی که در دلشان مرض است در آنان طمع کنند و هرگونه
سخن گفتن با ناز و غمزه همراه با تغییر صد به شکل تحریک آمیز، زمینهساز انحراف افراد شهواتران است که باید از آن پرهیز
شود. پیامبر اکرم(ص) میفرماید: هرکس با زن نامحرم شوخی کند، براي هر کلمهاي که با او سخن گفته، هزار سال زندانی
4. عفت در رفتار لازمه حضور اجتماعی زن و مشارکت وي در عرصههاي اجتماعی، گاه ارتباط و معاشرت با مردان میگردد. 11
است که این معاشرت، عفت در روابط اجتماعی را اقتضا میکند و داراي شرایطی است که از جمله آن: الف) پرهیز از خلوت با
نامحرم یکی از مهمترین موارد عفت در ارتباط با نامحرم، پرهیز از خلوت با او و حضور در مکانی به تنهایی است. اهمیت این
مسئله تا آنجاست که پیامبر بر عدم اختلاط آنان با مردان تأکید نموده و میفرماید: بر زنان است که دسوت نداشته باشند در خلوت
هرکس به طور حرام با زنی مصافحه کند (با او دست بدهد) غضب » : با مردان بنشینند. 12 ب) پرهیز از مصافحه پیامبر فرمود
13 ج) پرهیز از تبرج پرهیز از خودنمایی و جلوه گري در مقابل نامحرم دستور صریح قرآن .« حقتعالی را براي خود خریده است
( کریم به زنان پیامبر است که شامل تمامی زنان مسلمان میشود: وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّۀِ الْأُولَی و... (احزاب: 33
و در خانههایتان قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینتهاي خود را آشکار نکنید... همچنین باید از استعمال عطر و بوي
هز زنی که خود را خوشبو کند و از خانه خارج شود، » : خوش در هنگام معاشرت با نامحرم پرهیز شود. پیامبر اکرم(ص) میفرماید
2. آنچه زنان و دختران درباره حجاب باید بدانند، به اهتمام . 1. اعراف: 22 14.« مورد لعنت قرار میگیرد تا به خانه مراجعت کند
3. حر عاملی، وسائل الشیعه، مکتب الاسلامیه، تهران، . دفتر مشاور رئیس سازمان در امور جوانان، نشر سروش، 1383 ، چ 1، ص 40
4. جامع السعادات فی موجبات النجاة، مولا محمد مهدي نراقی، تصحیح سید محمد کلانتر و محمدرضا . 1373 ، ج 5، ص 37 ، چ 7
6. نور: 30 و 31 . محدوده و مشخصات این حکم در . 5. بحارالانوار، ج 73 ، ص 358 . مظفر، قم، اسماعیلیان، چ 3، ج 3، ص 163
، فقه و رسالههاي علمیه مشخص شده است. 7. حسین شیخالاسلامی، ترجمه غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات انصارایان، ج 2
11 . وسائل الشیعه، ج . 10 . تفسیر نمونه، ج 17 ، ص 290 . 9. وسائل الشیعیه، ج 7، ص 138 . 8. همان، ج 2، ص 1086 . ص 1087
14 . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، انتشارات کتابچی، 1373 ، چ 4 ، ج 103 ، ص 247 . 12 همان. 13 . همان، ص 142 . 14 ، ص 133
، ح 27 . حیا مفهوم حیا نیز که ارتباط تنگاتنگی با حجاب و عفاف دارد. در لغت به معناي شرم، خجالت کشیدن و ترك کردن
چیزي از ترس ملامت دیگران است. 1 این واژه در فارسی معادل شرم و آزرم آورده شده است. 2 حضرت علی علیهالسلام در
شرم و حیا، جامهاي است دربرگیرنده و حجابی است بازدارنده (از گناه) و پوششی است نگاه دارنده از » : توضیح حیا میفرمایند
بديها. حیا گوهري است همراه با دین، برانگیزنده مهر و محبت و چشمی است مراقب و از بین برنده فساد و تباهی و بازدارنده از
3 هنگامی که ملکه حیا در نفس انسان راسخ شود در پی آن مهارت پاکدامنی و دوري از گناه در فرد به وجود .« فحشا و زشتیها
صفحه 12 از 27
میآید و فرد میتواند براي عدم بروز هیجان و احساس خاص خود در برابر نامحرم، نوعی کنترل ارادي بر رفتارش داشته باشد. حیا
در زنان حریم و سدي است که آنان را در روابطش با مردان حفظ میکند. حیا مانع از گرفتار شدن زن در دام مردان شهوتران و
4به عبارت دیگر حیا ارزش زن را حفظ میکند و به او «. علت پاكدامنی، حیاست » : ضامن پاكدامنی اوست. علی(ع) میفرماید
2. علی اکبر دهخدا، لغتنامه . شخصیت انسانی میبخشد. 1. معلوف، لویس، المنجد، ترجمه محمد بندرریگی، ج 2، ص 355
3. سیداصغر ناظم زاده قمی، جلوههاي حکمت گزیده موضوعی کلمات . دهخدا، ج 18 ، ص 843 ؛ قاموس قرآن، ج 5، ص 215
4. محمد محمدي ري شهري، میزان الحکمه، . امیرالمؤمنین علیهالسلام، دفتر نشر الهادي، پاییز 1373 ، چاپ اول، صص 199 200
مکتب الاعلام الاسلامی، ج 2، ص 564 ، ح 4557 . رابطه حیا، عفاف و حجاب معمولًا هنگامی که سخن از حجاب به میان میآید،
آنچه بیدرنگ به اذهان خطور میکند پوشش و نوع آن است و کمتر به حقیقت و روح حجاب و نیز ریشهها و مراحل شکوفایی
آن پرداخته میشود، حال آنکه براي یافتن راهکارهاي مناسب و عملیاتی کردن ترویج فرهنگ حجاب لازم است به لایههاي زیرین
آن نیز توجه کرد به عنوان مثال، حیا به عنوان یکی از ریشههاي پذیرش حجاب و مقید شدن به آن محسوب میشود. چرا که
انگیزه حقیقی گرایش زن به حجاب احساس فطري یا غریزي شرم و حیا میباشد. شرم و حیا در زن نسبت به بیگانگان مانند غیرت »
در مرد امري فطري است به عبارت دیگر حیا درك و شعور فطري و الهام درونی زن به حفظ خود، از دستبرد نااهلان براي حفظ
ارتقاي ارزش وجودي خویش است به همین لحاظ وقتی این احساس را از دست میدهد در محیط ناامن اجتماع هم کشف حجاب
میکند و به عکس وقتی احساس شرم و حیا در او زنده است در محیطی که امنیت کامل هم وجود دارد باز هم متمایل به پوشاندن
هنگامی که ملکه حیا در جامعهاي در قلب مردم رسوخ » . 1 بنابراین براي ترویج حجاب نباید از ترویج حیا غافل شد .« خویش است
کرد در پی آن عفاف و خودنگهداري درونی ایجاد میشود و سپس ثمرههاي عفاف یعنی حفظ حریمها و حدود، آشکار میشود.
در این هنگام است که میتوان شاهد فرهنگ عفاف و حجاب و پوشش صحیح بود. در واقع زمانی میتوان حجاب حقیقی و پایدار
را در جامعه مشاهده نمود که شالودههاي آن یعنی حیا و عفاف به خوبی استوار شده باشد. در واقع ارتباط بین این سه ارتباطی
2 بنابراین هنگامی که تلاشهاي .« متوالی است نه متوازي یعنی هر سطح از پایین به بالا پیشنیاز و مقدمه ایجاد سطح بعدي است
رسانهاي براي گسترش حجاب و عفاف صورت میگیرد بایستی این نکته را به خاطر داشت که حجاب جنبه عینی و نمود بارز حیا و
عفاف به شمار میآید. و جهت ایجاد فرهنگ حجاب و پوشش صحیح، باید همراه آن بلکه قبل از آن فرهنگ حیا را ایجاد نمود
سپس براي ترویج و توسعه عفاف برنامهریزي کرد تا زمینه براي گسترش حجاب مساعدتر شود. 1. سیدمجتبی هاشمی رکاوندي،
نشریه پیام زن، « هرم عفاف از حیا تا حجاب » 2. ناهید طیبی، مقاله . مقدمهاي بر روانشناسی زن، قم، انتشارات شفق، 1368 ، ص 221
سال 15 ، ش 5، مرداد 1385 ، صص 13 10 . جایگاه پوشش در فرهنگ اسلامی مسئله لباس و شکل نوع آن، امري ساده و سطحی
نیست که آن را بتوان صرفا محصول سلیقه افراد دانست، بلکه لباس یک محصول فرهنگی است که انسان دانسته یا ندانسته با آن
اعلام میکند که از کدام فرهنگ تبعیت میکند و به کدامین ارزشها و اعتقادات پايبند است. در فرهنگ و تفکر اسلامی
برخلاف فرهنگ غرب که معنویت را فرع و در حاشیه زندگی مادي انسان میداند انسان موجودي است که تعالی معنوي کمال
مطلوب و غایت زندگی اوست و جسم خاکی و دنیاي مادي او زمینهها و مقدمات این تعالی است. غریزه جنسی نیز یکی از غرایز
خدادادي انسان در زندگی است و اسلام هیچگاه بهرهمندي از این غریزه را خلاف روحانیت و معنویت ندانسته است ولی
محدودیتها و به بیان بهتر تنظیماتی که در شریعت اسلام نسبت به غریزه جنسی وضع شده فقط براي حفظ آن از زیادهروي و
خروج از تعادل است. بنابراین در چنین بینشی، دیگر تن و بدن مادي انسان، تنها بخش وجودي انسان نیست که با آن به خودنمایی
و جلب نظر دیگران بپردازد یا با چشمچرانی و زیر پا گذاشتن حریمهاي اخلاقی غرق در لذات شهوانی شده و در پایان نیز با مرگ
فانی شود، بلکه انسان رو به سوي خدا و کمال مطلق دارد و باید تمامی قواي خویش از جمله قواي جسمی و جنسی را بهگونهاي
صفحه 13 از 27
تنظیم و کنترل کرده و از آن بهره گیرد تا هر چه بیشتر خود را به تکامل روحی و معنوي برساند. بنابراین انسان لباس میپوشد تا به
وسیله آن خود را بپوشاند و از گناهان مصون بماند تا بتواند روح خود را پرورش دهد و مصداق مقام خلیفۀ الله باشد در اینجا لباس
لباس » : براي انسان یک حریم است و کرامت او را حفظ میکند. قرآن کریم نیز بعد از اشاره به حفظ بدن توسط لباس میفرماید
1 در سخنان معصومین علیهمالسلامهم بیشتر از آنکه بر زیباییهاي ظاهري لباس و پوشش تأکید «. تقوا بهترین لباس براي شماست
احسن الباس الورع 2 بهترین لباس » : شود بر فضایلی همچون حیا، عفاف و ورع از گناه سفارش شده است. علی علیهالسلام میفرمایند
بنابراین پوشش در فرهنگ اسلامی داراي اهمیت و تقدس خاصی است و ضوابط و احکام خاصی نیز براي آن «. پرهیز از گناه است
وضع شده که تفصیل آن در کتب فقهی موجود است. 1. اعراف: 26 : یا بَنی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباسًا یُواري سَوْآتِکُمْ وَ ریشًا وَ
لِباسُ التَّقْوي ذلِکَ خَیْرٌ... . 2. عبدالواحد بن محمد آمدي، غررالحکم و دررالکلم، تصنیف: مصطفی و حسین درایتی، دفتر تبلیغات
. اسلامی، چاپ دوم، قم، 1378 ، ص 270
فصل سوم: