گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد پانزدهم
فصل چهارم : سلامت روانی و اضطراب






اشاره
سلامت روانی اضطراب
سلامت روانی
سلامت روانی، از بزرگ ترین نعمت هاي الاهی در زندگی انسان است. ارزش این نعمت از هر نعمتی بیشتر است، به حدي که
هیچ چیز به پایه آن نمی رسد. از امام (علیه السلام) در این باره می فرماید": اَلا وَ اِنَّ مِنَ الْبلاءِ الفاقَۀَ وَ اَشَدُّ مِنَ الْفاقَۀِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ
اَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ. اَلا وَ مِنَ النِّعَمِ سِعَۀ الْمالِ وَ اَفْضَل مِنْ سِعَۀِ الْمالِ صِحَّۀُ الْبَدَنِ وَ اَفْضَلُ مِنْ صِحَّۀِ الْبَدَنْ تَقْوَي الْقَلْبِ
1 آگاه باشید که فقر نوعی گرفتاري است و سخت تر از فقر، بیماري تن و سخت تر از بیماري تن، بیماري قلب است. آگاه " .
باشید ثروت نوعی نعمت است و بهتر از ثروت، سلامت بدن و بهتر از سلامت بدن، پرهیزکاري قلب است. بنابراین سلامت روانی
که در این روایت تحت عنوان پرهیزکاري قلب آورده شده، چون نقطه مقابل بیماري قلب است، نعمتی بی بدیل تلقی شده که باید
براي آن سرمایه گذاري جدّي شود. افرادي که با بیماران روانی، عقب ماندگان ذهنی و معتادان به مواد مخدر و الکل سر وکار
دارند، به طور کامل به این امر معتقدند. بدیهی است بیماري هاي روانی مخصوص به قشر یا طبقه خاصی نبوده و تمام طبقات جامعه
رادر برمی گیرد. به عبارت دیگر، امکان ابتلا به ناراحتی هاي روانی براي همه افراد جامعه وجود دارد و هیچ انسانی از 1. میرزا
حسین نوري، مستدرك الوسائل، ج 2، ص 143 . فشارهاي روانی و اجتماعی آن مصون نیست و این خطري است که به شدت نسل
فعلی و آینده را تهدید می کند. زیان هایی که از بیماري هاي روانی به وجود می آید، در عناوینی مانند زیان هاي فرهنگی،
صفحه 56 از 77
عاطفی، سیاسی، اقتصادي، فردي، اجتماعی، خانوادگی و انسانی خلاصه می شود. به طور کلی باید گفت وجود بیمار روانی، به کار
عادي و اقتصاد خانواده لطمه شدید وارد می کند و درآمد سرانه را کاهش می دهد. از لحاظ روابط انسانی هم دیگر اعضاي
خانواده را در وضع ناراحت و تاسف آوري قرار می دهد و خانواده ها باید صرف نظر از مخارج هنگفت و صرف وقت، فشار روانی
شدیدي را براي نگهداري بیمار خود تحمل کنند. مراقبت و نگهداري بیمار روانی، زندگی خانواده را مختل و نشاط و رفاه فردي را
از اعضاي می گیرد. بیماران روانی براي سازمان هاي درمانی، آموزشی، سیاسی، اقتصادي و انتظامی، مسأله اي بزرگ و پیچیده اي
به شمار می آیند و در تخریب و ضایع کردن نیروهاي انسانی تاثیر عمیقی می گذارد. 1
تعریف سلامت روانْی
درباره این اصطلاح، تعریف یکسانی که پذیرفته همه باشد وجود ندارد؛ زیرا روشن شدن معناي سلامت روانی؛ به داشتن تعریف
روشنی از اصطلاح بهنجاري وابسته است. اما با توجه به تعریف بهنجاري از دیدگاه هاي مختلف، پیچیدگی علوم رفتاري، عدم حد
و مرز رفتار عادي وکمبود تحقیقات و مطالعات در بیماري هاي روانی، دیدگاه هاي فراوانی در مورد سلامت روانی وجود دار د.
عده اي با دید پزشکی به آن می نگرند 1. بهر وز ملانی فر، بهداشت روانی، ص 35 . و سلامت و بهنجاري را نقطه مقابل بیماري
جسمانی می دانند؛ در حالی که روان پزشکان و روان کاوان به این مطلب معتقد نیستند. روان پزشکان فردي را سالم می دانند که
در بر خورد با مشکلات اجتماعی بتواند رفتار خود را کنترل کند و به عبارت دیگر، در فعالیت هاي زیستی، روانی و اجتماعی،
تعادل کافی داشته باشد. اما روان کاوان، سلامت روانی را در توانایی فرد براي ایجاد سازگاري بین نهاد و فرامن و استفاده از
مکانیزم هاي دفاعی هنگام وارد آمدن ضربات شدید روانی به فرد می دانند. با توجه به نکته هاي پیش گفته، در این جا به تعدادي
1955 ): سلامت فکر و روان عبارت است از قابلیت ارتباط موزون و ) از این تعریف ها اشاره می کنیم: 1. سازمان بهداشت جهانی 1
هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردي و اجتماعی، و حل تضادها و تمایلات شخضی به طور منطقی، عادلانه و مناسب. 2
1962 ): سلامت روانی، احساس فرد در مورد خود، دنیاي اطراف، محل زندگی، اطرافیان است؛ به ویژه با توجه به ) 2. لوینسون 3
مسوولیتی که فرد در مقابل دیگران دارد، چگونگی سازش وي با درآمد خود و شناخت موقعیت مکانی و زمانی خویش سلامت
World Health. 3. گنجی: سلامت روانی، استعداد روان براي هماهنگ، خوشایند 1 روانی شمرده می شود. 4
لوینسون، .Levinson. .3 4 . سازمان بهداشت جهانی، به نقل از بهروز میلانی فر، بهداشت روانی، ص 15 .Organization. 2
.4 به نقل از همان. ومؤثر کارکردن و در موقعیت هاي دشوار انعطاف پذیر بودن و براي بازیابی تعادل خود توانایی داشتن است. 1
کارل مننجر 2: سلامت روانی عبارت است از سازش فرد با جهان اطرافش به حداکثرامکان، به طوري که باعث شادي و برداشت
5. گیزنبرگ 4: تسلط و مهارت در ارتباط صحیح با محیط، به خصوص در سه فضاي مهم زندگی؛ مفید و مؤثر به طورکامل باشد. 3
6. شعاري نژاد: به آن حالت نسبتاً ثابت شخص گفته می شود که می تواند خوب سازش کند، رغبت و شوق عشق، کار و تفریح. 5
کارل .Karl Menninger.2 3. 30 . 1. حمزه گنجی، بهداشت روانی، ص 13 زندگی دارد، و خودتحققی 6یا خودسازي است. 7
Self-.6 . کیزنبرگ به نقل از همان، ص 16 .Ginsburg. 5.4 . مننجر، به نقل از بهروز میلانی فر، بهداشت روانی، ص 15
. علی ا کبر شعاري نژاد، فرهنگ علوم رفتاري، ص 238 .realization. 7
اضطراب
اشاره
صفحه 57 از 77
اضطراب به منزله بخشی از زندگی انسان هاست که حد متعادلی از آن در همه افراد وجود دارد و پاسخی سازش یافته براي محرّك
هاي درونی و بیرونی تلقی می شود؛ به گونه اي که اگر نباشد، زندگی عادي انسان را مختل می سازد. به گفته استیفن 8" اگر
پریرخ دادستان، .Stephan,M.P. 9.8 .(10 اضطراب نبود، همه ما پشت میزهایمان به خواب می رفتیم " 9 (به نقل ازکامر، 1995
روان شناسی مرضی تحولی از کودکی تابزرگسالی، ج 1، ص 60 . اضطراب در پاره اي از مواقع سازندگی و خلاقّیت در فرد پدید
می آورد، امکان تجسّم موقعیت ها و سلطه بر آن ها را فراهم می سازد و وي را براي مواجه شدن با مسوولیت هاي مهمی مانند
آماده شدن براي امتحان یا پذیرفتن وظیفه اجتماعی برمی انگیزد. براي مثال اضطراب انسان را وادار می کند تا به موقع از خواب
بیدار شود و سر کارش حاضر باشد، هنگام رانندگی خوابش نبرد، از پول و اشیاي قیمتی خود مراقبت کند و براي کارهاي مهم
زندگی اش برنامه ریزي نماید. بنابراین اضطراب به منزله بخشی از زندگی هر انسان، یکی از مؤلّفه هاي ساختار شخصیت وي را
تشکیل می دهد و از این زاویه است که پاره اي از اضطراب هاي کودکی و نوجوانی را می توان بهنجار دانست و تأثیر مثبت آن ها
را بر فرایند زندگی پذیرفت؛ چرا که این فرصت را براي افراد فراهم می آورد تا مکانیزم هاي سازشی خود را در راه مواجهه با منابع
تنیدگی زا 1 و اضطراب انگیز گسترش دهد. پس اضظراب لزوماً پدیده اي نابهنجار و مرضی نیست؛ چنان که در تعریف آن گفته
شده": اضطراب، واکنش فطري و بهنجار به یکی از دو امر است: الف، تهدیدي که متوجه شخص، نگرش ها یا حرمت خود 2 او
می شود؛ ب، فقدان افراد یا چیزهایی که مایه اطمینان و امنیت او می باشند." 3 اما اگر اضطراب از حد متعادل فراتر رود، یعنی جنبه
Comer,R.J. 1.Stressor. 2.Self-Esteem. 3.Graighead,W.E. and Nemerof, C.B.. مزمن و مداوم بیابد، 10
the Corsini encyclopedia of Psychology and behavioral science ,New York, Tohn Wiley and
نه تنها پاسخ سازش یافته نیست، بلکه منع شکست، سازش نایافتگی 1 و استیصال 2 گسترده اي .Soms,(2001),Vo:11,p:122
می شود که فرد را از بخش عمده امکاناتش محروم می کند و انواع اختلال هاي اضطرابی 3 را که از اختلال هاي شناختی 4 و
بدنی، تا ترس هاي ناموجّه 5 و وحشت زدگی ها 6 گستر ده اند، به وجود می آو ر د. 7 از طرفی پیچیدگی هاي جاري تمدن،
سرعت تغییرات و بی توجهی به مذهب و ارزش هاي خانوادگی، براي افراد و اجتماع، تعارض ها و اضطراب هاي تازه اي به وجود
آورده است و در این میان، زنان که توان کمتري دارند، آسیب بیشتري می بینند. شاید به همین دلایل است که اضطراب یا به
عبارت بهتر اختلال هاي اضطرابی، احتمالًا از همه اختلال هاي روانی شایع تر است و نسبت آن در زنان، دو برابر مردان می باشد. 8
پر یرخ دادستان، .Malafjustment. 2.Destress. 3.Anxiety. 4.Cognitive Disorder 5.Phobia. 6.Panic. 7.1
. 8. هارولد کاپلان و همکاران، خلاصه روان پزشکی، نصرت الله پورافگاري، ج 2 . روان شناسی مرضی تحولی، ج 1، ص 60
1. تاریخچه
قرار داشتند، در قرن هیجدهم براي .Neurosis.9 اختلال هاي اضطرابی که تا سال هاي اخیر در مقوله" روان آزردگی ها " 9
نخستین بار از سوي" ویلیام کولن " 1 پزشک اسکاتلندي به کار رفت. در خلال قرن نوزدهم، دیدگاه مبتنی بر پدیدآیی زیست
شناختی روان آزردگی، کسانی را که به رغم سلامت ظاهري جسمانی، رفتار انعطاف ناپذیر 2 و خودتخریب گر 3 داشتند، به عنوان
روان آزرده می شناختند و تصور می شد که این افراد از" اختلال هاي عصب شناختی" 4 ناشناخته اي رنج می برند. در آغاز قرن
بیستم، این دیدگاه جاي خود را به دیدگاه فرویدي مبتنی بر" پدیدایی روان شنا ختی " 5 داد. فروید 6 ا صطلاح" نوروز اضطراب"
7 را ا بداع کرد و بر این نکته تأکید ورزید که اختلال روان آزردگی، از علل جسمانی ناشی نمی شود، بلکه ریشه در اضطراب
دارد؛ بدین معنا که وقتی خاطرات و امیال سرکوب شده ناهشیار سعی می کنند به سطح هوشیاري راه یابند، اضطراب به منزله
علامت هشدار دهنده از پایگاه" من" 8 آشکار می شود و در قالب رفتارهاي نوروزي ظهور می کند. نظریه فروید، مقبولّیت عمومی
صفحه 58 از 77
شد. 9 DSM) پیدا کرد و مبناي طبقه بندي روان آزردگی در طبقه بندي تشخیصی و آماري انجمن روان پز شکی آمریکا
Cullen,W. 2.Rigidity. 3.Self-Defeating. 4.Neurological dysfunctions. 5.Psychogenesis..1
6. در دهه هاي اخیر، نظریه پردازان" رفتاري نگر " 1 به مخالفت با این دیدگاه .Freud,S. 7.Anxiety Neurosis. 8.Ego
پرداخته اند. انتقاد اصلی آن ها متوجه این نکته است که روان آزردگی، گستره اي وسیع تر از آنچه را در وضع کنونی تحت عنوان
اختلال هاي اضطرابی مشخص می شود، پوشش می دهد. بدون تردید انتقادهاي دیگري نیز در این باره عنوان است. پاره اي از
نویسندگان، اضطراب را مانند هوش، سازه اي استنباطی می دانند که بر اساس گزارش هاي فاعلی، رفتارهاي اجتنابی و علامت هاي
فیزیولوژیکی سنجیده می شود؛ در حالی که هنوز درباره شیوه هاي سنجش این نشانه هاي اضطرابی و چگونگی بروز آن ها در
افراد متفاوت، اتفاق نظر وجود ندارد. 2 بنابراین در مورد این اصطلاح توافق عامی نمی بینیم. افراد مختلف به گونه هاي متفاوت آن
را بیان می کنند و پژوهشگرانی هم که درمورد آن سخن می گویند، ممکن است هر کدام پدیده هاي متفاوتی را در نظر داشته
باشند؛ یکی تظاهرات جسمانی را مد نظر قرارمی دهد و دیگري گزارش هاي درونی را قصد می کند. امروزه دیگر نمی توان
اضطراب را در قلمر و آنچه روان آزردگی خوا نده می شود محد ود کر د؛ زیرا همان طور که ذکر شد، این احساس درافراد بهنجار
.( 3، به نقل از بوتزین، 1988 نیز تجربه می شود و دربیماران روان گسسته، افسرده و منحرفان جنسی هم وجود دارد (ناتان، 1980
راچمن، به نقل از پریرخ دادستان، .Behaviorists. گستردگی مفهوم اضطراب از این جنبه، مشکلات بیشتري را در راه 2.1
فراهم کردن ضوابط تشخیصی ایجاد می کند. پس می توان از خود پرسید Nathan,P.E. .3 . روان شناسی تحولی، ج 1، ص 58
که قلمرو اختلال هاي اضطرابی بر اساس چه ضوابطی متمایزکردنی است؟ در حد خطوط کلی می توان گفت که اختلال هاي
اضطرابی، به مجموعه اي از اختلال ها پوشش می دهند که اضطراب یکی از نشانه هاي اصلی آن هاست. وجه مشترك این اختلال
ها، رنج روانی و به خصوص حالت اضطرابی است که به صورت محض یا همراه با نشانه هاي دیگر متجلی می شود. بنابراین با در
نظرگرفتن موضع گیري هاي مختلفِ متخصصان در این زمینه و همچنین باتوجه به وجه مشترك این اختلال ها، می توان پذیرفت
هر اختلالی که نشانه اصلی آن اضطراب است، خواه این اضطراب به صورت پراکنده و مبهم آشکار شود، خواه مزمن یا متناوب
باشد، خواه به موقعیت هاي معیّن وابسته باشد یا آن که در موقعیت هاي متنوع بروز کند، می تواند در قلمرو اختلال هاي اضطرابی
قرار گیرد. 1
2. تعر یف اضطراب
درباره اضطراب تعریف هاي زیادي وجود دارد، ولی دست یافتن به تعریفی دقیق از اصطلاح اضطراب، بسیار دشوار به نظر می
1978 ): اضطراب، حالت هیجانی، مبهم و نامطلوب ) رسد. با این وصف، برخی از تعریف هاي عمده آن را ارائه می دهیم: 1. بک 2
همراه با تظاهرات بیرونی، وحشت و آشفتگی است که در اثر یک تهدید و عدم مقابله صحیج با آن حادث می شود. (به نقل از
:(1982) گود وین 1 .Back,A.T. 2.2 . 1. پریرخ دادستان، روان شناسی مرضی تحولی، ج 1، ص 59 ( خسرو جردي، 1378
به معناي احساس فشردگی در قفسه سینه ریشه می گیرد. اضطراب به ترس بدون منشأ “Anxious " ا ز کلمه لاتین (Anxiety)
مشخص اطلاق می شود؛ یعنی شخص نمی داند چرا می ترسد یا ترس او از خطر نامناسب به نظر می رسد. (همان منبع) 3. سالیوان
1955 ): اضطراب، حالت ناخوشایند شدیدي از تنیدگی است که از تجربه نارضایتی در روابط میان فردي ناشی می شود (به نقل ) 2
1967 ): اضطراب، نگرانی و تشویشی است که به دلیل مورد تهدید قرار گرفتن ارزش هاي حافظ ) 4. می 4 .(3 ازکورسینی، 1996
1975 ): اضطراب عبارت است از واکنش فرد در مقابل یک ) شخصیت وجودي انسان، ایجاد می شود. (همان منبع) 5. چاپلین 5
موقعیت ضربه آمیز، یعنی موقعیتی که زیر تأثیر بالاگرفتن تحریکات، اعم از بیرونی و درونی، قرار گرفته و فرد در مهارکردن آن ها
صفحه 59 از 77
1973 ): اضطراب عموما انتظاري به ستوه آورنده است، به منزله چیزي که در تنشی گسترده و وحشت ) 6. لافون 7 ناتوان است. 6
Goodwin,W.D.. آور و غالباً بی نام اتفاق می افتد. این حالت که به صورت احساس و تجربه کنونی، مانند هر 1
اغتشاش هیجانی در دو .Lafon,A.7 . 2. همان، ص 61 .Sulivan,H.S. 3.Corsini,R.J. 4.May,R. 5.Chaplin,J.P. 6
7. پیه رون 2 سطح هم بسته روانی و بدنی در فرد پدید می آید، ممکن است به یک تهدید عینی اضطراب آور نیز وابسته باشد. 1
1985 ): اضطراب یک ناراحتی روانی و بدنی است که بر اثر ترسی مبهم و احساس نا ایمنی و بدبختی قریب الوقوع در انسان به )
1985 ): اضطراب به منزله حالت هیجانی توأم با هوشیاري مستقیم از بی معنایی، نقص و نابسامانی ) 8. ربر 4 وجود می آید. 3
1994 ): اضطراب یک احساس منتشر، بسیار ناخوشایند و اغلب مبهم ) 9. کاپلان 6 جهانی است که در آن زندگی می کنیم 50
اضطراب عبارت است از :DSM-IV (1994) .10 دلواپسی است که با یکی یا چند تا از احساس هاي جسمی همراه می گر دد. 7
نگرانی قبل از وقوع خطرات یا بدبختی هاي احتمالی درآینده که همراه با احساس بی لذّتی 8 یا علامت هاي جسمانی تنش باشد؛
همان. .Reber,S.R. همان. 5.4 .Pieron,H. 1. همان 3.2 منبع خطر پیش بینی شده می تواند درونی یا بیرونی باشد. 9
9. پریرخ دادستان، . هارولد کاپلان وفکان، خلاصه روان پزشکی، نصرت الله پورافکا ري، ج 2، ص 474 .Kaplan,H.I. .6 7
روان شناسی مرضی تحولی، ج 1، ص 61 . در جمع بندي کلی تعریف هایی که گفتیم، اضطراب احساس رنج آوري است که با
یک موقعیت ضربه آمیز کنونی یا انتظار خطري که به شی غیرمعیّن وابسته است و فرد هم منبع آن را به روشنی درك نمی کند،
تعریف می شود.
3. نشانه هاي اضطراب در سطوح مختلف
اضطراب در سطوح مختلف رفتاري، بدنی، ارتباطی و شناختی، می تواند نشانه هاي مختلفی داشته باشد که درجدول زیر به آن ها
1) برخی نشانه هاي بالینی (ضطراب در سطوح مختلف سط! ح (ضطراب 01 اضلراب در صمطج رنتار - اشاره می کنیم. 1 جدول ( 4
02 اضطراب در سطح بدنی 03 اضلراب در سلع ارتباطی 04 اضطراب رش سلح شناختی نشاته هاي بالینی الف) خشم ب) تخر یبط
د) اختلال هاي حرکتی الف) شاخص هاي (attention deficit) و اختلال توجه (hyperactivity) کري ج) فزون کنشی
فی یولوژیکی ة تغییر ضربان تلب، افزایی فشار خون، بحرات هاي تنفسی، خشک شدن دهان، یریدگی رنگ، ا نقباض هاي مري،
فز ون ض دي !ا ول و... ب) تطاهرات جسمانی: سردرد و دل درد، اختلال هاضمه، ادرار یا مدلمحوع بی اختیاري، روان بی
و.... ج) هتري تبدیل د) خود بیمار بنداري الف) (nghtly terror) اشتهایی، اختلال هاي خواب، وحشت زدگی شبا نگا هی
بازدا ري ارتباطی ب) اجتناب ج) وابستکی اضطراب آمیز الف اختلال تمرکز و حافظه ب) بازداري عقلی 1. اقتباس از همان، ص
.65 -71
4.واکنش اضطراب در نوجوان
برنوجوانی که دچار اضطراب شدید است، احساس ترس ناگهانی چیره می شود؛ گویی قرار است برایش حادثه بدي رخ دهد.
ممکن است بی قرار و نا آرام شود، به سادگی از جا بپرد و علایم جسمانی مثل تهوّع، سردرد، سرگیجه و استفراغ در او پدید آید.
در این حالت، فراخناي توجه و حواس او منحرف می شود، اختلال در خوابش پیش می آید و ممکن است نتواند به راحتی به
خواب رود، در خواب هم بی قرار باشد و به طور کلی دچارکم خوابی شده، زیاد غَلْت بخورد وگاهی هم کابوس می ببیند و حتی
در خواب راه برود. 1 اگر هیچ گونه دلیل بیرونی آشکاري براي اضطراب شدید نوجوان نباشد، ممکن است نگران شود که این
حالت هاي او از کجا سرچشمه می گیرد و در اوضاع و وقایع بیرونی و نسبتاً جزئی به دنبال علت آن باشد. البته معمولًا با بررسی
صفحه 60 از 77
دقیق تر روشن می شود که عوامل به مراتب اساسی تر و پر اهمیت تري دخالت دارند؛ عواملی که ممکن است نوجوان به آن ها
آگاهی نداشته باشد؛ مانند اختلال در روابط فرزند و والدین، نگرانی در مورد مشکلات بزرگ شدن و ترس و احساس گناه در
مورد سائق هاي جنسی و پرخاشگري. بنابراین، واکنش هاي اضطراب نوجوان از این قرار است: انزواي روانی، ناتوانی در انجام
1. نمیا، به نقل از ماسن و تکالیف درسی و علایم دائمی جسمانی " مانند دردهاي مختلف، اسهال، نفس تنگی و خستگی مفرط. 2
. 2. هنري پاول ماسن و همکاران، رشد شخصیت کودك، ص 621 . همکاران، رشدشخصیت کودك، جمشید یاسایی، ص 620
5. شکل گیري اضطراب در جر یان تحول
بررسی هاي اخیر نشان داده است که در بین اختلال هاي روانی، اختلال هاي اضطرابی بیشترین فراوانی را در بین مردم دارد. به نظر
می رسد اضطراب پدیده اي رایج و شناخته شده باشد، ولی بررسی هاي دقیق آن از حد کودك شیرخوار و در طول مراحل
کودکی و نوجوانی، نشان دهنده اهمیت و وسعت این اختلال و تنوع شکل گیري و گوناگونی نشانه هاي آن است. حتی برخی از
مؤلفان اظهار کرده اند": رفتارهاي مرضی را می توان به منزله راه حل هاي مختلفی دانست که کو دك در مقابل اضطراب اتخاذ
1). تظاهرات بالینی اضطراب برحسب سطوح تحول متنوع است و بدین ترتیب، می تو ان اضطراب می کند. ("آژوریا گرا، 1982
پیش کلامی، اضطراب در کودك پس از اکتساب زبان و اضطراب در نوجوانی و بزرگسالی را متمایز کرد که به طور خلاصه در
2) انواع اضطراب و تظاهرات بالینی آن ها در جریان تحول درجریان تحولنوع - جدول زیر به آن ها اشاره می کنیم. 2 جدول ( 4
اضطرابتظاهرات بالینی اضطراب پیش کلامی حالت هاي اضطرابی زودرس : تظاهرات در سطح خواب، حالت هاي تنش یا فزون
وارفتگی و ناتوانی در جمع وجورکردن خود، درآویختن تنودي حرکتی یا دیداري، بی حرکتی همراه ،((hypertonicity تنودي
با سکوت و دقَت اضطراب جدایی بهنجار در کودك خردسال : درماندگی به هنگام جدایی از موضوع دلبستگی (مادر)، گریه
کردن وناراحت شدن، واکش به بزرگسالان آشنا، تحریک بذیري، اختلال موقت در بازي، خواب و خوراك اضطراب در کودك
پس از اکتساب زبان ا نواع اضطراب به صورت مزمن، شدید یا موقت در خلال دوره کودکی: نشانه هاي مختلف اضطراب، شیوه
هاي متفاوت در سطوح مختلف رفتاري، بدنی، ارتباطی و شناختی اضطراب جدایی مرضی در دوره کو دکی : از موقعیت هایی که
مستلزم جدایی هستند، امتناع از خارج شدن از منزل، امتناع از خوابیدن در خارج از منزل، امتناع از رفتن به مدرسه، جدا نشدن از
موضوع دلبستگی حتی داخل منزل، دچار کابوس شدن در خواب، ترس مفرط ازگم شدن یا مورد تجاوز قرار گرفتن یا تصادف
کردن، تپش قلب بالا، سرگیجه و احساس مدهوش شدن، انزوا، ترس و نگرانی از این که خود یا والدین شان دچار سانحه شوند.
اضطراب تعمیم یافته د ر کودکی (معمولاً کو دکان سیز ده سال به بالا): نگرانی و اضطراب مفرط از رویدادهاي آینده مانند
امتحانات یا مشارکت در فعالیت هاي گروهی یا نسبت به رفتارهاي گذشته خود، کمال جویی همراه با تردیدهاي وسوسه آمیز،
پیروي افراطی از دیگران، نا آرامی هاي مفرط حرکتی، ناخن خایی یا کشیدن موهاي سر خود، امتناع از شرکت در فعالیت هاي
رقابتی مثل ورزش، تظاهرات جسمانی مانند ناراحتی هاي گوارشی، سردرد، حالت تهوع و سرگیجه بدون مبناي عضوي، مشکلات
خوابیدن، حالت عصبی وتنش همیشگی. اضطراب در نوجوانی -بحران هاي اضطراب به طور ناگهانی یا تد ریجی، فراگیر یا
پراکنده: - ا ضطراب روانی فراگیر و طو لانی - اضطراب جدایی: - اضطراب تعمیم یافته: تحریک بدنی پراکنده که تظاهرات بدنی
من،" (("defense Mechanism متعدد دارد، ترس هاي مفرط فراگیر، ناتوانی یا اکراه از ترك منزل، مکانیزم هاي دفاعی
انزواي روانی، احساس از هم پاشیدگی و واقعیت زدایی، علایم همیشگی جسمانی مانند دردههاي مختلف، اسهال، نفس تنگی و
اقتتباس از پریرخ دادستان، روان شناسی مرضی .Ajuriaguerra ,J. خستگی مفرط، ناتوانی در انجام تکالیف درسی. 2.1
. 73 ، هنري ماسن و همکاران، رشد و شخصیت کودك ، مهشید یاسایی، صص 121 و 161 و 169 و 621 - تحولی، ج 2، صص 77
صفحه 61 از 77
6. دیدگاه هاي نظري درباره اضطراب
1-6 . دیدگاه ر وان پویشی 1
در دیدگاه روان پویشی، درباره منبع و ماهیت اضطراب اختلاف عقیده وجود دارد که در این جا به بررسی چند نظریه می پردازیم:
فروید درباره اضطراب دو نظریه دارد: او در نظریه اول، در سال 1895 ، اضطراب را نتیجه مستقیم جلوگیري و سرکوب تکانه هاي
ناهشیار دانست. براساس این دیدگاه، سرکوبگريِ 2 این تکانه موجب می شود که اضطراب نِوروزي 3 به وجود آید. (داویسون 4
0 البته فروید در سال 1926 ، نظریه اضطراب خود را بازنگري کرد و این بار سرکوب گري را مبناي اضطراب (5 ونیل، 1982
ندانست، بلکه آن را به منزله نتیجه اضطراب تلقی نمود ". اَنّا فروید 7 در بخش نخست آثارش، همِّ خود را مضروف توصیف
اضطراب هایی کرده که در ریخت هاي مختلف، بر" من " هجوم می آورند و موجب می شوند که مکانیزم هاي دفاعی مختلف در
فرد براي مقابله با آن ها به کار افتند". من " در مواجهه با خواسته هاي ه اي" بن،" 8 از مکانیزم هاي دفاعی که به کار اضطراب می
یا اضطراب بیمارگونه: یک Psychodynamic. Repression. .2 3. neurosis anxiety.1 آیند، یاري می طلبد. 9
زیگموند .Davison,G.C. .4 Neale.J.M. .5 بیماري کنشی است که با ترس بی اساس یا احساس نا امنی مشخص می شود. 6
محمود منصور و پریرخ .Freud,A. 8.Id. 9.7 . فروید، به نقل از پریرخ دادستان، روان شناسی مرضی تحولی، ج 1، ص 96
دادستان، روان شناسی ژنتیک 2، ص 48 . کلاین 1 معتقد است که تعارض بین کشاننده زندگی و کشاننده مرگ، انسان را از بدو
تولد در معرض اضطراب قرار می دهد. بنابراین از دیدگاه کلاین، براي درك اضطراب باید به غریزه مرگ یعنی مفهوم پرخاشگري
پناه برد. 2 اشپیتز 3 بر کنش هشدار دهنده اضطراب و وابستگی آن با یادگیري و پیش بینی تأکید می کند؛ به طور آشکارا می بینیم
که در نظام وي، اضطراب در حکم علامت محرکی است که هدف آن، پیش گیري از خطر آسیب دیدگی ناشی از خود
. ملانی کلاین، به نقل از پریرخ دادستان، روان شناسی مرضی تحولی، ج 1، ص 100 .Klein,M. 2.1 دوستداري است. 4
. اشپیتز، به نقل از پریرخ دادستان، روان شناسی مرضی تحولی، ج 1، ص 107 Spitz,R. .4.3
دیدگاه رفتارشناسی 5
نظریه پردازان رفتارشناسی طبیعی، ترس و اضطراب را به منزله شیوه هاي سازش با محیط طبیعی تلقی کرده اند، صرف نظر از آن
که با اضطراب شناور، یعنی اضطراب تعمیم یافته بدون موضوع معیّن و یا اضطراب هاي مشخص مانند هراس ها که موضوع معینی
دارند، سر وکار داشته باشیم. مرگ، هر ارگانیزم زنده را تهدید می کند. هر اندازه افراد بتوانند خود را فعّالانه از خطر دور کنند، به
همان اندازه امید زندگی آن ها افزایش می یابد و بخت بقاي نوع، افزون تر می گردد. هر قدر تعداد افراد یک نوع محدودتر باشد،
.Etology. فرایند تحول کندتر خواهد بود و مسأله اجتناب از خطرها، اهمیت بیشتري خواهد یافت. 6البته در اختیار داشتن 6.5
دوماره، به نقل از همان. توانایی هاي سریع یادگیري و واکنش هاي بازتابی، براي بقاي حیوان کفایت نمی کند؛ بلکه افزون بر آن،
حیوان باید داراي یک آمادگی خاص یعنی ترس و به معناي دقیقتر اضطراب باشد تا وي را در یک هشدار و مراقبت بیشینه نگه
دارد. از این دیدگاه، تکامل انواع، دست کم باید افراد را داراي تولید درون زاد اضطراب کرده باشد تا بتوانند به منظور زیستن و
بقاي خویشتن، با حد متوسط خطرهایی که در برابرشان قرار می گیرد مقابله کنند. 1 اما اگر یکی محیط فاقد خطر باشد، تولید
درون زاد اضطراب، به اضطراب ها و حتی وحشت زدگی ها می انجامد که در چارچوب فعالیت هایی که در خلاء انجام می شود،
تجلی می یابد. در مورد انسان، این احتمال وجود دارد که پاره اي از افراد مانند افراد روان آزرده، آمادگی هاي ژنتیکی گسترده اي
صفحه 62 از 77
را در قلمرو اضطراب به ارث برده باشند و در هنگام فقدان محرك هاي متناسب که امکان برون ریزي منظم اضطراب را فراهم می
!نند، این تولید درون زاد ممکن است به اضطراب، بی خوابی، خواب دیده هاي اضظراب آمیز و اختلال هاي اضطرابی از نوع هراس
. 1. لی هاوزن، به نقل از همان. 2. پریرخ دادستان، روان شناسی مرضی تحولی، ج 1، ص 107 ها بینجامد. 2
3. دیدگاه هاي انسانی نگر، هستی نگر 3 -6
نظریه پردازان انسانی نگر و هستی نگر بر این باورند که هراس و اختلال هاي اضطرابی تعمیم یافته مانند هر اختلال روانی دیگر،
و در .Humanistic and Existential. هنگامی بروز می کنند که افراد خود را صادقانه مورد نظر و پذیرش قرار نمی دهند 3
عوض به انکار و تغییر افکار، هیجان ها و رفتار خود می پردازند. این موضع گیري هاي دفاعی، در نهایت آن ها را به اضطراب
مفرط می اندازد. راجرز 1 عقیده دارد که اگر افراد نتوانند در خلال کودکی" توجه مثبت بی قید و شرط" 2 را از افرادي که براي
آن ها معنادار هستند دریافت کنند، یک شیو ?کنش وري دفاعی در ایشان گسترش می یابد و دیدگاهی انتقادي راجع به خود
درپیش می گیرند. به کار بردن این گونه مکانیزم هاي دفاعی، موجب می شود که آن ها فقط جزئاً به احساسات مثبت درباره
خویشتن برسند و به اغتشاش فکري و اضطراب گسترده اي دچار شوند که از احساس تهدیدشدگی همیشگی ناشی می گردد. 3
راجرز به نقل از پریرخ دادستان، روان شناسی مرضی تحولی، ج .Roger, C.1. 2.Unconditional Positive Tegard. 3
. 1، ص 111
4. دیدگاه شناختی نگر 4 -6
بیشتر نظریه سردازان شناختی نگر" باورهاي سازش نایافته" 5 را ریشه اختلال هاي اضطرابی می دانند. بِک 6 و الیس 7 نظریه هاي
شناختی را به قلمرو روان شناختی گسترش د ادند. (بک، 1967 ؛ الیس، 1962 ) این نظریه ها، فرایندهاي شناختی را به منزله محور
اصلی رفتار، فکر و هیجان تلقی کردند. الیس معتقد بود پاره اي از افراد باورهاي بنیادي غیر منطقی دارند که بر چگونگی تفسیر آن
واکنش Cognitive Theory..4 5.Maladuptive Assumption. 6.Beck,A.T. .Elis,A. ها از رویدادها مؤثر است و 7
هاي هیجانی نامتناسبی را در پی دارد. به نظر او، بیشتر کسانی که از اختلال اضطرابی تعمیم یافته رنج می برند، چنین باورهایی
دارند. 1 در نظریه شناختی مشابهی"، بک " اظهار می کند که افراد مبتلا به اختلال اضطرابی تعمیم یافته، باورهاي غیرواقع نگر
2. بک، . 1. آلیس، به نقل از همان، ص 116 پنهان یا نهفته اي دارند که احساس خطر قریب الوقوع را در آن ها پدید می آورد. 2
. به نقل ازهمان، ص 117
5. دیدگاه رفتاري نگر 3 -6
به نظر رفتاري نگرها، تمامی رفتارها از جمله رفتارهاي اضطرابی، اکتسابی هستند؛ یعنی از راه شرطی شدن کلاسیک، 4 شرطی
سازي کنشی- ابزاري، 5 مشاهده، تقلید یا الگوبرداري 6 و یادگیري اجتنابی 7 فراگرفته می شوند. بنابراین، اضطراب واکنش شرطی
در برابر محیطی خاص است که براي مثال ممکن است شخص با تقلید واکنش هاي اضطرابی والدین خود، واکنش درونی اضظراب
Behaviorism Theory. .3 Classical Conditioning. .4 Operant Conditioning. .5 را یاد بگیرد. 8
ها رولد کاپلان و همکاران، خلاصه روان پزشکی، نصرت الله پورافگاري، ج .Modeling. .6 Avoidance Learning. .7 8
. 2، ص 482
صفحه 63 از 77
6 دیدگاه فر هنگی- اجتماعی -6
پژوهش ها و بررسی هاي زیادي نشان داده اند که فراوانی هراس ها و اختلال هاي اضطرابی تعمیم یافته، بیشتر در کسانی شیوع
دارد که با فشارها و موقعیت هاي خطرناك اجتماعی مواجه هستند. نتیجه این مطالعات نشان می دهد که در محیط هاي تهدیدآمیز،
افراد احساس تنش گسترده، نگرانی، برانگیختگی و بی قراري می کنند و حتی در این محیط ها، اختلال هاي خواب که مشخص
کننده اضطراب تعمیم یافته است، بیشتر دیده می شود. 1 همچنین بررسی هایی که درکشورهایی نظیر ژاپن، انگلستان، کانادا،
لهستان، هندوستان و تایلند شده، نشان می دهد که جنگ، اختناق، دگرگونی هاي سیاسی و صنعتی و نیز رخدادهاي ملی و امثال
1. بوم و فلمینگ به نقل از پریرخ دادستان،ر وان شناسی مرضی تحولی، ج 1، ص آن، افزایش اضطراب در بین مردم را پی دراد. 2
2. کمپتول و حمکاران، به نقل از همان. .94
7. پیشینه تجربی تحقیق
اشاره
در مورد پوشش اسلامی زن مطالعات فراوانی وجود دارد؛ ولی از دیدگاه روان شناسی تحقیقات چندانی در این زمینه انجام نشده
است. از بین مطالعات انجام شده، به چند تحقیق دسترسی پیدا کردیم که به طور اختصار به آن اشاره می شود:
7-1 . روحانی، شهریار، ( 1369 )، بررسی مسالهء پوشیدگی از دیدگاه روان شناسی: روحانی در مطالعه خود، نظریه اریکسون و دیگران را
دربارهء مراحل رشد روانی انسان مطرح و نتیجه گیري می کند که ا گر دختران در سنین نوجوانی، در جلوه گري و دلربایی افراط داشته
باشند، رشد شخصیت در آن ها متوقف می شود و به افرادي که همیشه اسیر جلب توجه دیگران هستند، تبدیل می شوند و نتیجه آن، اضطراب
و نگرانی همیشگی خواهد بود.
،( 2. مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه اي صدا و سیماي جمهوري اسلامی ایران، ( 1365 -7
پژوهشی پیرامون حقوق، نقش اجتماعی و پوشش بانوان وکنکاشی در زمینۀ شناخت اسلام براي زن امروز: این طرح، ابتدا از
ویژگی هاي روانی و جسمانی زن و تفاوت آن با مرد بحث کرده و حجاب را به عنوان یکی از نیازهاي روانی زن مطرح می کند.
همچنین در این تحقیق، سعی شده دیدگاه هاي قشرهاي مختلف مردم تهران راجع به مسأله پوشش اسلامی سنجیده شود که در دو
بخش تنظیم شده است: 1. دستیابی به فرم و رنگ هاي مطلوب براي پوشش بانوان در مجامع عمومی؛ 2. دستیابی به نظرات مردم
تهران درباره انگیزه بعضی از بانوان در زمینه عدم رعایت دقیق پوشش اسلامی. نتایج به دست آمده از بخش اول نشان می دهد که
%81 پاسخگویان طرفدار آزادي خانم ها و انتخاب نوع حجاب اند، 67 % طرفدار استفاده ازپوشش ساده و بدون نقش براي خانم ها
هستند، 91 % مانتو و روسري را براي حجاب اسلامی مناسب می دانند، 86 % استفاده از رنگهاي روشن و ملایم را براي خانم ها بی
اشکال می دانند و 67 % رنگ سیاه را براي پوشش خانم ها مناسب دانسته اند. همچنین نتایج به دست آمده از بخش دوم نشان می
دهد که مهم ترین انگیزه بعضی از بانوان در رعایت نکردن دقیق حجاب اسلامی به ترتیب عبارت است از: 89 % تربیت خانوادگی،
%83 ضعف اعتقاد مذهبی، 74 % همرنگی با جماعت، 68 % عدم سختگیري شوهران، 66 % مخالفت با اجباري بودن آن.
7-3 . سازمان امور اداري و استخدامی کشور، ( 1369 )، بررسی ابعاد شخصیتی زن: بخشی از این تحقیق، به نقش حجاب در تحولات
صفحه 64 از 77
فردي و اجتماعی زن پرداخته و حجاب را پوششی می داند که حافظ ویژگی هاي زنانگی زن است. نیز و نتیجه می گیرد که شیوع
بی حجابی، باعث می شود زنان به صفات مردانه و مردان به صفات زنانه گرایش پیدا کنند و از این راه، دچار مشکلات و اختلال
هاي روانی شوند. این تحقیق در پایان نتیجه می گیرد که حجاب، زن را به صورت موجودي اندیشمند و به دور از تظاهرات جنسی
به اجتماع عرضه می کند و نشانه ژرفاي اندیشه زن است.
4. هدایت خواه، ستار، ( 1372 )، نگرشی دوباره به مسأله پوشش و حجاب اسلامی: نویسنده دراین پژوهش که تحقیقی کتابخانه اي است، -7
در فصل اول و دوم به بررسی حجاب از دیدگاه هاي مختلف اعتقادي، اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و روان شناختی پرداخته و پیامدهاي
ناگوار بی حجابی را از این نظرگاه ها بیان کرده است. او همچنین در فصل سوم، درباره علل و عوامل فرهنگی و روان شناختی گرایش به بی
حجایی بحث کرده و در فصل بعدي، پس از تعیین حدود پوشش زن، به برخی شبهه هاي مطرح شده درباره حجاب پاسخ داده است.
5. منطقی، مرتضی، ( 1373 )، بررسی تاثیر جاذبه هاي زنان در -7
آستانه ادراکی دیگران: منطقی در مطالعه خود، تأثیر جاذبه هاي زنان در آستانه ادراکی مردان را بررسی می کند و نتیجه می گیرد
که در اثر رعایت نکردن حجاب و افراط در جلوه گري زنان، آستانه ادراکی مردان تغییر کرده و درك آن ها از زیبایی زنان کمتر
می شود؛ درنتیجه، اثرات زیان بخشی در روابط خانوادگی آنان گذاشته و به ایجاد تنش، جدایی و طلاق می انجامد. افزون بر این
که رعایت نکردن حجاب مشکلات اجتماعی فراوانی براي زنان به وجود می آورد که در افزایش التهابات روانی زنان بی تأثیر
نیست.
6. استانداري تهران، دفتر امور اجتماعی، بررسی علل ناهمساري برخی از بانوان تهران، 1376 : استانداري تهران در تحقیق دیگري، -7
ارتباط وضع حجاب با وضعیت اقتصادي زنان تهرانی را تأیید کرده است و نتیجه می گیرد که افزایش وضعیت رفاهی، باعث افزایش بدحجابی
در دختران و زنان می شود. به همین دلیل در محله هاي فقیرنشین، حجاب بهتر رعایت می شود. نتیجه دیگر این که، هر چه زنان با فرهنگ
هاي بیگانه مرتبط باشند، وضع بدتري دارند. به همین دلیل، زنانی که سفرهاي خارجی بیشتري دارند، وضع پوشش نامناسب تري دارند و نیز
زنانی که مدت اقامت آنان در تهران زیاد است، وضع حجاب بدتري به نسبت دیگران دارند. همچنین این تحقیق نشان می دهد کسانی که
اختلاف خانوادگی دارند و روابط خوبی با والدین خود ندارند، کمتر حجاب را رعایت می کنند.
7. بوالهري، جعفر، ( 1376 )، بررسی ویژگی هاي حجاب خواهران در دانشگاه تهران و آماده سازي چک لیست حجاب: در این مطالعه، -7
سعی شده چک لیستی براي اندازه گیري رفتار حجاب بانوان تهیه شود و با اندازه گیري حجاب دانشجویان دختر به وسیله این چک لیست،
ارتباط حجاب آنان با برخی عوامل محیطی، اجتماعی و اقتصادي بیان شود. از نتایج این تحقیق که در آن بیست ملاك براي سنجش حجاب
کامل ارائه شده، به دست می آید که ببشتر افراد مورد مطالعه، از حجاب نسبتاً خوبی برخوردارند و نیز دانشجویان شاخه هاي علوم، علوم
انسانی وکشاورزي حجاب بهتري نسبت به شاخه هاي فنی و هنر داشته اند، اما سنوات تحصیلی در نوع رفتار حجاب تأثیري نداشته است.
،( 7-8 . اسدي پویا، علی اکبر، و همکاران ( 1380
تعیین عوامل برانگیزاننده و بازدارند گسترش فرهنگ حجاب: اسدي پویا سعی کرده است مهم ترین عوامل برانگیزاننده و بازدارنده
فرهنگ حجاب را بین دانشجویان دختر مشخص کند. او نتیجه می گیرد که پنج در صد پاسخگویان خود را بی حجاب می دانند و
این رقم با توجه به این که جامعه ایران 99 % مسلمان دارد، رقم نسبتاً بالایی است. همچنین می گوید: بهتر است براي ترویج فرهنگ
حجاب در دانشگاه، با تأکید بر جنبه هاي مثبت حجاب، به بیان فلسفه و فواید حجاب براي افراد پرداخته و در این راه، الگوهاي
صفحه 65 از 77
مناسب حجاب را با در نظر گرفتن دیدگاه بیشتر دانشجویان که مقنعه را ترجیح می دهند، معرفی کرد. همچنین براي مبارزه با بی
حجابی، باید مهم ترین علل عدم گرایش به حجاب را که عبارت هستند از ناباوري، محیط نامناسب خانواده و نداشتن فلسفه
حجاب، برطرف نمود.
فصل پنجم :