گروه نرم افزاری آسمان

فصل پنجم : نتایج تحقیقات میدانی
مقدمه







همان طور که در مقدمه کتاب بیان، در پژوهش حاضر، علاوه بر بررسی نظري نقش حجاب در سلامت روانی زن، از تحقیق میدانی
هم استفاده شد تا بر غناي علمی آن افزوده گردد. به این منظور مراحل انجام تحقیق میدانی، اعم از تهیه پرسشنامه، تعیین گروه
نمونه، جمع آوري اطلاعات و تجزیه و تحلیل آماري آن ها، انجام شد و نتایج بسیار جالبی هم به دست آمد. نتایج به دست آمده
نشان داد: بررسی هاي نظري فصول گذشته در اثبات رابطه بین حجاب و سلامتی روانی، مورد تأیید روش هاي آماري و تجربی قرار
دارد. براي توضیح کار میدانی انجام شده در این موضوع، ابتدا لازم است مفاهیمی چون روش تحقیق، جامعه آماري، روش و حجم
نمونه گیري و ابزار اندازه گیري کاملًا روشن شود.
1. روش تحقیق
. در این پژوهش، پیشینه نظري متغیرها (نگرش به حجاب و سلامت روانی) و رابطه بین آن ها بر اساس مطالعات کتابخانه اي در دو
حوز ?دین و روان شناسی بررسی شد و در بخش تجربی و بررسی میدانی، از پرسشنامه محقق ساخته نگرش به حجاب، به منظور
سنجش نگرش آزمودنی ها به حجاب و نیز از مقیاس خودسنجی اضطراب زانک براي سنجش میزان اضطراب آن ها استفاده شد.
2. جامعه أماري 1
در این پژوهش، جامعه آماري عبارت است از: دانش آموزان دختر پایه سوم مقطع متوسطه رشته هاي نظري شهر قم و تهران که در
.Statistical Population. 82 مشغول به تحصیل بوده اند و در تراز سنی 17 تا 19 سال قرار دا شتند. 1 - سال هاي 81
3. گرو ه نمونه 2
اشاره
گر وه نمونه عبارت است از بخشی از جامعه که معّرف 3 آن جامعه است. منظور از معرف بودن این است که بین ویژگی هاي
Sample..2 نمونه و جامعه اي که نمونه از آن انتخاب شده است، شباهت تقریباً کاملی وجود داشته باشد. 4
. 3. علی دلاور، روش هاي آماري در روان شناسی و علوم تربیتی. ص 10 .Representive. 4
3-1 . روش انتخاب گروه هاي نمونه
روش نمونه برداري به کار رفته در این تحقیق، به صورت نمونه برداري تصادفی خوشه اي بوده است که از شهرهاي قم و تهران از
بین 22 دبیرستان (یازده مدرسه در قم و یازده مدرسه در تهران) از مناطق مختلف شهر انتخاب شده است. نحوه گزینش دبیرستان ها
کاملًا تصادفی بوده و طوري انتخاب شده که سه رشته اصلی تحصیلی در حجم نمونه مورد نظر به تعداد کافی موجود باشد.
صفحه 66 از 77
3-2 . حجم نمونه 1
از آن جا که در این تحقیق سعی شده مقایسه اي بین دوگروه از دانش آموزان (با حجاب و بی حجاب) انجام پذیرد، از هر کدام از
دو شهر قم و تهران 225 نفر به عنوان نمونه انتخاب شد و در مجموع تعداد کسانی که پرسشنامه ها را به صورت کامل باز
1): تعداد افراد - گرداندند، 415 نفر شد که در جدول زیر براساس تنوع رشته هاي تحصیلی آن ها دسته بندي شده است. جدول ( 5
گر وه هاي نمونه به تفکیک رشته تحصیلی و شهر محل سکونت شهر رشته تحصیلیتعدادمجموع قمریاضی 67218 تجربی 17
.Sample Size.1 انسانی 79 معارف اسلامی 55 تهرانریاضی 84197 تجربی 95 انسانی 18 مجموع 415
4. ابزا رهاي ار زشیابی
اشاره
ابزارهاي ارزشیابی که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته اند عبارت است از: 1. پرسشنامه سنجش نگرش به حجاب؛ 2. مقیاس
S.A.S).2) خود سنجی اضطراب زا نک 1
1. پرسشنامه سنجش نگرش به حجاب -4
اشاره
این پرسشنامه 23 ماده دارد که نگرش افراد را به حجاب مورد سنجش و ارزیابی قرار می دهد و در پنج بخش دسته بندي شده
:( است؟ سه بخش اول تحت عنوان نگرش به حجاب در بیست ماده تنظیم شده که عبارت است از: 1. پوشش ظاهري (مواد 1 تا 12
در این بخش، نگرش آزمودنی به ظاهر پوشش بدن مانند پوشش سر، دست ها، پاها، زینت آلات و شکل پوشش اعم از چادر،
19 ): در این بخش، نگرش آزمودنی به پیامدهاي فردي حجاب ،18 ،16 ، مانتو و غیره سنجیده می شود. 2. پیامدهاي فردي (مواد 13
20 ): در ،17 ،15 ، مانند امنیت، آرامش، حرمت خود و انتخاب دوستان باحجاب سنجیده می شود. 3. پیامدهاي اجتماعی (مواد 14
این قسمت، نگرش فرد به پیامدهاي اجتماعی حجاب مانند مانع فعالیت هاي اجتماعی بودن، محبوبیت خانوادگی و اجتماعی و
Zung W.K. 2.Self. انگیزه بدحجابی سنجیده می شود. 4. شناخت احکام شرعی (مواد 21 و 22 ): در این قسمت، میزان 1
شناخت آزمودنی به احکام فقهی اسلام ارزیابی می شود. براي این کار دو موضوع بسیار پیش پا .reting Anxiety Seaie
افتاده و ساده و در عین حال مهم وکلیدي انتخاب شد؛ یعنی مسأله محارم زن و مسأله وضو، تا میزان شناخت فرد از احکام دینی تا
حدودي مشخص شود. پاسخ غلط به این دو سؤال آسان، نشانه بیگانگی فرد از احکام اسلامی تلقی می شود؛ زیرا دانستن این
مسائل، حداقل اطلاعاتی است که فرد مسلمان دارا می باشد. 5. پوشش مطلوب (ماده 23 ): در این بخش، یک سؤال تشریحی
درباره مطلوب ترین پوشش اسلامی براي زن در جامعه امروزي است. پاسخ هایی که به این پرسش داده شده، در چهار بخش دسته
. بندي می شود: 1. پوشش کامل با چادر، مانتو و مقنعه؛ 2. پوشش کامل با مانتو و مقنعه؛ 3. پوشش معمولی با مانتو و روسري. 4
پوشش غیراسلامی و آزاد (بدحجابی) که توضیحات مربوط به این گزینه و گزینه هاي 21 و 22 ، در بخش شیوه نمره گذاري این
پرسشنامه بیان خواهد شد. گزینه هاي بیست سؤال اول این پرسشنامه عبارت است از: کاملًا موافقم، موافقم، مخالفم، کاملًا مخالفم.
براي تهیه مواد پرسشنامه، ابتدا به تعداد زیادي ازکتاب ها و مقالات با دیدگاه روانشناختی به حجاب مراجعه شد و سپس آیات
قرآنی در این زمینه استخراج گردید و نظر تفسیرهاي مختلف به دست آمد. در مرحله بعد، احادیث مربوط به حجاب، به ویژه
صفحه 67 از 77
احادیثی که به جنبه هاي روان شناختی حجاب توجه کرده بود، جمع آوري شد و نیز بخشی از شبهه هاي و انتقادها به حجاب مورد
توجه قرار گرفت. در مرحله بعد، با تعدادي از خواهران مصاحبه هایی در موضوع پیامدهاي حجاب و بدحجابی انجام شد و در
نهایت با جمعی از استادان و صاحب نظران حوزه دین و روان شناسی مشورت به عمل آمد.
4-1-1 . أعتبار 1
پیش از انجام هر تحقیق، باید اعتبار مقیاس هاي اندازه گیري آن بررسی شود. منظور از بررسی اعتبار تحقیق این مطلب است که
وسیله اندازه گیري چه چیزي را اندازه می گیرد؟ آیا اطلاعاتی را که این وسیله فراهم می سازد، با ویژگی هایی که محقق جستجو
می کند مربوط است؟ کارشناسان، اعتبار پرسشنامه سنجش نگرش به حجاب را از سه زا ویه ارزیابی کر دند: 01 از نظر اعتبار
ظاهري، 2 مورد ارزیابی چند نفر از صاحب نظران در روش تحقیق در علوم قرارگرفت. 2. از نظر اعتبار محتوایی 3 و در قالب یک
مقیاس بازخورد (نگرش)، استادان روان شناسی، آن را تأیید کردند. 3. از نظر فقهی و مطابقت با فتاواي مراجع بزرگوار تقلید نیز
دیدگاه هاي تنی چند از استادان و صاحب نظران در فقه اعمال گردید. در نهایت پس از تعدیل و اصطلاحات و دریافت تأیید نظر
متخصصان فقه، روان شناسی و روش تحقیق، در سطح محدود اجرا گردید تا مواردي که احتمالًا درك آن ها براي آزمودنی مبهم
Validity.. بود، دوباره بررسی شود. پرسشنامه مورد استفاده در این پژوهش، براساس آخرین اصطلاحات اجرا گردید. 1
.2.Formal Validity. 3.Content Validity
4-1-2 . روایی 1
روایی یا پایایی پرسشنامه سنجش نگرش به حجاب، از راه محاسبه ضریب" آلفا کرونباخ "براساس اطلاعات آماري موجود در
5) در پایان کتاب آمده است، ضریب آلفا را معادل ./ 9634 به دست - همین پژوهش محاسبه شد. این محاسبات که در جدول ( 2
.Reliability. آورده است. قابل ملاحظه بودن این ضریب، نشان می دهد که می توان به نتایج پژوهش اعتماد داشت. 1
(S.A.S) 2. مقیاس خودسنجی اضطراب زانک -4
اشاره
این مقیاس، در بیست سؤال چهار گزینه اي بر مبناي نشانگان بدنی- عاطفی اضطراب تهیه شده است. به منظور ساختن این مقیاس،
از ملاك هاي تشخیص استفاده شده که با شایع ترین ویژگی هاي اختلال اضطرابی مطابق و هماهنگ هستند؛ یعنی مصاحبه هاي
بالینی مراجعان مضطرب را به صورت مشروح ضبط و بعدا از تک تک موارد مطروح شده در ساخت آزمون استفاده کرده اند.
پنج نشانه عاطفی و پانزده نشانه بدنی دارد. نشانگان عاطفی اضطراب زانک عبارت است از: تشویش S.A.S ملاکی هاي تشخیصی
و عصبانیت، ترس، وحشت و هراس، عدم انسجام روانی و بیم و هراس ناشی از انتظار یک پیشامد نامطلوب. نشانگان بدنی اضطراب
زانک هم عبارت است از: لرزش، ناراحتی و دردهاي بدنی، تشنّج، تنگی نفس، احساس بی حسی و مور مور شدن، سوء هاضمه،
ضعف و خستگی زودرس، بی قراري و نا آرامی، تپش قلب، سر گیجه، تکرّر ادرار، داغ شدن اعضاي بدن و عرق کردن،
برافروختگی چهره بی خوابی و بختک زدگی. امتیاز این مقیاس در مقایسه با مقیاس هاي مشابه در این است که مراجع، کمتر می
تواند شیوه خاصی را در پاسخ هایش دنبال کند؟ زیرا تعدادي از سؤال ها بر نشانه هاي مثبت و تعدادي بر نشانگان منفی تأکید
صفحه 68 از 77
دارد. براي این که پاسخگو در جواب هاي علامت زده خود تجدید نظر کند، به جاي پاسخ بلی و خیر، از ستون هاي هیچ گاه یا به
ندرت، گهگاه، بیشتر اوقات و دائم یا تقریباً همیشه، استفاده شده است. امتیاز دیگر این مقیاس این است که مقیاس رتبه اي را به
فاصله اي تبدیل کرده است؛ یعنی با استفاده از مقیاس درجه بندي که صفات کیفی را به کمّی تبدیل می کند، آن را به آزمونی
پارامتریک تبدیل ساخته است لذا در آزمون آماري براي برآورد جامعه از روي نمونه، می توان از روش هاي پیشرفته تر و دقیق
تري استفاده کرد.
4-2-1 . اعتبار
اعتبار هر آزمون و مقیاس به یکی از دو روش زیر تعیین می شود: 1. مقایسه نتایج آزمون با مقیاس دیگري از همین نوع که اعتبار
آن به اثبات رسیده است. به عبارت دیگر، بین نتایج به دست آمده از این آزمون و نتایج مقیاس هاي مشابه که اعتبار آن ها مسلّم
فرض شده است، همبستگی وجود داشته باشد. در مورد این آزمون، مطالعات چندي صورت گرفته که نشان می دهد این مقیاس در
سطح معنادار آماري، پیوسته بیماران مبتلأ به اختلال هاي اضطرابی را از دیگر طبقات متمایز می کند. یکی از این مطالعات که
بود، نشان می داد براساس اطلاعات (S.A.S) و مقیاس اضطراب زانک (H.A.S) بیانگر همبستگی میان مقیاس اضطراب هامیلتون 1
به دست آمده از اجراي دو مقیاس روي بیش از پانصد مورد و با استفاده از روش همبستگی پیرسون، همبستگی میان دو آزمون
برابر 71 % بوده است. 2. روش دوم براي تعیین اعتبار آزمون در صورت فقدان آزمون مشابه، استفاده از نظر (H.A.S) و 2 (S.A.S)
چند داور با صلاحیت در مورد مقیاس ساخته شده است. هنگامی از این روش براي برآورد اعتبار مقیاس استفاده می شود که
مقیاس براساس ادبیات پژوهشیِ در دسترس ساخته شده باشد. در این صورت، معیار نمی تواند بک معیار تشخیصی کاملًا فراگیر
باشد و البته در برگیر نده همه جزئیات مکتب هاي روان شناسی، روان پزشکی و کلیه تئوري هاي راجع به اضطراب نخواهد بود،
بر عناوینی تأکید (S.A.S) بلکه فهرست علامت هاي اساسی درونی، بر مبناي نشانگان را نشان می دهد. باتوجه به این که مقیاس
دارد که علامت اساسی اضطراب را تشکیل می دهند و فرد در زندگی واقعی خود بارها آن ها را نمایان ساخته می تواند به راحتی
.Homilton. 1 را مقیاس معتبري براي تشخیص اضطراب دانست. 2 (S.A.S) در مورد آن صفات نظر بدهد، لذا می توان مقیاس
سطح اضطراب افراد را اندازه گیري می کند. (S.A.S) مقیاسی است که مانند آزمون (H.A.S) آزمون
4-2-2 . روایی
براي محاسبه روایی آزمون، از روش هاي زیر استفاده می کنیم: 1. روایی ارزیاب ها که در مورد مقیاس خودسنجی اضطراب زانک
کاربردي ندارد. 2. روش همبستگی بین مواد آزمون که به وسیله آزمون، همسانی د رونی آن برآورد می شود. براي محاسبه روایی
از روش ضریب انسجام که میزان همبستگی درونی یا تجانس پرسش ها را بررسی می کند، استفاده شده است. ،(S.A.S) مقیاس
با استفاده از روش ضریب انسجام، نشان دهنده ضریبی برابر 84 بود که بیانگر روایی بسیار بالاي (S.A.S) تحلیل هاي آماري نتایج
از راه محاسبه ضریب آلفا کرونباخ براساس اطلاعات آماري موجود در همین (S.A.S) این مقیاس می باشد. 1 روایی مقیاس
5) در پایان کتاب آمده، ضریب آلفا را معادل 87 % به دست آورده است. - پژوهش نیز محاسبه شد. این محاسبات که در جدول ( 3
A.D.Richard and M.S. قابل ملاحظه بودن این ضریب، نشان می دهد که می توان به نتایج پژوهش اعتماد داشت. 1
.Willik,psychoalysis:The science of mental conflict New York: Analytic,Press,p:177-189
5. روش گر دآو ري اطلاعات
صفحه 69 از 77
باید بر روي دانش آموزان ،(S.A.S) چنان که اشاره شد، پرسشنامه سنجش نگرش به حجاب و مقیاس خودسنجی اضظراب زانک
دختر پایه سوم مقطع متوسطه شهر قم و تهران اجرا می شد. اجراي هر دو پرسشنامه به طور هم زمان و به صورت گروهی صورت
گرفت. پیش از توزیع پرسشنامه، هدف از اجراي آن براي آزمودنی ها توضیح داده و اشاره شد که پاسخ صحیح یا غلط مشخصی
براي سؤال ها وجود ندارد، بلکه هدف از است که گزینه اي که بیشتر در مورد هر شخص صدق می کند، انتخاب شود. به منظور
جلب هر چه بیشتر همکاري آزمودنی ها و پاسخگویی دقیق به سؤال ها، به دانش آموزان تذکر داده شد که ابتدا توضیحات بالاي
پرسشنامه را بخوانند و ذکر اسم آنان غیر ضروري اعلام گردید. در ضمن در کلاس اعلام شد که اشخاصی که مایل به پاسخگویی
به پرسشنامه ها نیستند، می توانند برگه ها را سفید برگردانند؛ که تعداد کمی چنین کردند. تعدادي از آنان هم به طور ناقص به
پرسش ها پاسخ دادند که پاسخنامه آنان نیز حذف شد. در مجموع 415 نفر به طورکامل به پرسشنامه ها پاسخ دادند.
6 .روش تجزیه وتحلیل داده ها
در این پژوهش، از روش آمار توصیفی براي دسته بندي، جدول بندي، شاخص هاي توصیفی، میانگین و انحراف استاندارد، بهره
می گیریم. سپس با استفاده از آمار استنباطی، به تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده اقدام نموده و پرسش هاي پژوهش را
بررسی می کنیم. متغیرهایی که در این پژوهش بررسی می شود عبارت است از" نگرش به حجاب" که عواملی چون نگرش به
پوشش ظاهري، نگرش به پیامدهاي فردي و نگرش به پیامدهاي اجتماعی را در برمی گیرد؛ و" سطح اضطراب" که با نشانگان
عاطفی و بدنی مشخص شده است. سؤال اصلی پژوهش حاضر که مربوط به این دو متغیر است، عملًا یک طرح همبستگی را نشان
می دهد که در آن، میزان همبستگی، کیفیت و نیز معناداري آن مورد آزمون قرار می گیرد و با روش همبستگی پیرسون ارزیابی،
تجربه و تحلیل می شود. در مرحله بعد، اثر متغیرهاي دیگري چون میزان شناخت احکام، انتخاب نوع پوشش، رشته تحصیلی،
پیشرفت تحصیلی، شغل و تحصیلات والدین و شهر محل سکونت، بر دو متغیر اصلی، یعنی نگرش به حجاب و اضطراب بررسی،
و آزمون توکی با t آزمو ،F تجربه و تحلیل می شود که براي محاسبه آن ها، ا ز روش هاي آما ري چون محاسبه واریا نس، آزمون
لازم به تذکر .Statistical Pakage For Social Science. 2.1 استفاده می شود. 2 SPSS استفاده از برنامه نرم افزاري
است ، براي پرهیز از طولانی شدن مطلب، از آوردن نتایج برخی از متغیرهاي به کار رفته در آزمون، خودداري می شود. علاقمندان
می توانند براي پیگیري مطلب به پایان نامه مولف واقع در کتابخانه مؤسسه آموزشی و پزوهشی امام خمینی قم مراجحه نمایند.
7. طرح پر وهش 3
طرح پژوهش یعنی برنامه، ساختار و استراتژي پژوهش به منظور به دست آوردن جو اب براي پرسش هاي پژوهش و کنترل
واریانس 4 در این پژوهش که از نوع طرح هاي پس رویدادي (علّی- مقایسه اي و همبستگی) است، محقق درصدد یافتن ارتباط
بین متغیّرهاي خصیصه اي، از جمله نگرش به حجاب و میزان اضطراب، می باشد. سؤال اصلی پژوهش حاضر، عملاً یک طرح
همبستگی را به نمایش گذاشته که در آن، میزان همبستگی، کیفیت و سطح معناداري آن مورد آزمون قرار می گیر د.
. حیدر علی هومن، پایه هاي پژوهش در علوم رفتاري، ص 181 .Research Design. 4.3
8. تجز یه وتحلیل داده ها
اشاره
صفحه 70 از 77
یافته هاي پژوهش به صورت تجزیه و تحلیل داده ها، به عنوان فرایندي از روش علمی، یکی از پایه هاي اساسی هر مطالعه پژوهش
است که از راه آن، کل فرایند پژوهشی، از انتخاب مسأله تا دسترسی به نتیجه هدایت می شود. تجزیه و تحلیل داده ها، دو بخش
دارد: توصیف داده ها؛و تجزیه و تحلیل آن ها.
1-8 توصیف داده ها
به منظور توصیف نتایج به دست آمده در این پژوهش، میانگین، انحر اف استاندارد، نمره حداقل و نمره حداکثر پرسشنامه نگرش به
2): میانگین و انحراف - حجاب و مقیاس خودسنجی اضطراب و عوامل آن ها در جدول هاي جداگانه ارائه می شود. جدول ( 5
استاندارد نتایج پرسشنامه نگرش به حجاب و مقیاس اضطراب متغیر شاخصتعدادمیانگینانحراف استانداردنمره حداقلنمره حداکثر
1): درصد میانگین نمرات - 41577 نگرش به حجاب نمودار ( 5 /3081/ 41549 اضطراب 72065 /5992/ نگرش به حجاب 142180
آزمودنی ها در پرسشنامه نگرش به حجاب و اضطراب داده هاي آماري ارائه شده در جدول و این نمودار نشان می دهد که
میانگین نمرات آزمودنی ها در پرسشنامه نگرش به حجاب، بالاتر از میانگین نمرات آن ها در مقیاس خود سنجی اضطراب است.
3): نتایج تحلیل واریانس یک طرفه براي تعیین اثر سطوح نوع پوثمش بر اضطراب در آزمو د نی ها شاخص منبع - جدول ( 5
./80/7430393/247691/ سطح معنادار بین گروهی 620001 F تغییرات مجموع مجذوراتدرجه آزادیمیانگین مجذوراتمقدار آزمون
20 مجموع 21291355 مجموع د! مقدار سطح مجذورات آزادي مجذورات آزمون 4!حنادار /1386035240/ درون گروهی 39
مشاهده شده F ، 21291 همان طور که نتایج جدول نشان می دهد 39/45 352 13865/25 5/5551 62/91 2476/93 3 7435/85
0) <معنادار است؛ یعنی میانگین هاي اضطراب گروه ها براساس نوع پوشش p /01) 0 / در سطح خطاي کمتر از 01 (F =/62 /91)
4): برآورد فاصله اطمینان توکی براي مقایسه سطح میانگین ها در مقیاس اضطراب براساس - از یکدیگر متفاوت هستند. جدول( 5
5) در مقایسه میانگین گروه - سطوح متغیر نوع پوشش (چا در، مانتو، معمولی، بدحجابی) براساس یافته هاي موجود در جدول ( 4
0 بین گروهی که در نوع / معنادار است. بدین ترتیب با احتمال خطاي کمتر از 01 a=0 / ها، تفاوت بین تمام گروه ها در سطح 01
پوشش، چادر را انتخاب کرد 5 اند با سه گروه مانتو، معمولی و بدحجاب تفاوت معنادار وجود دارد. همچنین تفاوت بین گروهی
که در نوع پوشش، مانتو را انتخاب کردهاند با گروه معمولی و بدحجاب معنادار می باشد. تفاوت بین گروهی که در نوع پوشش،
2):.میانگین نمرات نگرش به حجاب و اضطراب به - معمولی را انتخاب کرده اند با گروه بدحجاب نیز معنادار است. نمودار ( 5
تفکیک نوع بوشش داده هاي آماري ارائه شده در این نمودار نشان می دهد میانگین نمره نگرش به حجاب آزمودنی هایی که
مناسب ترین نوع پوششی را براي دختران چادر می دانند، بالاتر از کسانی است که انواع دیگر.پوشش را براي دختران مناسب
دانسته اند همچنین میانگین نمره اضطراب ا ین گروه، کمتر از کسانی است که الگو هاي دیگر پوشش را براي دختران مناسب می
دانند. جدول ( 55 ) میانگین وانحراف استاندارد پرسشنامه نگرش به حجاب به تفکیک شهمر محل سکونت شاخص ها سطوح
41549/5992/1473/ 19763 مجموع 0 /4934/1395/ 21839 تهران 0 /6880/967/ متغیرتعدادمیانگینانحراف استانداردخطاي معیار قم 0
6): میانگین و انحراف استاندارد نمرات مقیاس اضطراب به تفکیک شهر محل سکونت شاخص ها سطوح - جدول ( 5
41577/3081/738/ 19730 مجموع 0 /3322/966/ 21848 تهران 0 /2835/536/ متغیرتعدادمیانگینانحراف استانداردخطاي معیار قم 0
3): میانگین نمرات نگرش به حجاب و اضطراب به تفکیک شهر محل سکونت داده هاي آماري ارائه - شهر محل سکونت نمودار ( 5
68 ، در مقایسه با دختران دبیرستانی / شده در جدول ها و این نمودارها نشان می دهد دختران دبیرستانی ساکن قم با میانگین 39
ساکن تهران، از نگرش مثبت تري به حجاب برخوردارند؛ چنان که از اضظراب کمتري نیز برخو ردارند.
8 تحلیل داده ها -2
صفحه 71 از 77
8 تحلیل داده ها -2
همان طورکه در ابتداي این فصل بیان گردید، براي محاسبه رابطه نگرش به حجاب و اضطراب، از روش همبستگی پیرسون استفاده
7): نتایج آزمون معناداري ضریب همبستگی - شد. نتایج به دست آمده از رابطه همبستگی، در جدول زیر ارائه شده است. جدول ( 5
دو متغیر نگرش به حجاب و اضطراب در این جدول، همبستگی بین نگرش به حجاب و اضطراب به نمایش گذاشته شده و حاکی از
آن است که همبستگی بین نگرش به حجاب و اضطراب ، منفی و معنادار (در سطح خطاي کمتر از 1%) است. پس این رابطه منفی
نشان می دهد که هر اندازه نگرش به حجاب در افراد مثبت تر باشد؟ اضطراب آن ها کمتر است و به عکس، هر چه اضطراب افراد
بالاتر باشد، نگرش مثبت به حجاب در آن ها کمتر خواهد بود
9، نتیجه گیري
هدف اصلی این پژوهش، بررسی رابطه بین نگرش به حجاب با سلامت روانی زنان بود. براي این کار، ضریب همبستگی بین
1991 ) اتر مثبت مذهب را بر سلامت روان، کاهش علامت هاي بیماري و کاهش ) نگرش به حجاب و و پولو ما و پن دلتون 1
ناراحتی و آشفتگی گزارش داده و از وجود رابطه اي مثبت بین مذهب و بهداشت روانی حمایت نمودند. 2 همچنین نتایج این
تحقیق، با یافته هاي پژوهشگران در زمینه رابطه مذهب و میزان اضطراب هماهنگی دارد. لیندنتال 3 و همکاران، ( 1970 ) اشتارك، 4
1971 ) در بررسی بین رابطه مذهبی بودن و اضطراب، به این نتیجه رسیدند که اضطراب و ناراحتی هاي روانی افرادي که به )
اعتقادات مذهبی پایبند هستند، خیلی کمتر ازکسانی است که به این اعتقادات پایبند نیستند. 5 در مطالعه دیگري، هارولد کوئنیگ"
همبستگی بین مذهب و اختلالات اضطرابی را در بین 2969 نفر جوان و میانسال که هفته اي یک بار درکلیسا حاضر می شدند
بررسی کرد. از این بررسی به دست آمد این عده به نسبت کسانی که حضور مر تب در کلیسا نداشته اند، اختلالات اضطرابی
1993 ) در یک بررسی که از رابطه بین مذهب و اضطراب در بین 1299 نفر از ) کمتري نشان داده اند، همچنین کو ئنیگ و جرج 7
Ploma.1 ساکنان یک خانه سالمندان نمودند، نشان دادند بیماري اضطراب با شرکت درکلیسارابطه منفی دارد. 8
جعفر بوالهري، بررسی مقدماتی اثر فشار اجتماعی بر گزارش افراد از نگرش مذهبی، مجموعه مقالات نقش .&Pendelton. 2
. محمد امین جلیل وند، مطالعه رابطه نماز و اضطراب در داش Lindenthal. .3 4.Stark. 5 . دین در بهداشت و روان، 1376
سید احمد واعظی، .Harold Koenig .Koenig & George.7 8.6 . آموزان دبیرستانی شهر تهران، همان: 1380 ، ص 38
بررسی رابطه دعا و اضطراب، همان، ص 158 . اضطراب آزمودنی ها محاسبه گردید. نتایج به دست آمده در این پژوهش نشان داد
به عبارت دیگر، دخترانی که .(r =-62/ بین میزان نگرش به حجاب و اضطراب دانش آموزان، رابطه منفی و معنادار وجود دارد. ( 0
نگرش مثبت بالایی به حجاب دارند، از اضطراب کمتري برخوردارند. یافته هاي این پژوهش، با نتایج تحقیقات انجام شده در زمینه
نقش و رابطه مذهب بر سلامت روان همخوانی دارد. گرچه در خصوص رابطه نگرش به حجاب و اضطراب یا سلامت روان، تحقیق
علمی جداگانه اي یافت نشد؟ ولی تحقیقات فراوانی در مورد رابطه نگرش ها و اعتقادات مذهبی که از جمله آن ها نگرش به
حجاب است، با اضطراب و سلامت روان انجام شده که با روند کلی تحقیق ما همسویی دارد. دسته اي از این پژوهش ها که اخیراً
در مورد اثر مذهب بر سلامت روان انجام شده، حاکی از وجود ا ثر مثبت مذهب بر سازگاري و بهداشت می باشد. مثلًا نس و
1988 )؛ ویلیامز، ) 1988 )؛ لویس و مارکیدز 4 ) 1990 )؛ برگین، ماسترز و ریچاردز 3 ) 1980 )؛ براون، ندیبوس و گري 2 ) وینتروپ 1
(1972) 1989 )؛ کا مستاك، پا رتر یگ 8 ) 1985 )؛ ها ندل، بلاکر- لو پز و مورگن 7 ) لارسون و هکمان ( 1991 )؛ هانس برگر 6
Ness & Wintrob. 2.Brown, Ndubuis &Gray. 3.Bergn,Madters & Richards. 4.Levis &.1
Markides. 5.William,Larson & Heckman. 6.Huvsberger. 7.Handel,Blacker-Lopez & Morgan.
صفحه 72 از 77
8. نتایج این پژوهش، با یافته هاي پژوهش هاي انجام شده در تحقیقات داخلی نیز هماهنگی دارد. . Comstock &Partridge
در پژوهشی که صولتی و همکاران به منظور بررسی رابطه بین نگرش مذهبی و سلامت روانی در مقیاس هاي افسردگی، کارکرد
به دست آورده ا ند. r=0 / اجتماعی، اضطراب و علایم جسمانی انجام داده، ضریب همبستگی بین نگرش مذهبی و اضطراب را 70
1 در پژوهش دیگري که ضرغامی و همکاران ( 1380 ) به منظور بررسی رابطه شیوه هاي مقابله مذهبی و اضطراب انجام داده اند،
به دست آورده ا ند. همچنین این > p 0 /0 و 1 r =0 / و 24 r =0 / رابطه بین اضطرابآشکار و پنهان با مقابله مذهبی را به ترتیب 23
معنادار است. 2 همچنین در پژوهشی > p 001/ بررسی نشان می دهد تفاوت بین میانگین مقابله مذهبی و رشته تحصیلی در سطح 0
که از سوي وهاب زاده و همکاران در مورد رابطه بین میزان اعتقادات دینی و میزان اضطراب دانش آموزان دبیرستان هاي شهر
تهرن انجام شد، نتایج به دست آمده نشان می داد در گروهی که میانگین نمره اضطراب بالا بود، میانگین نمره اعتقادات مذهبی
بسیار پایین بود و گروهی که نمره اعتقادات مذهبی بالاتري داشتند، میانگین نمره اضطرابشان از گروه دیگر پایین تر بوده است.
افزون براین، نتایج این تحقیق با تبیینی که در فضل دوم، تحت عنوان ((حجاب و سلامت روانی)) با نگاهی به آیات و روایات
. اسلامی و رویکردي ر و ان شناختی آورده شد، همخوانی دارد. بنابراین. همسو بودن پژوهش هاي انجام شده در زمینه رابطه بین 1
2. مهران . سید کمال صولتی و همکاران، بررسی رابطه بین نگرش مذهبی و مهارت هاي مقابله و سلامت روانی، همان، ص 88
ضرغامی، مقابله مذهبی اضطراب، همان. نگرش هاي مذهبی وکاهش اضطراب یا سلامت روان با پژوهش حاضر، از یک طرف
تأییدي بر اثبات فرضیه اول این تحقیق است که در آن به وجود رابطه مثبت و معنادار بین نگرش به حجاب و سلامت روان اشاره
شده، و از طرفی دیگر، پاسخ سؤال اصلی پژوهش را روشن می کند که بین نوع نگرش به حجاب و سطح اضطراب رابطه همبستگی
وجود دارد، و از آن جایی که نگرش، به معناي آمادگی و تمایل فرد براي واکنش و عمل است، می توان حدس زدکه نه تنها بین
نگرش به حجاب و اضطراب، بلکه بین حجاب به عنوان یک رفتار نیز با اضطراب رابطه معکوس بر قرار است. در بررسی ارتباط بین
نگرش به حجاب و نیز اضطراب با متغیرهابی چون شناخت احکام، انتخاب نوع پوشش، رشته تحصیلی، پیشرفت تحصیلی،
تحضیلات و شغل والدین و شهر محل سکونت، از راه تحلیل واریانس یک طرفه، نتایج تحقیق حاضر تأیید کننده وجود رابطه
معنادار بین نگرش به حجاب و همچنین اضطراب با تمام متغیرهاي بالا، به جز پیشرفت تحصیلی بوده است. گرچه در زمینه رابطه
این متغیرها با نگرش به حجاب و اضطراب، پیشینه تجربی چندانی وجود ندارد تا بتوان میزان هماهنگی نتایج این پژوهش را با آن
مقایسه کرد، اما با توجه به تحقیقات موجود و دلایلی چون تجربه هاي شخصی افراد، استدلال هاي عقلانی و تو جیهات روان
5) نشان می دهد، دخترانی که - 5) و ( 4 - شناختی، به بعضی از ادلّه نتایج به دست آمده می توان اشاره کرد. نتایج جدول هاي ( 3
مطلوب ترین نوع پوشش را براي زنان و دختران پوشش کامل با چادر می دانند، نسبت به کسانی که انواع دیگر پوشش را براي زن
می پسندند، از اضطراب کمتري برخوردارند. به عبارت دیگر، زنان هر چه بیشتر به پوشش کامل به ویژه چادر گرایش یابند،
اضطراب کمتري دارند؛ زیرا زن هر چه پوشیده تر باشد، به آسیب هاي اجتماعی کمتري دچار می شود و در نتیجه اضطراب کمتري
هم دارد. نتایج فرعی تر به دست آمده از جدول هاي مذکور نیز این مطلب را تأیید می کند؛ زیرا بین میزان اضطراب کسانی که
حجاب کامل با مانتو را علامت زده اند، با کسانی که حجاب معمولی با مانتو را علامت زده اند، و نیز بین این افراد با کسانی که
پوشش آزاد و به اصطلاح بدحجابی را علامت زده اند، تفاوتی معنادار دیده می شود.
دیگر نتایج
همچنین در این پژوهش، رابطه بین تحصیلات و مذهبی بودن پدر و نگرش به حجاب بررسی شده که به قرار زیر است: الف) از
جدول هایی که درباره تحلیل رابطه بین تحصیلات پدر و بین نگرش به حجاب و اضطراب آزمودنی ها بود، چند نتیجه کلی به
صفحه 73 از 77
دست آمد: 1. سطح تحصیلات پدر، در نگرش ها و عواطف فرزند نقش دارد؛ 2. هر چه تحصیلات کلاسیک و دانشگاهی پدر
بالاتر می رود، نگرش مثبت به حجاب در دختران ضعیف تر می شو د و در مقابل، اضطراب آن ها افزایش می یابدهء 3. تحصیلات
دینی و حوزوي پدر در حد فوق لیسانس و دکترا به عکس تحصیلات دانشگاهی، بیشترین تأثیر را در افزایش نگرش مثبت به
حجاب و کاهش اضطراب دختران داشته است. از نتایج به دست آمده چنین برداشت می شود که تحصیلات کلاسیک و دانشگاهی
پدر، تأثیري منفی بر نگرش دختر به حجاب دارد؛ در حالی که به استثناي تحصیلات حوزوي، دخترانی که سطح تحصیلات
پدرانشان ابتدایی و سیکل بوده، نگرش مثبت تري به حجاب دارند. نتایج به دست آمده از مقایسه این متغیرها، با نتایجی که از
مقایسه سطح تحصیلات مادر و نگرش به حجاب به دست آمده نیز هماهنگ است. نتایج این پژوهش، با یافته هاي تحقیقات دیگر
نیز هماهنگی نشان می دهد. از تحقیقی که استانداري تهران به منظور بررسی علل ناهمسازي برخی از بانوان تهرانی انجام داده، به
دست می آید هر چه سطح تحصیلات زنان بالاتر می رود، گرایش آنها به حجاب، کمتر می شود و هر چه سطح تحصیلات آن ها
کمتر باشد، گرایش بیشتري به حجاب دارند. 1 علت این مطلب می تواند به دلیل این باشد که فرهنگ حجاب در محیط هاي
دانشگاهی ما به دلایل مختلفی چون مختلط بودن پسر و دختر و عدم حاکمیت نسبتاً کامل فرهنگ دینی در جوّ دانشگاه یا دلایل
دیگر، تا حدودي از بین رفته است و در نتیجه دانشگاهیان، نگرش مثبت بالایی به حجاب ندارند تا بتوانند این نگرش را به فرزندان
خود منتقل کنند. نتایج به دست آمده در این جا، با یافته هاي پژوهشگران در زمینه تأثیر مذهبی بودن والدین بر فرزندان همخوانی
دارد. نوابی نژاد در پژوهش خود در یک نمونه 1500 نفري از والدینی که فرزندان دانش آموز سال دوم و سوم دبیرستانی دارند، به
این نتیجه رسید که بین 1. دفتر امور اجتماعی استاندار تهران، بررسی علل ناهمسازي برخی بانوان تهران، 1376 . مذهبی بودن
والدین و فرزندان و سلامت روان آن ها رابطه اي معنادار وجود دارد. 1 اما علت افزایش سطج اضطراب این آزمودنی ها، ضعیف
شدن نگرش مثبت به حجاب و به طورکلی مذهب در این خانواده هاست و تحقیقات فراوانی که به نمونه هایی از آن در صفحات
پیشین اشاره شد، این مطلب را تأیید می کند. ب) از جدول هایی که درباره تحلیل رابطه مذهبی بودن والدین با نگرش به حجاب و
اضطراب است، معلوم می شود آزمو دنی هایی که شغل پدرانشان روحانی یا استاد معارف دانشگاه است، از نگرش مثبت تري به
حجاب برخوردارند و اضطراب کمتري به نسبت دیگر گروه ها دارند؛ ولی در دیگر شغل ها چنین تأثیري مشاهده نشد. علت این
مطلب، توجه و اهمیتی است که روحانیون و استادان معارف دانشگاه به تربیت مذهبی فرزندانشان نشان می دهند که این توجه در
دیگر افراد نسبتاً کمتر است. ج) همچنین داده هاي آماري جدول ها نشان می دهد دخترانی که مادرانشان خانه دار هستند، به نسبت
دخترانی که مادرانشان شاغل هستند، نگرش مثبت تري به حجاب دارند. شاید بتوان دلیل مطلب را در این دانست که مادران خانه
دار، فرصت بیشتري براي تربیت فرزندان و آشناکردن آن ها با اعتقادات و اعمال مذهبی چون حجاب دارند؛ اما مادران شاغل،
. افزون بر این که فرصت کافی براي این کار ندارند، چون مجبورند هر روز از خانه خارج شوند، بر اثر مجاورت با محیط خارج از 1
شکوه نوایی نژاد، رابطه بین بهداشت روان و مذهبی بودن والدین و فرزندان نوجو ان آن ها، مجموعه مقالات نقش دین در
بهداشت روان، 1380 ، ص 153 . منزل و سر وکار داشتن بیشتر با مردان نامحرم، طبیعتاً نگرش خود را به حجاب تا حدودي از دست
6) استفاده می شو د - 5) و ( 5 - می دهند و عاملی براي انتقال این فرهنگ به د خترانشان می شو ند. د) و بالاخره از جدول هاي ( 5
دخترانی که ساکن قم هستند، نسبت به دختران تهرانی، از نگرش مثبت تري به حجاب برخوردارند؛ چنان که اضطراب کمتري نیز
در آن ها مشاهده می شود. این نتایج، نشان دهنده تأثیر محیط بر نگرش افراد است و چون شهر قم، بافت مذهبی تري در برابر شهر
تهران دارد، نگرش زنان و دختران قمی به حجاب، مثبت تر از تهران است و به تبع آن، آنها اضطراب کمتري هم احساس می کنند.
درباره