گروه نرم افزاری آسمان

سخنان علی علیه السلام به کمیل







در خلال مطالعات بر خورد نمودم به ملحقات تفسیر (اصفی )( 7) تاءلیف محقق ارجمند و فیلسوف و فقیه بزرگوار مرحوم فیض
کاشانی که در آنجا نقل از نسخه نفیس منحصر به فردي از نهج البلاغه سخنان امیرالمؤ منین را به کمیل ذکر کرده که شاید در
خیلی نسخه هاي نهج البلاغه نباشد و در آن در حدود صد مرتبه امیرالمؤ منین (یا کمیل ) می فرماید که داراي دستوراتی اخلاقی و
عرفانی و توحیدي است ، لذا براي کمیل این جزوه در اینجا با ترجمه ذکر می نماییم تا - ان شاء الله مورد استفاده عموم برادران و
خواهران قرار گیرد . روایت از حسن بن شعبه حرانی صاحب تحف العقول ( 8) است که با یک سلسله اسناد از سعد بن زیدبن ارطاة
نقل می کند که گوید : کمیل بن زیاد را دیدم و از فضائل امیرالمؤ منین از او سؤ ال کردم ، در جواب گفت می خواهی تو را خبر
دهم به وصیتی که امیرالمؤ منین به من نموده و آن وصیت براي تو بهتر است از دنیا و هر چه در آن است . در جواب گفتم : آري ،
بعد گفت امیرالمؤ منین به من چنین وصیت نمود . (یا کمیل سم کل یوم باسم الله و قل لاحول ولا قوة الا بالله . و توکل علی الله
واذکرنا و سم باسمائنا وصل علینا . و ادربذلک علی نفسک و ما تحوطه عنایتک ، تکف شر ذلک الیوم ان شاء الله ) . اي کمیل ! هر
روز (بسم الله الرحمن الرحیم ) بگو ، و سپس ذکر (لاحول ولا قوة الا بالله ) را بخوان و توکل بر خدا کن ، سپس اسامی ، (ائمه
معصومین ) را بگو و بر آنها درود و صلوات بفرست و به خدا پناه ببر و بعد به ما پناهنده شود ، و همچنین خود و اولاد و آنچه داري
، همه را به خدا و ما بسپار ، از شر آن روز مصون خواهی ماند . (یا کمیل ان رسول الله (صلی الله علیه و آله ) ادبه الله وهو (علیه
السلام ) ادبنی و انا اودب المؤ منین و اورث الاداب المکرمین ) . اي کمیل ! به تحقیق ، پیغمبر را خدا ادب آموخت ، و پیغمبر مرا
ادب آموخت و من مؤ منین را ادب می نمایم . آداب را من براي بزرگان به ارث گذاشتم . (یا کمیل مامن علم الا و انا افتحه و مامن
سر الا القائم (علیه السلام ) یختمه ) . اي کمیل ! هیچ علمی نیست مگر آنکه من آن را افتتاح کردم . و هیچ چیزي نیست ، مگر
آنکه امام قائم (عج ) آن را ختم کند . (یا کمیل ذریه بعضها من بعض و الله سمیع علیم اي کمیل ! (پیامبران و ائمه معصومین از یک
نسل و شجره طیبه هستند که ) بعضی تز ایشان از بعضی دیگرند ، و خداوند شنوا و آگاه است ) . (یا کمیل لا تاخد الا عنا تکن منا
اي کمیل ! علمت را جز از ما مگیر ، تا از ما محسوب شوي ) . (یا کمیل مامن حرکۀ الافانت محتاج فیها الی معرفۀ اي کمیل ! هر
حرکت و کاري از تو نیاز به شناخت دارد (باید در کارها با شناخت و معرفت وارد شوي ) . (یا کمیل اذا اءکلت الطعام فسم باسم
الذي لایضر مع اسمه داء و فیه شفاء من کل الاسواء) . اي کمیل ! هنگام غذا خوردن ، (بسم الله ) بگو که با آن ، هیچ چیز ضرر نمی
رساند . و در اسم خداي شفاي هر دردي است . (یا کمیل وآکل الطعام ولا تبخل علیه ، فانک لن ترزق الناس شیئا و الله یجزل لک
الثواب بذلک احسن علیه خلقک . وابسط جلیسک . ولا تتهم خادمک ) . اي کمیل ! هنگام غذا خوردن ، کسانی را با خود در غذا
خوردن شریک کن و بخل مکن ، زیرا تو مردم را رزق نمی دهی . و خدا در این کار تو را ثواب بسیار عطا می فرماید . اخلاق خود
را با وي (کسی که با تو غذا می خورد) نیکو کن و با گشاده روئی با وي برخورد کن و به خدمتگذار خود تهمت مزن و با او خشن
رفتار نکن . (یا کمیل اذا اکلت فطول اکلک لیستوفی من معک و یرزق منه غیرك ) اي کمیل ! هنگامی که مشغول غذا خوردن می
صفحه 17 از 28
شوي ، غذا خوردن خود را طول بده تا کسانی که با تو غذا می خورند سهم خود را از سفره برگیرند . (و دیگران نیز از غذا و
روزي خود استفاده کنند) . یا کمیل اذ استوفیت طعامک فاحمد الله علی ما رزقک بذلک صوتک یحمده سواك فیعظم بذلک
اجرك ) . اي کمیل ! وقتی که از غذا خوردن فارغ شدي ، سپاس خدا را در مقابل روزي که به تو داده ، به جا بیاور و هنگام
سپاسگزاري صداي خود را بلند کن تا دیگران نیز سپاسگزاري کنند و بدین وسیله اجر تو زیاد شود . (یا کمیل لا توقرن معذلک
طعاما ودع فیها للماء موضعا و للریح مجالا ولا ترفع یدك من الطعام الا و انت تشتهیه ، فان فعلت ذلک فانت تستمرئه ، فان صحۀ
الجسم من قله الطعام و قله الماء) . اي کمیل ! معده خود را پر از غذا نکن و جائی براي آب و تنفس باقی نگهدار و دست از غذا
خوردن برمدار مگر زمانی که هنوز به آن مایل باشی و اگر چنین کنی ، از غذا نیرو می گیري (یعنی غذا خوب جذب می شود) و
بدان که سلامت بدن از کم خوردن و کم نوشیدن است . (یا کمیل البرکۀ فی مال من اتی الزکاة و واسی المؤ منین و وصل الاقربین
) . اي کمیل ! برکت در مال کسی است که زکات می دهد و به مؤ منان یاري می کند وصله رحم می کند . (یا کمیل زد قرابتک
المؤ من علی ما تعطی سواه من المؤ منین وکن بهم اراف و علیهم اعطف . و تصدق علی المساکین ) . اي کمیل به قوم خویش مؤ
من خود ، بیشتر از قوم خویش غیر مؤ منت عطا و بخشش کن و به آنها مهربانتر باش و نسبت به آنان بیشتر عطوفت کن و به فقرا و
مساکین صدقه بده . (یا کمیل لا ترد سائلا و لومن شطر حبۀ عنب اوشق تمرة ، فان الصدقۀ تنمو عندالله ) . اي کمیل ! نیازمندي را
محروم نگردان ولو به نصف دانه انگور یا خرما باشد ، بدرستیکه صدقه نزد خدا رشد می کند . (یا کمیل احسن حلیۀ المؤ من
التواضع و جماله التعفف و شرفه التفقه و عزه ترك القال و القلیل ) . اي کمیل ! بهترین زینت و آرایش مؤ من ، فروتنی . است و
جمال او عفت و شرف او یاد گرفتن (احکام دین ) و آبروي او ، ترك بگو و مگو می باشد . (یا کمیل فی کل صنف قوم ارفع من
قوم ، فایاك و مناظرة الخسیس منهم و ان اسمعوك و احتمل وکن من الذین و صفهم الله (و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما) . اي
کمیل ! در هر صنفی ، قومی است که بعضی (از نظر فکري ) بالاتر از بعضی دیگرند . پس بپرهیز از بحث و کشمکش با انسانهاي
پست . و اگر بگفته تو گوش فرا داد از او تحمل کن و از آنها باش که خدایتعالی ایشان را توصیف کرده که می فرماید : هر گاه
طرف خطاب نادانان قرار گیرند ، با آرامش با آنها برخورد می کنند . (یعنی ناسزاي آنها را تحمل می کنند) . (یا کمیل قل الحق
علی کل حال ووادالمتقین و اهجر الفاسقین و جانب المنافقین ولا تصاحب الخائنین ) اي کمیل ! در هر حال حق را بگو و پشتیبان
پرهیزکاران باش از فاسقین دوري کن و از منافقین اجتناب کن و با خائنین همنشین مباش . (یا کمیل لا تطرق ابواب الظالمین
للاختلاط بهم و الا معهم و ایاك ان تعظمهم و ان تشهد فی مجالسهم بما یسخط الله علیک و ان اضطررت الی حضورهم فداوم ذکر
الله و التوکل علیه و استعذ بالله من شرورهم و اطرق عنهم و انکر بقلبک فعلهم و اجهر بتعظیم الله تسمعهم ، فانک بها توید و تکفی
شرهم ) . اي کمیل ! در ظالمان را مکوب براي آنکه با آنها رفت آمد داشته باشی و با آنها کسب مال یا اعتبار کنی و بپرهیز از
تعظیم کردن و اطاعت ایشان یا حضور در مجالس ایشان به کاري که سبب غضب خدا برتوگردد و اگر به حضور در مجلسشان
ناچار شدي دائما به ذکر خدا باش و بر او توکل کن و از شر آنها به خدا پناه ببر و به تجملات آنها توجه نکن و در دل کارهاي
آنها را منکر باش و پیش آنها به خدا تعظیم کن و عظمت خدا را به آنها گوشزد نما زیرا تو بدین وسیله تاءیید می شوي و از شر
آنها ایمن می مانی . (یا کمیل ان احب ما تمتثله العباد الی الله بعد الاقرار به و باولیائه التعفف و التحمل و الا صطبار) . اي کمیل !
بهترین کاري که بندگان خدا پس از اقرار به خدا و اولیاي خدا ، می توانند انجام دهند ، عفت و بردباري و صبر است . (یا کمیل
لاتا الناس اقتارك و اصبر علیه احتسابا بعزوتستر) . اي کمیل فقر و ناچاري خود را به مردم آشکار مکن و بر آنها صبر کن و براي
خشنودي خدا و با عزت آنها را بپوشان . (یا کمیل لاباس ان تعلم اخاك سرك . و من اخوك ؟ اخوك ، الذي لایخذلک عند
الشدیدة ولا یقعد عنک عند الجریرة ولا یدعک ختی تساله ولا یذرك و امرك حتی تعلمه ، فان کان ممیلا فاصلحه ) . اي کمیل
باکی نیست که برادرت را از سر خود آگاه سازي ، اما کدام برادر ؟ که هنگام سختی تراپست نگرداند و هنگام جریر ، (زیانهاي
صفحه 18 از 28
مالی ) پشتیبان تو باشد و عقب نشینی نکند و اگر چیزي از او بپرسی بر تو خیانت نکند و تو را تنها نگذارد تا بداند که تو گرفتاري
نداري و اگر گرفتاري داشته باشی آن را اصلاح کند . (یا کمیل المؤ من مراة المؤ من ، لانه یتامله فیسد فاقته و یجمل حالته ) . اي
کمیل ! مؤ من آئینه مؤ من است یعنی عیب هاي او را به او می گوید و تفقد حال او می کند و در فقر بیماري او را یاري می کند .
(یا کمیل المومنون اخوة و لاشی ء آثر عند کل اخ من اخیه اي کمیل مؤ منین با یکدیگر برادرند و هیچ چیز نزد برادر اولی و بهتر از
برادر نیست . (یا کمیل ان کم تحب اخاك فلست اخاه ، ان المومن من قال بقولنا ، فمن تخلف عنه قصر عنا و من قصر عنا لم بلحق
بنا و من لم یکن معنا ففی الدرك الاسفل من النار) . اي کمیل ! اگر برادرت را دوست نداري برادرش نیستی مؤ من کسی است که
پیرو ما ائمه معصومین باشد و گفتار ما را بگوید پس کسی که از گفتار ما تخلف کند از ما بریده و کسی که از ما جدا شود به ما
ملحق نمی گردد و با ما نمی باشد پس (در آن صورت ) در درك اسفل از آتش است . (یا کمیل کل مصدور ینفث فمن نفث
الیک منا بامر امرك بسترد فاباك ان تبدیه ولیس لک من ابدائه توبه و اذا کم یکن توبه فالمصیر الی لظی ) . اي کمیل ! هر افسرده
دلی که دل اندوه بار دارد اظهار درد دل می کند ، پس کسی که اظهار درد دل با تو نمود آن را مستور کن مبادا آن را براي غیر
اظهار و افشا کنی ، زیرا افشاي آن توبه ندارد و گناهی که توبه نداشته باشد عاقبت آن آتش دوزخ است . (یا کمیل اذاعۀ سر آل
محمد (صلوات الله علیهم ) لایقبل منها ولا یحتمل احد علیها و ما قالوه فلا تعلم الا مومنا موفقا) . اي کمیل فاش کردن سر آل محمد
(صلی الله علیه و آله ) قابل جبران و گدشت نیست و از کسی تحمل نمی شود و سر آل محمد (صلی الله علیه و آله ) را جز به مومن
موفق و با هوش نگوئید . (یا کمیل قل عند کل شدة : (لاحول ولا قوة الا بالله ) تکفها و قل عند کل نهمۀ : (الحمدلله ) تزددمنها . و
اذا ابطات الا رزاق علیک فاستغفرالله یوسع علیک فیها) . اي کمیل در هنگام هر شدت و سختی بگو (لاحول ولا قوة لا بالله ) که
خدایتعالی بوسیله آن ترا نجات می دهد . و نزد نعمت بگو (الحمدلله ) که خداوند آن را فزونی می بخشد . پس هنگامی که رزق
تو دیرتر رسید استغفار کن خداوند در کار تو گشایش می دهد . (یا کمیل انه مستقر و مستودع فاحذر ان تکون من المستود عین و
انما یستحق ان یکون مستقرا اذا لزمت اجادة الواضحۀ التی لا تخربک الی عوج ولا تزیلک عن منهج ) . اي کمیل ! ایمان بر دو قسم
است : مستقر و مستودع ، (یعنی ایمان ثابت و ایمان عاریتی ) بپرهیز از ایمان عاریتی ، و اگر می خواهی حتما مستحق آن باشی که
ایمان مستقر داشته باشی ، هنگامی به آن موفق می شوي که ملازم راه و روش باشی که ترا به راه انحرافی نکشاند و از راه دست بر
نگرداند : (یا کمیل لا رخصۀ فی فرض ولا شدة فی نافلۀ ) اي کمیل ! براي کسی اجازه نیست واجبی را ترك کند و در انجام
مستحبات به زحمت و مشقت بیفتد (یعنی در صورت مشقت داشتن نوافل ، ترك آن جایز است ) . (یا کمیل انج بولایتنا من ان
یشرکک الشیطان فی مالک و ولدك ) اي کمیل به وسیله ولایت و دوستی خود را نجات ده که شیطان در مال و اولاد تو شرکت
نکند . (یا کمیل ان ذنوبک اکثر من حسناتک و غفلتک اکثر من ذکرك و نعم الله علیک اکثر من عملک ) اي کمیل ! به تحقیق
که گناهان تو بیشتر از کارهاي نیک تو است و غفلت تو از یاد خدا بیشتر از ذکر و یاد خداست و نعمتهاي خدا بیش از عمل و
کارهاي تو است . (یا کمیل انک لا تخلو من نعم الله عندك و عافیته ایاك ، فلا تخل من تحمیده و تمجیده و تسبیحه و تقدیسه (و
شکره ) و ذکره علی کل حال ) . اي کمیل بیرون از نعمتهاي خدا نیستی ، در حالی که عافیت را به تو عنایت کرده (یعنی سرآمد
تمام نعمتها عافیت است ) بنابراین هیچگاه از حمد و تمجید و تسبیح و تقدیس و شکر گزاري و یاد او فارغ مباش (یعنی سلامت ،
بدان واجد همه نعمتهاي خدا هستی بنابراین ، غفلت از سپاسگزاري او مکن و در همه حال به یاد او باش . (یا کمیل لا تکونن من
الذین قال الله (نسوالله نسیهم انفسهم ) و نسبهم الی الفسق فهم فاسقون ) . اي کمیل ! سعی کن از آنهائی نباشی که خداي تعالی
درباره آنها فرموده : (آنها خدا را فراموش کردند ، پس خدا خودشان را از یاد خودشان برد) و نسبت فسق به آنها داد پس آنها
فاسقند . (یا کمیل لیس الشان ان تصلی و تصوم و تتصدق ، الشان ان تکون الصلاة بقلب نقی و عمل عندالله مرضی و خشوع سوي و
انظر فیما تصلی و علی ما تصلی ان لم یکن من وجهه وحله فلاقبول ) . اي کمیل ! کار (شاءن ) آن نیست که نماز بخوانی و روزه
صفحه 19 از 28
بگیري و صدقه دهی ؛ بلکه کار آنست که نماز تو با قلب پاکیزه و کار خدا پسند و خشنوع کامل باشد و ببین در چه لباسی و بر چه
زمین و فرشی نماز می گزاري ؟ اگر از راه مشروع و حلال نیست نماز تو قبول نخواهد شد . (یا کمیل اللسان ینزح من القلب و
القلب یقوم بالغذاء فانظر فیما قلبک و جسمک فان لم یکن ذلک حلالا لم یقبل الله تسبیحک ولا شکرك ) . اي کمیل ! زبان آنچه
می گیرد و می گوید ، از دل است و دل انسان قوامش به غذا است . ببین دل خود را به چه وسیله تغذیه می کنی ؟ اگر از راه حلال
نیست ، خداي تعالی تسبیح و ذکر ترا نمی پذیرد . (یا کمیل افهم و اعلم انا لانرخص فی ترك اداء الامانۀ لاحد من الخلق ، فمن
روي عنی فی ذلک رخصۀ فقد ابطل و اثم و جزاوه النار بما کذب ، اقسم لسمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله ) یقول لی قبل
وفاته بساعۀ مرارا ثلاثا : یا اباالحسن اءد (اء) الامانۀ الی البر و الفاجر فیما جل و قل حتی الخیط و المخیط . اي کمیل بفهم و بدان ما
کسی را از مردم در ترك امانتها رخصت نمی دهیم ، پس کسی که از من نقل کند چنین رخصتی را بتحقیق بیهوده و گناه است و
پاداش او آتش است به واسطه دروغی که گفته . سوگند یاد می کنم هر آینه شنیدم از پیغمبر اکرم ، یک ساعت قبل از وفاتش که
سه مرتبه فرمود : یا اباالحسن ! (کینه امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) است ) امانت را به صاحبش رد کن ، خواه نیکوکار باشد یا
بدکار ، خواه امانت کوچک باشد یا بزرگ ولو یک رشته نخ باشد . یا کمیل لاغز والا مع امام عادل ولا نفل الا نفل الا من امام
فاضل اي کمیل ! جنگ وجهادي نیست مگر با امام عادل (یعنی با اذن و اجازه او) و استحبابی در نماز جماعت نیست مگر با امامی
که داراي فضیلت است (یعنی امام جماعت حتما باید یک مزیت به ماءموم داشته باشد) . یا کمیل لولم یظهر نبی و کان فی الارض
مومن تقی لکان فی دعائه الی الله مخطئا او مصیبا ، بل و الله مخطئا حتی ینصبه الله لذلک و یوهله له . اي کمیل ! اگر پیامبري روي
زمین ظاهر نمی شد و در روي زمین یک مؤ من پرهیزکار می بود ، هر آینه در دعاي خود به سوي خدا یا خطاکار بود و یا به هدف
رسیدن و مصیب بود . (بعد فرمود) بلی قسم به خدا خطاکار بود تا اینکه خداي تعالی براي شما یک پیامبر می فرستاد و به مقام
پیامبري او را منصوب می کرد و اهلبیت و شایستگی او را گواهی می نمود . یا کمیل الدین لله فلا یقبل الله من احد القیام به الا
رسولا اونبیا اووصیا . اي کمیل ! دین ، دین خداست . و خداوند قیام بر دین را از هیچ کس نمی پذیرد مگر از رسول یا نبی یا وصی
باشد . یا کمیل هی نبوة و رسالۀ و امامۀ و لیس بعد ذلک الاموالین متبعین او عامهین مبتدعین ، انما یتقبل الله من المتقین . اي کمیل
! (رهبري جامعه مسلمین به واسطه ) نبوت و رسالت و امامت است و غیر از اینها ، یا ولایت از طرف امام دارند یا متحیر و بدعتگزار
. بدرستی که خداوند کارهاي نیک را از پرهیزکاران می پذیرد . یا کمیل ان الله کریم حلیم عظیم رحیم دلنا علی اخلاقه و امر نابالا
خذبها و حمل الناس علیها ، فقد ادیناها غیر متخلفین و ارسلناها غیر منافقین و صدقناها غیر مکذبین و قبلناها غیر مرتابین . اي کمیل !
خداي تعالی کریم و حلیم و عظیم و رحیم است خداوند دلالت کرده ما را به اخلاق و صفات خویش . امر کرده ما را که اخلاق او
را در خود پیاده کنیم و مردم را نیز وادار به آن اخلاق نمائیم . پس به تحقیق ما ، این وظیفه را ادا نمودیم و بدون تخلف و دو روئی
، آن را به مردم رسانیدیم و بدون تکذیب احکام و دستورات الهی را تصدیق نمودیم و بدون شک و تردید آن را قبول کردیم . (یا
کمیل لست و الله متملقا حتی اطاع ولا ممنیا حتی لا اعصی ولا مائلا اطعام الاعراب حتی انحل امرة المومنین وادعی بها) . اي کمیل !
به خدا قسم ، من آن نیستم که چاپلوسی کنم تا مرا اطاعت کنند . و این تمنا را ندارم که با من مخالفت نکنند و رشوه به اعراب نمی
دهم که مرا امیرالمؤ منین بگویند . توضیح آنکه این اوصافی را امیرالمؤ منین می شمارد ، اوصافی است که در معاویه و معاویه
صفتان وجود دارد چون معاویه گاهی نهایت چاپلوسی را می کرد براي اغفال مردم و آرزوي او این بود که مردم با آرمانهاي
سیاسی او مخالفت نکنند . (یا کمیل انما حظی من بدنیا زائلۀ مدبرة و نحظی باخرة باقیۀ ثابتۀ ) . اي کمیل ! کسانی که از دنیا بهره و
رشدند ، بهره دنیا زوال پذیر وگول زننده است و بهره ما از آخرت ، باقی و ثابت است . (یا کمیل ان کلا یصیر الی الاخرة والدي
نرغب فیه منها رضی الله والدرجات العلی من الجنۀ التی یورتها من کان تقیا) . اي کمیل ! تمام مردم به سوي آخرت می روند ، ولی
چیزي که ما از آخرت می خواهیم رضاي خدا و درجات عالیه بهشت است که از خداي تعالی آن را به پرهیزکاران ارث می دهد .
صفحه 20 از 28
(یا کمیل من لایسکن الجنۀ فبشرة بعذاب الیم و خزي مقیم : اي کمیل ! کسی که ساکن بهشت نشد پس مژده او را به عذاب
دردناك و پستی دائمی ) . (یا کمیل انا احمد الله علی توفیقه و علی کل حال اذا شئت فقم اي کمیل ! من خداي را در هر حال
سپاس می گذارم بر توفیقی که به من عنایت فرموده (سپس فرمود) اگر خواستی بروي برخیز یعنی وقت تمام شده که این خود
دستوري است درباره نظم در وقت و کارها) .
فضلیت و اهمیت دعا و آداب آن
1 - فضلیت و اهمیت دعا
روایات و آیات در فضلیت و اهمیت دعا بسیار است از آن جمله در سوره بقره آیه 182 می فرماید : (و اذا سئلک عبادي عنی فانی
قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان فلیستجیبوالی ولیومنوا بی لعکم یرشدون اي پیغمبر ! هرگاه بندگان من از من سؤ ال کنند پس به
تحقیق که من نزدیکم اجابت می کنم دعاي دعا کننده را هنگامی که مرا می خواند پس باید اجابت کنند از من و ایمان بیاورند به
من شاید ارشاد شوند) . و اما روایات : 1 - پیغمبر اکرم می فرماید (الدعا مخ العبادة ( 9) دعا مغز عبادت است ) . 2 - و نیز می
فرماید : (ان لایخطئه من الدعا احدي ثلاثه اما ذئب یغفرله و اما خیر یعجل له و اما خیر یدخرله ( 10 ) بنده مومن از دعا بی بهره نمی
ماند بلکه یکی از سه چیز عاید او می شود ؛ یا گناهی از او آمرزیده می شود و یا خیر دنیا و یا ذخیره و خیر آخرت به او می رسد) .
3 - و نیز می فرماید : (سلوالله من فضله فانه یحب ان یسال واءفضل العبادة انتظار الفرج ( 11 ) از فضل خداي تعالی در خواست کنید
زیرا خدا دوست دارد که از او بخواهند ، و بهترین عبادت انتظار فرج است ) . 4 - از حضرت امام محمد باقر علیه السلام سؤ ال
کردند (اي العبادة افضل ؟ فقال : ما من شی ء افضل عندالله من ان یسال و یطلب مما عندة و ما احد ابغض الی الله ممن یستکبر عن
عبادته و لا یسال ما عنده ( 12 ) چه عبادتی بهتر است ، حضرت فرمود هیچ چیز بهتر نزد خداي تعالی نیست از کسیکه از عبادت
خداوند تکبر می ورزد و از آنچه نزد او است سؤ ال نمی کند) . 5 - باز از حضرت باقر نقل نموده اند که فرمود : (علیکم بالدعا
فانکم لا تقربون بمثله ولا تترکوا صغیرة لصغرها اءن تدعوا بها ان صاحب الصغار هو صاحب الکبار بر شما باد به دعا کردن ، زیرا
شما به هیچ عبادتی مانند دعا به خدا نزدیک نمی شوید . و دعاي کوچک را ترك نکنید به واسطه کوچکی آن و آن را بخوان به
تحقیق که صاحب دعاي کوچک همان صاحب دعاي بزرگ است . 6 - حضرت صادق به میسر که یکی از یارانش بود فرمود : (یا
میسر ، ادع ولا تقل اءن الامرقد فرغ منه ان عندالله منزله لا تنال الا بمسلۀ ولو ان عبدا سدفاه ولم یسل لم یعط شیئا فسل تعط یا میسر
انه لیس من باب یقرع الا یوشک ان یفتح لصاحبه ( 13 ) اي میسر ! دعا کن مگو که کار گذشته است ، به تحقیق نزد خداي تعالی
منزلت و مقامی است که به آن نمی رسی مگر به وسیله سؤ ال و دعا کردن و اگر چنانچه بنده اي دهانش از دعا بسته شود و دعا
نکند چیزي به او داده نخواهد شد ، پس از خدا بخواهید به شما عطا می کند . اي میسر هر دري کوبیده شده امید است که به روي
صاحبش باز شود) . 7 - (قال امیرالمؤ منین ان احب الاعمال الی الله تعالی فی الارض الدعاء و اءفضل العبادة العفاب و قال : و کان
امیرالمؤ منین علیه السلام وجلا دعاء ( 14 ) محبوب ترین اعمال نزد خدا در زمین دعا است و بهترین عبادت عفت است . بعد حضرت
صادق فرمود امیرالمؤ منین علیه السلام مردي بود بسیار دعا کننده ) . 8 - و نیز از حضرت صادق نقل شده است که فرمود : (من لم
یسل الله من فضله افتقر ( 15 ) کسی که از فضل خداوندي سوال نکند نیازمند می شود) . 9 - (قال رسول الله (صلی الله علیه و آله ) :
(الدعاء سلاح المومن و عمود الدین و نورا السموات و الارض ( 16 ) دعا اسلحه مومن عمود دین و نور آسمانها و زمین است ) . 10
- (قال امیرالمؤ منین علیه السلام : الدعاء مفاتیح النجاح و مقالید الفلاح و خیر الدعا ما صدر عن صدر نقی و قلب و فی المناجاة و
سبب النجاة و بالا خلاص یکون الخلاص فاذا اشتد الفرع فالی الله المفزع ( 17 ) دعا کلید موفقیت و راه گشا به سوي رستگاري است
صفحه 21 از 28
، و بهترین دعا آن دعائی است که از سینه پاك و دل با تقوي بیرون می آید ، و در مناجات است که دعا وسیله رستگاري است و به
- سبب اخلاص انسان از بلاهاي دنیا و عذاب آخرت خلاصی می یابد ، پس در هنگام ناراحتی و فرغ شدید به خدا پناه ببرید) 11
(قال امیرالمؤ منین الدعاء ترس المومن و متی تکثر قرع الباب یفتح لک ( 18 ) دعا سپر مومن است از بلا و هر گاه کوبیدن دري زیاد
شد در به روي تو باز می شود) . 12 - (الدعاء انفد من السنان الحدید دعا از نیزه آهنین کارگرتر است ) . 13 - عمر بن یزید گوید
از حضرت موسی بن جعفر شنیدم که فرمود : (ان الدعا یردماقدر و مالم یقدر قلت ماقد قدر قد عرفته فمالم یقدر قال حتی لایکون
19 ) دعا رد می کند بلائی را که مقدر شده و بلائی را که مقدر نشده . راوي عرض می کند بلائی که مقدر شده معلوم است و اما )
بلائی که مقدر نشده چیست ؟ حضرت فرمود چیزي که مقدر نشده آن بلائی است که باید مقدر بشود و دعا سبب می شود که
مقدر نشود) . 14 - حضرت صادق به یکی از یاران خود فرمود : (علیک بالدعا . فان فیه شفاء من کل داء ( 20 ) بر تو باد به دعا زیرا
شفاي هر دردي است ) .
2 - آداب دعا
فیض کاشانی - بر اساس روایات - ده چیز را از آداب دعا ذکر نموده است : 1 - مترصد بودن اوقات شریفه ؛ از روزها مانند روز
عرفه که روز نهم ذیحجه است . و از ماه ها ماه رمضان و از ایام هفته روز جمعه و از اوقات هنگام سحر یعنی آخر شب نزدیک به
صبح که در فضیلت تمام این اوقات روایت شده است و در این مواقع دعا به اجابت می رسد . 2 - غنیمت شمردن حالات شریفه ،
مانند حالی که دوصف کفر و اسلام روبرو می شوند و آن حالت انقطاع است و دعا در آن حال به اجابت می رسد . روایت شده
است از حضرت صادق علیه السلام که فرمود : (اطلبواالدعا فی اءربع ساعات عند هبوب الریاح و زوال الافیاء و نزول المطر و اول
قطرة من دم القتیل المومن فان ابواب السماء تقتح عندهذة الاشیاء ( 21 ))) در چهار ساعت (وقت ) دعا کنید و وخواسته هاي خود را
از خد بخواهید : هنگام وزش بادها و هنگام زوال ظهر و هنگام نزول باران و هنگامی که اول قطره خون شهید در راه خدا به زمین
ریخته می شود که در این اوقات درهاي آسمان گشوده می شود) . و همچنین هنگام اقامه نماز و بین اذان و اقامه و در حال روزه
که در تمام این حالات دعا مستجاب است . 3 - روبه قبله دعا کند و دستهاي خود را طوري بلند که زیر بغل او ظاهر گردد ، سلمان
نقل می کند که پیغمبر اکرم فرمود : (ان ربکم حی کریم یستحی من عبده اذا رفع یدیه الیه ام یردهما صفرا ( 22 ) پروردگار شما
زنده و حیات بخش و بزرگوار است ، از بنده خود حیاء می کند که دست او به طرفش بلند شود و او را دست خالی برگرداند) . 4
- (خفض الصوت ) یعنی در هنگام دعا کردن نه آواز خود را خیلی بلند و نه خیلی آهسته بلکه حال متوسط داشته باشد . در روایت
دارد هنگامی که پیغمبر اکرم به مدینه مهاجرت کرد وقتی نزدیک مدینه رسیدند مردم صداي خود را به تکبیر بلند کردند ، حضرت
فرمود : (یا ایها الناس ان الذي تدعون لیس باصم ولا غائب ان الذي تدعون بینکم و بین اعناق رکابکم ( 23 ) آن خدایی را که شما
می خوانید نه کر است و نه غائب و به تحقیق آن کس را که شما می خوانید همیشه با شما است و از رگ کردن به شما نزدیکتر
است ) . 5 - در دعا خود را به زحمت قافیه سنجی مقید نکند ؛ زیرا حال دعا کننده حال تضرع است و تضرع با تکلف سازگار
نیست چنانچه خداي تعالی می فرماید : (ادعواربکم تضرعا و خفیه انه لایحب المعتدین ( 24 ) خدا را با تضرع و پنهانی بخوانید که
خدا متجاوزین را دوست ندارد) . تجاوز در دعا را امیرالمؤ منین بیان فرموده است که : اي دعا کننده چیزي که نشدنی و چیزي که
مشروع نیست از خدا تقاضا مکن ) . غزالی می گوید مقصود از آیه این است که دعا کننده از دعاهاي ماءثور تجاوز نکند ، یعنی
دعاهایی که از پیغمبر و ائمه معصومین رسیده از آنها تجاوز نکند . 6 - تضرع وزاري کردن در دعا ، چنانکه پیغمبر اکرم (صلی الله
علیه و آله ) فرمود : (اذا احب الله تعالی عبدا ابتلاه حتی یسمع تضرعه ( 25 ) وقتی خداي تعالی بنده اي را دوست بدارد او را مبتلا
می کند تا تضرع وزاري او را بشنود) . و در فقره دعا است که : (ولا ینجینی منک الالتضرع الیک ( 26 ) رهایی نمی دهد مرا از بلاها
صفحه 22 از 28
مگر تضرع وزاري به سوي ذات مقدس تو) . 7 - یقین داشته باشد که دعاي او اجابت می شود چنان که پیغمبر اکرم فرمود :
ادعواالله تعالی و انتم موقنون بالا جابۀ و اعلموا ان الله سبحانۀ لا یستجیب دعاء من قلب غافل ( 27 ) خدا را بخوانید در حالی که یقین
داشته باشید که خدا شما را اجابت می کند و بدانید که خداي تعالی اجابت نمی کند دعا را از دل انسان غافل ) . در حدیث دیگر
از امیرالمؤ منین نقل شده که (اذا دعوت الله فاقبل بقلبک وظن ام حاجتک بالباب ( 28 ) هنگام دعا با حضور قلب دعا کن و اطمینان
داشته باش که حاجت تو بر در خانه است ) . 8 - الحاح و اصرار در دعا کردن و دعا را سه مرتبه تکرار کردن . ابن مسعود نقل می
کند که پیغمبر اکرم وقتی دعا می کرد سه مرتبه آن را تکرار می کرد . از حضرت باقر علیه السلام نقل شده که فرمود : (و الله لایلح
عبد مومن علی الله فی حاحته الا قضاها له ( 29 ) قسم به خدا که بنده مومن اصرار نمی کند در دعا مگر آنکه خداي تعالی حاجت او
را بر آورده می کند) . 9 - دعا را با ذکر خدا شروع کند ، که از حضرت صادق نقل شده که به حارث بن مغیره فرمود : (ایاکم اذا
اراد ان یسال احدکم ربه شیئا من حوائج الدنیا حتی یبدا بالثناء علی الله عزوجل و المدحۀ له و الصلاة علی النبی (صلی الله علیه و آله
) ثم یسل الله حاجتۀ ( 30 ) بر شما باد که هر گاه خواستید چیزي از امور دنیا بخواهید اول به حمد و ثناي خداي تعالی و درود و
صلوات بر پیغمبر ابتدا کنید سپس حاجت خود را از خدا بخواهید) . یعنی از شرائط دعا است که اول به حمد ثناي الهی شروع کند
و بعد مشغول دعا شود به خصوص صلوات بر محمد و آل او ؛ زیرا معصوم می فرماید : قبل از دعا صلوات بفرستید و بعد از دعا نیز
صلوات بفرستید دعاي شما مستجاب می شود به واسطه آنکه صلوات دعایی است که اجابت می شود و ذات مقدس منزه است که
دعاي اول آخر را اجابت کند و دعاي وسطی را رد کند . هشام بن سالم از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود : (لایزال
الدعاء محجوبا حتی یصلی علی محمد و آل محمد ( 31 ) دعا به آسمان بالا نمی رود مگر هنگامی که دعا کننده بر محمد و آلش
صلوات بفرستد) . 10 - آداب باطنی است که در اجابت دعا نقش مهم و موثري دارند مانند توبه ورد مظالم و توجه به طرف خداي
( تعالی به تمام وجود ، لذا در روایت وارد شده که پیغمبر اکرم فرمود : (من احب ان یستجاب دعاءه فلیطب مطعمه و کسبه ( 32
کسی که دوست دارد دعاي او مستجاب شود باید اجابت دعا را در خوراك و کاسبی خود جستجو کند) . و نیز پیغمبر اکرم فرمود :
(ترك لقمه حرام احب الی الله من الفی رکعۀ تطوعا ورد دانق حرام یعدل عندالله سبعین حجۀ مبرورة ( 33 ) ترك یک لقمه حرام نزد
خداوند متعال محبوب تر است از دو هزار رکعت نماز مستحبی ، و یک دانه حرام را رد کردن نزد خداي تعالی برابر است با هفتاد
حج پسندیده و مبرور) . و همچنین پیغمبر اکرم فرمود : (العبادة مع اکل الحرام کالبناء علی الرمل ( 34 ) عبادت با حرام خوردن مانند
ساختمانی است که بر روي شن بنا شده باشد) و در بعضی از روایات دارد : مانند ساختمانی اسن بر روي آب بنا شده باشد . علامه
فیض می فرماید : از این اخبار ده ادب دیگر استفاده می شود ، بعد به این ترتیب آنها را می شمرد : 1 - بیان حاجت و نام بردن آن
در دعا ، چنانچه امام صادق علیه السلام می فرماید : خداي تعالی اراده بنده را می داند ولی دوست دارد که حوائج نزد او ذکر شود
2 - تعمیم در دعا ؛ یعنی دعاي عمومی کردن . 3 - پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) می فرماید : اگر یکی از شما دعا می کند .
باید عمومی دعا کند . مثلا براي همه از خدا طلب سلامت و سعادت و روزي بنماید . 4 - اجتماع در دعا ؛ یعنی دستجمعی دعا
کردن ، چنانچه از امام سجاد روایت شده که : هیچ جمعیت چهل نفري خدا را نمی خوانند مگر آن که خداي تعالی ایشان را
اجابت می کند . و اگر چهل نفر نبودند چهار نفر ده مرتبه خدا را بخوانند و اگر چهار نفر نبودند یک نفر چهل مرتبه تکرار کند ،
خداوند عزیز جبار دعاي ایشان را اجابت می کند . 5 - گریه کردن در حال دعا . سید بن طاووس در کتاب (عدة الداعی ) گوید
این از بزرگترین آداب و نقطه اوج آداب در دعا کردن است لذا حضرت صادق علیه السلام می فرماید : (اذا اقشعر جلدك ودمعت
عیناك و وجل قلبک فدونک فقد قصد ولان جمود العین من قساوة القلب علی ما ورد به الخبر وهو یوذن بالسعد من الله سبحانه و
فیما اوحی الله تعالی الی موسی یا موسی لاتطول فی الدنیا املک فیقسو قلبک وقاسی القلب منی بعید ( 35 ) هرگاه پوست بدن تو
لرزید و اشک چشمت جاري شد و دل تو لرزید در آن هنگام از آن حال استفاده کن و بدان به مقصود خود نائل شده اي زیرا
صفحه 23 از 28
خشکی چشم از قساوت قلب است چنان که در روایت وارد شده و همان حال اعلام می کند که بنده از خدا دور است و از
چیزهایی که به موسی وحی شده که اي موسی آرزوي خود را در دنیا دراز مکن تا گرفتار سنگ دلی شوي چون کسی که سنگ
دل شود از من دور است ) . 6 - اعتراف به گناه که منشاء دو چیز است : اء - انقطاع الی الله ؛ یعنی منقطع شدن از مردم و توجه
کامل به خداوند متعال . ب - شکسته نفسی و تواضع در مقابل عظمت حق تعالی چنان که معصوم می فرماید (من تواضع لله رفعه
الله ( 36 ) کسی که براي خداي تعالی تواضع کند خدا او را بلند می گرداند) و خداي تعالی نزد دلهاي شکسته است ) . حضرت
صادق علیه السلام می فرماید : (اذارق احدکم فلیدع فان القلب لایرق الا حین یخلص ( 37 ) هر زمانی که حالت رقت بر شما دست
داد دعا کنید زیرا قلب رقت پیدا نمی کند مگر هنگامی که خالص شود) . وشکس نیست که گناه مانع استجابت دعا است . و در
روایت از حضرت صادق نقل شده که درباره دعا می فرماید : (انما هی المدحۀ ثم الثناء ثم الاقرار بالذنب ثم المسئلۀ انه والله ما
خرج عبد من ذنب الا بالاقرار)( 38 ) که در این حدیث دعا را به مراتبی تقسیم می کند : اء - مدح و ثناي خداي تعالی ب - اقرار به
گناهان ج - حاجت خواستن سپس معصوم می فرماید : قسم به خدا به کسی از گناهان بیرون نمی رود مگر به وسیله اقرار به گناهان
6 - توجه قلبی ؛ یعنی در حال دعا تمام اقبال و توجهش به طرف ذات مقدس باشد ، زیرا کسی که توجه به او نکند شایسته آن .
نیست که به او توجه نمائی همان طور که اگر کسی با تو سخن بگوید در حالی که می دانی توجهش به طرف تو نیست او مستحق
است که تو نیز به او توجه نداشته باشی ، لذا امیرالمؤ منین علیه السلام می فرماید : (لا یقبل الله دعاء قلب لاه ( 39 ) خدا قبول نمی
کند دعا را از دلی که به غیر او مشغول است و نیز حضرت صادق علیه السلام می فرماید : (اذا دعوت الله فاقبل بقلبک ( 40 ) هر گاه
دعا می کنی با دل خود توجه به خداي تعالی کن ) . 7 - اول دعا بعد حاجت خواستن . پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) به ابوذر
فرمود : (الا اعلمک کلمات ینفعک الله عزوجل بهن قال بلی رسول الله ، قال : احفظ الله تجده امامک تعرف الی الله فی الرخاء
یعرفک فی الشدة ( 41 ) اي ابوذر تعلیم ندهم به تو کلماتی که به وسیله آنها خداوند بتو سود می رساند ؟ عرض کرد بلی یا رسول
الله . حضرت فرمود خدا را فراموش نکن همیشه او را جلو خود می بینی (یعنی ترا از بلاها حفظ می کند) در هنگام آسایش خدا را
بشناس در شدت به داد تو می رسد) . امیرالمؤ منین علیه السلام فرمود : کسی که از بلا و مصیبتی می ترسد و قبل از نزول مصیبت
دعا کند آن مصیبت بر او وارد نمی شود . 8 - دعا براي برادران و در خواست دعا از ایشان ، لذا از حضرت صادق علیه السلام نقل
شده که فرمود : (من قدم اربعین من المؤ منین ثم دعا استجیب له ( 42 ) کسی که اول براي چهل نفر از مومنین دعا کند بعد براي
خودش دعا کند خدا دعاي او را اجابت می نماید) . پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : هیچ دعائی سریعتر از دعاي مومنی
که براي برادر غائبش می کند به اجابت نمی رسد . و نیز حضرت صادق علیه السلام فرمود : (دعاء الرجل لاخیه بظهر الغیب یدر
الرزق و یدفع المکروه ( 43 ) دعاي شخصی پشت سر برادرش سبب زیادتی رزق و دفع شدت و مکروه می شود) . 9 - در حوائج
خود بر غیر از خدا تکیه نکند ، چنان که خداي تعالی می فرماید : (و من یتوکل علی الله فهو حسبه )( 44 ) کسی که بر خدا تکیه کند
خدا امر او را کفایت می کند . و نیز حفض بن غیاث از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود : (اذا اراد احدکم ان لا یسل
ربه شیئا الا اعطاه فلییاس من الناس کلهم ولایکون له رجاء الا [من ] عندالله فاذا علم الله ذلک من قلبه لم یسله شیئا الا اعطاه ( 45 ) هر
گاه می خواهید یکی از شما هر چه از خدا بخواهد خدا به او عطا فرماید باید از تمام مردم ماءیوس شود و امیدي جز به خدا نداشته
باشد وقتی که این حالت را خداي تعالی در باطن او یافت هر چه از او بخواهد به او عنایت می کند) . 10 - از حضرت صادق علیه
السلام روایت شده که فرمود : در دعا رعایت ادب کن و ببین چه کسی را می خوانی و چگونه می خوانی و براي چه می خوانی و
عظمت و کبریائی او را در نظر بگیر که بر سر و باطن تو آگاه است و آنچه از حق باطل در دل تو هست آنها را می داند ، و ضمنا
هلاك و نجات خود را بشناس تا گاهی به عوض این که دعا براي نجات خود کنی دعا براي هلاك خود ننمایی ، و بدان اگر
چنانچه خدا ما را امر به دعا نمی کرد ولی خالصانه او را می خواندیم ما را اجابت می نمود پس به طریق اولی ما را اجابت می کند
صفحه 24 از 28
در صورتی که ما را امر کرده به دعا نمودن . از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) سوال کردند که (اسم اعظم ) کدام است فرمود :
(کل اسم من اسماء الله اعظم و فرغ قلبک عن کل من سواه و ادعه باي اسم شئت ( 46 ) هر اسمی از اسماء خداي تعالی اسم اعظم
است ، دل خود را از غیر خدا خالی کن و به هر اسمی می خواهی او را بخوان ترا اجابت می کند .
پی نوشتها
5- سوره آل . 4- سوره فجر، آیه 28 . 2- الخصال ، ص 186 ، با مختصر اختلاف . 3- سوره حجر، آیه 29 . -1 کافی ،