تبدیل نعمت به عذاب
211 سَلْ بَنی اِسْرائیلَ کَمْ اتَیْناهُمْ مِنْ ایَۀٍ بَیِّنَۀٍ وَ مَنْیُبَدِّلْ نِعْمَۀَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَاِنَّ اللّهَ شَدیدُ الْعِقابِ
صفحه 34 از 41
چه اندازه نشانههاي روشن به » : از بنیاسرائیل بپرس
( جزء دوّم ( 93
ولی آنان نعمتها و امکانات مادي و معنوي را که خداوند در اختیارشان گذاشته بود ، در راه غلط به کار ) ؟ « آنها دادیم
گرفتند ) و کسی که نعمت خدا را، پس از آنکه به سراغش آمد، تبدیل کند ( و در مسیر خلاف به کار گیرد، گرفتار عذاب
شدید الهی خواهد شد ) که خداوند شدید العقاب است .
این است که انسان امکانات و منابع مادّي و معنوي را که در اختیار دارد ، در مسیرهاي انحرافی و گناه به « تبدیل نعمت » منظور از
کار گیرد و میدانیم خداوند به بنیاسرائیل انواع نعمتها را ارزانی داشت ، پیامبران بزرگ، زمامداران نیرومند ، امکانات
مادّيفراوان، ولی آنها نه از آن مربّیان الهی بهره گرفتند و نه از مواهب مادّي استفاده صحیح کردند و به این ترتیب مرتکب تبدیل
نعمت شدند و نیز به همین دلیل در دنیا سرگردان گشتند و در قیامت عذاب دردناکی در انتظار دارند .
از بنیاسرائیل بپرس ) براي این است که هم از آنها اعتراف گرفته شود و هم درس عبرتی ) « سَلْ بَنی اِسْرائیلَ » : اینکه میفرماید
94 ) سوره بَقَره )
براي مسلمانان و هشدار به کسانی باشد که از نعمتها و مواهب الهی بهرهگیري لازم را نمیکنند .
مسأله تبدیل نعمت و سرنوشت دردناك ناشی از آن منحصر به بنیاسرائیل نیست ، هر قوم و ملتی گرفتار آن شود ،
گرفتار عذاب شدید الهی در این جهان و جهان دیگر خواهد شد.
از چهچیز بایدانفاقکرد ؟
لاقْرَبینَ وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَابْنِالسَّبیلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ 215 یَسْأَلُونَکَ ماذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما اَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ ا
فَاِنَّ اللّهَ بِهِ عَلیمٌ
هر خیر و نیکی ( و سرمایه سودمند مادّي و معنوي ) که انفاق میکنید، باید براي » : از تو سؤال میکنند: چه چیز انفاق کنند؟ بگو
پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و
( جزء دوّم ( 95
و هر کار خیري که انجام دهید، خداوندازآن آگاه است (لازمنیست تظاهرکنید، او میداند). « درماندگان در راه باشد
در قرآن مجید آیات فراوانی مخصوصا در سوره بقره در مورد انفاق و بخشش در راه خدا آمده است و براي این کار پاداشها
و فضیلتهاي بزرگی ذکر شده ، همین امر سبب میشد که درباره جزئیات این کار از پیامبر صلیاللهعلیهوآله سؤال کنند و بدانند
از چه چیزهایی و در مورد چه کسانی انفاق کنند ؟
یَسْأَلُونَکَ ماذا یُنْفِقُونَ ) . ) ؟ « از تو سؤال میکنند چه چیز را انفاق کنند » : لذا در آیه مورد بحث میفرماید
بگو : هر خیر و نیکی ( و هرگونه سرمایه سودمند مادّي و معنوي ) که انفاق میکنید ، براي پدر و » : سپس میافزاید
قْرَبینَ وَ قُلْ ما اَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الا ) « مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه باید باشد
الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ ) .
96 ) سوره بَقَره )
مسلّما ذکر این پنج طایفه به عنوان بیان مصداقهاي روشن است وگرنه منحصر به آنها نمیباشد ، بنابراین پاسخ آنها در
حقیقت این است که هم اشیایی که از آن انفاق میکنند ، دایره وسیعی دارد و هم کسانی که به آنها انفاق میشود .
که هر نوع کار و مال و سرمایه مفیدي را شامل میشود، پاسخ کامل و جامعی به سؤال آنها داده « خَیْر » در مورد اوّل با ذکر کلمه
صفحه 35 از 41
شده است و حتّی امور معنوي همچون علم را نیز دربرمیگیرد ، هرچند مصداق مهمّ آن در مورد انفاق ، اموال است .
و در مورد دوّم در عین گسترده بودن مورد انفاق ، اولویّتها نیز بیان شده است . مسلّما پدر و مادر و سپس نزدیکان نیازمند در این
مسأله اولویّت دارند و بعد از آنها یتیمان و سپس نیازمندان و حتّی کسانی را که ذاتا فقیر نیستند ولی بر اثر حادثهاي مثل تمام شدن
مخارج در سفر ، نیازمند شدهاند ، شامل میشود .
و هر کار خیري انجام میدهید ، خدا از » : در پایان آیه میفرماید
( جزء دوّم ( 97
وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَاِنَّ اللّهَ بِهِ عَلیمٌ ) . ) « آن آگاه است
لزومی ندارد تظاهر کنید و مردم را ازکار خویش آگاه سازید ، چه بهتر که براي اخلاص بیشتر ، انفاقهاي خود را پنهان سازید زیرا
کسی که پاداش میدهد ، از همه چیز باخبر است و کسی که جزا به دست او است ، حساب همه نزد او است .
آنچه از نیکیها انفاق میکنید ) میگوید : انفاق از هر موضوع خوبی میتواند باشد و تمام نیکیها را ) « ما اَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ » جمله
شامل میشود ، خواه از اموال باشد یا خدمات ، از موضوعات مادّي باشد یا معنوي .
آنهم به صورت مطلق ، نشان میدهد که مال و ثروت ذاتا چیز بدي نیست ، بلکه یکی از بهترین وسایل « خَیْر » در ضمن تعبیر
خیر است ، مشروط بر اینکه به نیکی از آن بهرهگیري شود .
ممکن است به این نکته هم اشاره داشته باشد که انفاقها باید از هرگونه منّت و آزار و کارهایی که حیثیت « خَیْر » و نیز تعبیر به
98 ) سوره بَقَره )
مطلق از آن یاد « خیر » اشخاص مورد انفاق را مخدوش میکند ، برکنار باشد ، به طوري که بتوان به عنوان
کرد .
تا میتوانید سوگند نخورید
224 وَ لا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَۀً لَاِیْمانِکُمْ اَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَیْنَ النّاسِ وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ
خدا را درمعرض سوگندهايخود قرارندهید و براي اینکه نیکی کنید و تقوا پیشه سازید و در میان مردم اصلاح کنید ( سوگند
یاد ننمایید ) و خداوند شنوا و دانا است .
به معنی در معرض قرار گرفتن چیزي است ، مثلًا جنسی را که به بازار « عُرْضَۀ » به معنی سوگند است و « یَمین » جمع « اَیْمان »
مینامند ، گاهی به موانع نیز اطلاق میشود ، زیرا در « عُرْضَ ۀ » ، براي فروش میبرند و در معرض معامله قرار میدهند
معرضانسان و برسرراهاو قراردارد .
بعضی نیز گفتهاند : منظور این است که حتی براي کارهاي نیک
( جزء دوّم ( 99
اعمّ از کوچک و بزرگ قسم یاد نکنید و نام خدا را کوچک ننمایید و به اینترتیب سوگند یاد کردن جز در مواردي که هدف
مهمّی در کار باشد، عمل نامطلوب است ، این موضوع در احادیث زیادي نیز به چشم میخورد ، از جمله اینکه در حدیثی از امام
وَ لا تَحْلِفُوا بِاللّهِ صادِقینَ وَ لا کاذِبینَ فَاِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ یَقُولُ ؛ وَ لا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَۀً لَاِیْمانِکُمْ: هیچگاه » : صادق نقل شده که فرمود
سوگند به خدا یاد نکنید چه راستگو باشید چهدروغگو ، زیرا خداوند سبحان میفرماید : خدا را در معرض سوگندهاي خود قرار
(1). « ندهید
225 لایُؤاخِذُکُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ فی اَیْمانِکُمْ وَ لکِنْ یُؤاخِذُکُمْ بِما کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ حَلیمٌ
صفحه 36 از 41
خداوند شما را به خاطر سوگندهایی که بدون توجّه یاد میکنید ، مؤاخذه نخواهد کرد، اما به آنچه دلهاي شما کسبکرده(و
سوگندهاییکه از روي اراده و اختیار یاد میکنید،) مؤاخذه میکند و خداوند آمرزنده و بردبار است .
. جلد 1 ، صفحه 218 ، حدیث 833 ، « نُورُ الثَّقَلَیْنِ » -1
100 ) سوره بَقَره )
در این آیه خداوند به دو نوع سوگند اشاره کرده است ؛ نوع اول قسمهاي لغو است که هیچگونه اثري ندارد و نباید به آن اعتنا
کرد ، این نوع قسمها آنهایی است که مردم بدون توجّه تکیه کلام خود قرار میدهند و به آن عادت کردهاند و در هر
آري به خدا سوگند ... ) میگویند ، ایننوع قسمها را قسم لغو ) « بَلی وَ اللّهِ » نه به خدا قسم... ) یا ) « لا وَ اللّهِ » کاري
مینامند.
زیرا لغو در لغت به تمام کارها و سخنانی گفته میشود که داراي هدف مشخّصی نیست یا از روي اراده و تصمیم
سرنمیزند .
بنابراین سوگندهایی که انسان در حال غضب ( در صورتی که غضب سبب بیرون رفتن از حال عادي شود ) یاد میکند ، جزء
قسمهاي لغو است و طبق آیه فوق خداوند مؤاخذهاي بر اینگونه قسمها نمیکند و نباید به آن ترتیب اثر داد ( هرچند انسان باید
خود را چنان تربیت کند
( جزء دوّم ( 101
که اینگونه سوگندها را نیز کنار بگذارد ) به هر حال اینگونه قسمها واجبالعمل نیست و مخالفت آن کفّاره ندارد ، زیرا از
روي اراده و تصمیم نیست .
میتواند اشارهاي به این معنی بوده باشد . « وَ اللّهُ غَفُورٌ حَلیمٌ » جمله
نوع دوم سوگندهایی است که از روي اراده و تصمیم انجام میگیرد و به تعبیر قرآن قلب انسان آن را کسب میکند، اینگونه قسم
معتبراست و باید به آن پايبند بود و مخالفت با آن ، هم گناه دارد و هم موجب کفاره میشود ، مگر در مواردي که بعدا اشاره
شده است ، یعنی سوگندهایی که از « لایْمانَ ما عَقَّدْتُمُ ا » خواهد شد ، این هماناستکه در آیه 89 سورهمائده از آن تعبیر به
روي اراده محکم کردهاید .
« ظهر » اهمیتنماز، مخصوصانماز
238 حافِظُواعَلَیالصَّلَواتِوَالصَّلوةِالْوُسْطیوَقُومُوالِلّهِ قانِتینَ
102 ) سوره بَقَره )
درانجام همه نمازها (به خصوص) نماز وسطی ( نماز ظهر ) کوشا باشید و از روي خضوع و اطاعت براي خدا به پاخیزید .
به دو معنی آمده است ؛ ، « قُنُوت » از ماده « قانِتینَ » واژه
پیروي و اطاعت کردن
خضوع و خشوع و تواضع، ولی بعیدنیستکه درآیه فوق به هردو معنی باشد ، چنانکه در حدیثی از امام صادق آمده که در تفسیر
. « منظور این است که نماز را با خضوع و توجه به خداوند به جا آورید » : فرمود ، « وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتینَ » جمله
(1). « یعنی از روي اطاعت به پا خیزید » : و در حدیث دیگري نیز میفرماید
از آنجا که نماز مؤثّرترین رابطه انسان با خدا است و در صورتی که با شرایط صحیح انجام گیرد ، دل را لبریز از عشق و محبّت
خدا
صفحه 37 از 41
ذیل آیه مورد بحث . ، « مجمع البیان » -1
( جزء دوّم ( 103
میکند و در پرتو آن ، انسان بهتر میتواند خود را از آلودگی به گناه پاك سازد ، در آیات قرآن تأکید فراوانی روي آن شده ، از
) « در انجام همه نمازها مخصوصا نماز وسطی ، مداومت کنید و در حفظ آن کوشا باشید » : جمله در نخستین آیه فوق میفرماید
حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَالصَّلوةِالْوُسْطی ) .
وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتینَ ) . ) « و با خضوع و خشوع و توجّه کامل براي خدا به پا خیزید »
مبادا گرما و سرما و گرفتاريهاي دنیا و پرداختن به مال و همسر و فرزند ، شما را از این امر مهمّ بازدارد ؟
تأکید روي این نماز به خاطر این بوده که بر اثر گرمی هواي نیمروز تابستان یا گرفتاريهاي شدید کسب و کار ، نسبت به آن
کمتر اهمیّت میدادند ، آیه فوق اهمیّت نماز وسطی و لزوم محافظت بر آن را مورد تأکید قرار داده
است .
104 ) سوره بَقَره )
( جزء دوّم ( 105
درباره