برنامه چهار مادهاي تضمین کننده پیروزي مسلمین
200 یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوااللّهَ لَعَلَّکُمْتُفْلِحُونَ
ايکسانی که ایمان آوردهاید ( در برابر مشکلات و هوسها ) استقامت کنید و در برابر دشمنان ( نیز، ) پایدار باشید و از مرزهاي
خود، مراقبت کنید و از خدا بپرهیزید ، شاید رستگار شوید.
این آیه آخرین آیه سوره آل عمران است و محتوي یک برنامه جامع چهارمادهاي که ضامن سربلندي و پیروزي
مسلمین است میباشد .
اي کسانیکه ایمانآوردهاید دربرابر » : نخست روي سخن را به مؤمنان کرده و به اوّلین ماده این برنامه اشاره میکند و میفرماید
-1 براي شرح بیشتر این معنی به آیه 202 سوره بقره مراجعه فرمایید .
138 ) سوره آلِ عِمران )
. « حوادث ایستادگی کنید : یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا
صبر و استقامت در برابر مشکلات و هوسها و حوادث ، در حقیقت ریشه اصلی هرگونه پیروزي مادّي و معنوي را
تشکیل میدهد و هرچه درباره نقش و اهمیّت آن در پیشرفتهاي فردي و اجتماعی گفتهشود کماست ، اینهمان چیزي
اِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الاْیمانِ کَ الرَّأْسِ مِنَ » : است که علی در کلمات قصارش آن را به منزله سر در برابر بدن معرفی کرده
. « الْجَسَدِ
در آیه میرساند که این برنامه همگانی و براي عموم مسلمانان است . « یا اَیُّهَا » خطاب
و در برابر دشمنان نیز استقامت به » : در مرحله دوم قرآن به افراد با ایمان دستور به استقامت در برابر دشمن میدهد و میفرماید
. « خرج دهید : وَ صابِرُوا
به معنی صبر و استقامت در برابر صبر و استقامت دیگران است . بنابراین قرآن نخست به افراد با ایمان « مُصابَرَه » از « صابِرُوا »
دستور استقامت میدهد ، ( که هرگونه جهاد با نفس و مشکلات زندگی را شامل میشود ) و در مرحله دوّم دستور به استقامت در
برابر دشمن میدهد و این خود میرساند که تا ملّتی در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف درونی پیروز نشود ، پیروزي او بر
صفحه 49 از 60
دشمن ممکن نیست و بیشتر شکستهاي ما در برابر دشمنان به خاطر شکستهایی است که در جهاد با نفس و اصلاح نقاط
ضعف خود دامنگیر ما شده است.
( جزء چهارم ( 139
استفاده میشود که هرقدر دشمن بر استقامتخود بیفزاید ما نیز باید بر پایداري و استقامت « صابِرُوا » ضمنا از دستور
خود بیفزائیم .
در جمله بعد به مسلمانان دستور آمادهباش در برابر دشمن و مراقبت دائم ازمرزها و سرحدّات کشورهاي اسلامی میدهد و
. « از مرزهاي خود ، مراقبت به عمل آورید : وَ رابِطُوا » : میفرماید
این دستور به خاطر آن است که مسلمانان هرگز گرفتار حملات غافلگیرانه دشمن نشوند و نیز به آنها دستور آمادهباش و مراقبت
140 ) سوره آلِ عِمران )
همیشگی در برابر حملات شیطان و هوسهاي سرکش میدهد ، تا غافلگیر نگردند و لذا در بعضی از روایات از علی این جمله به
مواظبت و انتظار نمازها یکی بعد از دیگري تفسیر شده است ، زیرا کسی که با عبادت مستمر و پیدرپی دل و جان خود را بیدار
میدارد همچونسربازياستکه دربرابردشمنحالتآمادهباشبهخودگرفتهاست.
گرفته شده و آن در اصل به معنی بستنچیزي درمکانیاست ( مانند بستن اسب در یک محل ) و به « رِباط » از مادّه « رابِطُوا » جمله
به معنی آرامش دل و سکون خاطر است ، گویا به محلی بسته شده « رَبْط قَلْب » میگویند و « رِباط » همین جهت به کاروانسرا
بهمعنی مراقبت از مرزها آمده است ، زیرا سربازان و مرکبها و وسایلجنگی را در محلّ نگاهداري میکنند . « مُرابَطَۀ » است و
معنی وسیعی دارد که هرگونه آمادگی براي دفاع از خود و جامعه اسلامی را شامل میشود . « مُرابَطَۀ » خلاصه اینکه
« مُرابَطَۀ » در فقه اسلامی نیز در باب جهاد بحثی تحت عنوان
( جزء چهارم ( 141
یعنی آمادگی براي حفظ مرزها در برابر هجوم احتمالی دشمن دیده میشود که احکام خاصّ ی براي آن بیان شده است . ( براي
کسب اطّلاع بیشتر به کتب فقهی مراجعه شود ) .
عُلَماءُ شیعَتِنا مُرابِطُونَ فِی » : گفته شده است امام صادق طبق روایتی میفرماید « مرابط » در بعضی از روایات به علماء و دانشمندان نیز
الثَّغْرِ الَّذي یَلی اِبْلیسَ وَ عَفاریتَهُ وَ یَمْنَعُونَهُ عَلیَ الْخُرُوجِ عَنْ ضُ عَفاءِ شیعَتِنا وَ عَنْ اَنْ یَتَسَلَّطَ عَلَیْهِمْ اِبْلیسُ : دانشمندان پیروان ما
همانند مرزدارانی هستند که در برابر لشکر ابلیس صفّ کشیدهاند و از حمله کردن آنها به افرادي که قدرت دفاع از خود
(1) . « ندارند جلوگیري میکنند
در ذیل این حدیث مقام و موقعیّت آنها برتر و بالاتر از افسران و مرزدارانی که در برابر هجوم دشمنان اسلام پیکار میکنند
شمرده
طبرسی فصل اوّل . « اِحْتِجاج » -1
142 ) سوره آلِ عِمران )
شده است و این به خاطر آن است که آنها نگهبانان عقاید و فرهنگ اسلامند درحالی که اینها حافظ مرزهاي جغرافیایی هستند ،
مسلما ملّتی که مرزهاي عقیدهاي و فرهنگی او ، مورد حملات دشمن قرارگیرد و نتواند به خوبی از آن دفاع کند در مدت کوتاهی
از نظر سیاسی و نظامی نیز شکست خواهد خورد .
بالاخره آخرین دستور که همچون چتري بر همه دستوراتسابقسایهمیافکنددستوربهپرهیزکاري است:(وَ اتَّقُوا اللّهَ) .
باید آمیخته با تقوا و پرهیزکاري باشد و از هرگونه خودخواهی و ریاکاري و اغراض « مُرابَطَۀ » و « مُصابَرَة » و « استقامت »
صفحه 50 از 60
شخصی به دور گردد .
شما درسایه به کاربستن این چهار دستور ، میتوانید رستگار شوید و با تخلّف از آنها راهی به سوي » : درپایان آیه میفرماید
. « رستگاري نخواهید داشت : لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ
( جزء چهارم ( 143
چرا با وجود علم مطلق خدا در قرآن از کلمه لَعَلَّ ( شاید ) استفاده شده است ؟
» « لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ : شاید رستگار شوید » شروع شده است مانند جمله « لَعَلَّ » گاهی سؤال میشود چرا در قرآن جملههایی با کلمه
نوعیتردید رامیرساندکه از مقام خداوند داناي به « لَعَلَّ » درحالی که کلمه « وَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ : شاید مشمول رحمت شوید
همهچیز، دور است، اینجمله اتّفاقا دستآویزي براي پارهاياز دشمنان اسلام شده و میگوینداسلام بهکسی وعده نجات قطعی
شروعشده است . « لَعَلَّ » نمیدهد و وعده آن آمیخته با تردید است زیرا بسیارياز این وعدههابا کلمه
پاسخ: اتّفاقا این تعبیر یکی از نشانههاي عظمت و واقع بینی و واقعگویی قرآن مجید است زیرا قرآن این کلمه را در جایی به کار
اشاره اجمالی به آن شرایط شده است مثلًا سکوت کردن « لَعَلَّ » میبرد که گرفتن نتیجه احتیاج به شرایطی دارد که به وسیله کلمه
به هنگام شنیدن آیات قرآن و گوش فرا دادن به مضمون آیات به تنهایی کافی
144 ) سوره آلِ عِمران )
نیست که انسان مشمول رحمت الهی شود بلکه علاوه بر آن ، درك و فهم آیات و به کار بستن آنها نیز لازم است و لذا قرآن
وَ اِذا قُرِءَالْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوالَهُ وَاَنْصِ تُوالَعَلَّکُمْتُرْحَمُونَ : هنگامی که قرآن » : میگوید
(1).« خواندهمیشودگوشفرادهیدوخاموشباشیدشایدمشمولرحمتشوید
اگر قرآن میگفت حتما مشمول رحمت خواهید بود دور از واقعبینی بود زیرا همانطور که گفتیم این موضوع شرایط دیگري هم
سهم سایر شرایط محفوظ مانده است ، ولی عدم توجّه به این حقیقت موجب خردهگیري « شاید » دارد ولی هنگامی که میگوید
نمیدهد « شاید » در اینگونه موارد معنی « لَعَلَّ » بر این آیات شده و حتّی بعضی از دانشمندان ما نیز معتقد شدهاند که
درحالی که این سخن نیز یک نوع خلاف ظاهر بدون دلیل است (دقّت کنید).
درآیه موردبحث با اینکه اشاره به چهارماده مهم از عالیترین
204 / اعراف ) . ) -1
( جزء چهارم ( 145
را به کار برده است « لَعَلَّ » دستورهاي اسلامی شده بازبراي اینکهازبقیهبرنامههاي سازندهاسلامی غفلت نشود کلمه
.
« پایان سوره آلِ عِمْران »
146 ) سوره آلِ عِمران )
سوره