73 ) سوره مزمل این سوره در مکه نازل شده است و داراي بیست آیه می باشد )
اشاره
1365\7\5 تاریخ شروع 22 محرم الحرام 1407
ص : 159
ص : 160
محتواي سوره"مزمل"
لحن آیات سوره به خوبی نشان می دهد که با سوره هاي"مکی"هماهنگ است،و به این ترتیب احتمال نزول آن
در"مدینه"،چنان که بعضی گفته اند، بعید به نظر می رسد،ولی تفاوت لحن آغاز و انجام آیه نشان می دهد که در میان این
آیات فاصله زمانی قابل ملاحظه اي بوده است که بعضی از مفسران آن را "هشت ماه"و بعضی"یک سال"و بعضی حتی"ده
.( سال"نوشته اند ( 1
بسیاري از آیات این سوره نشان می دهد هنگامی نازل شده که پیامبر ص دعوت علنی خود را شروع کرده بود،و مخالفان در
برابر او به مخالفت و تکذیب برخاسته بودند،و پیامبر ص دستور پیدا می کند در این مرحله با آنها مدارا نماید.
لذا این احتمال که تمام سوره در آغاز دعوت پیامبر ص نازل شده باشد بسیار بعید به نظر می رسد،ممکن است آیات نخستین
آن چنین باشد،ولی مسلما همه آیات آن چنین نیست،چرا که تعبیراتش نشانه گسترش اسلام،لا اقل در سطح مکه،و قیام
مخالفین به مخالفت و مبارزه است،و می دانیم چنین چیزي در سه سال آغاز دعوت وجود نداشت.
شان نزولی که براي سوره یا قسمتی از آیات آن در روایات آمده نیز
ص : 161
1) به تفسیر"در المنثور"جلد 6 صفحه 276 و"مجمع البیان"جلد 10 صفحه 377 مراجعه شود. -1
متفاوت است.
در بعضی از روایات آمده است که وقتی پیامبر ص اولین پیام الهی و وحی را دریافت کرد وحشت زده نزد خدیجه
آمد(احساس ناراحتی جسمانی داشت و به استراحت پرداخت)و فرمود:"مرا در جامعه اي بپیچید"اینجا بود که جبرئیل نازل
.( ا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ "را براي پیامبر ص آورد ( 1 شد،و" ی
در حالی که در روایات دیگري آمده است که این ماجرا زمانی بود که پیامبر ص دعوت خود را آشکار کرده بود،و قریش
در"دار الندوه"جمع شدند تا در کار پیامبر ص بیندیشند،و براي مقابله با او نام و شعاري انتخاب کنند،بعضی گفتند
او"کاهن"است،ولی گروهی با این پیشنهاد مخالفت کردند،بعضی دیگر گفتند او"مجنون"است،اما باز گروهی مخالفت
کردند بعضی عنوان"ساحر"را ترجیح دادند،آن را نیز نپذیرفتند.
سرانجام گفتند هر چه هست"او میان دوستان جدایی می اندازد"(بنا بر این ساحر است)سپس مشرکان پراکنده شدند.
ا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ این سخن به پیامبر ص رسید،خود را در لباسهایش پیچید(و به استراحت پرداخت)در این هنگام جبرئیل آمد و" ی
.( ا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ " را بر آن حضرت خواند ( 2 "و" ی
نتیجه اینکه همانطور که قبلا اشاره کردیم ظاهرا این سوره در مکه نازل شده،و قطعا قسمتی از آن بعد از ظهور علنی اسلام،و
نفوذ نسبی آن در مکه بوده است،هر چند احتمال دارد،آیاتی از آغاز سوره در اول بعثت نازل شده باشد.
ص : 162
. 1) "روح المعانی"جلد 28 صفحه 101 و"نور الثقلین"جلد 5 صفحه 446 -1
. 2) "نور الثقلین"جلد 6 صفحه 276 -2
به هر حال محتواي سوره را می توان در پنج بخش خلاصه کرد:
بخش اول:آیات آغاز سوره است که پیامبر را به قیام شبانه براي عبادت و تلاوت قرآن دعوت می کند،و براي آمادگی براي
پذیرش یک برنامه سنگین آماده می سازد.
بخش دوم سوره:او را به صبر و شکیبایی و مقامت و مدارا با مخالفان در این مقطع خاص دعوت می کند.
در بخش سوم:بحثهایی پیرامون معاد،و ارسال موسی بن عمران به سوي فرعون و سرکشی و سپس عذاب دردناك او را بیان
می دارد.
در بخش چهارم:دستورات شدیدي را که در آغاز سوره پیرامون قیام شبانه آمده است به خاطر گرفتاریهاي مسلمانان تخفیف
می دهد.
اللّ
و در بخش پنجم:یعنی آخرین بخش سوره،بار دیگر دعوت به تلاوت قرآن،و خواندن نماز و دادن زکات و انفاق فی سبیل ه
و استغفار می نماید.
***
فضیلت تلاوت سوره
در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام ص آمده است: من قرأ سوره المزمل رفع عنه العسر فی الدنیا و الآخره: "هر کس سوره
مزمل را بخواند سختیها در دنیا و آخرت از او برداشته می شود" 1. و در حدیث دیگري از امام صادق ع می خوانیم: من قرأ
اللّ حیاه طیبه و اماته میته
سوره المزمل فی العشاء الآخره،او فی آخر اللیل کان له اللیل و النهار شاهدین مع السوره، و احیاه ه
طیبه: "هر کس سوره مزمل را در نماز عشاء دوم(منظور همان نماز عشاء است زیرا گاه به مغرب عشاء اول گفته می شود)یا در
آخر شب بخواند،شب و روز،و همچنین خود این سوره،گواه او در روز قیامت خواهد بود،و خداوند او را حیات پاکیزه و
مرگ پاکیزه اي خواهد داد"! 1. مسلما این فضائل بزرگ در صورتی است که محتواي سوره دائر به قیام شبانه و تلاوت قرآن
و صبر و استقامت و ایثار و انفاق عملی گردد،نه تلاوتی خالی از عمل.
ص : 163
لحن آیات سوره به خوبی نشان می دهد که با سوره هاي"مکی"هماهنگ است،و به این ترتیب احتمال نزول آن
در"مدینه"،چنان که بعضی گفته اند، بعید به نظر می رسد،ولی تفاوت لحن آغاز و انجام آیه نشان می دهد که در میان این
آیات فاصله زمانی قابل ملاحظه اي بوده است که بعضی از مفسران آن را "هشت ماه"و بعضی"یک سال"و بعضی حتی"ده
.( سال"نوشته اند ( 1
بسیاري از آیات این سوره نشان می دهد هنگامی نازل شده که پیامبر ص دعوت علنی خود را شروع کرده بود،و مخالفان در
برابر او به مخالفت و تکذیب برخاسته بودند،و پیامبر ص دستور پیدا می کند در این مرحله با آنها مدارا نماید.
لذا این احتمال که تمام سوره در آغاز دعوت پیامبر ص نازل شده باشد بسیار بعید به نظر می رسد،ممکن است آیات نخستین
آن چنین باشد،ولی مسلما همه آیات آن چنین نیست،چرا که تعبیراتش نشانه گسترش اسلام،لا اقل در سطح مکه،و قیام
مخالفین به مخالفت و مبارزه است،و می دانیم چنین چیزي در سه سال آغاز دعوت وجود نداشت.
شان نزولی که براي سوره یا قسمتی از آیات آن در روایات آمده نیز
ص :
. 1) مجمع البیان جلد 10 صفحه 375 -1
سوره مزمل
[ [سوره المزمل ( 73 ): آیات 1 تا 5
اشاره
إِلاّ قَلِیلًا ( 2) نِصْ فَهُ أَوِ اُنْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً ( 3) أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ
ا أَیُّهَا اَلْمُزَّمِّلُ ( 1) قُمِ اَللَّیْلَ ی;lt;br/gt منِ اَلرَّحِیمِ اَللّ اَلرَّحْ
بِسْمِ هِ
( إِنّ سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا ( 5
اَلْقُرْآنَ تَرْتِیلًا ( 4) ا
ترجمه:
بنام خداوند بخشنده بخشایشگر 1-اي جامه به خود پیچیده! 2-شب را،جز کمی،به پا خیز! 3-نیمی از شب را،یا کمی از آن
کم کن.
-4 یا بر نصف آن بیفزا،و قرآن را با دقت و تامل بخوان.
-5 چرا که ما به زودي سختی سنگین را به تو القا خواهیم کرد.
ص : 165
تفسیر:
اي جامه به خود پیچیده بپاخیز!
همانگونه که از لحن آغاز این سوره بر می آید دعوتی است آسمانی از پیامبر ص براي استقامت،و آمادگی جهت پذیرش
یک وظیفه بزرگ و سنگین، که بدون خودسازي قبلی انجام آن ممکن نیست،می فرماید:
إِلاّ قَلِیلًا ). ***"نیمی از شب را
ا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ ) ( 1). ***"شب را جز کمی بپا خیز"!( قُمِ اللَّیْلَ "اي جامه به خود پیچیده"!( ی
یا کمی از آن کم کن"( نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا ). ***"یا بر نصف بیفزا"( أَوْ زِدْ عَلَیْهِ ).
"و قرآن را با تامل و دقت و در نهایت روشنی و فصاحت تلاوت کن" ( وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا ).
ا أَیُّهَا جالب اینکه مخاطب در این آیات پیامبر ص است ولی نه به عنوان "یا ایها الرسول"و"یا ایها النبی"بلکه به عنوان" ی
الْمُزَّمِّلُ "، اشاره به اینکه دوران"جامه به خود پیچیدن"و در گوشه انزوا نشستن نیست،
ص : 166
1) "مزمل"در اصل"متزمل"بوده از ماده"تزمل"به معنی پیچیدن پارچه اي بر خویش است و"زمیل"که به معنی - 1
همردیف(کسی که همراه انسان بر مرکبی سوار می شود)و سپس به معنی"رفیق"آمده،به خاطر این است که ارتباط و پیوند
نزدیکی دارد.
بلکه دوران قیام و خودسازي و آمادگی براي انجام رسالتی عظیم است.
و انتخاب شب براي این کار به خاطر این است که اولا چشم و گوش دشمنان در خواب است،و ثانیا کارهاي زندگی تعطیل
می باشد و به همین دلیل انسان آمادگی بیشتري براي اندیشه و تفکر و تربیت نفس دارد.
همچنین انتخاب"قرآن"به عنوان متن اصلی این برنامه به خاطر آن است که تمام درسهاي لازم را در این زمینه در بر دارد،و
بهترین وسیله تقویت ایمان و استقامت و تقوي و پرورش نفوس است.
تعبیر به"ترتیل"که در اصل به معنی"تنظیم"و"ترتیب موزون"است، در اینجا به معنی خواندن آیات قرآن با تانی و نظم لازم،و
اداء صحیح حروف، و تبیین کلمات،و دقت و تامل در مفاهیم آیات،و اندیشه در نتایج آن است.
بدیهی است چنین قرآن خواندنی می تواند به سرعت به انسان رشد و نمو معنوي،و شهامت اخلاقی،و تقوا و پرهیزگاري
ببخشد،و اگر بعضی از مفسران آن را به معنی نماز خواندن تفسیر کرده اند به خاطر آن است که یکی از بخشهاي مهم
نماز"تلاوت قرآن"است.
تعبیر به"قیام"در جمله" قُمِ اللَّیْلَ "به معنی برخاستن در مقابل خوابیدن است،نه فقط روي پا ایستادن است.
و اما تعبیرات مختلفی که در باره مقدار"شب زنده داري"در این آیات آمده،در حقیقت براي بیان"تخییر"است،و پیامبر ص را
مخیر می کند که نیمی از شب،یا چیزي کمتر،یا چیزي بیشتر را بیدار بماند،و تلاوت قرآن کند،در مرحله اول"تمام شب"را جز
مقدار کمی ذکر می کند،و بعد تخفیف داده و آن را به نیمی از شب می رساند و سپس کمتر از نیم.
بعضی گفته اند منظور تخییر در میان"دو سوم"و"نصف"و"یک سوم" شب است،به قرینه آیه اي که در آخر همین سوره
خواهد آمد که می فرماید:
ص : 167
ی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ . إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْن
ضمنا از همین آیه آخر سوره به خوبی استفاده می شود که پیامبر ص در این قیام شبانه،تنها نبود،بلکه گروهی از مؤمنان نیز در
این برنامه خودسازي و تربیتی و آمادگی،همگام و همراه پیامبر ص بودند،و او را به عنوان اسوه و الگویی در این راه پذیرفته
بودند.
إِلاّ قَلِیلًا این است که تمام شبها را جز بعضی از شبها بپا خیز،و به این
بعضی از مفسران گفته اند که منظور از جمله قُمِ اللَّیْلَ
ترتیب استثناء در اجزاء شب نیست،بلکه در افراد شبها است،ولی این تفسیر با توجه به مفرد بودن"لیل"و تعبیر به نصف و کمتر
از آن،درست به نظر نمی رسد. ***سپس"هدف نهایی"این دستور سخت و مهم را چنین بیان می کند:"ما به زودي سخنی
إِنّ سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا ) گرچه مفسران در تفسیر"قول ثقیل"هر کدام بیانی دارند که
سنگین را به تو القا خواهیم کرد"( ا
ناظر به یکی از ابعاد مساله است،ولی چنین به نظر می رسد که سنگین بودن این قول که منظور از آن بدون شک قرآن مجید
است،از جهات و ابعاد مختلف است.
ذَا ا ه سنگین از نظر محتوا،و مفهوم آیات! سنگین از نظر تحمل آن بر قلوب و دلها،تا آنجا که خود قرآن می گوید: لَوْ أَنْزَلْن
اللّ :
خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَهِ هِ ی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ الْقُرْآنَ عَل
.( "اگر این قرآن را بر کوه ها نازل می کردیم آن را خاشع و از هم شکافته می دیدي"! (حشر 21
سنگین از نظر وعده ها،و وعیدها،و بیان مسئولیتها.
سنگین از نظر تبلیغ،و مشکلات راه دعوت.
ص : 168
سنگین در ترازوي عمل و در عرصه قیامت.
و بالآخره سنگین از نظر برنامه ریزي و اجراي کامل آن.
آري خواندن قرآن گرچه سهل و آسان و زیبا و دلنشین است،ولی تحقق بخشیدن به مفاد آن به همان نسبت سنگین و مشکل
می باشد،مخصوصا در آغاز دعوت پیامبر ص و قیام او در مکه که محیط را ابرهاي تیره و تار جهل و بت پرستی و خرافات فرا
گرفته بود،و دشمنان متعصب و لجوج و بیرحم در برابر او دست به دست هم داده بودند،ولی پیغمبر اکرم ص و یاران اندکش
با استمداد از تربیت قرآن مجید،و استعانت به نماز شب و استفاده از تقرب به ذات پاك پروردگار،توانستند بر تمام این
مشکلات فایق آیند،و بار این"قول ثقیل" را بر دوش کشند و به منزل مقصود برسانند! ***
نکته ها:
اشاره
-1 قیام شبانه براي تلاوت قرآن و نیایش
گفتیم گرچه مخاطب در این آیات،شخص پیامبر ص است،ولی ذیل سوره نشان می دهد که مؤمنان هم در این برنامه با
شخص پیامبر ص همگام بودند، اکنون سخن در این است که آیا این قیام و شب زنده داري در اوائل دعوت پیامبر ص بر
همگان واجب بوده است یا نه؟ بعضی از مفسران معتقدند،این امر واجب بوده،بعدا آیه آخر سوره این حکم را نسخ کرده،و
فاصله آن حدود یک سال بوده است.
حتی بعضی معتقدند که این حکم قبل از تشریع نمازهاي پنجگانه بوده، و پس از آنکه نمازهاي پنجگانه تشریع شد،این حکم
نسخ گردید.
ص : 169
ولی همانطور که مرحوم"طبرسی"در"مجمع البیان"نیز آورده،در ظاهر آیات این سوره چیزي که دلیل بر"نسخ"باشد به چشم
نمی خورد،و بهتر آن است که گفته شود،این قیام و عبادت،مستحبّ و سنت مؤکد بوده،و هرگز جنبه وجوب نداشته است،جز
در مورد شخص پیغمبر اکرم ص که طبق بعضی از آیات دیگر قرآن نماز شب بر او واجب بوده است،و مانعی ندارد که این
مساله براي پیامبر ص واجب باشد،و بر مسلمین مستحبّ،از این گذشته آنچه در آیات فوق آمده منحصر به"نماز
شب"نیست،چرا که نماز شب نیمی از شب،یا دو ثلث از شب و یا حتی یک ثلث از شب را اشغال نمی کند آنچه در آیه
مطرح است قیام براي ترتیل قرآن است.
بنا بر این در اوائل کار این حکم به صورت مستحبّ مؤکدي بوده،و بعد تخفیف داده شده است،و با توجه به اینکه در آغاز هر
کار مخصوصا در اوائل یک انقلاب بزرگ همیشه توان و نیروي بیشتري لازم است،جاي تعجب نیست که یک چنین دستور
فوق العاده به پیامبر ص و مسلمانان داده شده باشد که قسمت زیادي از شب را بیدار بمانند،و به محتواي این برنامه جدید و
تعلیمات انقلابی آن آشنا گردند،و علاوه بر آگاهی،خود را براي پیاده کردن آن از نظر روحیه بسازند.
***
-2 معنی ترتیل
آنچه در آیات فوق روي آن تکیه شده مساله قرائت قرآن نیست،بلکه مساله"ترتیل"است.
در تفسیر"ترتیل"روایاتی از معصومین ع نقل شده که هر کدام به یکی
ص : 170
از ابعاد وسیع آن اشاره می کند.
در حدیثی از امیر مؤمنان علی ع می خوانیم که:
بینه بیانا و لا تهذه هذا الشعر،و لا تنثره نثر الرمل،و لکن اقرع به القلوب القاسیه،و لا یکونن هم احدکم آخر السوره
:"ترتیل"یعنی آن را به طور روشن بیان کن،نه مانند اشعار،سریع و پشت سر هم بخوان،و نه مانند دانه هاي شن آن را پراکنده
ساز، لکن چنان بخوان که دلهاي سنگین را با آن بکوبی و بیدار کنی،هرگز هدف شما این نباشد که حتما به آخر سوره
.( برسید(مهم آن است که محتواي آیات را درك کنید) ( 1
در حدیث دیگري از امام صادق ع در تفسیر"ترتیل"می خوانیم
باللّ من النار :"وقتی از کنار آیه اي می
اللّ الجنه،و اذا مررت بآیه فیها ذکر النار فتعوذ ه
اذا مررت بآیه فیها ذکر الجنه فاسال ه
گذري که در آن نامی از بهشت است توقف کن و از خدا بهشت را بطلب(و خود را براي آن بساز)و هنگامی که از آیه اي
.( می گذري که در آن نام دوزخ است از آن به خدا پناه بر(و خویشتن را از آن دور دار) ( 2
و در روایت دیگري از همان امام ع آمده که در تفسیر"ترتیل"فرمود:
هو ان تتمکث فیه و تحسن به صوتک :"ترتیل آن است که در آیات مکث کنی، و با صداي خوب آن را بخوانی" ( 3)، و نیز
در حدیث دیگري از همان حضرت چنین نقل شده:
باللّ من النار :"قرآن را سریع
ان القرآن لا یقرأ هذرمه،و لکن یرتل ترتیلا،اذا مررت بآیه فیها ذکر النار وقفت عندها و تعوذت ه
و تند نباید خواند،بلکه
ص : 171
1) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 378 -این حدیث در اصول کافی جلد 2 باب "ترتیل القرآن بالصوت الحسن"و کتب -1
دیگر با مختصر تفاوتی نیز آمده است.
2 و 3) همان مدرك. -2
-3
باید با ترتیل خوانده شود،هر گاه از آیه اي می گذري که در آن سخنی از دوزخ است می ایستی،و از آتش دوزخ به خدا پناه
.( می بري" ( 1
و بالآخره در حالات پیامبر ص نقل شده است که آن حضرت آیات را از یکدیگر جدا می کرد،و صداي خود را می کشید
.(2)
این روایات و روایات دیگري که به همین معنی در"اصول کافی"و"نور الثقلین"و"در المنثور"و سایر
کتب"حدیث"و"تفسیر"نقل شده همگی گواه بر این حقیقت است که نباید آیات قرآن را به عنوان الفاظی خالی از محتوا و
پیام،تلاوت کرد،بلکه باید به تمام اموري که تاثیر آن را در خواننده و شنونده عمیق می سازد توجه داشت،و فراموش نکرد که
این پیام الهی است،و هدف تحقق بخشیدن به محتواي آن است.
ولی متاسفانه امروز بسیاري از مسلمانان از این واقعیت فاصله گرفته، و از قرآن تنها به الفاظی اکتفاء نموده اند،و همشان فقط
ختم سوره و ختم قرآن است،بی آنکه بدانند این آیات براي چه نازل شده؟و چه پیامی را ابلاغ می کند؟درست است که
الفاظ قرآن نیز محترم،و خواندن آن داراي فضیلت است،ولی نباید فراموش کرد که این الفاظ و تلاوت مقدمه بیان محتوا
است.
***
-3 فضیلت نماز شب
این آیات بار دیگر اهمیت شب زنده داري،و نماز شب،و تلاوت قرآن را در آن هنگام که غافلان در خوابند گوشزد می
کند،و چنان که قبلا نیز اشاره کرده ایم عبادت در شب،مخصوصا در سحرگاهان و نزدیک طلوع فجر،اثر
ص : 172
. 1) "نور الثقلین"جلد 5 صفحه 447 -1
2) "مجمع البیان"ذیل آیات مورد بحث. -2
فوق العاده در صفاي روح،و تهذیب نفوس،و تربیت معنوي انسان،و پاکی قلب و بیداري دل و تقویت ایمان و اراده،و تحکیم
پایه هاي تقوا در دل و جان انسان دارد که حتی با یک مرتبه آزمایش انسان آثار آن را به روشنی در خود احساس می کند.
و به همین دلیل علاوه بر آیات قرآن در روایات اسلامی نیز تاکید فراوان روي آن شده است.
از جمله در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم:
اللّ تعالی ثلاثه:التهجد باللیل و افطار الصائم،و لقاء الاخوان :"سه چیز از عنایات مخصوص الهی است:عبادت
ان من روح ه
.( شبانه(نماز شب)و افطار دادن به روزه داران، و ملاقات برادران مسلمان" ( 1
اتِ (کارهاي نیک اثر کارهاي بد اتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئ و در حدیث دیگري از همان حضرت می خوانیم که در تفسیر آیه إِنَّ الْحَسَن
را از بین می برد)فرمود:
.( صلاه اللیل تذهب بذنوب النهار :"نماز شب گناهان روز را از بین می برد" ( 2
در ذیل آیه 79 سوره اسراء نیز بحث مشروحی در این زمینه داشتیم،و ده روایت جالب در باره اهمیت نماز شب در آنجا نقل
.( کردیم ( 3
***
ص : 173
. 1 و 2) "بحار الانوار"جلد 87 صفحه 143 -1
. 3) جلد دوازدهم صفحه 227 -2
-3
[ [سوره المزمل ( 73 ): آیات 6 تا 10
اشاره
ارِ سَبْحاً طَوِیلًا ( 7) وَ اُذْکُرِ اِسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً ( 8) رَبُّ اشِئَهَ اَللَّیْلِ هِیَ أَشَ دُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا ( 6) إِنَّ لَکَ فِی اَلنَّه إِنَّ ن
( ا یَقُولُونَ وَ اُهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا ( 10 ی م إِلاّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا ( 9) وَ اِصْبِرْ عَل
هَ لا إِل اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ
ترجمه:
-6 مسلما برنامه(عبادت)شبانه پابرجاتر و با استقامت تر است.
-7 و تو در روز تلاش مستمر و طولانی خواهی داشت.
-8 نام پروردگارت را یاد کن و تنها به او دل ببند.
-9 همان پروردگار شرق و غرب که معبودي جز او نیست،او را نگاهبان و وکیل خود انتخاب کن.
-10 و در برابر آنچه آنها(دشمنان)می گویند شکیبا باش و به طرزي شایسته از آنها دوري نما.
تفسیر:
تاثیر نیایش در دل شب
این آیات هم چنان به بحث پیرامون عبادت شبانه،و آموزشهاي معنوي در پرتو تلاوت قرآن در دل شب،ادامه می دهد،و در
حقیقت به منزله بیان
ص : 174
دلیلی است براي آنچه در آیات قبل آمده است،می فرماید:"این دستور عبادت و تلاوت شبانه به خاطر آن است که
.( اشِئَهَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا ) ( 1 برنامه(عبادت و تعلیم)شب پابرجاتر و با استقامت تر است"( إِنَّ ن
"ناشئه"از ماده نشأ(بر وزن نثر)به معنی"حادثه"است و در اینکه منظور از آن در اینجا چیست سه تفسیر براي آن ذکر شده:
نخست اینکه منظور ساعات شب است که یکی بعد از دیگري حادث می گردد، یا خصوص ساعات آخر شب و سحرگاه.
دیگر اینکه منظور برنامه قیام براي نماز و عبادت و تلاوت قرآن است همانگونه که در حدیثی از امام باقر ع و امام صادق ع
نقل شده که فرمودند:
.( هی القیام فی آخر اللیل الی صلاه اللیل :"منظور قیام در آخر شب براي نماز شب است" ( 2
و در حدیث دیگري از امام صادق ع در تفسیر این آیه آمده:
.( اللّ :"منظور برخاستن از بستر است که هدفی جز خدا نداشته باشد" ( 3
قیامه عن فراشه لا یرید الا ه
سوم اینکه منظور آن"حالات معنوي و روحانی"و"نشاط و جذبه ملکوتی"است که در دل و جان انسان در این ساعات
مخصوص شب به وجود می آید که آثارش در روح انسان عمیقتر و دوامش بیشتر است.
البته این تفسیر و تفسیر قبل از آن لازم و ملزوم یکدیگرند و مناسب است که هر دو در معنی آیه جمع باشد.
ص : 175
1) "ناشئه"اسم فاعل است ولی این احتمال نیز داده شده که مصدر باشد مانند"عافیه". -1
. 2) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 378 -2
. 3) "نور الثقلین"جلد 5 صفحه 448 حدیث 16 -3
"وطئا"در اصل به معنی گام نهادن و همچنین به معنی توافق کردن است.
تعبیر به"اشد وطئا"یا به معنی مشقت و زحمتی است که قیام و عبادت شبانه دارد،و یا به معنی تاثیرات ثابت و راسخی است که
در پرتو این عبادات در روح و جان انسان پیدا می شود(البته معنی دوم مناسب تر است).
این احتمال نیز وجود دارد که به معنی توافق بیشتري است که در این لحظات در میان قلب و چشم و گوش انسان و بسیج همه
آنها در مسیر عبادت پیدا می شود.
"اقوم"از ماده"قیام"به معنی پابرجاتر و صافتر است،و"قیل" به معنی"سخن گفتن"است که در اینجا اشاره به ذکر خدا و
تلاوت قرآن است.
رویهمرفته این آیه از آیاتی است که با تعبیرات پرمحتوایش رساترین سخن را در باره"عبادت شبانه"و نیایش سحرگاهان،و
راز و نیاز با محبوب،در ساعاتی که اسباب فراغت خاطر از هر زمان فراهم تر است،و همچنین تاثیر آن در تهذیب نفس،و
پرورش روح و جان انسانی،بیان کرده است،و نشان می دهد که روح آدمی در آن ساعات آمادگی خاصی براي نیایش و
مناجات و ذکر و فکر دارد. *** در آیه بعد می افزاید:"این به خاطر آن است که در روز تلاش و کوشش مستمر و فراوانی
ارِ سَبْحاً طَوِیلًا ). خواهی داشت"( إِنَّ لَکَ فِی النَّه
دائما مشغول هدایت خلق و ابلاغ رسالت پروردگار،و حل مشکلات زندگی جمعی و فردي هستی،و مجال کافی براي عبادت
و نیایش حاصل نمی شود، بنا بر این عبادت شبانه را جانشین آن کن.
احتمال دیگري که در تفسیر آیه وجود دارد و از جهاتی جالبتر،و با
ص : 176
آیات قبل و بعد هماهنگ تر است این است که می فرماید:"چون در طول روز وظائف سنگین و تلاش و کوشش فراوان بر
دوش داري،باید با عبادت شبانه خود را تقویت کنی،و آمادگی لازم براي این فعالیتهاي بزرگ و گسترده را از آن قیام شب به
دست آوري.
"سبح"(بر وزن مدح)در اصل به معنی حرکت و رفت و آمد است و گاه به شنا کردن نیز اطلاق می گردد،چرا که حرکات
مداومی دارد.
گویی جامعه انسانی را به اقیانوس بیکرانی تشبیه می کند که گروه کثیري در آن در حال غرق شدن می باشند،امواج
خروشانش به هر سو حرکت می کند کشتیهاي سرگردان در آن پناهگاهی می جویند،و پیامبر اسلام ص تنها منجی غریق در
این دریا،و قرآنش تنها کشتی نجات در این اقیانوس است.
این شناگر بزرگ باید با عبادات شبانه خود را براي این ماموریت و رسالت عظیم روزانه آماده سازد. ***بعد از دستور قیام
عبادت شبانه و اشاره اجمالی به آثار عمیق آن به ذکر پنج دستور که مکمل آن است پرداخته می فرماید:"نام پروردگارت را
یاد کن" " وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ " مسلم است منظور تنها ذکر نام نیست،بلکه توجه به معنی است چرا که یاد لفظی مقدمه یاد
قلبی است،و ذکر قلبی روح و جان را صفا می بخشد،و نهال معرفت و تقوا را در دل آبیاري می کند.
تعبیر به"رب"اشاره به این است که هر گاه نام مقدس او را می بري توجه به نعمتهاي بی پایان و تربیت مستمر او نسبت به
خویش داشته باش.
یکی از مفسران براي ذکر پروردگار مراحلی بیان کرده:
ص : 177
مرحله اول ذکر نام او است که در آیه مورد بحث به آن اشاره شده.
در مرحله بعد نوبت به یادآوري ذات پاك او در قلب می رسد،که در آیه 205 سوره اعراف ذکر شده است وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی
نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً "پروردگارت را در دل خود از روي تضرع و خوف یاد کن".
سرانجام مرحله سوم فرا می رسد،در این مرحله از مقام ربوبیت خداوند فراتر می رود و به مقام مجموعه صفات جمال و جلال
اللّ ذِکْراً کَثِیراً
ا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا هَ اللّ جمع است می رسد، چنان که در آیه 41 سوره احزاب می فرماید: ی
خدا که در ه
"اي کسانی که ایمان آورده اید خدا را بسیار یاد کنید".
و به این ترتیب این ذکر هم چنان ادامه می یابد و مرحله به مرحله تکامل پیدا می کند و صاحب آن را با خود به اوج کمال
.( می برد ( 1
.( در دستور دوم می فرماید:"دل به خدا ببند و از غیر او قطع امید کن و خالصانه به عبادتش برخیز"( وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا ) ( 2
"تبتل"از ماده"بتل"(بر وزن حتم)در اصل به معنی"انقطاع" است،و لذا به مریم"بتول"گفته شده،چرا که هیچ همسري براي
اللّ علیها)نیز"بتول" گفته می شود به خاطر این است که او از
خود انتخاب نکرده بود،و اگر به بانوي اسلام فاطمه زهرا(سلام ه
زنان عصر خود از نظر اعمال و رفتار
ص : 178
1) تفسیر فخر رازي جلد 30 صفحه 177 (با اقتباس). -1
2) طبق قاعده،"مفعول مطلق"در اینجا باید"تبتل"که مصدر باب"تفعل" است ذکر شود،ولی بجاي آن مصدر باب تفعیل -2
آمده،این امر علاوه بر اینکه هماهنگی آخر آیات را حفظ می کند،ممکن است اشاره به نکته لطیفی باشد،و آن اینکه"انقطاع
اللّ "نه تمامش اکتسابی است،و نه تمامش موهبتی است،از یک سو تلاش و کوشش بنده پرهیزگار شرط است،و از سوي
الی ه
دیگر لطف پروردگار.
اللّ رسیده بود.
و معرفت جدا و برتر،و به حالت انقطاع الی ه
اللّ منقطع شود،و اعمالش را فقط به خاطر
به هر حال"تبتل"آن است که انسان با تمام قلبش متوجه به خدا گردد، و از ما سوي ه
او بجا آورد و غرق در اخلاص گردد.
و اگر در روایت از پیغمبر گرامی اسلام ص نقل شده:
لا رهبانیه،و لا تبتل فی الاسلام "در اسلام نه رهبانیت است و نه تبتل" ( 1)اشاره به این است که ترك دنیا به آن معنی که در
میان راهبان مسیحی معمول است در اسلام وجود ندارد آنها براي ترك دنیا هم ازدواج را ترك می کنند،و هم هر گونه
فعالیت اجتماعی را،اما یک مسلمان واقعی در عین اینکه در قلب اجتماع زندگی می کند تمام توجهش به خدا است.
در بعضی از روایات،از ائمه معصومین نقل شده که"تبتل"به معنی بلند کردن دست در نماز است ( 2)ولی روشن است که این
اللّ می باشد.
در حقیقت بیان یکی از مظاهر اخلاص و انقطاع الی ه
به هر حال آن یاد پروردگار و این اخلاص سرمایه عظیم مردان خدا در برنامه سنگین هدایت خلق است. ***سپس به سومین
دستور پرداخته می افزاید:"همان پروردگار مشرق و مغرب که معبودي جز او نیست،او را وکیل و حافظ و یاور خود انتخاب
إِلاّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا ).
هَ لا إِل کن" ( رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ
اللّ "و"اخلاص"مرحله توکل و واگذاري
در اینجا بعد از مرحله"ذکر ه
ص : 179
1) "مفردات"و"مجمع البحرین"ماده"بتل". -1
. 2) "نور الثقلین"جلد 5 صفحه 450 حدیث 27 -2
همه کارها به خدا فرا می رسد،خداوندي که مشرق و مغرب عالم،یعنی مجموعه جهان هستی در زیر سیطره حکومت و
ربوبیت او قرار دارد،و تنها معبود شایسته پرستش او است،این تعبیر در حقیقت به منزله دلیلی است براي موضوع توکل بر
خدا،چگونه انسان بر او توکل نکند،و کار خویش را به او نسپارد،در حالی که در پهنه جهان هستی غیر از او حاکم و فرمانروا
و منعم و مربی و معبود نیست. ***و بالآخره در چهارمین و پنجمین دستور می فرماید:"در برابر آنچه دشمنان می گویند صابر
ا یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا ). ی م و شکیبا باش،و از آنها دوري کن،اما دوري شایسته و جمیل" ( وَ اصْبِرْ عَل
و به این ترتیب در اینجا مقام"صبر"و"هجران"فرا می رسد،چرا که در مسیر دعوت به سوي حق،بدگویی دشمنان،و ایذاء و
آزار آنان،فراوان است،و اگر باغبان بخواهد گلی را بچیند باید در برابر زبان خار صبر و تحمل داشته باشد.
بعلاوه گاهی در اینجا بی اعتنایی و دوري لازم است،تا هم از شرشان در امان بماند،و هم درسی از این طریق به آنان
بدهد،ولی این هجران و دوري نباید به معنی قطع برنامه هاي تربیتی،و تبلیغ و دعوت به سوي خدا باشد.
به این ترتیب آیات فوق نسخه جامع و کاملی به پیامبر اسلام ص و تمام کسانی که در خط او گام بر می دارند می دهد که از
عبادات شبانه و نیایش پروردگار در سحرگاهان،مدد بگیرند،و سپس این نهال را با آب یاد خدا و اخلاص و توکل و صبر و
هجران جمیل،آبیاري کنند،چه نسخه جامع و جالبی؟!
ص : 180
تعبیر به" رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ "(خداوند مشرق و مغرب)اشاره به حاکمیت و ربوبیت او بر تمام جهان هستی است،همانگونه
که در تعبیرات روزمره می گوئیم:فلان کس شرق و غرب زمین را در سیطره خود قرار داد،یعنی تمام روي زمین را،نه فقط
نقطه مشرق و مغرب.
"هجر جمیل"(دوري و جدایی شایسته)همانگونه که اشاره کردیم به معنی هجران توأم با دلسوزي و دعوت و تبلیغ به سوي
حق است،که یکی از روشهاي تربیتی در مقطع هاي خاصی محسوب می شود،و هرگز منافات با مساله "جهاد"در مقطع هاي
دیگر ندارد که هر کدام جایی و هر نکته مقامی دارد، و به تعبیر دیگر این دوري،بی اعتنایی نیست،بلکه خود نوعی اعتنا است
و به هر حال اینکه بعضی حکم آیه فوق را منسوخ با آیات جهاد دانسته اند صحیح نیست.
مرحوم"طبرسی"در"مجمع البیان"در ذیل آیه می گوید:و فی هذا دلاله علی وجوب الصبر علی الاذي،لمن یدعو الی الذین و
المعاشره باحسن الاخلاق و استعمال الرفق لیکونوا اقرب الی الاجابه:"این آیه دلالت می کند که مبلغین اسلام،و دعوت
کنندگان به سوي قرآن،باید در مقابل ناملائمات شکیبایی پیشه کنند،و با حسن خلق،و مدارا،با مردم معاشرت نمایند،تا سخنان
.( آنها زودتر پذیرفته شود" ( 1
***
ص : 181
. 1) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 379 -1
[ [سوره المزمل ( 73 ): آیات 11 تا 19
اشاره
ذاباً أَلِیماً ( 13 ) یَوْمَ ذا غُصَّهٍ وَ عَ اماً کالاً وَ جَحِیماً ( 12 ) وَ طَع ا أَنْ وَ ذَرْنِی وَ اَلْمُکَ ذِّبِینَ أُولِی اَلنَّعْمَهِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلاً ( 11 ) إِنَّ لَدَیْن
ی فِرْعَوْنَ رَسُولًا ا إِل ما أَرْسَلْن شاهِداً عَلَیْکُمْ کَ ا إِلَیْکُمْ رَسُولًا إِنّ أَرْسَلْن
الُ کَثِیباً مَهِیلًا ( 14 ) ا کانَتِ اَلْجِب الُ وَ تَرْجُفُ اَلْأَرْضُ وَ اَلْجِب
کانَ ماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ دانَ شِیباً ( 17 ) اَلسَّ اهُ أَخْذاً وَبِیلًا ( 16 ) فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ اَلْوِلْ ی فِرْعَوْنُ اَلرَّسُولَ فَأَخَذْن 15 ) فَعَص )
( ی رَبِّهِ سَبِیلًا ( 19 شاءَ اِتَّخَذَ إِل ذِهِ تَذْکِرَهٌ فَمَنْ وَعْدُهُ مَفْعُولًا ( 18 ) إِنَّ ه
ترجمه:
-11 مرا با تکذیب کنندگان صاحب نعمت واگذار،و آنها را کمی مهلت ده! 12 -که نزد ما غل و زنجیرها و(آتش)دوزخ است.
ص : 182
-13 و غذایی گلوگیر،و عذابی دردناك! 14 -در آن روز که زمین و کوه ها سخت به لرزه می افتد،و کوه ها(چنان درهم
کوبیده می شود که)به شکل توده هایی از شن نرم درمی آید! 15 -ما پیامبري به سوي شما فرستادیم که گواه بر شما
است،همان گونه که به سوي فرعون رسولی فرستادیم.
-16 فرعون به مخالفت و نافرمانی آن رسول برخاست،و ما او را شدیدا مجازات کردیم.
- -17 شما اگر کافر شوید چگونه خود را(از عذاب شدید الهی)برکنار می دارید در آن روز که کودکان را پیر می کند؟! 18
در آن روز آسمان از هم شکافته می شود،و وعده او تحقق می یابد.
-19 این هشدار و تذکري است و هر کس بخواهد راهی به سوي پروردگارش بر می گزیند.
تفسیر:
حساب این گنهکاران مستکبر را با من واگذار!
در آخرین آیه از آیات پیشین اشاره اي به کارشکنیها و سخنان ناروا و اذیت و آزار دشمنان اسلام بود،آیات مورد بحث آنها
را زیر رگباري از تهدیدات شدید،دائر به عذابهاي دنیا و آخرت از سوي خداوند،قرار داده،و آنها را دعوت به تجدید نظر در
برنامه هاي شوم خود می کند،و هم به مسلمانان صدر اول در برابر هجوم سخت این دشمنان دلداري می دهد،و پایمردي می
بخشد.
نخست می فرماید:"مرا با این تکذیب کنندگان ثروتمند و صاحب نعمت واگذار،و آنها را کمی مهلت ده"! ( وَ ذَرْنِی وَ
الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَهِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا ).
یعنی طرف آنها تو نیستی،منم،مجازات و کیفر آنها را به خود من واگذار، و کمی به آنها مهلت ده،تا هم اتمام حجت گردد،و
هم ماهیت خود را آشکار سازند،
ص : 183
و پشت خود را از بار گناه سنگین کنند،آن گاه عذاب من گلوي آنها را خواهد فشرد! و می دانیم مدت کمی گذشت که
مسلمانان نیرومند شدند،و ضربات سنگین و شکننده خود را در جنگهاي"بدر"و"حنین"و"احزاب"و مانند آن بر پیکر دشمن
وارد آوردند،و نیز مدت کمی بیشتر نگذشت که این گردنکشان از دنیا رفتند،و گرفتار عذاب الهی در برزخ شدند و عذاب
قیامت نیز از آنها چندان دور نیست.
ضمنا تعبیر به" أُولِی النَّعْمَهِ "(صاحبان نعمت)اشاره به غرور و غفلت ناشی از فزونی مال و ثروت و امکانات مادي است که
غالبا دامنگیر صاحبان آنها می شود و به همین دلیل در طول تاریخ انبیاء چنان که قرآن شاهد و گواه است این دسته همیشه در
صف اول مخالفان قرار داشتند.
ما أُرْسِلْتُمْ بِهِ إِنّ بِ
ا ا الَ مُتْرَفُوه إِلاّ ق
ا فِی قَرْیَهٍ مِنْ نَذِیرٍ ا أَرْسَلْن در حقیقت این آیه شبیه آیه 34 سوره سبأ است که می گوید: وَ م
کافِرُونَ :"ما در هیچ شهر و دیاري انذار کننده اي نفرستادیم،مگر اینکه مترفین آنها(کسانی که مست ناز و نعمت
بودند)گفتند:ما به آنچه شما به آن فرستاده شده اید کافریم".
در حالی که اینگونه افراد باید قبل از دیگران دعوت منادیان حق را لبیک گویند،تا شکر اینهمه نعمت الهی را از این طریق بجا
ا آورند. ***سپس در ادامه همین تهدید به صورت صریحتر می گوید:"نزد ما غل و زنجیرها و آتش دوزخ است"!( إِنَّ لَدَیْن
کالًا وَ جَحِیماً ). أَنْ
"انکال"جمع"نکل"(بر وزن فکر)به معنی زنجیرهاي سنگین است، و در اصل از ماده"نکول"،به معنی ضعف و ناتوانی گرفته
شده،و از آنجا که
ص : 184
زنجیرهایی که بر دست و پا و گردن می نهند انسان را از حرکت باز می دارد و ناتوان می سازد،این واژه در معنی"زنجیر"به
کار رفته است،آري در برابر آزادي بی قید و شرط و تنعمی که در این دنیا داشتند بهره آنها در آنجا اسارت است و آتش!
ذاباً أَلِیماً ). ذا غُصَّهٍ وَ عَ اماً ***و باز می افزاید:"و غذایی گلوگیر و عذابی دردناك"( وَ طَع
غذایی بر عکس غذاهاي چرب و شیرین دنیاي آنها که به راحتی از گلو فرو می رفت و گوارا بود،و زندگی دردناك در برابر
آسایش بی حساب این مغروران خود خواه و مستکبر در این جهان.
با اینکه غذاي خشن و گلوگیر خود عذابی است الیم،بعد از آن عذاب الیم را جداگانه ذکر می کند،و این نشان می دهد ابعاد
عذاب الیم آخرت از نظر شدت و عظمت بر هیچکس جز خدا معلوم نیست،و لذا در حدیثی می خوانیم که روزي یکی از
.( مسلمانان این آیه را تلاوت می کرد،و پیامبر ص استماع می فرمود:ناگهان شخص مزبور صیحه اي زد و مدهوش شد ( 1
.( و در حدیث دیگري آمده است که خود پیامبر ص این آیه را تلاوت می فرمود و چنین حالی به او دست داد ( 2
إِلاّ مِنْ ضَ رِیعٍ :"آنها غذایی
امٌ چگونه این غذاي گلوگیري نباشد؟در حالی که در آیه 6 سوره غاشیه می خوانیم لَیْسَ لَهُمْ طَع
جز از خارهاي جانگداز ندارند".
امُ الْأَثِیمِ : و نیز در آیه 43 و 44 سوره دخان می خوانیم: إِنَّ شَجَرَهَ الزَّقُّومِ طَع
ص : 185
. 1) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 380 -1
. 2) "روح المعانی"جلد 29 صفحه 107 -2
"درخت زقوم(همان گیاه تلخ بد بو و بد طعم و تلخ و کشنده)غذاي گنهکاران است"! ***سپس به شرح روزي می پردازد
که این عذابها در آن ظاهر می شوند، می فرماید:"این در روزي خواهد بود که زمین و کوه ها سخت به لرزه در می آید و
الُ وَ چنان کوه ها در هم کوبیده می شود که به شکل توده هایی از رمل و شن نرم در می آید"( یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِب
الُ کَثِیباً مَهِیلًا ). کانَتِ الْجِب
"کثیب"به معنی شنهاي متراکم است،و"مهیل"از ماده هیل (بر وزن کیل)به معنی ریختن شیء نرمی مانند رمل و آرد بر چیزي
است، و در اینجا منظور شنهاي نرمی است که هرگز استقرار و ثبات ندارد.
بنا بر این معنی،کوه ها در قیامت آن چنان از هم متلاشی می شوند که به صورت شنهاي نرمی در می آیند که اگر پا روي آن
بگذارند فرو می رود.
در باره سرنوشت کوه ها در آستانه قیامت،قرآن تعبیرات مختلفی دارد که همگی حکایت از نابودي و تبدیل آنها به خاکهاي
نرم می کند(شرح بیشتر در باره مراحل مختلف نابودي کوه ها،و تعبیرات متفاوت قرآن در این زمینه در ذیل آیه 105 سوره طه
آمده است ( 1). سپس به مقایسه اي در میان بعثت پیامبر ص و مخالفت زورمندان عرب، و قیام موسی بن عمران در مقابل
فرعونیان پرداخته،می فرماید:"ما پیامبري به سوي شما فرستادیم که گواه بر شما است،همانگونه که به سوي فرعون رسولی
ی فِرْعَوْنَ رَسُولًا ). ا إِل ما أَرْسَلْن شاهِداً عَلَیْکُمْ کَ ا إِلَیْکُمْ رَسُولًا إِنّ أَرْسَلْن
فرستادیم"( ا
ص : 186
. 1) "تفسیر نمونه"جلد 13 صفحه 302 -1
هدف او،هدایت شما و نظارت بر اعمال شما است،همانگونه که هدف موسی بن عمران،هدایت فرعون و فرعونیان و نظارت بر
ی اعمال آنها بود. ***ولی فرعون به مخالفت با آن رسول،برخاست،ما هم او را به مجازات شدیدي گرفتار ساختیم"( فَعَص
اهُ أَخْذاً وَبِیلًا ). فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْن
نه لشکر عظیم او مانع از عذاب الهی شد،و نه وسعت مملکت و قدرت حکومت و اموال و ثروتمندانشان جلو این کار را گرفت
و سرانجام همگی در امواج خروشان نیل که به آن مباهات می کردند غرق شدند،شما که در سطحی بسیار پائینتر از آنها قرار
دارید و از نظر عده و عده به مراتب از فرعون و فرعونیان ضعیف ترید در باره خود چه می اندیشید؟و چگونه به این مختصر
اموال و نفراتتان مغرور می شوید؟! "وبیل"از ماده"وبل"در اصل به معنی باران شدید و سنگین است،و سپس به هر چیز شدید
و سنگین اطلاق شده،مخصوصا در مورد مجازات،و در آیه مورد بحث نیز اشاره به شدت عذاب است که گویی اشخاص را
مانند یک باران شدید زیر رگبار خود قرار می دهد. ***سپس روي سخن را به کفار زمان پیامبر اسلام کرده،به آنها چنین
هشدار می دهد:"اگر شما کافر شوید چگونه خود را از عذاب شدید الهی برکنار می دارید در آن روز کودکان را پیر می
.( دانَ شِیباً ) ( 1)و ( 2 کند"!( فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْ
ص : 187
1) "یوما"مفعول تتقون است و پرهیز از آن روز به معنی پرهیز از عذاب آن روز است،بعضی احتمال داده اند که ظرف -1
براي"تتقون"یا مفعول"کفرتم"بوده باشد که هر دو بعید به نظر می رسد.
2) "شیب"(بر وزن سیب)جمع"اشیب"به معنی"پیر"است،و در اصل از ماده شیب(بر وزن عیب)و مشیب به معنی سفید -2
شدن مو گرفته شده.
آري عذاب آن روز آن قدر زیاد،سنگین،شدید،هولناك و کمرشکن است که کودکان را پیر می کند،و این کنایه از شدت
آن است عذاب آخرت که سهل است بعضی نقل می کنند در همین دنیا گاه که انسان در تنگناهاي فوق العاده شدید قرار می
گیرد محسوس است که در یک لحظه زودگذر موهاي او رو به سفیدي می رود! به هر حال آیه فوق اشاره به این است به
فرض اینکه شما در این جهان همچون فرعونیان گرفتار عذاب نابود کننده نشوید،قیامت و عذاب قیامت را چه خواهید کرد؟!
***در آیه بعد توصیف بیشتري در باره آن روز وحشتناك بیان کرده،می افزاید:
کانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا ). ماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ "در آن روز کرات آسمانی از هم شکافته می شود،و وعده الهی تحقق می یابد" ( اَلسَّ
بسیاري از آیات قیامت و"اشراط الساعه"(حوادثی که در آستانه پایان جهان و آغاز رستاخیز صورت می گیرد)حکایت از
انفجارهاي عظیم،و زلزله هاي شدید،و دگرگونیهاي سریع می کند که آیه مورد بحث تنها به گوشه اي از آن اشاره نموده
است.
وقتی آسمان و کرات آسمانی با آن همه عظمت نتوانند در برابر حوادث عظیم آن روز مقاومت کنند از این انسان ضعیف و
.( ناتوان و آسیب پذیر چه کاري ساخته است؟! ( 1
***
ص : 188
1) "منفطر"از ماده"انفطار"به معنی انشقاق و شکافتن است و ضمیر در"به" به یوم بازمی گردند،یعنی آسمان به واسطه آن -1
روز از هم شکافته می شود(توجه داشته باشید"سماء"هم به صورت مذکر و هم مؤنث مجازي استعمال می شود).
در پایان این بحث اشاره اي به تمام هشدارها و انذارهاي گذشته کرده، می فرماید:"آنچه گفته شد تذکر و یادآوري است"(
ذِهِ تَذْکِرَهٌ ). إِنَّ ه
شما در انتخاب راه آزاد هستید،"و هر کس بخواهد هدایت شود و طالب سعادت ابدي باشد راهی به سوي پروردگارش بر می
ی رَبِّهِ سَبِیلًا ). شاءَ اتَّخَذَ إِل گزیند"( فَمَنْ
اگر پیمودن این راه از طریق اجبار و اکراه صورت گیرد،نه افتخاري است،نه فضیلتی،فضیلت آن است که انسان با اراده و
اختیار خود این راه را انتخاب کرده،و بپوید.
خلاصه اینکه خداوند راه و چاه را نشان داده،و دیده بینا،و آفتاب روشنی بخش را در اختیار گذارده،و مردم را مخیر ساخته تا
در اطاعت فرمانش با اراده و تصمیم وارد عمل شوند.
ذِهِ تَذْکِرَهٌ "(اینها تذکر و یادآوري است"اشاره به چیست؟احتمالات متعددي از سوي مفسران داده شده در اینکه جمله" إِنَّ ه
است:گاه گفته اند اشاره به مواعظی است که در آیات قبل آمد،و گاه گفته شده اشاره به تمام سوره است،و یا اشاره به تمام
قرآن مجید.
بعضی نیز گفته اند ممکن است اشاره به دستور نماز و عبادت شبانه باشد که در آیات نخستین سوره آمده بود و مخاطب در
آن پیامبر ص بود،این جمله می خواهد آن را تعمیم و گسترش به سایر مسلمانان دهد،بنا بر این منظور از "سبیل"(راه)در جمله
بعد نیز نماز شب است که از جمله راههاي مهم به سوي پروردگار است همانگونه که در آیه 26 سوره دهر بعد از دستور
ی رَبِّهِ شاءَ اتَّخَذَ إِل ذِهِ تَذْکِرَهٌ فَمَنْ عبادت شبانه ( وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا )با فاصله مختصري می فرماید إِنَّ ه
( سَبِیلًا " که عینا همان آیه مورد بحث است ( 1
ص : 189
. 1) تفسیر"المیزان"جلد 20 صفحه 147 -1
البته این تفسیر مناسبی است ولی مناسبتر این است که مفهوم آیه گسترده باشد و تمام برنامه هاي انسان ساز این سوره در بر
گیرد چنان که در بالا اشاره کردیم ***
نکته:
مراحل چهار گانه عذاب الهی
در آیات فوق تکذیب کنندگان مغرور و مست نعمت را به چهار عذاب دردناك تهدید می کند:غل و زنجیرها(انکال) آتش
ذا غُصَّهٍ ) و انواع مجازاتهاي دردناك دیگر که به فکر انسان اماً سوزان جهنم(جحیم) غذاهاي خشن و گلوگیر و مرگبار( وَ طَع
ذاباً أَلِیماً ) این مجازاتها در حقیقت نقطه مقابل وضع آنها در این زندگی دنیا است از یک سو داشتن آزادي نمی گنجد( وَ عَ
بی حد و مرز و از سوي دیگر زندگی مرفه، و از سوي سوم غذاهاي گوارا و از سوي چهارم انواع آسایشها و چون همه اینها را
به قیمت ظلم و تجاوز به حقوق دیگران و کبر و غرور و غفلت از خدا پیدا کرده اند در قیامت به چنان سرنوشتی گرفتار
خواهند شد.
***
ص : 190
[ [سوره المزمل ( 73 ): آیه 20
اشاره
ارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ اَللّ یُقَدِّرُ اَللَّیْلَ وَ اَلنَّه
طائِفَهٌ مِنَ اَلَّذِینَ مَعَکَ وَ هُ ی مِنْ ثُلُثَیِ اَللَّیْلِ وَ نِصْ فَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْن
اَللّ
ی وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی اَلْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ هِ ا تَیَسَّرَ مِنَ اَلْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْض ابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا م تُحْصُوهُ فَت
ا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ اَللّ قَرْضاً حَسَ ناً وَ م
کاهَ وَ أَقْرِضُوا هَ لاهَ وَ آتُوا اَلزَّ ا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِیمُوا اَلصَّ اَللّ فَاقْرَؤُا م
اتِلُونَ فِی سَبِیلِ هِ وَ آخَرُونَ یُق
( اَللّ غَفُورٌ رَحِیمٌ ( 20
اَللّ إِنَّ هَ
اَللّ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اِسْتَغْفِرُوا هَ
مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ هِ
ترجمه:
-20 پروردگارت می داند که تو و گروهی از کسانی که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را بپا می
خیزید،و خداوند شب و روز را اندازه گیري می کند،او می داند که شما نمی توانید مقدار آن را(دقیقا)اندازه گیري کنید، لذا
شما را بخشید اکنون آن مقدار از قرآن که براي شما میسر است تلاوت کنید،او می داند به زودي گروهی از شما بیمار می
شوند،و گروهی دیگر براي به دست آوردن فضل الهی(و کسب روزي)به سفر می روند،و گروهی دیگري در راه خدا جهاد
می کنند،پس آن مقدار که براي شما ممکن است از آن تلاوت
ص : 191
کنید،و نماز را بر پا دارید و زکات ادا کنید،و به خدا قرض الحسنه دهید، (در راه او انفاق نمائید)و(بدانید)آنچه را از کارهاي
خیر براي خود از پیش می فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت،و از خدا آمرزش بطلبید که
خداوند غفور و رحیم است.
***
تفسیر هر چه براي شما امکان دارد قرآن بخوانید
این آیه که طولانی ترین آیات این سوره است مشتمل بر مسائل بسیاري است که محتواي آیات گذشته را تکمیل می کند.
در اینکه این آیه ناسخ دستور آیات آغاز این سوره است،یا توضیح و تفسیري براي آن،و همچنین در اینکه آیا این آیه در
مکه نازل شده یا در مدینه؟در میان مفسران سخت گفتگو است.
پاسخ این سؤالها بعد از تفسیر آیه روشن خواهد شد.
نخست می فرماید:"پروردگارت می داند که تو و گروهی از کسانی که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث
آن را به پا می خیزند،چگونه خداوند از آن آگاه نیست در حالی که اندازه گیري شب و روز به وسیله او است"( إِنَّ رَبَّکَ
.( ارَ ) ( 1 اللّ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّه
طائِفَهٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَ هُ ی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْن
اشاره به همان دستوري است که در آغاز سوره به پیامبر داده شده،تنها
ص : 192
1) باید توجه داشت که"نصفه"و"ثلثه"عطف بر"ادنی"است نه بر"ثلثی اللیل"بنا بر این مفهوم جمله چنین می شود حدود -1
دو ثلث از شب،یا درست به اندازه نیم، یا یک ثلث شب،ضمنا باید توجه داشت که"ادنی"معمولا براي مکان نزدیک گفته می
شود و در اینجا اشاره به زمان تقریبی است.
چیزي که در اینجا اضافه دارد این است که گروهی از مؤمنان نیز در این عبادت شبانه،پیامبر ص را همراهی می کردند(به
عنوان یک حکم استحبابی و یا احتمالا یک حکم وجوبی زیرا شرائط آغاز اسلام ایجاب می کرد که آنها با تلاوت قرآن که
مشتمل بر انواع درسهاي عقیدتی و عملی و اخلاقی است و همچنین عبادات شبانه خود را بسازند و آماده تبلیغ اسلام و دفاع از
آن گردند).
ولی به گونه اي که از بعضی روایات استفاده می شود جمعی از مسلمانان در نگهداشتن حساب"ثلث"و"نصف"و"دو
ثلث"گرفتار اشکال و دردسر می شدند (چرا که وسیله سنجش زمان در آن عصر وجود نداشت)و به همین جهت ناچار احتیاط
می کردند،و این امر سبب می شد که گاه تمام شب را بیدار بمانند،و مشغول عبادت باشند،تا آنجا که پاهاي آنها به خاطر قیام
شبانه ورم کرد! لذا خداوند این حکم را بر آنها تخفیف داد و فرمود:"او می داند که شما نمی توانید مقدار مزبور را دقیقا
اندازه گیري کنید،به همین جهت شما را بخشید،اکنون آن مقداري که از قرآن براي شما میسر است تلاوت کنید" ( عَلِمَ أَنْ
ا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ ). ابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا م لَنْ تُحْصُوهُ فَت
"لن تحصوه"از ماده"احصاء"به معنی شماره کردن است،یعنی شما نمی توانید دقیقا وقت شب را از نظر مقدار دو ثلث و
نصف و یک ثلث تعیین کنید، و به زحمت می افتید.
بعضی نیز گفته اند منظور این است که شما نمی توانید بر این کار در تمام ایام سال مداومت کنید.
حتی امروز هم که با وسائلی می توان به موقع از خواب بیدار شد تعیین دقیق این مقادیر،در تمام طول سال،مخصوصا با تفاوت
مستمر شب و روز،کار آسانی نیست.
ابَ عَلَیْکُمْ "را غالب مفسران به معنی"تخفیف این تکلیف"ذکر جمله" فَت
ص : 193
کرده اند،نه به معنی"توبه از گناه" این احتمال نیز وجود دارد که وقتی حکم وجوب برداشته شود گناهی صورت نمی پذیرد،و
در نتیجه همچون آمرزش الهی خواهد بود.
ا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ ""آنچه از قرآن براي شما میسر است بخوانید"چیست؟گفتگو بسیار در اینکه منظور از جمله"فاقرؤوا م
است:جمعی آن را به نماز شب تفسیر کرده اند که در لابلاي آن حتما آیات قرآن خوانده می شود،و بعضی گفته اند منظور
همان تلاوت قرآن است هر چند در اثناء نماز نباشد،سپس بعضی مقدار آن را به پنجاه آیه،و بعضی به یکصد آیه،و بعضی
دویست آیه، تفسیر کرده اند،ولی هیچیک از این اعداد دلیل خاصی ندارد،بلکه مفهوم آیه این است که هر مقداري که انسان
به زحمت نمی افتد از قرآن بخواند.
بدیهی است منظور از"تلاوت قرآن"در اینجا تلاوتی است به عنوان درس و فراگیري براي خودسازي و پرورش ایمان و تقوا.
سپس به بیان دلیل دیگري براي این تخفیف پرداخته می افزاید:"خداوند می داند که گروهی از شما بیمار می شوند،و گروهی
دیگر براي تحصیل معاش و ابتغاء فضل الهی راهی سفر می کردند،و گروه دیگري در راه خدا جهاد می کنند،و این امور مانع
ی وَ از آن خواهد شد که عبادات شبانه را در نصابی که قبلا تعیین شده به طور مداوم انجام دهند"( عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْض
اللّ ).
اتِلُونَ فِی سَبِیلِ هِ اللّ وَ آخَرُونَ یُق
آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ هِ
و همین سبب دیگري براي تخفیف این برنامه است،لذا بار دیگر تکرار می کند"حال که چنین است آن مقدار که براي شما
ا تَیَسَّرَ مِنْهُ ). ممکن است و توانایی دارید در شب از قرآن تلاوت کنید"( فَاقْرَؤُا م
ص : 194
اللّ ، به عنوان سه مثال براي عذرهاي موجه است،ولی
روشن است که ذکر بیماري،و مسافرتهاي ضروري،و جهاد فی سبیل ه
منحصر به اینها نیست،منظور این است چون خداوند می داند شما گرفتار مشکلات مختلف زندگی در روز خواهید شد،و این
مانع تداوم آن برنامه سنگین است،به شما تخفیف داده است.
اکنون این سؤال مطرح می شود که آیا این حکم آنچه را که در آغاز سوره آمده است نسخ می کند؟یا به صورت استثنایی
براي آن است؟ظاهر آیات نسخ حکم سابق می باشد،در حقیقت لازم بود این برنامه مدتی اجرا بشود و اجرا شد،و منظور از
این حکم که جنبه موقت و فوق العاده داشت حاصل گردید،و بعد از پایان این مدت به صورت خفیف تري باقی ماند،زیرا
ظاهر آیه این است که به خاطر وجود معذورین این حکم در باره همه تخفیف داده شده،نه فقط در باره گروه معذوران،و به
این ترتیب نمی تواند استثنا باشد بلکه باید نسخ باشد(دقت کنید) در اینجا سؤال دیگري پیش می آید که:آیا تلاوت مقدار
ممکن از قرآن که در این آیه دو بار به آن امر شده،واجب است،یا جنبه مستحبّ دارد؟ بعضی گفته اند:مسلما مستحبّ است،و
بعضی احتمال وجوب داده اند،چرا که تلاوت قرآن موجب آگاهی بر دلائل توحید،و ارسال رسل،و اعجاز این کتاب
آسمانی،و فراگیري سایر واجبات دین می گردد، بنا بر این تلاوت قرآن مقدمه واجب است و واجب می باشد.
ولی باید توجه داشت که در این صورت لازم نیست قرآن را شبانه بخوانند، و یا در اثناء نماز شب،بلکه بر هر مکلفی واجب
است که به مقدار لازم براي تعلیم و تربیت،و آگاهی بر اصول و فروع اسلام،و همچنین حفظ قرآن و رساندن آن به نسلهاي
آینده تلاوت کند بدون اینکه وقت و زمان خاصی در آن
ص : 195
مطرح باشد.
ولی حق این است که ظاهر امر در جمله"فاقرءوا..."وجوب است چنان که در اصول فقه بیان شده)مگر اینکه گفته شود
این"امر"به قرینه"اجماع فقهاء بر عدم وجوب"یک امر استحبابی است،و نتیجه این می شود که در آغاز اسلام به خاطر وجود
شرائطی این تلاوت و عبادت شبانه واجب بوده،و بعد هم از نظر مقدار و هم از نظر حکم تخفیف داده شده،و به صورت یک
حکم استحبابی آن هم به مقدار میسور در آمده است،ولی به هر حال وجوب نماز شب بر پیامبر اسلام ص تا آخر عمر ثابت
ماند(به قرینه سایر آیات قرآن و روایات).
در روایتی از امام باقر ع نیز می خوانیم:حکم مربوط به دو ثلث از شب،یا نیمی از آن،و یا ثلث آن،منسوخ شده،و به جاي آن
.( ا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ قرار گرفته است ( 1 فَاقْرَؤُا م
قابل توجه اینکه سه نوع عذر در آیه مورد بحث ذکر شده که یکی جنبه جسمانی دارد(بیماري)و دیگري جنبه مالی
اللّ )و لذا بعضی گفته اند از این آیه استفاده می
دارد(مسافرت براي کسب و کار) و سومی جنبه دینی دارد(جهاد فی سبیل ه
اللّ است! و نیز این جمله را دلیلی دانسته اند بر اینکه خصوص این آیه در
شود که تلاش براي معاش همردیف جهاد فی سبیل ه
مدینه نازل شده،چرا که وجوب جهاد در مکه نبود،ولی با توجه به اینکه می فرماید سیکون(به زودي خواهد بود)ممکن است
این جمله خبر از تشریع جهاد در آینده باشد،یعنی چون عذرهایی در حال دارید و عذرهایی در آینده براي شما پیدا می
شود،این حکم به صورت دائمی در نیامد،و به این صورت با مکی بودن آیه منافات ندارد.
ص : 196
. 1) تفسیر نور الثقلین جلد 5 صفحه 451 -1
سپس به چهار دستور دیگر در پایان این آیه اشاره کرده،و برنامه خودسازي ارائه شده را به این وسیله تکمیل می کند،می
فرماید:"نماز را بر پا دارید، و زکات را ادا کنید،و از طریق انفاقهاي مستحبی به خداوند قرض الحسنه دهید، و بدانید آنچه را
از کارهاي خیر براي خود از پیش می فرستید آن را نزد خداوند به بهترین وجه بزرگترین،پاداش خواهید یافت.
اللّ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً ).
ا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ هِ اللّ قَرْضاً حَسَناً وَ م
کاهَ وَ أَقْرِضُوا هَ لاهَ وَ آتُوا الزَّ ( وَ أَقِیمُوا الصَّ
اللّ غَفُورٌ رَحِیمٌ ).
اللّ إِنَّ هَ
"و استغفار کنید،و از خداوند آمرزش بطلبید که خداوند غفور و رحیم است" ( وَ اسْتَغْفِرُوا هَ
این چهار دستور(نماز،زکات،انفاقهاي مستحبی،و استغفار)به ضمیمه دستور تلاوت و تدبر در قرآن که در جمله هاي قبل آمده
بود مجموعا یک برنامه کامل خودسازي را تشکیل می دهد که در هر عصر و زمان به خصوص در آغاز اسلام تاثیر
انکارناپذیري داشته و دارد.
منظور از"نماز"در اینجا نمازهاي واجب پنجگانه و منظور از"زکات" زکات واجب است،منظور از دادن"قرض الحسنه"به
خداوند همان انفاقهاي مستحبی است،و این بزرگوارانه ترین تعبیري است که در این زمینه تصور می شود،چرا که مالک تمام
ملکها،از کسی که مطلقا چیزي از خود ندارد قرض می طلبد،تا از این طریق او را تشویق به انفاق و ایثار و کسب فضیلت این
عمل خیر کند،و از این طریق تربیت شود و تکامل یابد.
ذکر استغفار در پایان این دستورات ممکن است اشاره به این باشد که مبادا با انجام این طاعات خود را انسان کاملی بدانید و
به اصطلاح طلبکار تصور کنید،بلکه همواره باید خود را مقصر بشمرید،و عذر به درگاه خدا آورید،"و رنه سزاوار
ص : 197
خداوندیش کس نتواند که بجا آورد".
بعضی از مفسران معتقدند تکیه روي این دستورات به خاطر آن است که تصور نشود اگر تخفیفی در باره قیام شبانه و تلاوت
.( قرآن قائل شده به سایر برنامه ها و دستورات دینی نیز سرایت می کند بلکه آنها هم چنان به قوت خود باقی است ( 1
ضمنا ذکر زکات واجب را در اینجا دلیل دیگري بر مدنی بودن این آیه گرفته اند،زیرا حکم زکات در مدینه نازل شد نه در
مکه،ولی بعضی گفته اند اصل زکات در مکه نازل شد،اما نصاب و مقداري براي آن بیان نگردیده بود، آنچه در مدینه تشریع
شد مساله نصاب و مقدار زکات بود.
***
نکته ها:
اشاره
-1 ضرورت آمادگی عقیدتی و فرهنگی
براي انجام کارهاي مهم اجتماعی مخصوصا ایجاد یک انقلاب وسیع و گسترده در تمام شؤون زندگی قبل از هر چیزي یک
نیروي مصمم انسانی لازم است که با اعتقاد راسخ،و آگاهی کامل،و تعلیمات لازم فکري و فرهنگی،و پرورشهاي
اخلاقی،براي این کار ساخته شده باشد.
و این دقیقا کاري بود که پیغمبر اسلام ص در مکه در سالهاي نخستین بعثت بلکه در تمام دوران عمرش انجام داد،و به همین
دلیل و به خاطر وجود همین زیر بناي محکم،نهال اسلام به سرعت نمو کرد،و جوانه زد،و شاخ و برگ آورد.
ص : 198
. 1) "تفسیر المیزان"جلد 20 صفحه 156 -1
آنچه در این سوره آمده است نمونه زنده و بسیار گویایی از این برنامه حساب شده است:دستور به عبادت دو سوم یا حد اقل
یک سوم از شب،آن هم توأم با تلاوت و دقت در آیات قرآن مجید تاثیر عجیبی در روح مسلمانان گذارد، و آنها را براي
قبول"قول ثقیل"و"سبح طویل"آماده ساخت،این حرکتها و ناشئه هاي شبانه که به تعبیر قرآن"اشد وطا"و"اقوم قیلا"بود
سرانجام کار خود را کرد،و گروهی اندك از توده هاي محروم و قشرهاي مستضعف و در بند چنان ساخته شدند که شایستگی
براي حکومت بر بخش عظیمی از جهان را پیدا کردند.
و امروز هم اگر ما مسلمانان بخواهیم عظمت و قدرت دیرین را باز یابیم، راه همین راه،و برنامه همین برنامه است،هرگز نباید
انتظار داشته باشیم با افرادي ضعیف و ناتوان از نظر تفکر و ایمان،افرادي که پرورشهاي لازم فرهنگی و اخلاقی را نیافته اند
سیطره"یهود"را از قلب کشورهاي اسلامی بر اندازیم، و دست زورگویان و ابر جنایتکاران را از ممالک اسلامی کوتاه کنیم
این سخنی است دامنه دار،اما آنجا که کس است یک حرف بس است! ***
-2 تلاوت قرآن همراه با تفکر
از روایات اسلامی به خوبی استفاده می شود فضیلت تلاوت قرآن در زیاد خواندن آن نیست،بلکه در خوب خواندن و تدبر و
اندیشه در آن است.
ا تَیَسَّرَ مِنْهُ "روایتی از جالب اینکه در ذیل آیه فوق که دستور می دهد آنچه از قرآن براي شما میسر است بخوانید" فَاقْرَؤُا م
امام علی بن موسی الرضا ع آمده است که از جدش چنین نقل می فرماید:ما تیسر منه لکم فیه خشوع القلب و صفاء السر!:"آن
مقدار بخوانید که در آن خشوع قلب و صفاي باطن
ص : 199
.( و نشاط روحانی و معنوي باشد"! ( 1
چرا چنین نباشد در حالی که هدف اصلی تلاوت،تعلیم و تربیت است.
و روایات در این زمینه بسیار است.
***
-3 تلاش براي معاش همردیف جهاد
اللّ "قرار داده،و این نشان می دهد که اسلام براي
در آیه فوق-چنان که دیدیم-تلاش براي زندگی را در کنار"جهاد فی سبیل ه
این موضوع اهمیت زیادي قائل است،چرا چنین نباشد در حالی که یک ملت فقیر و گرسنه و محتاج به بیگانه،هرگز استقلال و
عظمت و سربلندي نخواهد یافت،و اصولا"جهاد اقتصادي"بخشی از"جهاد با دشمن"است.
اللّ بن مسعود صحابی معروف نقل شده است که می گوید:ایما رجل جلب شیئا الی مدینه من
در این زمینه جمله اي از عبد ه
اللّ بمنزله الشهداء،ثم قرأ" وَ آخَرُونَ یَضْ رِبُونَ فِی الْأَرْضِ "..."هر
مدائن المسلمین،صابرا محتسبا،فباعه بسعر یومه،کان عند ه
کس متاعی را به یکی از شهرهاي مسلمانان ببرد،و زحمات خود را در این راه براي خدا محسوب دارد،سپس آن را به قیمت
عادلانه آن روز بفروشد چنین کسی در پیشگاه خدا به منزله شهیدان است سپس این جمله از آیه آخر سوره مزمل را به عنوان
.( شاهد تلاوت کرد: وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ ( 2
ص : 200
. 1) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 382 -1
2) "مجمع البیان"و تفسیر"ابو الفتوح رازي"و تفسیر"قرطبی"ذیل آیه مورد بحث،ضمنا از حدیث دیگري که مشابه این -2
اللّ بن مسعود این سخن را از خود
حدیث است و در تفسیر قرطبی از رسول اکرم(ص) نقل شده استفاده می شود که عبد ه
نگفته بلکه از پیامبر(ص) استفاده کرده است.
***خداوندا!به ما توفیق جهاد در تمام ابعادش مرحمت فرما.
بار الها!توفیق قیام شبانه و تلاوت قرآن کریم و ساختن خویشتن در پرتو این نور آسمانی به همه ما لطف کن.
پروردگارا!جامعه اسلامی ما را با الهام از این سوره پر محتوا به مقام شایسته و عظمت دیرین برسان.
65\7\14 آمین یا رب العالمین پایان سوره مزمل اول ماه صفر 1407
ص : 201
ص : 202