گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد بیست و هفتم
107 ) سوره ماعون این سوره در مکه نازل شده و داراي 7 آیه است )
اشاره
ص : 355
محتوي و فضیلت سوره"ماعون"
این سوره به عقیده بسیاري از مفسران از سوره هاي"مکی"است،و لحن آیات آن که در مقاطع کوتاه و کوبنده،از قیامت و
اعمال منکران آن سخن می گوید گویاي همین مطلب است.
رویهمرفته در این سوره صفات و اعمال منکران قیامت در پنج مرحله بیان شده،که آنها به خاطر تکذیب این روز بزرگ
چگونه از"انفاق"در راه خدا،کمک به"یتیمان"،و"مسکینان".سرباز می زنند،و چگونه در مورد "نماز"مسامحه کار و
ریاکارند،و از کمک به"نیازمندان"رویگردانند؟ در شان نزول این سوره بعضی گفته اند:در باره"ابو سفیان"نازل شده که هر
روز دو شتر بزرگ نحر می کرد،و خود و اطرافیان یارانش از آن استفاده می نمودند اما روزي یتیمی آمد و تقاضاي چیزي
کرد او با عصایش بر او زد و او را دور کرد بعضی دیگر گفته اند که آیه در باره"ولید بن مغیره"یا"عاص بن وائل" نازل شده
است.
در فضیلت تلاوت این سوره در حدیثی از امام باقر ع آمده است که
اللّ صلاته و صیامه،و لم یحاسبه بما کان منه فی الحیاه الدنیا: "هر
􀀀
من قرأ أَ رَأَیْتَ الَّذِي یُکَذِّبُ بِالدِّینِ فی فرائضه و نوافله قبل ه
کس این سوره را در نمازهاي فریضه و نافله اش بخواند خداوند نماز و روزه او را قبول می کند،و او را در برابر کارهایی که
.( در زندگی دنیا از او سرزده است مورد محاسبه قرار نمی دهد" ( 1
***
ص : 356
. 1) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 546 -1
[ [سوره الماعون ( 107 ): آیات 1 تا 7
اشاره
امِ اَلْمِسْکِینِ 􀀀 ی طَع 􀀀 لا یَحُضُّ عَل 􀀀 ذلِکَ اَلَّذِي یَدُعُّ اَلْیَتِیمَ ( 2) وَ 􀀀 أَ رَأَیْتَ اَلَّذِي یُکَذِّبُ بِالدِّینِ ( 1) فَ ;lt;br/gt منِ اَلرَّحِیمِ 􀀀 اَللّ اَلرَّحْ
􀀀
بِسْمِ هِ
( ماعُونَ ( 7 􀀀 راؤُنَ ( 6) وَ یَمْنَعُونَ اَلْ 􀀀 ساهُونَ ( 5) اَلَّذِینَ هُمْ یُ 􀀀 لاتِهِمْ 􀀀 3) فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ ( 4) اَلَّذِینَ هُمْ عَنْ صَ )
ترجمه:
بنام خداوند بخشنده مهربان 1-آیا کسی که روز جزا را پیوسته انکار می کند مشاهده کردي؟ 2-او همان کسی است که یتیم
را با خشونت می راند.
-3 و دیگران را به اطعام مسکین تشویق نمی کند.
-4 پس واي بر نمازگزارانی که...
-5 نماز خود را به دست فراموشی می سپارند.
ص : 357
-6 آنها که ریا می کنند.
-7 و دیگران را از ضروریات زندگی منع می نمایند.
تفسیر:
اثرات شوم انکار معاد
در این سوره نخست پیغمبر اکرم ص را مخاطب قرار داده و اثرات شوم انکار روز جزا را در اعمال منکران بازگو می کند.
"آیا دیدي کسی را که روز جزا را پیوسته انکار می کند"؟!( أَ رَأَیْتَ الَّذِي یُکَذِّبُ بِالدِّینِ ).
سپس بی آنکه در انتظار پاسخ این سؤال بماند می افزاید.
ذلِکَ الَّذِي یَدُعُّ الْیَتِیمَ ). 􀀀 *** "او همان کسی است که یتیم را با خشونت می راند"!( فَ
امِ الْمِسْکِینِ ). 􀀀 ی طَع 􀀀 لا یَحُضُّ عَل 􀀀 *** "و دیگران را به اطعام مسکین و مستمند تشویق نمی کند"( وَ
منظور از"دین"در اینجا"جزا"یا"روز جزا"است،و انکار روز جزا و دادگاه بزرگ آن،بازتاب وسیعی در اعمال انسان دارد که
در این سوره به پنج قسمت از آن اشاره شده است از جمله:"راندن یتیمان با خشونت،"و"عدم تشویق دیگران به اطعام افراد
مسکین"است یعنی نه خود انفاق می کند و نه دیگران را دعوت به این کار می نماید.
بعضی نیز احتمال داده اند که منظور از"دین"در اینجا قرآن یا تمام آئین اسلام است،ولی معنی اول مناسبتر به نظر می رسد،و
ما یُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّینِ نیز 􀀀 کَلّا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ ،و سوره"تین"آیه 7 فَ
􀀀
نظیر آن را در سوره"انفطار" آیه 9
ص : 358
آمده است که به قرینه آیات دیگر آن سوره ها منظور از دین روز جزا است.
"یدع"از ماده"دع"(بر وزن حد)به معنی دفع شدید و راندن توأم با خشونت و عنف است.
و"یحض"از ماده"حض"به معنی تحریض و ترغیب دیگران بر چیزي است،"راغب"در"مفردات"می گوید:"حص"تشویق در
.( حرکت و سیر است،ولی"حض"چنین نیست ( 1
از آنجا که"یحض"و"یدع"به صورت فعل"مضارع"آمده نشان می دهد که این کار مستمر آنها است در مورد یتیمان و
مستمندان.
باز در اینجا این نکته جلب توجه می کند که در مورد یتیمان مساله عواطف انسانی بیشتر مطرح است تا اطعام و سیر کردن،چرا
که بیشترین رنج یتیم از دست دادن کانون عاطفه و غذاي روح است،و تغذیه جسمی در مرحله بعد قرار دارد.
و باز در این آیات به مساله اطعام"مستمندان"که از مهمترین کارهاي خیر است برخورد می کنیم،تا آنجا که می فرماید:اگر
خود قادر به اطعام مستمندي نیست دیگران را به آن تشویق کند.
تعبیر به"فذلک"(با توجه به اینکه"فا"در اینجا معنی سببیت را می بخشد)اشاره به این نکته است که فقدان ایمان به معاد سبب
این خلافکاریها می شود،و به راستی چنین است،آن کس که آن روز بزرگ و آن دادگاه عدل، و آن حساب و کتاب و
پاداش و کیفر را در اعماق جان باور کرده باشد،آثار مثبتش در تمام اعمال او ظاهر می شود،ولی آنها که ایمان ندارند اثر آن
در جرأتشان بر گناه و انواع جرائم کاملا محسوس است.
*** در سومین وصف این گروه،می فرماید:"واي بر نمازگزاران"( فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ ).
ص : 359
1) "مفردات"ماده"حض". -1
ساهُونَ ). 􀀀 لاتِهِمْ 􀀀 "همان نمازگزارانی که نماز خود را به دست فراموشی می سپرند" ( اَلَّذِینَ هُمْ عَنْ صَ
نه ارزشی براي آن قائلند،و نه به اوقاتش اهمیتی می دهند،و نه ارکان و شرائط و آدابش را رعایت می کنند.
"ساهون"از ماده"سهو"در اصل به معنی خطایی که از روي غفلت سرزند،خواه در فراهم کردن مقدماتش مقصر باشد یا
نه،البته در صورت اول معذور نیست،و در صورت دوم معذور است،ولی در اینجا منظور سهو توأم با تقصیر است.
باید توجه داشت که نمی فرماید"در نمازشان سهو می کنند"چون سهو در نماز به هر حال براي هر کس واقع می شود،بلکه
می فرماید"از اصل نماز سهو می کنند"و کل آن را به دست فراموشی می سپرند.
روشن است این مطلب اگر یک یا چند بار اتفاق بیفتد ممکن است از قصور باشد،اما کسی که پیوسته نماز را فراموش می کند
و آن را به دست فراموشی می سپارد،پیدا است که براي آن اهمیتی قائل نیست،و یا اصلا به آن ایمان ندارد، و اگر گهگاه نماز
می خواند از ترس زبان مردم و مانند آن است.
در این که منظور از"ساهون"در اینجا چیست؟علاوه بر آنچه در بالا گفتیم تفسیرهاي دیگري نیز کرده اند،از جمله اینکه
منظور تاخیر انداختن نماز از وقت فضیلت است.
و یا اینکه منظور اشاره به منافقانی است که نه براي نماز ثوابی معتقد بودند و نه براي ترك آن عقاب.
یا اینکه منظور کسانی است که در نمازهاي خود ریا می کنند(در حالی
ص : 360
که این معنی در آیه بعد می آید).
البته جمع میان این معانی ممکن است هر چند تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد.
به هر حال وقتی فراموش کنندگان نماز شایسته ویل هستند آنها که به کلی ترك نماز گفته و تارك الصلاه هستند چه حالی
خواهند داشت؟! *** در چهارمین مرحله به یکی دیگر از بدترین اعمال آنها اشاره کرده، می فرماید:"آنها کسانی هستند که
راؤُنَ ). 􀀀 پیوسته ریا می کنند "( اَلَّذِینَ هُمْ یُ
ماعُونَ ). 􀀀 *** و در آخرین مرحله می افزاید:"آنها دیگران را از ضروریات زندگی منع می کنند"( وَ یَمْنَعُونَ الْ
مسلما یکی از سرچشمه هاي تظاهر و ریاکاري عدم ایمان به روز قیامت، و عدم توجه به پاداشهاي الهی است،و گرنه چگونه
ممکن است انسان پاداشهاي الهی را رها کند و رو به سوي خلق و خوش آیند آنها آورد؟! "ماعون"از ماده"معن"(بر وزن
شان)به معنی چیز کم است،و بسیاري از مفسران معتقدند که منظور از آن در اینجا اشیاء جزئی است که مردم مخصوصا
همسایه ها از یکدیگر به عنوان عاریه یا تملک می گیرند،مانند مقداري نمک،آب،آتش(کبریت)ظروف و مانند اینها.
بدیهی است کسی که از دادن چنین اشیایی به دیگري خودداري می کند آدم بسیار پست و بی ایمانی است،یعنی آنها به
قدري بخیل اند که حتی از دادن این اشیاء کوچک مضایقه دارند،در حالی که همین اشیاء کوچک گاه نیازهاي بزرگی را
برطرف می کند،و منع آن،مشکلات بزرگی در زندگی مردم ایجاد می نماید.
ص : 361
جمعی نیز گفته اند منظور از"ماعون"زکات است،چرا که زکات نسبت به اصل مال غالبا بسیار کم است،گاه ده درصد،و گاه
پنج درصد،و گاه دو و نیم درصد است.
البته"منع زکات"نیز یکی از بدترین کارها است،چرا که"زکات" بسیاري از مشکلات اقتصادي جامعه را حل می کند.
در روایتی از امام صادق ع آمده است که در تفسیر ماعون فرمود:
هو القرض یقرضه،و المتاع یعیره،و المعروف یصنعه: "ماعون وامی است که انسان به دیگري می دهد،و وسائل زندگی است
که به عنوان عاریه در اختیار دیگران می گذارد،و کمکها و کارهاي خیري که انسان انجام می دهد" ( 1)در روایت دیگري از
همان حضرت این معنی نقل شده،و در ذیل آن آمده است که راوي گفت:ما همسایگانی داریم که وقتی وسائلی را به آنها
.( عاریه می دهیم آن را می شکنند و خراب می کنند،آیا گناه است به آنها ندهیم؟ فرمود:در این صورت مانعی ندارد ( 2
در معنی"ماعون"احتمالات دیگري نیز گفته اند،تا آنجا که در تفسیر قرطبی بالغ بر دوازده قول در این زمینه نقل شده که
بسیاري از آنها را می توان در هم ادغام کرد و مهم همان است که در بالا آوردیم.
ذکر این دو کار پشت سر یکدیگر(ریاکاري و منع ماعون)گویی اشاره به این است که آنها آنچه براي خدا است به نیت خلق
بجا می آورند،و آنچه براي خلق است از آنها دریغ می دارند،و به این ترتیب هیچ حقی را به حق دارش نمی رسانند.
این سخن را با حدیثی از پیغمبر اکرم ص پایان می دهیم،فرمود:
ص : 362
. 1 و 2) "کافی"مطابق نقل"نور الثقلین"جلد 5 صفحه 679 -1
-2
اللّ خیره یوم القیامه،و وکله الی نفسه،و من وکله الی نفسه فما اسوء حاله؟!: "کسی که وسائل
􀀀
من منع الماعون جاره منعه ه
ضروري و کوچک را از همسایه اش دریغ دارد خداوند او را از خیر خود،در قیامت منع می کند،و او را به حال خود وامی
.( گذارد،و هر کسی خدا او را به خود واگذارد،چه بد حالی دارد؟ ( 1
***
نکته ها:
اشاره
-1 جمع بندي بحثهاي سوره ماعون
در این سوره کوتاه،مجموعه اي از صفات رذیله که در هر کس باشد نشانه بی ایمانی و پستی و حقارت او است آمده،و قابل
توجه اینکه همه آنها را فرع بر تکذیب دین،یعنی جزا یا روز جزا قرار داده است، تحقیر یتیمان،ترك اطعام گرسنگان،غفلت از
نماز،ریاکاري،و عدم همکاري با مردم حتی در دادن وسائل کوچک زندگی این مجموعه را تشکیل می دهد، و به این ترتیب
افراد بخیل و خودخواه،و متظاهري را منعکس می کند که نه پیوندي با"خلق"دارند،و نه رابطه اي با"خالق"افرادي که نور
ایمان و احساس مسئولیت در وجودشان نیست نه به پاداش الهی می اندیشند و نه از عذاب او بیمناکند.
***
-2 تظاهر و ریا یک بلاي بزرگ اجتماعی
ارزش هر عمل بستگی به"انگیزه"آن دارد،و یا به تعبیر دیگر از دیدگاه
ص : 363
. 1) "نور الثقلین"جلد 5 صفحه 679 حدیث 20 -1
اسلام،اساس هر عمل را،"نیت"تشکیل می دهد،آن هم"نیت خالص".
اسلام قبل از هر چیز پرونده نیت را مورد بررسی قرار می دهد،و لذا در حدیث معروفی از پیغمبر اکرم ص آمده است که:
انما الاعمال بالنیات،و لکل امرء ما نوي: "هر عملی بستگی به نیت او دارد،و بهره هر کس مطابق نیتی است که در عمل دارد".
و در ذیل این حدیث آمده است:آن کس که براي خدا جهاد کند اجرش بر خداوند بزرگ است،و کسی که براي متاع دنیا
پیکار کند،یا حتی نیت به دست آوردن"عقال"(طناب کوچکی که پاي شتر را با آن می بندند)کرده باشد بهره اش فقط همان
.( است" ( 1
اینها همه به خاطر آن است که"نیت"همیشه به عمل شکل می دهد،آن کس که براي خدا کاري انجام می دهد،شالوده آن را
محکم می کند،و تمام تلاش او این است که مردم از آن بهره بیشتر گیرند،ولی کسی که براي تظاهر و ریاکاري عملی انجام
می دهد،تنها به ظاهر و زرق و برق آن می پردازد،بی آنکه به عمق و باطن و شالوده و بهره گیري نیازمندان اهمیت دهد.
جامعه اي که به ریاکاري عادت کند،نه فقط از خدا و اخلاق حسنه و ملکات فاضله دور می شود،بلکه تمام برنامه هاي
اجتماعی او از محتوا تهی می گردد، و در یک مشت ظواهر فاقد معنی خلاصه می شود،و چه دردناك است سرنوشت چنین
انسان،و چنین جامعه اي؟! روایات در مذمت"ریا"بسیار زیاد است،تا آنجا که آن را نوعی شرك نامیده اند،و ما در اینجا به
ذکر سه روایت تکان دهنده قناعت می کنیم:
-1 در حدیث از پیغمبر اکرم ص آمده است:
سیاتی علی الناس
ص : 364
.( 1) "وسائل الشیعه"جلد اول صفحه 35 (ابواب مقدمه العبادات باب 5 حدیث 10 -1
زمان تخبث فیه سرائرهم،و تحس فیه علانیتهم،طمعا فی الدنیا لا یریدون به ما عند ربهم،یکون دینهم ریاء،لا یخالطهم
اللّ بعقاب فیدعونه دعاء الغریق فلا یستجیب لهم!:
􀀀
خوف،یعمهم ه
"زمانی بر مردم فرا می رسد که باطنهاي آنها زشت و آلوده می شود،و ظاهرشان زیبا،به خاطر طمع در دنیا این در حالی که
علاقه اي به پاداشهاي پروردگارشان ندارند،دین آنها ریا می شود،و خوف خدا،در دل آنها وجود ندارد،خداوند همه آنها را
.( به عذاب سختی گرفتار می کند،و هر قدر خدا را مانند شخص غریق بخوانند هرگز دعایشان مستجاب نمی شود" ( 1
-2 در حدیث دیگري از امام صادق ع می خوانیم که به یکی از یارانش به نام"زراره"فرمود.
من عمل للناس کان ثوابه علی الناس یا زراره! کل ریاء شرك!: "کسی که براي مردم عمل کند ثوابش بر مردم است،اي
.( زراره!هر ریایی شرك است"! ( 2
-3 در حدیث دیگري از پیامبر اکرم ص آمده است:
ان المرائی یدعی یوم القیامه باربعه اسماء:یا کافر!یا فاجر!یا غادر! یا خاسر!حبط عملک،و بطل اجرك،فلا خلاص لک
الیوم،فالتمس اجرك ممن کنت تعمل له!: "شخص ریاکار در روز قیامت با چهار نام صدا زده می شود:اي کافر!اي فاجر!اي
حیله گر!واي زیانکار!عملت نابود شد، و اجرت باطل گشت،امروز هیچ راه نجاتی نداري،پاداش خود را از کسی بخواه که از
.( براي او عمل کردي"! ( 3
***
ص : 365
. 1) "اصول کافی"جلد 2 باب الریاء حدیث 14 -1
.( 2) "وسائل الشیعه"جلد اول صفحه 49 (ذیل حدیث 11 -2
.( 3) "وسائل الشیعه"جلد اول صفحه 51 (ذیل حدیث 16 -3
خداوندا!خلوص نیت،سخت مشکل است،خودت ما را در این راه یاري فرما.
پروردگارا!آن چنان ایمانی به ما مرحمت کن که جز به ثواب و عقاب تو نیندیشیم و رضا و خشنودي و غضب خلق در راه تو
براي ما یکسان باشد.
بارالها!هر خطایی در این راه تا کنون کرده ایم بر ما ببخش.
آمین یا رب العالمین پایان سوره ماعون ***
ص : 366